RoyçLhr: N.T. Nağıyev Milli Aviasiya Akademiyasının «Aviasiya təhlükəsizliyi» kafedrasınm müdİFİ.

Ş.D.Danyalov Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin «Fövqəladə hallar və həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi» kaf. dosenti

H.O.Ocaqov. Fövqəladə hallarm nəticələrinin aradan qaldı- nlması. Bakı, «Təhsil» NPM, 2009, 442 səh.

Dərslik sülh və hərbi dövrdəki Fövqəladə hallann nəticələrinin aradan qaldınimasına həsr olunub.

Dsrslikdə fövqəladə hadisələrin nəticələrinin aradan qaldıniması məsələləri barə<də anlayışlar, qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işləm (QX və DTt) qoyulan tələblər, QX və DTİ-nin məzmunu, xarakteristikası, xilasetmə işlərinin apaniması prosesi barədə hərtəmfli məlumat verilir. Kitabda sülh və hərbi dövrlərdə FH-ın aradan qaldırılmasının ^kilinin əsaslan, məzmunu, mərhələləri, QX və DTİ-in məqsədinin, tərkibinin və icrasının xüsusiyyətləri hərtərəfli müəllif tərəfindən təhlil edilib. FH zamanı ərazilərdə, obyektlərdə aparılan radiasiya, kimyəvi və mühəndis k^fiyyatının məqsədi, vəzifələri, obyekti, üsullan, təşkili, qüvvə və vaxtın təyin edilməsi məsələlərinin həlli verilib.

Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlə^ aparılmasının taktiki üsulları, ardıcıllığı, zədələnən adamlann xilas edilməsi üsullan və vasitələr, hündür binalarda qəza-xilasetmə işlərinin aparılmasının xüsusiyyətləri hərtərəfli açıqlanmış və təhlili verilmişir.

Radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzalann nəticələrinin aradan qaldıniması üsullan və vasitələri, ərazinin, binaların, qurğuların və yollann radioaktiv çirklənmələrdən və kimyəvi zəhərlənmələrdən zərərsizləşdirilməsi, tam və xüsusi sanitariyanın təşkili, aparılması üçün qüvvə, vasitə və vaxtı təyin etmək metodikası geniş şərh edilir.

Dərslikdə Azərbaycanda tez-tez baş verən meşə yanğınları ilə mübarizənin təşkilinə, mübarizə üsullanna tətbiq edilən taktiki üsullara və meşə yanğınla- n ilə mübaıizə zamanı təhlükəsizlik və fisixoloji təlimata geniş yer ayrılır. Dərslikdə hər cür fövqəladə hallar şəraitində, qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin xüsiusiyyətləri normativ, metodik və digər ədəbiyyatların və müəllif tərəfindən 35 ildən çox vaxtda yerinə yetirilmiş işlərin təhlili verilmişdir.

Dərslik T.34.01.00.; T.34.02.00.; TM.34.00.01.; TM.34.00.02. və Milli Aviasiya /^kkademiyasında T.07.22.00.; T.07.23.00. şifrlə Bakalavr və Ma^str pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Dərslikdən həmçinin elmi işçilər, aspirantlar və Fövqladə Hallar Nazirliyinin orqanlarında fəaliyyət göstərən qurumlarının əməkdaşlan da istifadə edə bilərlər.

00331^2009 700122

©«Təhsil», NPM, 2009

GİRİŞ

Hələlik insanın ram edə bilmədiyi təbii və texnogen

qüvvələr böyük fəlakətlər törədir, planetimizin əhalisinə çox

böyük ziyan vurur. Meşə yanğınları, daşqınlar, zəlzələlər,

sürüşmələr, uçqunlar, sellər, tufan və qasırğalar, qar maar- xalları

və s. daha tez-tez baş verən təbii və texnogen fəlakətlərdir.

Müharibə vaxtı yanğınlar, daşqınlar, habelə qəzalar düşmənin

nüvə silahı və başqa hücum vasitələrindən istifadə edilməsi

nəticəsində yarana bilər.

Təbii və texnogen fəlakətlər qəflətən baş verdiyi üçün

olduqca təhlükəlidir. Lakin qabaqcadan tədbir görülərsə, bunların

zərərli nəticələrinin qarşısını almaq, yaxud onu xeyli azaltmaq

mümkündür.

Təbii və texnogen fəlakətlər zamanı mülki müdafiənin əsas

vəzifələrindən biri adamları və maddi sərvətləri mühafizə

etməkdir. Bu vəzifələrin hansı ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi

fəlakətin və ya qəzanın növündən, bunlann törətdiyi nəticələrin

xarakterindən, mülki müdafiə qüvvələrinin sayından və hazırlıq

dərəcəsindən, ilin və günün vaxtından, hava şəraitindən və başqa

anpillərdən asılıdır.

Daşqınlar çox böyük fəlakətlər törədir. 1973-cü ilin

avqustunda yağan leysan yağışlarından Pakistanda və

Hindistanda Hind çayı daşmış, 22 şəhər və 10 min kənd su altında

qalmışdı. Bunun nəticəsində 1000-dən çox adam tə-ləf olmuş,

800 minə yaxın adam evsiz-eşiksiz qalmış, 1 milyondan artıq

tikili dağılmışdır.

Çaylarla zəngin olan respublikamızm ərazisində də

daşqınlar olur. Respublikamızın dağhq hissəsində daşqınlar

adətən yazda, cənubda yerləşən dağlıq rayonlarda isə qarlar

sürətlə əriyəndə, yəni yayda baş verir.

Şəhər və kəndləri ehtimal edilən daşqınlardan qorumaq

üçün dambalar, bəndlər, şlüzlər tikirlər. Lazım gələndə çayları

kanallarla birləşdirirlər. Çayların tənzim edilməsi daşqın

təhlükəsini xeyli azaldır.

Zəlzələlər çox qorxulu təbii fəlakətlərdir. Yer qabığı- mn

birdən-birə tərpənməsi yə çox böyük dağıdıcı qüvvəyə malik

olması nəticəsində bir sıra hallarda çoxlu insan tələfatı baş verir

və maddi sərvətlər tələf olur.

Ölkəmizdə zəlzələlərin dağıdıcı qüvvəsindən qorunmaq

üçün seysmik rayonlaşdırma aparılmışdır, binalar və qurğular

tikiləndə zəlzələyə qarşı tikinti normalarının tələbləri nəzərə

alınır.

Qorxulu təbii fəlakətlərdən biri də sürüşmələr və

uçqunlardır. Çox vaxt bunlar böyük sahələrdə əkin üçün yararlı

torpaqları sıradan çıxarır, yolları, binaları və qurğuları dağıdır.

Respublikamızda sürüşmə və uçqunlar əsas etibarilə

İsmayıllı-Şamaxı dağlıq rayonlarında, habelə bəzi çayların

sıldırım sahillərində baş verir. Sürüşmələrin və uçqunların

qarşısım almaq üçün qorxulu zonada suyun axınını nizama salan,

suyun qabağını kəsib onu bu zonadan kənara aparan müvafiq

mühəndis-texniki tədbirlər görürlər, çayların sahillərini

bərkidirlər və s.

Çox vaxt daşqın, sürüşmə və selləri leysan yağışlar və

qasırğalar törədir.

Respublikamızda iri təbii fəlakətlərlə mübarizə aparmaq,

habelə onların nəticələrini aradan qaldumaq üzrə təcili tədbirlər

görmək üçün Fövqəladə Hallar Nazirliyi yaradılmışdır, Həmin

nazirliyə geniş səlahiyyət verilir.

Təbii və texnogen fəlakətlərlə mübarizə tədbirlərində

nəinki fövqəladə hal baş vermiş rayonun, həm də ölkənin başqa

rayonlarının əhalisi də fəal iştirak edir. Təbii və tex-

nogen fəlakətlərin nəticələrini aradan qaldırmaq işinə Fövqəladə

Hallar Nazirliyinin Mülki Müdafiə Qüvvələrini, habelə

nazirliklərin və idarələrin xüsusi dəstələrini cəlb etmək nəzərdə

tutulur.

Mülki müdafiə qüvvələri müharibə dövründə dağıntı

ocaqlarında qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işləri (QX və

DTİ) aparmaq üçündür. Mülki müdafiə qüvvələrinin şəxsi heyəti

təbii fəlakətlərlə mübarizədə və onların nəticələrinin, habelə iri

istehsalat qəzalarmın və fəlakətlərin nəticələrinin aradan

qaldırılmasında iştirak etməklə Vətən qarşısında vətənpərvərlik

borcunu ödəyirlər. Həm də mülki müdafiə qüvvələri dinc dövrdə

mürəkkəb şəraitdə əməli iş təcrübəsi qazanırlar: Buna görə də

təbii fəlakətlərin və istehsalat qəzalarının nəticələrinin aradan

qaldırılmasında qüvvələrin şəxsi heyətinin iştirakı onlar üçün

döyüş təlimi məktəbidir. Fövqəladə vəziyyətlə əlaqədar olaraq

yaranan imkanlardan - müharibə vaxtı düşmən kütləvi qırğın

silahları və başqa hücum vasitələri işlətmiş olarsa yaranacaq

dağıntı ocaqlarında qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz

işlərinə mülki müdafiə qüvvələrini hazırlamağın nəzəri və

praktiki əsaslarını dərindən öyrənmək üçün istifadə edilməlidir.

