rozdziaŁ 34 przemiany, stĘŻenia i oznaczanie … · rozpuszczanie (immobilizacja) rozdział 34...

ROZDZIAŁ 34 PRZEMIANY, STĘŻENIA I OZNACZANIE POZOSTAŁOŚCI ŚRODKÓW FARMACEUTYCZNYCH W ŚRODOWISKU

Agata Kot-Wasik, Jolanta Dębska, Jacek Namieśnik

Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska, ul. Narutowicza 11/12, 80-952 Gdańsk

STRESZCZENIE Szczegółowa analiza chemiczna wody jest warunkiem niezbędnym, aby zapewnić bezpieczeństwo korzystania z zasobów wodnych. Ograniczenia w możliwościach identyfikacji wszystkich zanieczyszczeń występujących w wodzie uniemożliwia pełną ocenę jej jakości i przewidywanego oddziaływania na człowieka. Ciągłe udoskonalanie technik analitycznych pozwala na identyfikację związków dotychczas nie oznaczanych, a także obniżenie granicy wykrywalności.

W chwili obecnej problem pojawiania się pozostałości środków farmaceutycznych w poszczególnych elementach środowiska stanowi nowe wyzwanie zarówno dla technologii oczyszczania wód i ścieków, jak i dla analityków, których zadaniem jest opracowanie nowych metodyk analitycznych. Ze względu na fakt, iż wiele stosowanych leków nie jest całkowicie rozkładanych w organizmie, a w związku z tym są one wydalane po nieznacznym przekształceniu lub nawet w niezmienionej formie, substancje pochodzenia farmaceutycznego coraz częściej pojawiają się w środowisku. Wiele przeprowadzonych badań udowadnia, że nie są one eliminowane podczas procesu oczyszczania, a ponadto trudno ulegają degradacji w środowisku [1].

W rozdziale opisano drogi obiegu i przedostawania się farmaceutyków do środowiska oraz zakres ich występowania w poszczególnych elementach biosfery. Przedstawiono także znane metodyki przygotowania próbek i oznaczeń końcowych pozostałości farmaceutyków w próbkach środowiskowych.

1. WSTĘP W ciągu ostatnich lat wykrywanie, oznaczanie oraz badanie losu aktywnych związków farmaceutycznych w poszczególnych elementach środowiska, a w szczególności w ekosystemach wodnych traktowane jest jako jedno z priorytetowych zadań z zakresu chemii środowiska [2,3]. Ważną rolę do spełnienia w tym zakresie mają również chemicy analitycy, którzy muszą opracować i wprowadzić do praktyki analitycznej odpowiednie procedury przeznaczone do oznaczania śladowych ilości szerokiej gamy związków w próbkach o złożonym składzie matrycy.

Pojawienie się w środowisku różnorodnych związków leczniczych związane jest albo z produkcją preparatów farmaceutycznych i oddziaływaniem na środowisko zakładów przemysłu farmaceutycznego [4], albo ze zrzucaniem do środowiska dużych ilości przeterminowanych środków (bez ich utylizacji) zarówno z gospodarstw domowych (na małą skalę), jak i ze ściekami i odpadami szpitalnymi (na znacznie większą skalę) lub też wydalaniem pozostałości leków i ich metabolitów przez ludzi i zwierzęta [5,6]

Badania nad metabolizmem farmaceutyków i ich losem w organizmie, zarówno człowieka jak i zwierząt dowodzą, że znaczna ich część jest wydalana z kałem i moczem, i w związku z tym są obecne w ściekach komunalnych [7-10]. Związki należące do tej grupy są często odporne na procesy biodegradacji i dlatego nie ulegają całkowitej eliminacji w trakcie procesów oczyszczania ścieków [11-14]. W środowisku

RRoozzddzziiaałł 3344

724

występują zarówno w postaci niezmienionej, jak i w postaci odpowiednich metabolitów.

Stosowanie ogromnej ilości różnorodnych antybiotyków, hormonów, środków przeciwbólowych czy uspokajających, a także różnego rodzaju preparatów dezynfekujących oraz trudności w całkowitej inaktywacji ich w trakcie procesu oczyszczania wody stanowi poważny problem [15-18]. Korzystanie z wody zanieczyszczonej przez pozostałości farmaceutyków i ich metabolity zaburza równowagę w organizmie, a także potęguje problem i tak już niebezpiecznego zjawiska lekooporności, z którym stale walczą projektanci nowych antybiotyków [19-22]. Pojawiły się już pierwsze prace przeglądowe, w których omawiane są aspekty środowiskowe oraz analityczne związane z pozostałością środków farmaceutycznych [23-28]. Stwierdzono obecność różnych środków farmaceutycznych w wodzie pitnej [29-31]. Wody podziemne mogą być również zanieczyszczone przez środki pochodzenia farmaceutycznego w wyniku procesu infiltracji z wód powierzchniowych oraz wymywania ze składowisk odpadów.

W chwili obecnej występowanie związków pochodzenia farmaceutycznego w ekosystemach wodnych jest zarówno przedmiotem badań prowadzonych przez wiele ośrodków naukowych [23,32-36] jak i badań rutynowych prowadzonych w ramach różnorodnych projektów i programów. Nadal jednak najważniejszym ograniczeniem jest dostępność odpowiednich procedur analitycznych, które umożliwią ilościowe oznaczenie zarówno pozostałości aktywnych składników farmaceutycznych, jak i ich metabolitów [37,38].

Na rysunku 1 przedstawiono występowanie i drogi transportu pozostałości środków farmaceutycznych w środowisku człowieka.

Rysunek 1. Występowanie w środowisku oraz drogi rozprzestrzeniania się związków wchodzących w skład farmaceutyków i parafarmaceutyków [39-43]. 2. KLASYFIKACJA SUBSTANCJI LECZNICZYCH Postęp cywilizacyjny jest nieodłącznie związany ze wzrostem ilości chorób, które dręczą ludzkość. Stanowi to siłę napędową działań w zakresie ciągłego unowocześniania leków już dostępnych oraz projektowania i wdrażania do produkcji nowych preparatów.

BIOAKUMULACJA

SEDYMENTACJA

ABSORPCJA

? BIOMAGNIFIKACJA

N

OHH

Cl

Cl

O

OHCH3

CH3

CH3O

NHN N

FO

COOH

BIODEGRADACJAADSORPCJA

RESUSPENCJA

DEGRADACJA

ROZPUSZCZANIE

(IMMOBILIZACJA)


725

Obecnie liczba leków, w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc wszystkich substancji lub produktów stosowanych przez ludzi w celach terapeutycznych, zapobiegawczych i diagnostycznych, dostępnych na rynku jest ogromna, ale trudna (z wielu przyczyn) do ścisłego ustalenia. Szacuje się, że liczba środków leczniczych w skali globalnej jest rzędu 200000, ale przeciętnie na rynku danego kraju znajduje się od 5000 do 10000 preparatów. Polski przemysł farmaceutyczny tworzy 274 producentów, z czego zdecydowana większość to małe i bardzo małe zakłady wytwórcze czy też przetwórcze. Działa 10 dużych zakładów produkujących leki syntetyczne oraz 10 zakładów wytwarzających leki w oparciu o środki naturalne. Choć stanowi on niewielką jedynie część działalności przemysłowej w Polsce (zarówno ze względu na tonaż, jak i wartość wyrobów) to zatrudnia 25 000 pracowników, dostarcza 2500 produktów na sumę 2,5 miliarda USD [44].

Różnorodność substancji leczniczych stosowanych we współczesnej farmakologii powoduje, że konieczne jest wprowadzenie odpowiedniego uporządkowania i podziału środków leczniczych.

Poniżej przedstawiono klasyfikację środków leczniczych według ich działania farmakologicznego wraz z krótką charakterystyką każdej grupy związków[45].

Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy Do tej grupy związków należą między innymi neuroprzekaźniki, neurohormony, leki psychotropowe, uspokajające i nasenne, przeciwpadaczkowe, a także leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne oraz środki znieczulające ogólnie. Są to leki najczęściej stosowane przez ludzi. Związane jest to z bardzo łatwym dostępem do tego typu środków, ponieważ większość z nich można zakupić w aptece bez okazania recepty [46].