Dərslik T.34.01.00.; T.34.02.00.; TM.34.00.01.;

TM.34.00.02. və Milli Aviasiya Akademiyasında T.07.22.00.;

T.07.23.00. şifrlə Bakalavr və Magistr pilləsində oxuyan tələbələr

üçün nəzərdə tutulmuş və Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin əmri ilə dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Dərslik eyni

zamanda Fövqəladə Hallar Nazirliyinin mütəxəssislərinin geniş

dairəsi, MM hissələrinin, qərarqahlarınm zabitlər heyəti,

elmi-tədqiqat təşkilatlanmn alimləri, aspirantlar, hərbi və ali

tədris müəssələrinin əməkdaşları üçün nəzərdə tutulub.

Müxtəlif səviyyəli Fövqəladə Hallar Nazirliyinin (FHN)

idarəetmə orqanlanndakı vəzifəli şəxslərin əməli fəaliyyəti rəhbər

sənədlərə əsaslanır. Bu sənədlərin əsasını Qəza Xilasetmə və

Digər Təxirəsalınmaz İşlər sahəsində sistemli yanaşmanın tədbiqi

ilə aparılan tədqiqatların nəticələri təşkil edir. Bunlardan

yaradıcılıqla istifadə etmək və onları dərk etmək üçün bütün

FHN-nin mütəxəssislərinin mülki mühafi2:ə sisteminin

xüsusiyyətlərinə müvafiq surətdə QX və DTİ nəzəriyyəsinin

əsaslarını bilməsi olduqca vacibdir.

Dərsliyin I bölməsinin ikinci fəslinin 2,1-2.4 paraqraf-

lannın yazılmasında AzMİU-nun «FH və HFT» kafedrasının baş

müəlhmi A.İ.Hacıyev iştirak etmişdir. Bu kitab qusur və nöqsanlardan xali deyildir. Bu barədə kitabın müəllifinə

məlumat verən oxuculara əvvəlcədən öz dərin minnətdarlığımı bildirir

I BÖLMƏ I FƏSİL

SÜLH VƏ HƏRBİ DÖVRLƏRDƏ FÖVQƏLADƏ

HALLARIN (FH) ARADAN QALDIRILMASININ

TƏŞKİLİNİN ƏSASLARI

§ 1.1. ZƏDƏLƏNMƏ OCAQLARININ,

DAĞINTILARIN DƏRƏCƏLƏRİNİN VƏ

XARAKTERİNİN TƏSNİFATI

Obyektlərin zədələnmə ocaqlan. Obyektin zədələnmə ocağı hər hansı bir fəlakət (qaza, təbii fəlakət) zamanı binalar, xüsusi qurğular, mühəndis şəbəkələri və kommunikasiyaları, habelə avadanlıq və şəxsi heyətlə birlikdə zədələnməyə, dağıntıya və ya zəhərlənməyə məru2: qalmış obyekt ərazisinə deyilir.

Obyektlərdə sadə (birnövlü) və mürəkkəb zəıiələnmə ocaqları yarana bilər.

Sadə (birnövlü) zədələnmə ocağı - təkcə bir zədələ- yici amilin, məsələn, partlayışm törətdiyi dağıntıların, yanğının, yalnız kimyəvi və ya bakterioloji zəhərkmmənin nəticəsində əmələ gələn ocağa deyilir.

Mürəkkəb zədələnmə ocağı isə bir neçə zədələyici amilin qarşılıqh təsiri nəticəsində yaranan ocaqdır. IS-ləsələn, istehsalat qəzası zamanı baş verən partlayış dağıntılara, uçqunlara, yanğınlara, ərazidə zəhərlənməyə səbsb olur; zəlzələ və qasırğa nəticəsində qurğuların dağılması ilə yanaşı, sahillərin su altında qalması, elektrik xətlərində qısa qapanma sayəsində yanğın, sobaların zədələnməsi, mühəndis şəbəkələri və maye tutumları dağılarkən zərərli mayelərlə ətrafın zəhərlənməsi ilə nəticələnir.

2^dələyici amillərin xarakterindən asılı olaraq zədələnmə (zəhərlənmə) ocağı müxtəlif formalı, məsələn, partlayış, zəlzələ nəticəsində - dairəvi; qasırğa, fırtına, daşqın, sel, marxal və s.

nəticəsində - zolaq formasında; yanğın,

sürüşmə, sunami tipli külək zamanı - qeyri-müəyyən formada ola

bilər. Qəzalar və təbii fəlakətlər zamanı ehtimal olunan

dağıntıların (zəhərlənmənin) miqyasını və görüləcək xilasetmə və

digər təxirəsalınmaz işlərin həcmini müəyyənləşdirmək üçün,

zədələnmənin xarakterindən asılı olaraq zədələnmə ocağını bir

neçə zonaya ayırırlar. Hər bir zona obyektin ərazisinin və oradakı

qurğuların zədələnməsi (zəhərlənməsi) dərəcəsinə görə müəyyən

edilir.

Dağılma dərəcələri. Qurğunun bütövlükdə dağılması

dərəcəsi zədələnmələrin ümumi nəticəsi ilə xarakterizə olunur.

Qurğularda ən güclü dağmtılar partlayış, yanğm və s. kimi

istehsalat qəzaları nəticəsində və ya zəlzələ, qasırğa və digər təbii

fəlakətlər zamanı baş verir (cədvəl 1.1).

Obyektin qurğularında, məsələn, partlayış, zəlzələ,

qasırğa və yanğınlar zamanı baş verən dağmtılan şərti olaraq dörd

növə: tam, güclü, orta dərəcəli və zəif dağıntı dərəcələrinə (A, B,

C, D dərəcələrinə) ayırmaq mümkündür. Yaşayış evlərinin və

sənaye binalanmn zəif zədələnməsi xeyli dərəcədə küləyin

şiddətindən və istiqamətindən asıh olur. Güclü külək zamanı

tikililər külək əsən istiqamətdə 1,5-2 dəfə artıq zədələnir. Yaşayış

evləri və sənaye binalan üçün bəzən dağıntılar üzrə əlavə bir

dərəcə - yüngül zədələnmə - E növü də müəyyən edilir.

Ümumiyyətlə, dağıntılann dərəcələri qurğuların

konstruksiyasından, onların yerləşdirilməsin- dən, partlayış

mərkəzindən olan məsafədən və partlayışın gücündən asılı olur.

Tam dağıntılar zamam bina və qurğular tamamilə dağılıb

tökülür (yanır), yalnız özüllər və möhkəm zirzəmi otaqlar qismən

salamat qala bilər. Mühəndis şəbəkələri basılıb əzilir və ya

partlayır. Belə obyeklərin bərpası, adətən, mümkün və ya

məqsədəuyğun deyil.

Güclü dağmtüar zamam qurğuların ancaq bəzi hissələri -

aşağı mərtəbələrin divarları, dəmir-beton karkasların elementləri, yeraltı otaqlar salamat qalır. Mühəndis şəbəkə

8

ləri ayn-ayn sahələrdə qırılır və ya deformasiyaya uğrayır. Belə

bina və qurğuların bərpa edilməsi onların ayn-ayn

konstruksiyalarının salamat qalmış materiallarından istifadə

olunmaqla ancaq yenidən quraşdırma qaydası ilə mümkündür.

Orta dərəcəli dağıntılar zamanı binaların qəfəsləri və

qurğuların digər möhkəm konstruksiyaları (əsas divarlar,

dəmir-beton örtüklər və s.) salamat qalır. Bəzi yerlərdə mühəndis

şəbəkələrinin birləşmələri pozulur. Xeyli bərpaetmə işləri tələb

olunur.

Cədvəl 1.1.

İstehsalat qəzaları və təbii fəlakələr zamanı bina və

qurğulann dağmtı dərəcələrinin təsnifatı (11)

№ ZƏDƏLƏNMIŞ QURĞUNUN

XARtCİ GÖRÜNÜŞÜ

DAĞINTI DƏ

RƏCƏLƏRİN İNADLARI

3

ZƏDƏLƏYICI AMİLLƏR ZƏLZƏLƏ

NİN GÜCÜ, BAL

BAL KM/S M/SAN Partlayıcmm izafİ təzyiqi APF,KPA

1 2 4 5 6 7 8 I

TAM DAĞINTI (A)

11-12 17 1194-DƏN ÇOX 331,8-DƏNÇOX 50-DƏN ARTIQ

II A-

GÜCLÜ DAĞINTI (B) 9-10 16-17 192,6-210,96 53,5-58,6 50-30

Cədvəl 1.1 - in davamı XARAKTERISTIKA ZİYAN VƏ YA

QURĞUNUN ƏSAS ÜNSÜRLƏRİNİ N SIRADAN ÇIXMA FAİZİ (%)

№ DAĞINTININ XARAKTERİ XILASETMƏYƏ TƏ’CtLİ QƏZA- BƏRPA

IŞLƏRlNlN XARAKTERİ

BƏRPA ETMƏ

İŞLƏRİNİN XARAKTERİ

9 10 11 12

I

Qurğunun tamamilə uçulması; qurğunun

ancaq zədələnmiş zirzəmi siğmcaqlan,

yeraltı mühəndis xətləri və möhkəm

ünsürlərinin bə’zi hissələri qala bilər.