Leki wpływające na obwodowy układ nerwowy Są to środki pobudzające lub hamujące układ współczulny i przywspółczulny, a także leki działające na zwoje układu wegetatywnego, leki zwiotczające mięśnie szkieletowe oraz leki znieczulające miejscowo.

Autakoidy (mediatory) Tu należy wymienić leki blokujące receptory histaminowe H1 i H2 oraz leki należące do grupy agonistów i antagonistów receptorów serotoninowych [47].

Leki działające na układ krążenia i wpływające na krzepliwość krwi Należą do nich np. leki nasercowe, środki stosowane w chorobie wieńcowej, obniżające ciśnienie krwi, rozszerzające naczynia obwodowe i mózgowe, a także leki wpływające na krzepliwość krwi i środki krwiozastępcze.

Leki moczopędne (diuretyki) Są stosowane w chorobach, którym towarzyszą obrzęki, m.in. w ostrej i przewlekłej niewydolności nerek, marskości wątroby i obrzękach płuc. Często wykorzystywane są również w leczeniu nadciśnienia, a także w zatruciach- w celu wywołania wymuszonej diurezy. Należą do tej grupy leki moczopędne typu sulfonamidów, leki oszczędzające potas, diuretyki ksantynowe oraz leki moczopędne o działaniu osmotycznym.


726

Leki stosowane w chorobach układu oddechowego W tym miejscu należy sklasyfikować leki przeciwastmatyczne, przeciwkaszlowe i wykrztuśne. Są one często stosowane w celu umożliwienia usunięcia zalegającej wydzieliny lub ciała obcego z dróg oddechowych. Niektóre z nich są w wielu krajach dostępne bez recepty.

Leki stosowane w chorobach przewodu pokarmowego Do tej grupy należą leki pobudzające wydzielanie soku żołądkowego, leki stosowane w chorobie wrzodowej, w chorobach wątroby i dróg żółciowych, a także środki przeczyszczające, przeciwbiegunkowe i przeciwwymiotne, które są dostępne w aptekach bez recepty. Hormony Są to substancje regulujące czynności narządów wewnętrznych przez pobudzanie lub hamowanie odpowiednich procesów biochemicznych. Wytwarzane są w organizmie; większość wydzielana jest przez gruczoły wewnątrzwydzielnicze bezpośrednio do krwi. W lecznictwie stosowane są także syntetyczne analogi hormonów.

Do tej grupy związków należą estrogeny (np. etinyloestradiol) i gestageny (np.etynodiol), które są podstawowymi składnikami doustnych środków antykoncepcyjnych. Choć dostępność tych leków jest kontrolowana przez lekarzy, to ilość przyjmowanych środków z tej grupy wzrasta z roku na rok. W Wielkiej Brytanii wdrażany jest obecnie program rządowy, polegający na wprowadzeniu sprzedaży tabletek antykoncepcyjnych bez recepty. Podobnie norweskie władze zdecydowały się na bezpłatne rozdawanie dziewczętom w szkołach tabletek antykoncepcyjnych [48].

Witaminy Witaminy są substancjami organicznymi czynnymi biologicznie, które muszą być dostarczone organizmowi z pożywieniem. Niektóre mogą być syntetyzowane w ustroju z ich bezpośrednich prekursorów (prowitamin). Można wyróżnić witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (ap. A, D, E, K) oraz rozpuszczalne w wodzie (np. C, witaminy z grupy B, kwas foliowy). Niedobory witamin prowadzą do chorób zwanych awitaminozami. Ciało ludzkie nie potrafi samo wytwarzać witamin bądź wytwarza ich niedostateczne ilości. Słońce (promieniowanie nadfioletowe) pobudza tworzenie się witaminy D, a w przewodzie pokarmowym znajdują się bakterie, które produkują witaminę K i biotynę. Organizmowi ludzkiemu brak zdolności do syntezy innych witamin np. A, E, C, B1, B2, B6, B12, kwasu foliowego, kwasu pantotenowego, tak więc witaminy te mogą być dostarczane jedynie z pożywieniem lub za pomocą preparatów minerałowo - witaminowych.

Leki działające na drobnoustroje chorobotwórcze Do tej grupy związków należą środki dezynfekujące i odkażające, sulfonamidy, pochodne nitrofuranu i chinolony, antybiotyki, leki przeciwgruźlicze i przeciwtrądowe, leki przeciwwirusowe, przeciwgrzybiczne a także leki przeciwpierwotniakowe i przeciwrobacze. Niektóre znajdują szerokie zastosowanie podczas operacji chirurgicznych do odkażenia skóry, dezynfekcji rąk oraz narzędzi. Stosowane są także do dezynfekcji wody, zarówno pitnej, jak używanej do innych celów. Wykazują szeroki zakres działania oraz dużą skuteczność w leczeniu wielu zakażeń bakteryjnych i grzybiczych. Mimo że leki tego typu można kupić tylko za okazaniem recepty, często


727

są nadużywane. Ponadto związki te często wchodzą w skład środków chemii gospodarczej. Leki przeciwnowotworowe Są to przeważnie chemoterapeutyki o wysokiej aktywności cytostatycznej, ale również o znacznej toksyczności przejawiającej się licznymi objawami niepożądanymi. Leczenie chorób nowotworowych jest jednym z najtrudniejszych zadań współczesnej medycyny. Niepokojący wzrost zachorowalności na nowotwory, szczególnie w krajach uprzemysłowionych, zmusza do znajdowania nowych rozwiązań prowadzących do zwalczania chorób nowotworowych. Dostępnych jest obecnie około 90 leków tego typu, które mogą znaleźć zastosowanie w praktyce klinicznej.

Leki immunotropowe Substancje te oddziaływają na procesy odpornościowe organizmu hamując odczyny immunologiczne (leki immunosupresyjne) lub pobudzając reakcje immunologiczne (leki immunostymulujące). Do tej grupy należą preparaty zawierające antygeny w formie osłabionych lub zabitych drobnoustrojów (szczepionki).

3. NAJPOPULARNIEJSZE ŚRODKI FARMACEUTYCZNE W Polsce bardzo wiele leków dostępnych jest bez recepty i wpływa to w dużej mierze na ich sprzedaż. Według danych literaturowych statystyczny Polak kupuje 29 opakowań leków rocznie [49]. Na rysunku 2 przedstawiono w postaci diagramów liczbę opakowań leków kupowanych rocznie przez statystycznego obywatela w kilku krajach.

Rysunek 2. Liczba opakowań leków rocznie kupowanych przez statystycznego mieszkańca w wybranych krajach. Najczęściej przyjmowane to przede wszystkim środki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i antybiotyki. Stosowane są przy różnych dolegliwościach, w różnych dawkach i wykazują zróżnicowane działania uboczne. Niektóre są preparatami wieloskładnikowymi.

W Europie najwięcej farmaceutyków spożywają Francuzi, a tuż za nimi Polacy. W dużej mierze związane jest to z dostępnością leków- Niemcy 35% wszystkich leków

32

29

22

20

7

12

34

5

JaponiaUSA

Niemcy

Polska

Francja


728

kupują bez recepty, Polacy 31 %, jedynie w Hiszpanii sytuacja jest kontrolowana na wyższym poziomie, bo kupno aż 94 % farmaceutyków wymaga zlecenia od lekarza [49].

Co trzeci lek w niemieckiej aptece można kupić bez recepty, w hiszpańskiej – co 19. Polska jest bliższa modelu niemieckiego niż hiszpańskiego. Lekarstwa dostępne bez recepty nie są jednak nieszkodliwe. Zażywane regularnie w dużych dawkach uszkadzają ważne narządy wewnętrzne organizmu. 4. DROGI OBIEGU I PRZEDOSTAWANIA SIĘ FARMACEUTYKÓW DO

ŚRODOWISKA Ilość sprzedawanych leków wskazuje na powszechność ich stosowania, a co za tym idzie, potwierdza ryzyko występowania substancji pochodzenia farmaceutycznego w środowisku [50, 51]. Różne są drogi obiegu i przedostawania się tych związków do ścieków, różne są również ich losy w oczyszczalni. Większość leków wydalanych jest z organizmu ludzkiego w postaci metabolitów i/lub w formie niezmienionej, inne, nie wykorzystane, są po prostu wyrzucane i trafiają do oczyszczalni w formie nie zmetabolizowanej.

Zanim środki aktywne zostaną pobrane przez organizm muszą ulec uwolnieniu z formy w postaci jakiej podawane są pacjentowi (tabletka, drażetka, czopek). Następnie ulegają procesowi wchłaniania do organizmu z miejsca podania to znaczy: - z przewodu pokarmowego (przy podaniu doustnym czy też doodbytniczym); - z tkanki podskórnej, czy też tkanki domięśniowej (przy podaniu dotkankowym)

Leki mogą również przenikać przez skórę lub inne śluzówki poza błoną śluzową przewodu pokarmowego, np. w pochwie czy worku spojówkowym. Pary, gazy oraz drobne cząsteczki ciał stałych podane w postaci aerozoli i drobnych zawiesin mogą się wchłaniać przez płuca

Większość leków w wyniku zachodzących przemian ulega biotransformacji do produktów bardziej hydrofilowych, ponieważ tylko takie związki mogą być wydalone przez nerki - główną drogę usuwania leków z organizmu. Związki trudno rozpuszczalne w płynach ustrojowych i nie ulegające wchłanianiu z przewodu pokarmowego, a także łatwo rozpuszczalne elektrolity są wydalane w niezmienionej postaci. Biotransformacja przebiegająca przede wszystkim w wątrobie prowadzi najczęściej do utraty aktywności farmakologicznej leku. Aktywność enzymów uczestniczących w tym procesie jest uwarunkowana gatunkowo, zależy od płci (większość leków jest szybciej metabolizowana u mężczyzn), wieku, stanu fizjologicznego, stanu chorobowego oraz obecności w ustroju inhibitorów enzymatycznych, które hamują metabolizm leków, i induktorów enzymatycznych, które wzmagają biotransformację leków.

Niektóre leki (np. fenylobutazon, barbiturany, morfina, nikotyna) posiadają właściwość samoindukcji - wzmagania własnego metabolizmu przy przewlekłym ich stosowaniu (jest to główna przyczyna wytwarzania się tolerancji na leki). Powstające metabolity są często pozbawione aktywności. Niektóre jednak wykazują działanie farmakologiczne, czego przykładem może być metabolit fenacetyny, czyli paracetamol [52].

Reakcje chemiczne zachodzące podczas biotransformacji zalicza się umownie do dwóch faz. Do fazy pierwszej zaliczane są reakcje: utleniania, redukcji, hydrolizy. W wyniku przemian zachodzących w fazie pierwszej powstają metabolity zawierające grupy polarne podatne na reakcje w fazie drugiej. Do drugiej fazy zaliczane są procesy zachodzące wtórnie, określane jako reakcje koniugacji lub sprzęgania z niektórymi związkami endogennymi. Produkty przemian


729

zachodzących w fazie drugiej są przeważnie rozpuszczalne w wodzie, co gwarantuje łatwość wydalania ich z moczem. O ile metabolity fazy pierwszej zachowują czasami aktywność leku macierzystego, to produkty przemian w fazie drugiej są z reguły nieaktywne. Usuwanie leków z ustroju następuje różnymi drogami, między innymi: - przez nerki z moczem, - przez wątrobę z żółcią, w mniejszym stopniu ze śliną, - przez jelita, - przez płuca (związki lotne), - przez skórę z potem. Zdecydowana większość farmaceutyków wydalana jest z organizmu przez nerki. Wydalanie tego typu może zachodzić kłębuszkowo (przez przesączanie w kłębuszkach nerkowych) lub też kanalikowo- przez wydzielanie wybiórcze w kanalikach krętych. Wydalanie kłębuszkowe dotyczy tylko frakcji leku nie związanej z białkami. Intensywność tego wydalania zależy od przepływu nerkowego krwi i przepuszczalności kłębuszków. Wydalanie kanalikowe oparte jest na aktywnym transporcie niektórych substancji do moczu - tak np. wydalana jest penicylina, wiele sulfonamidów, salicylany, fenylbutazon i inne. Ten rodzaj wydalania może być hamowany przez swoiste inhibitory, np. probenecyd hamuje wydalanie penicyliny.

Kolejnym ważnym ogniwem na drodze losów farmaceutyków jest oczyszczalnia ścieków. Można wyobrazić sobie następujące "zachowanie się" środków farmaceutycznych w trakcie obróbki ścieków w oczyszczalni: - Leki i ich metabolity mogą być mineralizowane przez mikroorganizmy do CO2

i H2O, np. aspiryna. - Leki i ich metabolity pozostają w mniejszym lub większym stężeniu w ściekach

oczyszczonych, co zależy od lipofilowości lub innych właściwości (np. wiązań jonowych); część substancji będzie zatrzymywanych w szlamie. Jeżeli szlam jest używany jako nawóz gleby, farmaceutyki mogą rozpraszać się na pola użytkowe.

- Leki i ich metabolity, które są trwałe i polarne nie będą zatrzymywane ani też degradowane w oczyszczalni ścieków i tym samym mogą łatwo migrować do środowiska wodnego.

Nieznana część leków niewykorzystanych przez człowieka kończy w kanałach

ściekowych jako nadwyżka substancji medycznych. Po przejściu do oczyszczalni ścieków ich los będzie prawie identyczny jak leków wydalonych z organizmu. Jedyna różnica jest taka, że wody ściekowe nie będą zawierały metabolitów tych leków.

Przewidywane drogi przedostawania się do środowiska farmaceutyków zawartych w wodzie wychodzącej z oczyszczalni ścieków przedstawiono na rysunku 3.


730

Rysunek 3. Przewidywane drogi przedostawania się do środowiska farmaceutyków zawartych w wodzie wychodzącej z oczyszczalni ścieków [53, 54]. 5. METODY OZNACZANIA POZOSTAŁOŚCI ŚRODKÓW LECZNICZYCH

I ICH METABOLITÓW W PRÓBKACH ŚRODOWISKOWYCH Nowoczesne metody analityczne pozwalają na kompleksowe oznaczanie złożonych substancji na bardzo niskim poziomie (ppb, ppt) [55]. Przez cały czas trwają jednak intensywne prace, mające na celu opracowanie nowych, a także udoskonalenie już znanych metod analitycznych, które pozwoliłyby na uzyskanie jak najdokładniejszych i najwszechstronniejszych informacji o stanie zanieczyszczenia wód [56, 57]. Dzięki pracom wielu badaczy w 1996 roku oznaczono 25 różnych leków w próbkach środowiskowych, a w roku 1999 liczba ta wzrosła do 68.

Postęp w tym zakresie jest możliwy dzięki opracowywaniu i wprowadzaniu do praktyki coraz to nowych procedur analitycznych, które umożliwiają oznaczanie śladowych i ultraśladowych ilości analitów (z tej grupy) w przedziale o złożonym składzie matrycy. Trzeba przy tym stwierdzić, że najważniejszy jest etap przygotowania próbek do analizy [58] i osiągnięcia metodyczne w tym zakresie mają kluczowe znaczenie do rozwiązania wielu problemów z zakresu poznania: - poziomów stężeń farmaceutyków i ich metabolitów w poszczególnych elementach

środowiska, - dróg przemieszczania się farmaceutyków w środowisku, - procesów metabolizmu środków leczniczych, - skuteczności procesów utylizacji odpadów farmaceutycznych oraz oczyszczania

ścieków zawierających substancje z tej grupy zanieczyszczeń. W tabeli 1 zostały zestawione techniki przygotowania próbki, stosowane metody oznaczania substancji pochodzenia farmaceutycznego oraz ich metabolitów z podaniem zakresu stężeń analitów z tej grupy w badanych próbkach.

OCZYSZCZALNIE ŚCIEKÓW

ŚCIEKI PO OCZYSZCZANIU

SKŁADOWISKA ODPADÓW

PRZEMYSŁFARMACEUTYCZNY MEDYCYNA

WETERYNARIAROLNICTWO

WODA GRUNTOWAWODA ODPŁYWOWA

WODA PITNA

ODPADY

GLEBA

NAWOZY


731

Tabela 1. Dane literaturowe na temat obecności pozostałości substancji pochodzenia farmaceutycznego w próbkach środowiskowych oraz technik przygotowania próbek i oznaczeń końcowych.