Közərmələr olan baş- dan-başa uçqunlar

törəyir. Yanğın baş vermir.

Başdan-başa uçqun- lann

sökülüb təmizlənməsi və

uçulmuş sığınacağa hava

verməklə oradan adamların

xilas edilməsi

QURĞUNUN BƏRPASI

MÜMKÜN VƏ YA

MƏQSƏDƏ UYĞUN

DEYİL.

90-100

II

Qurğunun ən möhkəm konstruksiyasının

(aşağı mərtəbələrinin divarla- n,

dəmir-beton karkasın ünsürləri),

zirzəmidəki sığınacaqlar, yeraltı mühəndis

şə’bəkələri qalır. Başdan- başa uçqunlar və

yanğınlar İbaş verir.

Başdan-Başa Uçqunların

Sökülüb Təmizlən- Məsi,

Yanğmlann Söndürülməsi,

Uçulmuş Sığmacaq Və

Daldala- Nacaqlardan

Adamla- nn Xilas Edilməsi

Salamat qalmış material və

konstruksiyalardan istifadə

et-məklə ixtisaslaşdınimış

təşkilat tərəfindən ancaq

yenidən quraşdırma yolu

ilə qurğunu bərpa etmək

olar.

50-90

Cədvəl 1.1 - in davamı

N)

Cədvəl 1.1 - in davamı 9 10 11 12

III

Binalann əsas divarlan və qurğunun digər

möhkəm konstruksiyaları (yükgötürən

divar, dəmir- beton arakəsmələr), yeraltı

sığınacaq və daldalanacaqlar salamat

qalır. Binaların iç hissəsi yanır. Yerli

uçqun və başdan-başa yanğınlar olur.

Yanğınların söndürülməsi,

uçulmuş və yanan binalardan

adamlann xilas edilməsi

ixtisaslaşdırılmış təşkilat

tərəfindən xeyli bərpa işləri

apaniması tələb olunur

30-50

IV

Qurğunun ikinci dərəcəli ünsürlərinin

azacıq deformasiyaya uğraması (örtük,

yüngül tikililər, pəncərə, qapı çərçivələri,

içərisindəki arakəsmələrin və suvağın

zədələnməsi). Ayrı-ayn uçqun və

ayrı-ayrı yanğın ocaqları əmələ gəlir.

Yanğınlann söndürülməsi,

qismən uçulmuş binalardan

və yanğından adamlann xilas

edilməsi

Müəssisədə təmir-bərpa

briqadalannm qüvvələrilə bir

qədər bərpa işlərinin görülməsi

tələb olunur 10-30

V

L

Qurğunun ikinci dərəcili müxtəlif

ünsürlərinin (şüşələr və s.) Azacıq

zədələnməsi. Ayrı-ayn yanğın

ocaqlarının yaranması.

Bərpa işləri vacib deyil, yaxud

qurğunun istisma- nnı

dayandırmadan xidmətçi heyət

tərəfindən yerinə yetirilə bilər

0-10

U)

Zəif dağıntılara bina və qurğuların ikinci-dərəcəli elementlərində - damlarda, yardımçı yüngül tikililərdə, pəncərə və qapı çərçivələrində, şüşəbəndlərdə baş verən xırda deformasiyalara aid edilir. Binalarm daxilində divarların suvağı, arakəsmələr, qapı çərçivələri zədələnir. Azacıq bərpa- etmə işləri tələb olunur ki, belə işlər qurğunun istismarı prosesində yerinə yetirilə bilər.

Dağıntılann xarakteri. Həcmli qurğuların dağıntı və zədələnmələrini səkkiz əsas növə (şəkil 1.1) ayırmaq mümkündür ki, bunlar da öz növbəsində iki qrup təşkil edir:

ClgLWW

b

&

Şəkil 1.1. Qurğuların əsas zədələnmə növləri

1. Qurğuların bütövlüklə zədələnməsi və onların vəziyyətinin bünövrəyə və ya onun oturduğu əsasa nisbətən dəyişməsi: a) yerdəyişmə; b) çökmə; ç) əyilmə; c) aşma;

2. Qurğunun ayrı-ayrı konstruksiyalarının və ya onların elementlərinin zədələnməsi: d) deformasiya; e) uçulma; j) zədələnmə; z) dağılma.

1- ci qrupa aid zədələnmələr əsasən bu səbəblərdən baş verir: bünövrələrinin yükgötürmə qabiliyyətinin kifayət dərəcədə və eyni-bərabər olmaması; hesablanmış yükdən xeyli artıq qeyri-bərabər yüklənmə.

2- ci qrup zədələnmələrin səbəbi isə aşağıdakılardan ibarətdir: ağırlıq təsiri (statik və dinamik) nəticəsində - qırılma, basıhb əzilmə, çat birləşmələrin pozulması və s.; mexaniki təsir - əzik, əyilmə, aşınma və s.; fiziki təsir - yüksək temperatur nəticəsində qabarma və dağılma, mənfi tempe

14

raturda xırda çatlar yaranması; kimyəvi təsir - korroziya, paslanma.

Obyektin zədələnməsinin dərəcəsi partlayışın, qasırğanın gücündən; zəlzələnin və ya partlayışm növündən (yeraltı, sualtı); zəlzələnin, partlayışın epimərkəzindən obyektədək olan məsafədən; obyekt qurğularımn texniki xarakteristikasından - konstruksiyasından, möhkəmliyindən (əsash, müvəqqəti, yerüstü, yeraltı, mühaflzəli və ya mühafızəsiz və s. tikililər); ölçülərindən və formasından; küləyin təsirinə dayamqlığından; obyektin planlaşdırılmasından (sıx və ya seyrək tikintili), tikintinin xarakterindən; ərazinin landşaf- tmdan (relyef, torpaq, bitki örtüyü); meteoroloji şəraitdən (küləyin istiqaməti və sürəti, rütubət, temperatur, yağıntıların mövcudluğu) və s. Bu zaman: istehsalat binaları - güclü dağıntılara, mülki binalar və qurğular - orta dərəcəli dağm- tılara, şəxsi heyət - orta dərəcəli zədələnmələrə məruz qalarsa, obyekt sıradan çıxmış hesab edilir.

§1.2. SÜLH VƏ HƏRBİ DÖVRLƏRDƏKİ FÖVQƏLADƏ HALLARIN ARADAN QALDI-

RILMASI İŞLƏRİNİN MƏZMUNU

Zədələnmiş (xəsarət almış) adamların axtarılması, onlara tibbi yardım göstərilməsi və müalicə müəssisələrinə köçürülməsi, habelə əhalinin həyat fəaliyyətinin təmin olunması məqsədilə qəza-xilasetmə və digər təxirəsahnmaz işlər yerinə yetirilir.

Qəza-xilasetmə işlərinə aşağıdakı işlər aiddir:

• Hərəkət marşrutlarmm, fövqəladə hadisələr zona- sınm və iş sahələrinin (obyektlərinin) kəşfiyyatı;

• Hərəkət marşurutlarmda, iş sahələrində (obyektlərində)

yanğmlarm məhdudlaşdırılması və söndürülməsi;

15

• Zədələnmiş və yanan binalarda, qaz və tüstü bürümüş

otaqlarda, uçqunlarda zədəli (xəsarət almış) insanların axtarışı və

oradan xilas edilməsi;

• Dağılnuş, zədələnmiş və uçqunlar altında qalmış

mühafİ2:ə qurğularımn açılması və oradakı insanların xilas

edilməsi;

• Uçqun altında qalan və süzücü-ventilyasiya sistemi

zədələnmiş mühafizə qurğusuna hava verilməsi;

• Zədə (xəsarət) almış insanlara ilk tibbi və ilk həkim

yardınu göstərilməsi, onların müalicə müəssisələlrinə

köçürübnəsi;

• Əhalinin təhlükəli sahələrdən təhlükəsiz rayonlara

(zonalaı a) çıxarılması (daşınması);

• İnsanların sanitariya təmizlənməsindən keçirilməsi,

paltarların zərərsizləşdirilməsi, texnikanm, nəqliyyat

vasitələrinin, mühafizə vasitələrinin deqazasiya və dezaktivasiya

edilməsi, ərazinin və qurğuların, ərzağın, ərzaq xammallan- mn,

suyun, alafın zərərsizləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı heyvanlarına baytar xidmətinin göstərilməsi.

Qoza xilasetma VQ shalinin hoyat fQaliyyətini tQmin etmək üçün yerinə yetirilən digər təxirə salınmaz işlər sırası- na aşağıdakılar daxildir:

« Qaz, enerji, su, kanalizasiya və texnoloji şəbəkələrində qəzaların məhdudlaşdırılması;

• Çökmək təhlükəsi törədən, təhlükəsiz hərəkətə və qəza-xil;asetmə işlərinin aparılmasına mane olan bina hissələrinin bərkidilməsi və ya dağıdılması;

• Zədələnmiş və sıradan çıxmış rabitə xətlərinin və kommunal-enerji şəbəkələrinin təmiri və bərpası;

• Uçqunlarda və zəhərli ərazi sahələrində maşın yollarının salınması və keçid yerlərinin düzəldilməsi;

16

• Partlamamış adi döyüş sursatlarının və digər partlayış təhlükəli əşyaların aşkar edilməsi, zərərsizləşdirilməsi və məhv edilməsi;

• Müasir zədələyici vasitələri tətbiqi ilə təkrar zərbələr endiriləcək hallarda bölmələrin (dəstələrin) iş növbələrini orada daldalandırmaq üçün zədələnmiş mühafizə qurğularının təmir və bərpa edilməsi.