Technika analityczna Substancja oznaczana Wzór sumaryczny (Grupa środków

farmaceutycznych)

Rodzaj próbki / Miejsce i okres

przeprowadzonych badań

Technika

przygotowania

próbki

Technika

chromatogra-

ficzna

Stosowany

detektor

Stężenie oznaczanej substancji Źr

ódło

lit

erat

urow

e

Ciprofloksacyna C17H19O3N3F

(Antybiotyk)

Wody powierzchniowe /

Szwajcaria 2000

SPE HPLC FLD

MS/MS

0,294-0,405

µg/dm3

[59]

Chloramfenikol C11H12O5N2Cl2

(Antybiotyk)

Woda ściekowa / Niemcy

1996–1998 SPE

GC HPLC

MS MS/MS

max–0,56 µg/dm3

[60]


Niemcy 2000

SPE HPLC MS/MS 0,88

µg/dm3 [61]

Diazepam C16H13ON2Cl

(Lek psychotropowy) Woda ściekowa /

Niemcy 1996–1998

SPE GC

HPLC MS

MS/MS max–0,04 µg/ dm3

[60]

Wody powierzchniowe / Niemcy 1996–1998

SPE GC MS

MS/MS 0,05

µg/ dm3 [60]

Próbki moczu –

SPE HPLC – 0,05

µg/dm3 [62]


1999–2001

LLE SPE

HPLC CE–MS

MS 0,3 µg/dm3 [63]


USA SPE GC MS 10 µg/dm3 [64]

Diklofenak C14H13O2N

(Środek przeciwzapalny)

Wody ściekowe / Kanada 2001

SPE HPLC ESI–MS 5–20

ng/dm3 [65]


732

Tabela 1 (ciąg dalszy). Wody

powierzchniowe Niemcy 2001

0,03–0,2 µg/dm3

Wody podziemne /

Niemcy 2001

SPE – – 0,4–0,9 µg/dm3

[66]

Próbki wody morskiej /

Morze Północne 2001 LLE GC MS 6,2

ng/dm3 [67]

Woda pitna Niemcy 2001

0,4–0,9 µg/dm3


Niemcy 2001

SPE GC MS 0,03–0,2 µg/dm3

[66]

Diklofenak C14H13O2N



Szwajcaria 1998 LLE GC MS 12 ng/dm3 [68]

Erytromycyny C37H67O13N (Antybiotyki)

Próbki wodne / Niemcy

1997–1998 SPE HPLC MS 0,62

µg/dm3 [69]

Osad kanalizacyjny / Niemcy 2001

LLE SPE

HPLC GC MS 0,02

µg/dm3 [70]

Woda i osad rzeczny /

2000 SPE HPLC

DAD MS UV

0,02–0,05 µg/dm3 [71]

Wody ściekowe – SPE HPLC UV 0,02

µg/dm3 [72]

17β - estradiol C17H23O2 (Estrogen)

Woda pitna i powierzchniowa /

Hiszpania 2001

SPE SPME GC FID

MS – [73]

Woda i osad rzeczny /

2000 SPE HPLC

DAD MS UV

0,02–0,05 µg/dm3 [33]


µg/dm3 [72]

Estrol C18H24O3 (Estrogen)

Woda pitna i powierzchniowa /

Hiszpania 2001

SPE SPME HPLC MS – [73]


733

Tabela 1 (ciąg dalszy). Osad kanalizacyjny

/ Niemcy 2001

LLE SPE

HPLC GC MS 0,02

µg/dm3 [70]


USA 2000SPE GC MS 0,01

µg/dm3 [56]Estron

C18H22O2 (Estrogen)

Woda rzeczna i osad /

2000 SPE HPLC

DAD MS UV

0,02 – 0,05 µg/dm3 [71]


µg/dm3 [72]17α–etynyloestradiol C20H26O2 (Estrogen)

Osad kanalizacyjny / Niemcy 2001

LLE SPE

HPLC GC MS 0,09

µg/dm3 [70]

Hydroksyibuprofen*

C13H19O3 (Środek przeciwzapalny)

Wody rzeczne, mocz, ścieki /

1997

SPE

GC

MS

6,7

µg/dm3

[74]

Próbki wodne / Niemcy

1996- 19998 SPE GC MS

MS/MS 0,05

µg/dm3 [60]

Próbki moczu – SPE HPLC – 0,05

µg/dm3 [62]


1999-2000

LLE SPE HPLC CE-MS

MS 0,6

µg/dm3 [63]


USA 1999-2001 SPE GC MS 5 µg/dm3 [64]

Wody ściekowe / Kanada 2001 SPE HPLC ESI–MS 5–20

ng/dm3 [65]

Wody morskie / Morze północne

2001 LLE GC MS 0,6

ng/dm3 [67]

Wody rzeczne / Niemcy 2000 SPE GC FID 0,087

µg/dm3 [75]

Ibuprofen C13H18O2



Szwajcaria 1998 SPE GC MS 0,1–1,0

µg/dm3 [76]

Karbamazepina C15H12ON2


1999 SPE HPLC

GC MS 0,005 µg/dm3 [77]

Karboksyibuprofen*


Wody rzeczne /

1997 SPE GC MS 0,34 µg/dm3 [74]


734

Tabela 1 (ciąg dalszy). Wody

powierzchniowe / USA 1999–2000

SPE HPLC MS-ESI – [78]


Morze Północne 2001

LLE GC MS 0,016 µg/dm3 [67]

Kofeina C8H10N4O2

(Środek stymulujący)


Niemcy 2000 SPE HPLC MS/MS 1,9 µg/dm3 [61]

Ścieki Niemcy 1996–1998

0,38 µg/dm3

Kwas acetylosalicylowy


Wody powierzchniowe / Niemcy 1996–1998

SPE GC HPLC

MS MS/MS 0,10

µg/dm3

[60]

Wody powierzchniowe

Niemcy 2001 0,03– 0,2 µg/dm3

Wody podziemne / Niemcy 2001

SPE – – 0,4– 0,9 µg/dm3

[79]


Morze Północne 2001 LLE GC MS 0,013

µg/dm3 [67]


Niemcy 2001

SPE

GC

FID

0,049 µg/dm3

[66]

Kwas klofibrowy* C10H9O3

(Środek obniżający stężenie cholesterolu)


USA 2000 SPE GC MS 0,005

µg/dm3 [56]

Ścieki / Niemcy

1996–1998 SPE GC

HPLC MS

MS/MS max–0,14

µg/dm3 [60]Kwas salicylowy* C7H6O3

(-) Woda powierzchniowa /

Hiszpania 1997 SPE HPLC MS 15-56

ng/dm3 [79]

Wody ściekowe / Kanada 2001 SPE HPLC ESI–MS 5–20

ng/dm3 [65]


Niemcy 1996–1998

SPE GC MS MS/MS

max–0,39 µg/dm3 [60]


1999–2001

LLE SPE HPLC CE–MS

MS 0,5

µg/dm3 [63]

Wody powierzchniowe / USA 1999–2001

SPE GC MS 10 µg/dm3 [64]

Naproksen C14H14O3


Wody Powierzchniowe /

USA 2000 SPE GC MS 0,005 µg/dm3 [56]


735

Tabela 1 (ciąg dalszy). Woda pitna i

powierzchniowa / Hiszpania

SPE GC FID MS – [73]


USA 1999–2000

SPE HPLC MS–ESI – [78]


µg/dm3 [72]

Nonylofenol C15H24O (Estrogen)

Poprzemysłowe wody ściekowe / USA 1999–2000

SPE GC MS 0,1– 253 µg/dm3 [33]

Norfloksacyna C16H18O3N3F

(Antybiotyk)


Szwajcaria 2000 SPE HPLC FID MS/MS

45–120 ng/dm3 [59]

Primidon C12H14O2N2

(Lek przeciwdrgawkowy)


1999 SPE HPLC GC MS 0,005

µg/dm3 [77]

Sulfadiazyna C10H10O2N4S

(Sulfonamid)

Wody morskie / 2001 LLE

SPE HPLC APCI–MS 2,5 µg/dm3 [80]


Niemcy 1998

SPE HPLC MS 30-85 ng/dm3 [81]Sulfometaksozol

C10H11O3N3S (Sulfonamid)


Niemcy 1997–1998

SPE HPLC MS 0,48 µg/dm3 [69]

Sulfonamidy C6H7O2N2SR

(Sulfonamid)


USA 1999–2001

SPE HPLC MS 0,07–15 µg/dm3 [78]