Hərbi dövrdə zədələnmə ocaqlannda yerinə yetirilən xilasetmə işlərinin tam siyahısı 1.1 sxemində verilmişdir.

Fövqəladə hadisələrin növündən və miqyasından asılı olaraq bu işləri görmək üçün nəzərdə tutulan qüvvə və vasitələr müxtəlif vəzifələrin kompleksini icra edirlər ki, bu vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsindən fəlakət zama- m qarşısı ahnan ziyamn ölçüləri, bir çox hallarda isə on və yüz minlərlə insanların həyatı asılı olur.

17

Zədələnmə ocaqlarmda aparılan xilasetmə işlərinə aiddir:

> hərəkət marşrutlarııuii, FH zönasmm və İş sabələrimn (obyektlərinin) kəşfiyyatı; > hərəkət marşrutlarında, iş sahələrində (obyektlərində) yanğınlarm məhdudlaşdırılması və söndürülməsi; > zədələnmiş və yanan binalarda, qaz və tüstü bürümüş otaqlarda, habelə uçqunlarda zədəli (xəsarət almış) insaıdarm axtarışı və oradan xilas edilməsi; > dağılmış, zədələnmiş və uçqunlar altmda qalmış mühafizə qurğularımn açılması və aradaki insanların xilas edilməsi; > uçqun altmda qalmış vaəə sürficü-ventilyasiya sistemi zədələnmiş mühafizə qurğusuna hava co

verihnəsi; > zədə (xəsarət) alnuş insanlara ilk tibbi və ilk həkim yardımı göstərilməsi, onlann müalicə müəssisələrinə köçürülməsi; > əhalinin təhlükəli sahələrdən təhlükəsiz rayonlara zonalara çıxarılması (daşınması);

insanlarm sanitariya təmizlənməsindən keçirilməsi, paltarların zərərsizləşdirilməsi, texnika- mn,

nəqliyyatm vasitələrinin deqazasiya və dezaktivasiya edilməsi, ərazinin və qurğulann, ərza- qm, ərzaq

xammallannm, suyun, ətrafın zərərsizləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı heyvanlanmn baytar təmizlənməsi.

Sxem 1.1. Xilasetmə işləri zamam görülən tədbirlər.

Digər təxirəsalınmaz işlərə aiddir:

> fiçqunlarda YƏ zəhərli ərazi sahələrində maşın yoUarımn salınması və keçid yerlərinin düzəldilməsi; ' > xilasetmə işləriin aparılması uçun qaz, enerji, kanalizasiya və texnoloji şəbəkələrdə qəzalarm məhdudlaşdırılması; > çökmək təhlükəsi törədən, təhlükəsiz hərəkətə və xOasetmə işlərinin apanimasma Mane olan bina hissələrinin bərkidilməsi və ya dağıdılması;

^ > zədələnmiş və sıradan çıxmış rabitə xətlərinin, kommunal şəbəkələrinin təmiri və ya bərpası; > partlamamış adi döyüş sürsatlanmn və digər partlayış təhlükəli əşyalarm aşkar və məhv edilməsi; > müasir silahlarla təkrar basqm hallarında mühafizə olunmaq üçün zədələnmiş mühafizə qurğulannm təmir və bərpa edilməsi. ^asetmə işləri mürəkkəb şəraitdə (havanm və ərazinin zəhərlənməsi, yanğınlar və s.) aparılacaq. Onlar Ən qısa müddətdə təşkil edilməli və tədbirlər tam başa çatanadək fasfləsiz apanhnahdır.

Sxem 1.2. Digər təxirəsalınmaz işlər zamam görülən tədbirlər.

Müharibə dövründə düşmənin fəaliyyəti zamam MM

qüvvələri tərəfindən yerinə yetirilən işlərin siyahisi.

Cədvəl 1.2. № İşlərin adı Fəaliyyət

amilləri

1 C9 U»

1 2 3 4 1 l.Zərərçəkmiş insanlann xilas edilinəsi və həyat təminatı

üzrə işlər (QXİ) İnsanların xilas edilməsi məqsədilə uçqunların sökülməsi

(təmizlənməsi)

+

2 Zədələnmiş insanlann axtarılması, onların bina və

qurğuların uçqunları altından xilas edilməsi və təhlükəli

zonadan çıxarılması

+

3 Zədələnmiş insanların axtarışı, güclü kimyəvi zəhərlənmə

zonasından, kimyəvi silahların təsiri sahələrindən, qaz və

tüstü bürümüş yerlərdən çıxarılması (daşınması)

+ +

4 Subasma və kütləvi yanğın zonalarında kəşfiyyat

aparılması, zədələnmiş insanların axtarışı və belə

sahələrdən çıxaniması

+ +

5 Zədəlilərə ilk tibbi yardım göstərilməsi + +

6 Zədəlilərə ilk həkim yardımı göstərilməsi və təhlükəsiz

zonaya köçürülməsi + +

7 Zədələnmə ocaqlarından əhalinin köçürülməsi + +

8 Ərazinin və qurğuların, ərzağın, ərzaq xammallarının,

suyun və alafın zərərsizləşdirilməsi + +

9 insanların sanitar təmizlənməsi və paltarların

zərərsizləşdirilməsi + +

10 Fəlakət rayonunun sanitar təmizlənməsi + +

il Zərərçəkmiş əhalinin (müəssisələrin işçilərinin) həyat

təminatının təşkili + +

12 İnsanların şüalanmasına, və obyektlərin çirklənməsinə

dozimetrik nəzarət keçirilməsi + +

20

1 2 3 4 13 Epidemiya əleyhinə tədbirlərinhəyata keçirilməsi + + 14 2. Qəza-bərpa işləri (QB!)

Çökmə təhlükəsi törədən hissələrin bərkidilməsi və ya

dağıdılması (o cümlədən partlayış üsulu ilə)

+ +

15 Yanğmlann məhdudlaşdirılması (yanğın əleyhinə

çəpərləyici zolaq düzəltməklə) və söndürülməsi + +

16 Kommunal - enerji obyektlərində və şəbəkələrində

qəzaların (dağıntıların) məhdudlaşdırılması +

17 Su kəməri, enerji şəbəkəsi və rabitə xətlərində ayrı-ayrı

qurğuların bərpa edilməsi +

18 Bərələr düzəldilməsi və körpülərin'bərpası + + 19 Torpaq səthləri, bəndlər, dambalar, kanallar düzəltmək,

meşə cığırları salmaq + +

20 Zəhərli mayelərin (maddələrin) kənara axmasının

məhdudlaşdırılması

+

21 Radioaktiv tullantıların, zəhərlənmiş torpağın və s-nin

yığılması, daşınması və yerə basdırılması

+

22 Dəmir yolu nəqliyyatında və onun obyektlərində

qəza-xilasetmə və qəza-bərpa işlərinin aparılması

(yanğınların söndürülməsi)

+ +

23 Dənizdə və limanlarda qəza-xilasetmə və digər

təxirəsalınmaz işlərin icrası (o cümlədən, neftin və digər

kimyəvi maddələrin kənara axmasının qarşısının alınması)

^

+ +

24 Subasma zonalannda və hidroqurğularda qəza- bərpa

işlərinin yerinə yetirilməsi + +

25 Maddi sərvətlərin xilası + + 26 3. MM qüvvələrinin fəaliyyətinin və zərərçəkmiş əhalinin

təminatı Məhdudlaşdırıcı - rejim tədbirlərinin icrasının təmin

edilməsi

+ +

1 2 3 4 27 Radiasiya və kimya kaşEyyatının aparılması + -1- 28 Mühəndis kəşfiyyatı və müşahidəsinin apaniması -1- 29 Texnikanın, avadanlıqların və mühafizə vasitələrinin

deqazasiya və dezaktivasiya edilməsi

+

30 Uçqunlarda və zəhərli sahələrdə maşın yolları və keçid

yerlərinin düzəldilməsi + +

31 Suyun əldə edilməsi, təmizlənməsi, habelə zədələnmə

ocaqlarında xilasetmə işlərinin və insanla- + +

^ 21

nn su ilə təchiz edilməsi

32 Paltarlarm, texnikanın və əmlakın xüsusi təmizlənməsi +

33 Pirotexniki işlər və partlamamış döyüş sursatlan- mn

zərərsizləşdirilməsi +

34 Sığınacaq və daldalanacaqlar tikilməsi + + 35 MM idarəetmə məntəqələrinin düzəldilməsi +

36 Etibarh rabitə yaradılması və saxlanması + + 37 Radioaktiv, zəhərləyici və kimyəvi təhlükəli maddələrin

aşkarlanması üçün kimyəvi və radiometrik analizlərin

keçirilməsi

+

38 Sü2ücü-ventilyasiya vasitələrinin vəziyyətinə nə- zarst + +

39 Hər?kət marşrutlannda və zədələnmə ocaqlann- da

İKƏşflyyat aparılması + +

40 Dozimetrik cihazlann və fərdi mühafizə vasitələrinin

dərəcələndirilməsi və təmiri + +

41 Qəza-xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərdə istifadə

edilən texnikanın təmiri. +

Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nzir- liyinin Mülki Müdafiə Qoşunları - təhlükəsizliyin təminatı qüvvələrinin tərkib hissəsini təşkil edir. Onlar müasir zədələnmə vasitələri təsir göstərən hallarda, habelə təbii fəlakətlər, qəzalar baş verən şəraitlərdə əraziləri və oradakı əhalini mühafizə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Mülki Müdafiə qüvvələrinə AR Fövqəladə Hallar Nazirliyi (FHN) Regional Mərkəzlər vasitəsilə, mərkəzə tabelikli birləşmələrə və hissələrə isə bilavasitə rəhbərlik edir.