Trymetoprym C14H18O3N4

(Środek przeciwbakteryjny)

Wody morskie / 2001 LLE

SPE HPLC APCI–MS 2,5 µg/dm3 [80]

* – metabolit – – brak danych literaturowych SPE – ekstrakcja do fazy stałej LLE – ekstrakcja ciecz - ciecz GC – chromatografia gazowa MS – spektrometria mas FID – detektor płomieniowo-jonizacyjny ESI–MS – spektrometr mas (jonizacja z wykorzystaniem techniki rozpylania w polu elektrycznym - ang. elektrospray) HPLC – wysokosprawna chromatografia cieczowa GC/MS – chromatografia gazowa sprzężona ze spektrometrem mas LC/MS/MS – chromatografia cieczowa w połączeniu z podwójnym spektrometrem mas APCI–MS – spektroskopia mas (jonizacja chemiczna pod ciśnieniem atmosferycznym) CE–MS – elektroforeza kapilarna sprzężona ze spektrometrem mas


736

Ze względu na złożoność matrycy oraz niski poziom stężeń analitów bardzo ważny i niezbędny jest proces przygotowania próbek do analizy [82-84]. Do najczęściej stosowanych technik izolacji i wzbogacenia próbek wodnych związków pochodzenia farmaceutycznego należy ekstrakcja do fazy stałej (SPE), mikroekstrakcja do fazy stacjonarnej (SPME) oraz ekstrakcja ciecz-ciecz (LLE). Do izolacji wybranych farmaceutyków (m.in. diazepam, oksazepam, testosteron, naproksen, indometacyna, ketoprofen, tolmetin) stosuje się również ekstrakcję za pomocą płynu w stanie nadkrytycznym (SFE), a odzyski analitów były na poziomie od 70 do 99% [85].

Oznaczanie farmaceutyków i parafarmaceutyków w próbkach środowiskowych wymaga zastosowania bardzo czułych i selektywnych technik oznaczeń końcowych [86]. Obecnie w tym celu stosuje się głównie metody chromatograficzne, a w szczególności wysokosprawną chromatografię cieczową (HPLC) oraz chromatografię gazową (GC).

Nieodzownym i bardzo ważnym elementem urządzenia analitycznego jest odpowiedni detektor pozwalający na oznaczanie aktywnych związków farmaceutycznych na bardzo niskich poziomach. Najczęściej stosowanym do tego celu, zarówno przy zastosowaniu HPLC jak i GC, jest spektrometr mas (MS), rzadziej detektor płomieniowo-jonizacyjny (FID) w przypadku GC czy spektrofotometr z matrycą diodową (DAD) lub detektor fluorescencyjny (FLD) w przypadku HPLC.

5.1. Znane metodyki przygotowania próbek i oznaczeń końcowych pozostałości farmaceutyków w próbkach środowiskowych. Każda procedura analityczna składa się z wielu wzajemnie zależnych operacji, które powinny być dokładnie zaplanowane, by wynik końcowy odzwierciedlał rzeczywistą zawartość oznaczanej substancji w próbce. Pobrane próbki poddawane są in situ lub w laboratorium kolejnym operacjom, których celem jest [58]: - konserwacja próbek, - izolacja i/lub wzbogacanie analitów, - transport i przechowywanie próbek lub uzyskanych ekstraktów, - oczyszczanie i ewentualne zmniejszanie objętości ekstraktów. Nie ma wątpliwości, że na etapie oznaczeń końcowych i identyfikacji analitów najczęściej wykorzystywane są techniki łączone GC-MS oraz LC-MS w różnych układach i z różnymi modyfikacjami [87-93]. W zależności od rodzaju próbki oraz charakteru analitu przeprowadzono różne czynności oraz stosowano różne odczynniki podczas etapu ekstrakcji. Poniżej zestawiono krótkie charakterystyki metod stosowanych w laboratoriach analitycznych na całym świecie w celu oznaczenia związków pochodzenia farmaceutycznego w matrycach wodnych.

5.1.1. Przygotowanie próbek wody do oznaczeń związków pochodzenia farmaceutycznego z wykorzystaniem techniki GC-MS. Chromatograf gazowy ze spektrometrem mas w roli detektora znajduje szerokie zastosowanie w analizie organicznych zanieczyszczeń środowiska [94-97]. Powodem są wzrastające wymagania w stosunku wiarygodności wyników oznaczeń, a spektrometr mas pozwala na uzyskanie informacji jakościowej o rozdzielanych związkach (identyfikacja) oraz zapewnia specyficzność oznaczeń ilościowych.

Wykorzystując technikę GC/MS oznaczano w próbkach wody takie substancje pochodzenia farmaceutycznego, jak:


737

• chloramfenikol • diazepam • diklofenak • hydroksyibuprofen • ibuprofen

• kwas acetylosalicylowy • kwas salicylowy • metoprolol • naproksen • primidon

Na rysunku 4 przedstawiono schemat różnych procedur przygotowania próbek wody zawierających środki lecznicze z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) oraz ich metabolity do oznaczeń końcowych z wykorzystaniem chromatografii gazowej.

Oznaczanie analitów (GC-MS)

Derywatyzacja analitów

CH 2 N 2 w temp. –15 o C CH2N2

Wzbogacanie analitów (z wykorzystaniem techniki SPE)

Kolumienki RP-18 Kolumienki RP-18Elucja: MeOH Elucja: MeOH

Odparowanie rozpuszczalnika Odparowanie rozpuszczalnikastrumieniu azotu w strumieniu azotu Rozpuszczenie w n-C 6 H 14 Rozpuszczenie w n-C6H14

Próbka wody (200 – 1000mL) wstępne przygotowanie próbki

Filtracja: szklane filtry (0,7 µ m) Filtracja: szklane filtry (0,7 µm)

Zakwaszenie: pH=2.0

Procedura oznaczania ibuprofenu i kwasu

salicylowego [60]

Procedura oznaczania diklofenaku i kwasu

klofibrowego [66]

Rysunek 4. Schematyczne przedstawienie procedur analitycznychwykorzystywanych do oznaczania pozostałości środków farmaceutycznych w próbkach wód z wykorzystaniem techniki GC-MS.


738

5.1.2. Przygotowanie próbek wody do oznaczeń związków pochodzenia farmaceutycznego z wykorzystaniem techniki HPLC-MS. Wysokosprawna chromatografia cieczowa staje się powszechną techniką stosowaną do końcowego rozdzielenia oraz analizy ilościowej i jakościowej analitów wydzielonych z próbek środowiskowych [99-102]. Za pomocą chromatografii cieczowej sprzężonej ze spektrometrem mas (LC-MS) oznaczano w próbkach wody takie substancje pochodzenia farmaceutycznego, jak: • naproksen • ibuprofen • diklofenak • diazepam

• antybiotyki (penicyliny, tetracykliny, sulfonamidy, antybiotyki makrolidowe)

• norfloksacyna i ciprofloksacyna Na rysunku 5 przedstawiono schematycznie różne techniki przygotowania próbek wodnych do oznaczeń końcowych leków z grupy NLPZ oraz antybiotyków z wykorzystaniem technik chromatografii cieczowej.

Oznaczanie analitów (HPLC-ESI-MS)

Wzbogacanie analitów (z wykorzystaniem )techniki SPE

Kolumienki RP-18, EN Kolumienki LiChrolut EN Elucja: MeOH Elucja: (CH3)2CO i MeOH

Odparowanie rozpuszczalnika Odparowanie rozpuszczalnikaw strumieniu azotu w strumieniu azotu Rozpuszczenie w buforze fosforanowym Rozpuszczenie w MeOH

Próbka wody (200 – 250mL)wstępne przygotowanie próbki

Filtracja: szklane filtry (1,0 µ m) Filtracja: szklane filtry (0,7 µm)

pH = 7.0 Zakwaszenie: pH=2.0 (H2SO4)

Procedura oznaczania karbamazepiny i diazepamu, antybiotyków z grupy penicylin i tetracyklin oraz sulfonamidów [60]

Procedura oznaczania ketoprofenu, ibuprofenu, naproksenu, diklofenaku, metabolitów kwasu acetylosalicylowego i kwasu salicylowego [79]

Rysunek 5. Schematyczne przedstawienie procedur analitycznychwykorzystywanych do oznaczania pozostałości środków farmaceutycznych w próbkach wód z wykorzystaniem techniki HPLC-ESI-MS.