Qəza-xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər yerinə yetirilərkən və ya mülki müdafiə vəzifələri icra olunan dövrdə bu birləşmələr, hissələr, yaxud bölmələr Muxtar Respublikanın, AvR rayon və şəhərlərinin Mülki Müdafiə rəislərinin (rəhbərlərinin) operativ tabeliyinə verilə bilər; sülh dövründəki fövqəladə hadisələrin nəticələri aradan qaldın- lan dövrdə isə bu qüvvələr müvafiq fövqəladə hallar üzrə komissiy a sədrlərinin operativ tabeliyinə verilə bilər.

22

Ərazilərin müdafiəsi üzrə ayrı-ayrı vəzifələrin icrası üçün MM qüvvə və vasitələrinin müəyyən qismi zona (rayon) ərazi müdafiəsi rəislərinin, yaxud ərazilərin müdafiəsi rəislərinin, yaxud ərazilərin müdafiəsinə cavabdeh '3İan birləşmə və hissə (idarə) rəislərinin sərəncamına \erilməsi mümkündür.

MM qoşunları təşkilatca - əlahiddə xilasedici briqadalardan, əlahiddə mexanikləşdirmə alaylarından, əlahiddə qəza qruplarından, əlahiddə xüsusi mühafizə bölüklərindən, habelə təminat üzrə hissə bölmələrdən ibarətdir.

MM qoşunlarının yenidən təşkili prosesində birləşmələr, hissə və bölmələr əsasında yeni xilasetmə mərkəzləri və s. yaratmaq nəzərdə tutulur.

MM qoşunlarına aşağıdakı əsas vəzifələr həvalə edilir: • Fövqəladə hadisələr zonalarından qəza xilasetmə və

digər təxirəsalınmaz işləri (QXDTİ) aparmaq; • Qəzalar, fəlakətlər və təbii fəlakət rayonundan əhalinin

köçürülməsində, zərərçəkmiş əhalinin ilk növbəli təminatında (ərzaq, su və ən vacib əşyalarla təminat) iştirak etmək;

• tri meşə yanğınlarının söndürülməsində iştirak etmək; • Əhalinin həyat təminatı obyektlərinin, aerodromların,

yolların, bərələrin və ölkənin digər vacib infrostruktur elementləriniıi bərpası üzrə işlərdə iştirak etmək;

• Zədələnmə ocaqlarında, zəhərlənmə və fəlakətli subasma zonalarında mülki müdafiə qüvvələrini su ilə təchiz etmək;

• Pirotexnika işlərini yerinə yetirmək, aviasiya bombaları və fuqaslarını zərərsizləşdirmək;

• Ərazinin müdafiəsi üzrə i^əzifələrin icrasında iştirak etmək.

Bu vəzifələri MM qoşunları həm müstəqil surətdə, həm də Respublikanın digər nazirlikləri və idarələrinin dəstələri ilə qarşılıqlı fəaliyyətdə yerinə yetirə bilər.

23

Hərbi münaqişə zonalannda hərbi əməliyyatlarm nəticələri aradan qaldurüarkən MM qoşunlarma aşağıdakı vəzifələr həvalə edilir (FHN qüvvələri qruplaşmasımn Azərbaycan Respublikasında və digər regionlarda apardığı iş təcrübəsinə görə):

• Binaların sökülməsi, o cümlədən (30%) partlayış üsulu

ilə;

• Qaz boru kəmərlərinin və qazpaylayıcı məntəqələrinin

təmiri;

• Elektrik xətlərinin təmiri, elektrik - istilik mərkəzlərində

işlərin bərpası;

• Dizel elektrik stansiyalarımn işə qoşulması;

• Su təchizatı mənbələrinin mühəndis və tibbi kəşfiyyatı;

• Nasos və xlorlama stansiyalarının minalardan

təmizlənməsi;

• Magistral su təchizatı şəbəkəsinin bərpası;

• Yuyucu məntəqələrin açılması;

• Su paylayıcı məntəqələrin açılması;Radiasiya, kimya və

bioloji təhlükəli obyektlərdə kəşfiyyat və nəzarət aparılması;

• Hümanitar yardımın, dərmanlann və tibb avadan-

lıqlarmm bölüşdürülməsi; • MTN-in ərazi idarəetmə orqanları və əhalinin təchizatı

üçün səhra çörək zavodunun açılması; • Dağıdılmış stasionar çörək zavodlarının bərpa edilməsi; • Hümanitar yükləri saxlanma yerlərindən təyinatı üzrə

yaşayış məntəqələrinə çatdmlması (müşayiət edilməklə avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə, o cümlədən də yaraqlıların nəzarəti altındakı məntəqələrə);

• Zərərçəkmiş əhalinin köçürülməsi (axtarış-xilasetmə işlərinin gedişatında).

24

Bu zaman müalicə köçürmə təyinatının aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirilir:

• Zədələnmiş insanların axtarılması və onlara vaxtında ilk

tibbi yardımın göstərilməsi; • Müalicə müəssisələrində yüksək ixtisaslı xüsusi müalicə

tələb olunan şəxslərin köçürülməsi; • Yaraqlılar nəzarət edən, atəşə tutulan və snayperlər

tərəfindən atəşə məruz qalan rayonlardan zədəlilərin daşınıb çıxarılması. Daşınma zirehli texnikamn müşayiətilə aparılmalıdır;

• Təcili tibbi yardıma ehtiyacı olmayan vətəndaşların köçürülməsi Respublika miqrasiya xidməti tərəfindən təşkil edilir;

• Əhalini qeyddən keçirmək, hümanitar yardım göstərmək və silahh münaqişə zonasmdan yola salmaq üçün köçürülənlərin toplamş məntəqələrini açmaq.

Subasma zonasmda aşağıdakı əsas iş növləri yer inə yetirilir:

• Subasma zonasının-kəşfiyyatı; • Zərərçəkmiş əhalinin xilas edilməsi; • Zərərçəkmiş əhalinin hər cür nəqliyyat vasitələrinə

mindirilməsi məntəqələrinin düzəldilməsi;

• Avtomobil yollarının və dəmir yolu magistrallarının

bərpası;

• Zədələnmiş (dağıdılmış) körpülərin bərpası;

• Zədələnmiş bəndlərin bərpası və yeni qoruyucu

bəndlərin düzəldilməsi;

• Kommunal enerji şəbəkələrinin və rabitə xətlərinin

bərpa edilməsi;

• Mal-qaranın xilas edilməsi və ya cəsədlərinin bas-

dmlması.

Yanğınlar vaxü. Təbii və texnogen xarakterli FH zamanı

(sülh dövründə) MM qüvvələrinin yanğınsöndürmə

25

bölmələri, adətən, dövlət yanğınla mübarizə xidmətinin müvafiq bölmələrini gücləndirmək üçün cəlb olunur. Çünki bu bölmələr yanğın yerinə daha xeyli tez çatırlar. Mülki mühafizə hissələrinin yanğınsöndürmə bölmələri regionda kütləvi çöl (açıq) yanğınları baş verən hallarda müstəqil olaraq vəzifələrini yerinə yetirə bilərlər. Belə hallarda yanğınsöndürmə bölmələrinin imkanlarına uyğun surətdə onlar üçün cavabdehlik zonası müəyyən edilir; bölmələrin imkanları isə əsasən yanğınsöndürən maşınların sayından və su vurmaq üçün əldə olan texniki vasitələrdən (səhra su boru kəməri, yüksək məhsuldarhqlı su pompaları, səyyar nasos qurğuları) asılı olur. Ümumən isə adətən MM hissələrinin yanğınsöndürmə bölmələri qarşısında yanğın təhlükəli rayonları tam halda yanğından qorumaq vəzifəsi qoyulmur. Çünki regionlarda zədələnmə zonalarının ölçüləri xeyli geniş ola bilər.

Radiasiya təhlükəli obyektlərdə əhalinin və ərazilərin mühafizəsi məqsədilə bu əsas məsələlər həll edilir:

• Zədələnmə ocaqlarım və əhalinin köçürülməsi; MM

qüvvələrinin gətirilməsi marşrutlanmn kəşfiyyatı təşkil edilir;

• Radioaktiv zəhərlənmə zonasmdan əhalinin köçürülməsi

təşkil edilir; • Sənaye meydançalarıma ərazisi, dağıhmş reaktor

binasının, texnoloji avadanlıqların radioaktiv maddələrlə çirklənmiş qırıntı və hissələrindən, eləcə də reaktor partlayarkən ətrafa atılan radioaktiv zərrəciklərdən təmizlənməsi işləri görülür;

• Radioaktiv mənbənin bilavasitə yaxınhğmdakı ərazi sahəsində asfalt və ya beton ekranlar düzəldilir (qurulur);

• Sənaye meydançasının ot örtüklü, yaxud örtüksüz ərazisinin radioaktiv çirklənmiş üst qatı qa^b çıxarılır və sonra onun yerinə suvaşqan məhlulu tökülür;

26

• Radioaktiv çirklənmiş qırıntılar və torpaq xüsusi yerlərdə (qəbristanlıqda) yerə dərin basdırılır;

• Su axım səmtində suyun mühafizəsi tədbirləri yerinə yetirilir (qoruyucu damba və «torpaqda divan» qurulması, iri çaylann məcralarında «dib tələsi» liltutan qurğular kiçik çay və kanallarda bütöv damba və süzgəc qurğular düzəldilməsi);

• Meşələrin radioaktiv maddələrlə çirklənmiş sahələrinin

konservasiya edilməsi tədbirləri görülür;

• Ərazilər dezaktivasiya edilir (seçmə yolu ilə);

• Qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak etmiş

mütəxəssislərin sanitar təmizlənməsi, texnikanın xüsusi

təmizlənməsi keçirilir. Kimyəvi zədələnmə (qəza təhlükəli ZM-in ətrafa yayılması

şəraitində) ocaqlarında aşağıdakı əsas vəzifələr yerinə yetirilir:

• Kimyəvi ZM olan kommunikasiyalarda (texnoloji

xətlərdə) qəzalar aradan qaldırılır;

• Kimyəvi kəşfiyyat təşkil edilir;

• Əhali köçürülür;

• Zədələnmiş şəxslərin axtanşı, tibbi yardım və

köçürülməsi işləri yerinə yetirilir;

• (^za təhlükəli kimyəvi maddələr dağılmış sahələr

deqazasiya edilir;

• Deqazasiya məhlulları hazırlanan və maşınlara

doldurulan məntəqələr açılır;

• Xüsusi təmizləmə məntəqələri açıhr (lazım gələrsə);

• Sanitar texniki ehtiyaclar üçün su doldurma yerləri düzəldilir;

• Qəza təhlükəli kimyəvi maddələrin kənara axması- mn, habelə deqazasiya məhsullarmm su təchizatı mənbələrinə və kanali^siya xətlərinə düşməsinin qarşısım almaq üçün mühəndis tədbirləri yerinə yetirilir.

27

§1.3. FÖVQƏLADƏ HALLARIN ARADAN QALDIRILMASININ TƏŞKİLİ MƏRHƏLƏLƏRİ

Təbii və texnogen xarakterli fövqəladə hallar zamanı əhalinin mühafizəsi - insanların zədələnməsinin qarşısmın alınmasına və ya maksimal dərəcədə azaldılmasına, habelə onların iş qabiliyyətinin saxlanmasına yönəldilmiş üsul və lədbirləır kompleksindən ibarətdir.

Fövqəladə hadisə nəticələrinin və əhalinin həyatı üçün yaranan təhlükənin səviyyəsinin azaldılması üzrə əvvəlcədən görülən tədbirlər aşağıdakılardır:

o Yaşayış məntəqələrinin salınması və hidroqurğula- rm yaradılması üzrə baş planların işlənib hazırlanması zamanı regionların, habelə təhlükəli və fəlakətli hadisələrin təsirinə məruz qalan müxtəlif sahələrin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması;

® Təhlükə potensiallı obyektlərin, qəzalar zamanı əhali və ətraf mühit üçün yarada biləcəyi təhlükəli nəticələr nəzərə alınmaqla rasional (səmərəli) yerləşdirilməsi;

• Binaların, qurğuların, mühəndis şəbəkələrinin və

nəqliyya.t kommunikasiyalarının yolverilən təhlükəsizlik və

etibarlılıq səviyyələrinə uyğun inşa edilməsi;

• Təhlükə potensiallı obyektlərin qəzasız işləməsini təmin

edən tədbirlərin həyata keçirilməsi;

• Yaşayış məntəqələrinin və iqtisadiyyat obyektlərinin

təhlükəli təbii hadisələrdən mühafizəsi üzrə kompleks tədbirlər

işlənib hazırlanması; • Fövqəladə hadisələrin qarşısının alınması və aradan

qaldıniması üzrə regional və yerli fəaliyyət planlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi;

• Vaxtında xüsusi mühəndis qurğularının (uçqunlara,

eroziyaliära qarşı) tikilməsi;

• ölkə ərazisinin sanitariya mühafizəsi üzrə tədbirlərin

həyata keçirilməsi.

28

Əhalinin fövqəladə hadisələrdən etibarlı mülıafizəsi- nin təminatı üsulları və tədbirləri kompleksinə daxildir:

• Fövqəladə hadisələr təhlükəsi yarandığı barədə əhalini xəbərdar etmək, habelə bu cür hadisə baş verərkən yaranmış vəziyyət və ekstremal şəraitdə fəaliyyət qayd ası haqqında əhaliyə informasiya (məlumatlar) vermək;

• Ətraf mühitin, ərzaq mallanmn və suyun radioaktiv, kimyəvi və bakterial maddələrlə çirklənməsini aşkarla- maq məqsədilə kəşHyyat, müşahidə və nəzarət sistemlərini inkişaf etdirmək, şərait haqqında məlumat toplamaq qaydalarım müəyyənləşdirmək;

• Mövcud mühafizə qurğulan fondundan istifadə etmək və onu insanların daldalanmasma hazır halda saxlamaq;

• Əhalinin təhlükəsiz rayonlara və yerlərə köçürülməsi (çıxarılması) tədbirlərinin təşkili və təminatı qaydalarımn təkmilləşdirilməsi;

• Əhalinin radiasiyadan və kimyəvi ZM mühafizəsinin təşkili;

• Fərdi mühafizə vasitələri ehtiyatları yaradılması, bu vasitələrin modelləşdirilməsi, daim hazır saxlanması və qısa müddətdə əhaliyə paylanmasının təmin edilməsi;

• Əhalinin radioaktiv və kimyəvi zəhərlənmə zonalarında davranış rejimlərinin işlənib hazırlanması;

• Əhaünin tibbi mühafizəsi və tibbi profilaktika vasitələri ehtiyatlarının yaradılması.

Əhalinin mühafizəsinin təşkili aşağıdakılardan ibarətdir: • Əhahnin mühafizəsi üzrə tədbirlərin planlaşdırılması; • Əhalinin mühafizə tədbirlərinin əvvəlcədən

hazırlanması;

29

• Fövqəladə hadisələr zamanı əhalinin mühafizəsi və zərərçəkmiş əhalinin həyat təminatı üzrə ilknövbəh tədbirlərin həyata keçirilməsi.

Əhalinin mühafizəsi üzrə tədbirlərin planlaşdırılması və həyata keçirilməsini Azərbaycan Respublikası FHN-nin ərazi və sahə altsistemlərinin və onların fəsilələrinin rəhbər orqanları AR ərazi icra hakimyyəti orqanlarmm, nazirliklərin, sahələrinin və təşkilatlarmm fövqəladə hallar komisiya- lan, fımksional alt-sistemlərdə isə bu nazirliklərin, sahələrin (təşkilatların) müvafiq idarəetmə orqanları təşkil edirlər. Ərazi komissiyalarının işçi orqanları (gündəlik idarəetmə orqanları) - MM. qərargahları, sahə komissiyalarında - bu komissiyaların aparatları hesab edilir.

ƏhaUnin mühafizəsi sahəsində vəzifələrin həllinə FHN- nin müşahidə, nəzarət və FH-m ləğvi üzrə qüvvələri cəlb edilir.

Əhalinin mühafizəsi tədbirlərinin planlaşdırılması qa- baq-cadan (onların mütəşəkkil surətdə icrasını təmin etmək məqsədilə), fövqəladə hadisələr baş verərkən konkret ərazilərdə yarana biləcək şəraitin proqnozlaşdırılması və dərindən təhlili əsasmda, habelə əhahni mühafizənin təşkilinə təsir göstərən yerli xüsusiyyətlər, vəziyyət və imkanlar nəzərə ahnmaqla yerinə yetirilir.

Fövqəladə hadisə nəticəsində yarana biləcək vəziyyətin təhlili (analizi) əsasmda qabaqcadan planlaşdırılması və təşkili vacib olan mühafizə təbirləri kompleksi və mühafizə üsullan müəyyənləşdirilir.

Əsas planlaşdırma sənədi - fövqəladə hadisələrin qar- şısımn alınması və aradan qaldıniması üzrə fəaliyyət plam hesab edilir ki, bu sənəd fövqəladə hadisələr təhlükəsi yaranarkən və baş verərkən tədbirlərin yerinə yetirilməsi üzrə əsas rəhbər sənəd sayılır.

Əhalinin mühafizəsinə hazırhq aşağıdakılan əhatə edir:

• İdarəetmə orqanlarmm və qüvvələrinin hazırlanması;

30

• Fövqəladə hadisələr təhlükəsi yaranarkən və baş verərkən

əhalinin fəaliyyət göstərməyə hazurlanması; • Maddi-texniki vasitələr ehtiyatlarının yaradılması.