739

Analizując przedstawione powyżej wieloetapowe procedury przygotowania próbek wody można stwierdzić, że są praco- i czasochłonne. Rozmaitość operacji i etapów sprawia, że wyniki oznaczeń końcowych mogą być obarczone dużym błędem, co w efekcie końcowym powoduje, że zamiast stanowić źródło informacji mogą stanowić one źródło dezinformacji.

Z tego też powodu sprawą kluczową jest walidacja, czyli inaczej sprawdzenie przydatności i zakresu stosowalności proponowanych procedur (metodyk). Na tym etapie wykorzystuje się zazwyczaj odpowiednie matrycowe materiały odniesienia.

Problematyka oznaczania pozostałości leków w środowisku jest rozwijana dopiero od kilku lat i dlatego też do tej pory nie został jeszcze opracowany ani jeden materiał odniesienia, który mógłby znaleźć zastosowanie w tego typu badaniach. Stąd zagadnienie walidacji wykorzystywanych procedur staje się jeszcze większym wyzwaniem.

Na podstawie danych literaturowych można stwierdzić, że ze względu na procesy transportu zanieczyszczeń (także i pozostałości leków) pomiędzy poszczególnymi składnikami środowiska prowadzone są już badania analityczne nie tylko próbek wody, ale także osadów dennych stanowiących część ekosystemu wodnego [103,104]. Nie ma wątpliwości, że kolejnym obiektem zainteresowania analityków będą próbki materii ożywionej (bioty), bo dopiero wtedy będzie możliwe oszacowanie dróg transportu tych zanieczyszczeń w obrębie danego ekosystemu.

6. WYSTĘPOWANIE POZOSTAŁOŚCI FARMACEUTYKÓW W RÓŻNYCH

ELEMENTACH BIOSFERY (wody ściekowe, wody powierzchniowe, osady denne)

W literaturze pojawia się coraz więcej informacji na temat wykrywanych farmaceutyków w próbkach środowiskowych i ich metabolitów oraz stwierdzonych poziomów stężeń analitów z tej grupy [105,106]. W tabeli 2 zestawiono dostępne informacje. Tabela 2. Zestawienie danych literaturowych na temat występowania pozostałości farmaceutyków w próbkach środowiskowych

Analit Zakres stężeń Miejsce i rok pobierania próbek (miasto, region, kraj)

Odnośnik literaturo

wy wody ściekowe [µg/l]

ketoprofen 0.38 ibuprofen 3.4 kwas 2,5- dihydroksybenzoesowy 0.59 kwas salicylowy 0.14

Niemcy

1996

[107]

karbamazepina amantadyna diklofenak primidon 4-acetyloaminoantypiryna

0.27-1.47

Sztutgard, Niemcy 1999

[108]

leki z grupy NLPZ 0.1-1

indometacyna 0.95

Rio de Janeiro, Brazylia 1999 [109]


740

Tabela 2 (ciąg dalszy). ibuprofen 0.37 karbamazepina 2.1 17β- estradiol 0.002

Kalifornia (USA) 2000

[110]

estrogeny 0.003 Michigan (USA) 2000 [110] ibuprofen 2.8

0.9 naproksen 3.6

1.9

ścieki nieoczyszczone ścieki oczyszczone ścieki nieoczyszczone ścieki oczyszczone

Hiszpania

2001

[111]

ciprofloksacyna 0.25-0.41 norfloksacyna 0.27-0.37

Szwajcaria 2001

[112]

aldehyd glutarowy 170-3700 Rouen, Francja 2002 [113] ibuprofen 9.9

2.15 naproksen 4.8

2.7

ścieki nieoczyszczone ścieki oczyszczone ścieki nieoczyszczone ścieki oczyszczone

Hiszpania

2002

[111]

kwas klofibrowy 0.005 propyfenazon 0.2

[114]

diklofenak 0.56 0.01-0.36

ścieki oczyszczone ścieki nieoczyszczone ścieki nieoczyszczone ścieki oczyszczone

Grecja 2002

[115]

kwas klofibrowy 0.23 USA 2002 [116] związki wchodzące w skład preparatów przeciwsłonecznych

8.2-9.9

Grecja 2002

[117]

naproksen - ibuprofen -

Maur, Szwajcaria 2003 [118]

17β- estradiol 0.0003-0.0025 estron 0.0025-0.034

Japonia 2003 [119]

wody powierzchniowe [ng/l]

diklofenak 90 bezafibrat 100 kwas klofibrowy 30

rzeka Men, Niemcy 1998

[107] leki z grupy NLPZ 20-40 Rio de Janeiro, Brazylia 1999 [109] etynyloestradiol 0.04 estron 1.5

rzeka Tyber, Włochy 2000 [106]

ibuprofen 200-400 Lipsk , Niemcy 2000 [120] steroidy 1-13 rzeka Danube, Niemcy 2000 [121] ibuprofen 5-15

80 naproksen 10

10-400 diklofenak 10

20-150 karbamazepina 35-60

30-250

Jeziora Rzeki Jeziora Rzeki Jeziora Rzeki Jeziora Rzeki

Szwajcaria 2000

[118]

estron 0.2-17 rzeka Tamiza, Wielka Brytania 2001 [122] kodeina 17-123 karbamazepina 14-35

Jezioro Mead, USA 2001

[123]


741

diazepam 3-62 primidon 11-130

trimetoprim 300-710 testosteron 210 progesteron 200

USA 2001

[86]

bisfenol A 16-500 4-nonylofenol 6-135

Niemcy 2001 [124]

cis-androsteron 210 USA 2001 [86] sotalol 560 fenazon 25 diklofenak 590 karbamazepina 900

Niemcy 2001

[125]

androstenodion 127 rzeka Fenholloway USA 2001 [126] chlorotetracyklina 690 linkomycyna 730 oksytetracyklina 340 17β- etynyloestradiol 830

USA 2001

[86]

kofeina 24.1-41.2 rzeka Miami, Floryda, USA 2002 [127] kofeina 7.69-11.9 Zatoka Biscayne, Floryda, USA

2002 [127]

norfloksacyna 5-12 ciprofloksacyna 5-12

Szwajcaria 2002 [112]

osady [mg/kg suchej masy]

ciprofloksacyna 0.27-2.42 norfloksacyna 0.27-2.37

osad kanalizacyjny, niefermentowany, Szwajcaria 2002

ciprofloksacyna 2.1-2.4 norfloksacyna 2-2.4

osad kanalizacyjny, przefermentowany, Szwajcaria 2002

[112, 128]

7. PODSUMOWANIE Gwałtowny wzrost zainteresowania problematyką emisji, transportu oraz przemian pozostałości leków w środowisku stanowi jedno z najważniejszych wyzwań dla chemików analityków, a z drugiej strony jest siłą napędową do prac nad opracowaniem nowych procedur analitycznych, które znajdą zastosowanie w praktyce analitycznej.

Uwaga analityków zwracana jest przede wszystkim na możliwość oznaczania szerokiej gamy analitów z wyżej wymienionej grupy na niskich i bardzo niskich poziomach stężeń w jednym cyklu analitycznym oraz ograniczenie liczby praco- i czasochłonnych operacji wchodzących w skład odpowiednich procedur analitycznych. Niezbędna jest walidacja odpowiednich procedur analitycznych. Zastosowanie immunoanalizy [129] w dużym stopniu prowadziłoby do ograniczenia wszystkich operacji związanych z przygotowaniem próbek do analizy i spowodowałoby eliminację lub przynajmniej zmniejszenie niebezpieczeństwa zafałszowania wyników analizy poprzez błędy różnego typu. Uzyskane wyniki analityczne będą stanowiły podstawę do wyciągnięcia wniosków na temat występowania i trwałości farmaceutyków w środowisku, co z kolei może być ważną przesłanką dla projektantów leków i syntetyków, którzy powinni stworzyć leki równie skuteczne, jak te dotychczas stosowane, ale znacznie bardziej przyjazne dla środowiska.