İdarəetmə orqanları hər şeydən əvvəl əhalinin mühafizəsi üsulları və tədbirləri kompleksinin həyata keçirilməsinin təşkili, habelə qəzaların və təbii fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılması zamam qüvvələrin idarə edilməsi məsələləri üzrə hazırlanır. Bu hazırlıq idarəetmə orqanlarının fəaliyyətinin dəqiq təşkil olunmasına, aşağıdakı vəzifələrin vaxtında və uğurla icrasına əsas səylərin cəmləşdirilməsinə yönəldilməlidir:

• Fövqəladə hadisə nəticələrinin aradan qaldırılması üçün nəzərdə tutulan idarəetmə orqanları və qüvvələri şəxsi heyətlərinin yüksək əhval-ruhiyyəsinin və vəzifələrin icrasına daimi hazırlığının təmin edilməsi və saxlanması;

• Fövqəladə hadisə təhlükəsi yarandığı və baş verdiyi barədə əhalinin vaxtında xəbərdar edilməsi və ona yaranan vəziyyət haqqında informasiya (xəbərlər) verilməsi;

• Vəziyyət haqqında məlumatların fasiləsiz olaraq

toplanması və öyrənilməsi;

• Qərarların vaxtında qəbul edilməsi və vəzifələrin

icraçılara vaxtında çatdırılması; • Qüvvə və vasitələrin qəza-xilasetmə, qəza-bərpa və

di-gər təxirəsalınmaz işlərin yerinə yetirilinəsinə hazırlanması;

• Qüvvələrin fəaliyyətinin hərtərəfli təmin edilməsi;

•Əhalinin mütəşəkkil surətdə toplanması və təhlükəsiz

rayonlara köçürülməsi (çıxarılması);

• Fasiləsiz qarşıhqlı fəaliyyətin təşkili və saxlanması; • Əhalinin mühafizəsi tədbirlərinin vaxtında yerinə

yetirilməsinə nəzarət edilməsi. İdarəetmə orqanları şəxsi heyətinin öyrədilməsi zamam

komandir-qərargah və qərargah təlimlərindən, qəra

31

rgah məşqlərindən, qrup üzrə və fərdi təlimlərin icrasmdan geniş istifadə olunur.

Qoşun birləşmələrinin (hissələrinin, bölmələrinin) və dəstələrin hazırhğı təsdiq edilmiş tematika və proqramlar üzrə, tədrisin müxtəlif forma və metodlarmdan istifadə etməklə >erinə yetirilir.

Bütün əhali qruplanmn fövqəladə hadisələr təhlükəsi yaranarkən və baş verərkən fəaliyyətə hazurlanması iş (təhsil, yaşayış) yerlərində təşkil edilir və həyata keçirilir. Əhali fəaliyyətə müstəqil surətdə, məşğələlərdə, məşqlərdə, habelə kütləvi informasiya vasitələrinin köməyi ilə hazurlamr. Hazırlığın həcmi və məzmunu əhali üçün yarana biləcək real təhlükəllərə müvafiq müəyyən edilir. Fövqəladə hadisələr vaxtı ^ıhalinin mühafizəsinə hazırhq məqsədilə maddi- texniki baza yaradılması üzrə hazırhq tədbirləri görülür.

Əhalinin xəbərdarlığı, habelə rabitə və idarəetmə üzrə yeni sistemlər yaratmaq və mövcud olanlan təkmilləşdirmək üçün işlər aparılır. Bu sistemlərin texniki hazırhğı müntəzəm surətdə yoldanır. Əhalinin mühafizəsini təmin etmək üçün maddi vasitələr ehtiyatlan yaradılır. Müvafiq tədbirlərin təminatı məqsədilə dezaktivasiya, deqazasiya, dezinfeksiya maddələri ehtiyatları hasil edihr.

MM mühəhdis-texniki tədbirləri normalanmn tələblərinə uyğun olaraq mühafizə qurğuları fondunun genişləndirilməsi üzrə işlər aparılır, əhalinin daldalanması üçün yararh zirzəmilər və digər yeraltı qurğular inventarlaşdınhr, onların daldalanma üçün hazırlığı nəzarətə götürülür. Yük avtomobillərindən insanların daşınmasında istifadə etmək üçün xüsusi oturacaqlar düzəldilib ehtiyatda saxlanır, yük nəqliyyat vasitələrinin insanların köçürülməsinə hazırlanmasına nəzarət aparıhr. Əhalinin ərzaqla və ən vacib əşyalarla təminatı normalan və qaydalan işlənib hazırlanır. Fövqəladə hadisələrin aradan qaüdınlmasmda istifadə olunacaq tcxnikamn yanacaq və sürtkü materialları ilə təchizatı stasionar yanacaqdoldurma stansiyalarında, zədələnmə

32

ocaqlannda (subasma, zonasında) işləyən texnikam isə səyyar yanacaqdoldurma vasitələrindən istifadə etməklə iş yerlərində planlaşdırılır.

Fövqəladə hadisə təhlükəsi yaranarkən əhalinin müha> fizəsi üçün aşağıdakı tədbirlər yerinə yetirilir;

•Xəbərdarlıq, idarəetmə və rabitə sistemləri və vasitələrinin hazırlığımn yoxlanması;

• Mühafizə vasitələrinin hazır vəziyyətə gətirilməsi; • Fərdi mühafizə tibbi profilaktika vasitələrinin

hazırlanması və əhaliyə paylanması; • Sanitariya və epidemiya əleyhinə tədbirlərin yerinə

yetirilməsi; • Təhlükə gözlənilən rayonlardan və sahələrdən əhalinin

köçürülməyə (çıxarılmağa) hazırlanması, lazımı hallarda isə köçürülməsi.

Fövqəladə hadisə baş verərkən əhalinin mühafizəsi işləri üç mərhələdə görülür:

Birinci mərhələdə əhahni qorunmaq, fövqəladə hadisənin

təsirinin genişlənməsinin qarşısını almaq, yaxud onu zəiflətmək,

habelə qəza-xilasetmə, qəza-bərpa və digər təxirəsalınmaz işlərin

başlanması (genişləndirilməsi) üçün təcili tədbirlər tətbiq olunur

(sxem 1.3).

Əhalinin mühafizəsi (qorunması) üçün görülən təcili

tədbirə aşağıdakılar aiddir:

• Təhlükə barədə xəbərdarlıq;

• Mühafizə vasitələrindən istifadə;

• Mühafizə rejiminə riayət etmək; • Əhalinin zədələnməsi qorxusu yaranan sahələrdən və

rayonlardan onları köçürmək; • Tibbi-profilaktika vasitələri işlətmək və zədələnmiş

şəxslərə ilk tibbi, habelə digər yardım göstərmək; Qəzaların (təbii fəlakətin) nəticələrinin genişlənməsinin

qarşısını almaq, yaxud onu zəiflətmək üçün qəzanın məhdudlaşdırılması, istehsal prosesinin dayandırılması və

33

ya texnoloji prosesin dəyişdirilməsi, yanğınların qarşısımn alınması və ya söndürülməsi işləri yerinə yetirilir.

Xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərə hazırlıq üzrə əsas tədbirlər bunlardır:

• İdarəetmə orqanlarmm və qüvvələrinin hazır vəziyyətə gətirilməsi;

• Kəşfiyyat və nəzarət aparılması, yaranmış vəziyyətin qiymətləndirilməsi və əhalinin mühafizəsi üzrə digər təbirlərin yeı inə yetirilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi.

Fövqəladə hadisə baş verdiyi barədə məlumat alınarkən MM qərargahının operativ növbətçisi bu barədə qərargah rəLsinə və təlimatla müəyyən edilmiş digər vəzifəli şəxslərə dərhal məlumat verir. Fövqəladə hadisə baş verdiyi barədə yw:an qərargaha və hərbi komandanhğa məruzə edilir. İcra hakimiyyəti rəhbərinin (fövqəladə hallar kamissiyasmm sədrinin) sərəncamı ilə «Fövqəladə hadisələrin qarşısımn alınması! və aradan qaldırılması üzrə fəaliyyət plam» qüvvəyə minir və bu planda nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasına başlanır. Bu plana uyğun surətdə əhali xəbərdar edilir; təhlükə yarandıqda mühafizə vasitələrindən istifadə olunması və davranış qaydaları haqqında göstərişlər verilir. Bu göstərişlər əsasında əhali mühafizə tədbirləri görür, özünə yardım və qarşılıqlı yardım göstərir. Eyni zamanda əhalinin mühafizəsi, habelə fövqəladə hadisənin zədələyici amillərinin təsirinin qarşısının alınması və zəiflədilməsi üçün planda nəzərdə tutulan tədbirlərin yerinə yetirilməsinə başlanılır.

İdarəetmə orqanları əhalini mühafizə üzrə vəzifələrin yerinə yetirilməsi, həmçinin xilasetmə və ilk növbəli qəza- bərpa işləri üçün nəzərdə tutulan qüvvələr hazır vəziyyətə gətirilir.