742

LITERATURA [1.] Zwiener C., Glauner T., Frimmel F. H., J. High Resol. Chromatogr., 23, (7/8), 474 (2000) [2.] Stuer-Lauridsen F., Birkved M., Hansen L.P., Holten Lützhøft H.-C., Halling-Sørensen B.,

Chemosphere, 40, 783 (2000) [3.] Zuccato E., Calamarim D., Natangelo M., Fanelli R., The Lancet, 355, 1789 (2000) [4.] Meijer D.K.F., Wilting J., Eur. J. Pharm. Biopharm., 43, 243 (1997) [5.] Guchelaar H.-J., Chandi L., Schouten O., van den Brand W.A, Fresenius J. Anal. Chem., 363, 700

(1999) [6.] Haller M.Y., Müller S.R., McArdell C.S., Alder A.C., Suter M. J.-F., J. Chromatogr. A, 952, 111

(2002) [7.] Daughton C.G., ACS. Symp. Ser., 791, 348 (2001) [8.] Fong P.P., ACS. Symp. Ser., 791, 264 (2001) [9.] Huggett D.B., Khan I.A., Foran C.M., Schlenk D., Environ. Pollut., 121, 199 (2003) [10.] Teeter J.S., Meyerhoff R.D., Environ. Toxicol. Chem., 21, 729 (2002) [11.] Andreozzi R., Marotta R., Pinto G., Pollio A., Wat. Res., 36, 2869 (2002) [12.] Schröder H.Fr., Waste Manage., 19, 111 (1999) [13.] Velagaleti R., Gill M., ACS Symp. Ser., 791, 333 (2001) [14.] Zwiener C., Glauner T., Frimmel F. H., J. High Resol. Chromatogr., 23, (7/8), 474 (2000) [15.] Ding W.-H., Chiang C.-C., Rapid Commun. Mass Spectrom., 17, 56 (2003) [16.] Federle Th.W., Kaiser S.K., Nuck B.A., Environ. Toxicol. Chem., 21, 1330 (2002) [17.] Heberer Th., These A., Grosch U.A., ACS Symp. Ser., 791, 142 (2001) [18.] Holtey-Weber R.I., Färber H,A., Schöler H.F., Vom Wasser, 92, 1-9 (1999) [19.] Holmström K., Gräslund S., Wahlström A., Poungshompoo S., Bengtsson B.-E., Kautsky N., Int.

J. Food Sci. Tech., 38, 255 (2003) [20.] Hirsch R., Ternes T.A., Haberer K., Kratz K.-L., Sci. Total Environ., 225, 109 (1999) [21.] Halling-Sørensen B., Holten Lützhøft H.C., Andersen H.R., Ingerslev F., J. Antimicrob. Chemoth.,

46, 53 (2000) [22.] Schwartz Th., Kohnen W., Jansen B., Obst U., FEMS Microbiol. Ecol., 43, 325 (2003) [23.] Halling-Sørensen B., Nors Nielsen S., Lanzky P.F., Ingerslev F., Holten Lützhøft H.C., Jørgensen

S.E., Chemosphere, 36, 357 (1998) [24.] Heberer Th., Toxicol. Lett., 131, 5 (2002) [25.] López de Alda M. J., Barceló D., Fresenius J. Anal. Chem., 371, 437 (2001) [26.] López de Alda M. J., Díaz-Cruz S., Petrovic M., Barceló D., J. Chromatogr. A, 1000, 503 (2003) [27.] Petrovic M., Eljarrat E., Lopez de Alda M.J., Barcelo D., J. Chromatogr. A, 974, 23 (2002) [28.] Richardson S.D., Anal. Chem., 74, 2719 (2002) [29.] Daughton C.G., ACS. Symp. Ser., 791, 2 (2001) [30.] Heberer Th., J. Hydrol., 266, 175 (2002) [31.] Reddersen K., Heberer T., Dünnbier U., Chemosphere, 49, 539 (2002) [32.] Holm J.V., Rügge K., Bjerg P.L., Christensen T.H., Environ. Sci. Technol., 29, 1415 (1995) [33.] Lee H.-B., Peart T.E., Gris G., Chan J., Water Qual. Res. J. Canada, 37, 459 (2002) [34.] Scheytt T., Grams S., Rejman-Rasinski E., Heberer T., Stan H.J., ACS Symp. Ser., 791, 84 (2001) [35.] Sacher F., Gabriel S., Metzinger M., Stretz A., Wenz M., Lange F.T., Brauch H.-J., Blankenhorn

I., Vom Wasser, 99, 183 (2002) [36.] Velagaleti R., Gill M., ACS Symp. Ser., 791, 320 (2001) [37.] Snyder S.A., Keith T.L., Verbrugge D.A., Snyder E.M., Gross T.S., Kannan K., Giesy J.P.,

Environ. Sci. Technol., 33, 2814 (1999) [38.] Schnick R. A., Aquaculture, 196, 277 (2001) [39.] Alder A.C., McArdell C.S., Golet E.M., Ibric S., Molnar E., Nipales N.S., Giger W., ACS. Symp.

Ser., 791, 56 (2001)


743

[40.] Boyd G.R., Grimm D.A., Ann. N.Y. Acad. Sci., , 948, 80 (2001) [41.] Gräslund S., Bengtsson B.-E., Sci. Total Environ., 280, 93 (2001) [42.] Gräslund S., Holmström K., Wahlström A., Mar. Pollut. Bull, 46, 81 (2003) [43.] Velagaleti R., Burns P. K., Gill M., Prothro J., Environ. Health Persp., 110, 213 (2002) [44.] Gibiński K., Farmacja i przemysł farmaceutyczny, Wykład wygłoszony w trakcie Sesji Naukowej

z okazji XXX-lecia Wydziału Farmaceutycznego Śląskiej Akademii Medycznej 29.09.2001 (http://biblioteka.slam.katowice.pl/Biu301.htm)

[45.] Zejc A.., Gorczyca M.., Chemia Leków, PZWL, Warszawa 1998 [46.] Garavito M.R., Świat Nauki, 7, 80 (1999) [47.] Gergov M., Robson J.N., Ojanperä I., Heinonen O.P., Vuori E., Forensic Sci. Inter., 121, 108

(2001) [48.] Chen C.W., IOS Press, 37 (2002) [49.] Newsweek 18.11.2001 [50.] Alcock R.E., Sweetman A., Jones K.C., Chemosphere, 38, 2247 (1999) [51.] Jones O.A.H., Voulvoulis N., Lester J.N., Wat. Res., 36, 5013 (2002) [52.] Hinson J.A., Pumford N.R., Nelson S.D., Drug Met. Rev., 26, 395 (1994) [53.] Jorgensen S.E., Halling-Sørensen B., Chemosphere, 40, 691 (2000) [54.] Daughton C.G., Ternes A.Th., Environ. Health Persp., 107, 907 (1999) [55.] Petrovic M., Barcelo D., Diaz A., Ventura F., J. Am. Soc. Mass Spectrom., 14, 516 (2003) [56.] Hogenboom A.C., Niessen W.M.A., Brinkman U.A.Th., J. Chromatogr. A, 794, 201 (1998) [57.] Coille I., Reder S., Bucher S., Gauglitz G., Biomol. Eng., 18, 273 (2002) [58.] Śliwka-Kaszyńska M., Kot-Wasik A., Namieśnik J., Crit. Rev. Env. Sci. Tec., 33, 31 (2003) [59.] Golet E.M., Alder A. C., Hartmann A., Ternes T., Giger W., Anal. Chem., 73, 3632 (2001) [60.] Ternes T.A., Trends Anal. Chem., 20, 419 (2001) [61.] Ternes T., Bonerz M., Schmidt T., J. Chromatogr. A, 938, 175 (2001) [62.] Hirai T., Matsumoto S., Kishi I, J. Chromatogr. B, 692, 375 (1997) [63.] Ahrer W., Scherwenk E., Buchberger W., J. Chromatogr. A, 910, 69 (2001) [64.] Ollers S., Singer H. P., Fassler P., Muller S. R., J. Chromatogr. A, 911, 225 (2001) [65.] Miao X-S., Koenig B. G., Metcalfe C. D., J. Chromatogr. A, 952, 131 (2002) [66.] Ternes T.A., Meisenhiemer M., Mcdowell D., Sacher F., Brauch H-J., Haist-Gulde B., Preuss G.,

Wilme U., Zulei-Seibert N., Environ. Sci. Technol., 36, 3855 (2002) [67.] Weigel S., Kuhlmann J., Hühnerfuss H., Sci. Total Environ., 295, 131 (2002) [68.] Buser H.R., Müller M.D., Theobald N., Environ. Sci. Technol., 32, 188 (1998) [69.] Hirsch R., Ternes T.A., Haberer K., Mehlich A., Ballwanz F., Kratz K.-L., J. Chromatogr. A, 815,

213 (1998) [70.] Ternes T.A., Andersen H., Gilberg D., Bonerz M., Anal. Chem,74, 3498 (2002) [71.] López de Alda M. J., Barceló D., J. Chromatogr. A, 938, 145 (2001) [72.] Diaz A., Ventura F., Anal. Chem., 74, 3869 (2002) [73.] McLachlan, J.A., Guillette L.J. Jr., Iguchi T., Toscano W.A. Jr., Ann. New York Acad. Sci., 948,

153 (2001) [74.] Stumpf M., Ternes Th. A., Haberer K., Baumann W., Vom Wasser, 91, 291 (1998) [75.] Winkler M., Lawrence J.R., Neu T.R., Wat. Res., 35, 3197 (2001) [76.] Buser H.R., Poiger Th., Müller M.D., Environ. Sci. Technol., 32, 3449 (1998) [77.] Meisenhiemer M.,Ternes T.A., Vom Wasser, 94, 203 (2000) [78.] Lindsey M.E., Meyer M., Thurman E.M., Anal. Chem., 73, 4640 (2001) [79.] Farré M., Ferrer I., Ginebreda A., Figueras M., Olivella L., Tirapu L., Vilanova M., Barceló D., J.

Chromatogr. A, 938, 187 (2001) [80.] Sørensen L.K., Hansen H., J. Liq. Chromatogr. R. T., 25 (7), 1063 (2002) [81.] Hartig C., Storm T., Jekel M., J. Chromatogr. A, 854, 163 (1999)


744

[82.] Klimeš J., Sochor J., KřižJ., Il Farmaco, 57, 117 (2002) [83.] Kunkel A., Günter S., Wätzig H., J. Chromatogr. A, 768, 125 (1997) [84.] Ying Guang-Guo, Kookana R. S., Chen Z., J. Environ. Sci. Health, B, 37, 225 (2002) [85.] Simmons B.R., Stewart J.T., J. Chromatogr. B, 688, 29 (1997) [86.] Kolpin D.W., Furlong E.T., Meyer M.T., Thurman E.M., Zaugg S.D., Barber L.B., Buxton H.T.,

Environ. Sci. Technol, 36, 1202 (2002) [87.] Ariese F., Ernst W.H.O., Sijm D.T.H.M., Environ. Toxicol. Phar., 10, 65 (2001) [88.] Gelpi E., J. Chromatogr. A, 703, 59 (1995) [89.] Jeannot R., Sabik H., Sauvard E., Dagnac T., Dohrendorf K., J. Chromatogr.A, 974, 143 (2002) [90.] Kim Y., Park S., Park J., Lee W., J. Chromatogr. A, 689, 170 (1995) [91.] Meyer M.T., Bumgarner J.E., Varns Jerry L., Daughtridge J.V., Thurman E.M., Hostetler,

Kenneth A., Sci. Total Environ., 248, 181 (2000) [92.] Ternes T.A., Brenner-Weiß G., Eggert T., Müller J., Kirschhöfer F., Nusser M., Wilken R.-D.,

Obst U., Vom Wasser, 93, 255 (1999) [93.] Ternes Th. A., Hirsch R., Mueller J., Haberer K., Fresenius J. Anal. Chem., 362, 329 (1998) [94.] Meesters R.J.W., Schröder YH.Fr., Anal. Chem., 74, 3566 (2002) [95.] Murahashi T., Sasaki S., Nakajima T., J. Health Sci., 49, 72 (2003) [96.] McAvoy D.C., Schatowitz B., Jacob M., Hauk A., Eckhoff W.S. Environ. Toxicol. Chem., 21,

1323 (2002) [97.] Zafra A., Olmo M., Suárez B., Hontoria E., Navalón A., Vílchez J.L., Water Res., 37, 735 (2003) [98.] Buser H.R., Poiger Th., Müller M.D., Environ. Sci. Technol., 33, 2529 (1999) [99.] Lauden D., Handley A., Anal. Chem., 72, 3922 (2000) [100.] Muljono R.A., Darsono F.L., Scheffer J.J.C., Verpoorte R., J. Chromatogr. A, 927, 39 (2001) [101.] Matsuya T., Hoshino N., Ogasawara M., Harita T., Arao S., Environ. Sci., 9, 393 (2002) [102.] Mays D.C., Sharp D.E., Beach C.A., Kershaw R.A., Blanchine J.R., Gerber N., J. Chromatogr.,

311, 301 (1984) [103.] Delepee R., Maume D., Le Bizec B., Pouliquen H., J. Chromatogr. B, 748, 369 (2000) [104.] Hektoen H., Berge J.A., Hormazabal V., Yndestad M., Aquaculture, 133, 175 (1995) [105.] Ahrer W., Buchberger W., Am. Lab., 31 (2001) [106.] Baronti C., Curini R., D’Ascenzo G., Corcia A., Gentili A., Samperi R., Environ. Sci. Technol., 34,

5059 (2000) [107.] Ternes T.A., Wat. Res., 32, 3245 (1998) [108.] Möhle E., Horvath S., Merz W., Metzger J. W., Vom Wasser, 92, 207 (1999) [109.] Stumpf M., Ternes Th. A., Wilken R.D., Rodrigues S.W., Baumann W., Sci. Total Environ., 225,

135 (1999) [110.] Sedlak D.L., Gray J.L., Pinkston K.E., Environ. Sci. Technol., 1, 509 (2000) [111.] Rodrıguez I., Quintana J.B., Carpinteiro J., Carro A.M.,. Lorenzo R.A, Cela R., J. Chromatogr. A,

985, 265 (2003) [112.] Golet E.M., Alder A.C., Giger W., Environ. Sci. Technol., 36, 3645 (2002) [113.] Jolibois B., Guerbet M., Vassal S., Arch. Environ. Contam. Toxicol., 42, 137 (2002) [114.] Koutsouba V., Heberer Th., Fuhrmann B., Schmidt-Baumler K., Tsipi D., Hiskia A.,

Chemosphere, 51, 69 (2003) [115.] Kümmerer K., Chemosphere, 45, 957 (2001) [116.] Patterson D.B., Brumley W.C., Kelliher V., Ferguson P.L., Am. Lab., 34, 20 (2002) [117.] Lambropoulou D.A., Giokas D.L., Sakkas V.A., Albanis T.A., Karayannis M.I., J. Chromatogr. A,

967, 243 (2002) [118.] Tixier C., Singer H., Oellers S., Müller S.R., Environ. Sci. Technol., 37, 1061 (2003) [119.] Isobe T., Shiraishi H., Yasuda M., Shinoda A., Suzuki H., Morita M., J. Chromatogr. A, 984, 195

(2003) [120.] Moeder M., Schrader S., Winkler M., Popp P., J. Chromatogr. A, 873, 95 (2000)


745

[121.] Kuch M. H., Ballschmiter K., Environ. Sci. Technol., 35, 3201 (2001) [122.] Xiao X.-Y, McCalley D. V., McEvoy J., J. Chromatogr. A, 923, 195 (2001) [123.] Snyder S.A., Kelly K.L., ACS Symp. Ser., 791, 116 (2001) [124.] Kuch M. H., Ballschmiter K., Fresenius J. Anal. Chem., 366, 392 (2000) [125.] Sacher F., Lange F.T., Brauch H.J., J. Chromatogr. A, 938, 199 (2001) [126.] Durhan E.J., Lambright C., Wilson V., Butterworth B.C., Kuehl D.W., Orlando E.F., Guillette

L.J.Jr, Gray L.E., Ankley G.T., Environ. Toxicol. Chem., 21, 1973 (2002) [127.] Gardinali P. R., Zhao X., Environ. Int, 28, 521 (2002) [128.] Golet E.M., Strehler A., Alder A. C., Giger W., Anal. Chem., 74, 5455 (2002) [129.] Valentini F., Compagnone D., Gentili A., Palleschi G., Analyst, 127, 1333 (2002)

rozdziaŁ 34 przemiany, stĘŻenia i oznaczanie … · rozpuszczanie (immobilizacja) rozdział 34...

Documents