İdarəetmə orqanlarının hazır vəziyyətə gətirilməsi bu orqamn şəxsi heyətinin xəbərdar edilməsindən, toplanmasından, !İdarəetmə məntəqəsində öz iş yerlərini tutmasından, məntəqənin rabitə və nəqliyyat vasitələrilə təmin olunmasından ibarətdir.

34

Birinci mərhələdə

Əhalinin qorumaq, fövqəladə hadisənin təsirinin genişlənməsinin qarşısım almaq, yaxud onu zəiflətmək, habelə

qəza^xilasetmə, qəza-bərpa və digər təxirəsalınmaz işlərin başlanması (ge- nişbdilməsi) üçün bu təcili tədbirlər

tədbiq edilir:

> təhlükə barədə xəbərdarhq;

> mühafizə vasitələrindən istifadə;

> davranış rejiminə riayət etmək;

> əhalinin zədələnməsi qorxusu yaranan sahələrdən və rayonlardan insanlaZrı köçürmək; > tibbi-profilaktika vasitələri işlətmək və zədələnmiş şəxslərə ilk tibbi, habelə növ yardım

göstərmək;

> qəzanı məhdudlaşdırılması istehsal prosesinin dayandırılması və ya texnoloji prosesin dəyişdirilməsi, yanğımn qarşısının ahnması və söndürülməsi;

> xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərə hazırhq üzrə əsas tədbirlərin icrası; > idarəetmə orqanlan və qüvvələrin hazır vəziyyətə gətirilməsi; > kəşfiyyat və nəzarət aparılması; > yaranmış vəziyyətin qiymətləndirilməsi və əhalinin mühafizəsi üzrə digər tədbirlər yerinə

yetirilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi.

Sxem 1.3. FH aradan qaidınlmasmm birinci mərhələsinin məzmun

Fövqəladə hallar komissiyası hazır vəziyyətə gətirildikdən sonra, planda nəzərdə tutulan bütün tədbirlərin icrasım təşkil edir, lazımi hallarda plam dəqiqləşdirir (korrektə edir). Komissiya öz fəaliyyətini MM qərargahı (komissiyasının aparatı) və operativ qrup vasitəsilə yerinə yetirir.

Qüvvələr növbə üzrə hazır vəziyyətə gətirilir. İlk növbədə kəşfiyyat bölmələri və əhalinin mühafizəsi zədələnmə ocaqlanmn məhdudlaşdırılması və xilasetmə işlərini hazırlamaq üzrə vəzifələrin həUi üçün vacib olan qüvvələr (ictimai asayişi mühafizə dəstələri, sahə xilasetmə xidmətlərinin tibbi, yanğınsöndürmə, nəqliyyat bölmələri) hazır vəziyyətə gətirilir.

Qüvvələrin hazır vəziyyətə gətirilməsi şəxsi heyəti xəbərdar etmək və toplamaqdan, texnikam cəmləşdirməkdən, şəxsi heyəti mühafizə vasitələri və əmlakla təchiz etməkdən və heyətin çıxış rayonlarına gəlməsindən ibarətdir. Qüvvələrin hazır vəziyyətə gətirilməsinə MM qərargahlan nəzarət edirlər. İlk növbədə ictimai asayişin qorunması təşkil edilir.

Qəza və ya təbii fəlakət rayonu əhatəyə ahmr, hərəkət tənzimlənir. Çaxnaşmanın qarşısımn alınmasma, yaranımş vəziyyət barədə əhaliyə informasiyalar verilməsinə, davramş qaydaları haqqında göstəriş və məsləhətlər verilməsinə xüsusən diqqət yetirilir.

Kəşfiyyat qəza (təbii fəlakət) yerini müəyyən edir, hadisənin xarakteri, zədələnmələrin (dağmtılann, daşqmIann) miqyası haqqında, habelə digər məlumatlar qərargaha təqdim edilir.

MM qərargahı kəşfiyyat məlumatlanm təhlil edir, ümumiləşdirir və qərar qəbul etmək üçün fövqəladə hallar komissiyasımn sədrinə təkliflər hazırlayır. Qərar qəbul edilərkən hadisənin inkişafı barədə proqnoz nəzərə almır. Qərarda aşağıdakılar göstərilir:

36

• Hadisənin inkişafı da nəzərə alınmaqla, yaranmış şəraitin

qiymətləndirilməsindən çıxarılan qısa nəticələr; əhalinin mühafizəsi,

qəza xilasetmə, qəza-bərpa və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılması

üzrə əsas vəzifələr; • Cəlb olunan qüvvələrin tərkibi və vəzifələri; • Qarşılıqlı fəaliyyətin, maddi-texniki təminatın və

idarəetmənin təşkili.

Fövqəladə hadisələrin qarşısının alınması və aradan

qaldırılması üzrə mövcud olan fəaliyyət planları bu qərara uyğun

surətdə dəqiqləşdirilir.

İkinci mərhələnin əsas vəzifələri - qəza-xilasetmə, qəza- bərpa

və digər təxirəsalınmaz işlərin yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Eyni

zamanda, birinci mərhələdə başlanmış əhalinin mühafizəsi və

fövqəladə hadisə nəticələrinin təsirinin zəiflədilməsi üzrə tədbirlər

davam etdirilir (sxem 1.4).

İşləri şəxsi heyət növbələrlə və müvafiq təhlükəsizlik

qaydalarını gözləməklə icra edir.

Xilasetmə işlərinin gedişində aşağıdakı tədbirlər yerinə

yetirilir:

• Zədələnmiş insanlann axtaniması, onların uçqunlardan,

dağılmış binalardan, xarab edilmiş nəqliyyat vasitələrindən

çıxarılması;

• Təhlükəli rayonlardan (zonalardan, yerlərdən) insanlann

köçürülməsi (çıxarılması, daşınması);

• Zərərçəkənlərə tibbi yardım və digər növ yardımlar

göstərilməsi.

Digər təxirəsalınmaz tədbirlər bunlardır:

• Yanğın ocaqlarının məhdudlaşdırılması;

• Uçqunlann sökülməsi, çökmək qorxusu törədən bina

hissələrinin bərkidilməsi;

•Xilasetmə işlərinin təmin edilməsi məqsədilə enerji və

kommunal şəbəkələrin, rabitə xətlərinin və qurğularının bərpa

edilməsi;

• İnsanların sanitar təmizlənməsi. Paltarların, nəqliyyat

vasitələrinin, texnikanın, yolların, qurğuların, ərazinin və s-nin de-

zaktivasiya, deqazasiya və dezinfeksiya edilməsi.

37

ÜçCıncü mərhələdə - fövqəladə hadisə nəticəsində zərərçək- rniş

rayonlardakı əhalinin ilk növbəli həyat təminatı məsələləri həll edilir

(sxem 1.5).

Zəı ərçəkmiş əhalinin həyat təminatı fövqəladə hadisə zonasında

olarkən və köçürülmə (müvəqqəti çıxarılma) zamanı insanların

həyatının təmin edilməsi və sağlamlığının saxlanması, habelə həyat

fəaliyyəti üçün lazımi şərait yaradılmasına xidmət edir. Bu məqsədlə

aşağıdakı tədbirlər görülür:

• Evsiz-eşiksiz qalmış əhalinin salamat qalan qurğularda,

çadırlarda, daxmalarda, vaqon-evlərdə, müvəqqəti tikilən binalarda

və dəmir yolu vaqonlarında müvəqqəti yerləşdirilməsi:

•Əhalinin çirklənməmiş (zəhərlənməmiş) ərzaq məhsulları, su

və ən vacib əşyalarla təmin olunması;

• Kommunal təsərrüfat, nəqliyyat müəssisələrinin və tibb

idarələrinin fəaliyyətinin təmin edilməsi;

• Maddi yardımın qeydiyyatının və paylaşdırılmasının təşkil

edilməsi;

• Lazımi sanitar-gigiyena və epidemiya əleyhinə tədbirlərin

həyata keçirilməsi;

•Əhali arasında fövqəladə hadisənin psixoloji nəticələrini

zəiHətmək, şok hallarını aradan qaldırmaq üzrə işlərin görülməsi;

• Köçürülən əhalinin təhlükəsiz rayonlarla, tibbi yardımla və

işlə təmin edilməsi.

Zərərçəkən və köçürülən əhalinin həyat təminatı üzrə əsas

tədbirlər yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən, bu isə təşkilatlan,

idarələri və müəssisələri cəlb etməklə yerinə yetirilir.

38

tkinci marhala

Qəza-Xilasetmə və Digər Təxirəsalınmaz

İşlərin (QXDTİ) yerinə yetirilməsi

QXDT işləri ilə eyni zamanda əhalinin mühaifizəsi və fövqəladə hadisə nəticələrinin təsirini

zəiflətmək üzrə biıind mərhələdə başlanmış işlər davam etdirilir.

QXDTİ tədbirlərinin yerinə yetirilməsi üçün cəlb olunan qüvvələr qar^ısmda Föv- U)

qəladə Hallar Komissiyasmm sədri vəzifələr qoyur (qoşun birləşmələri, hissələri, bölmələri qarşısmda

vəzifələr - hərbi komandanhğm nümayəndələri tərəfindən qoyulur).

İşlər fasiləsiz olaraq, lazımi miqdar iş növləri ilə və təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət etməklə

aparılır.

Sxem i .4. FH aradan qeıidınlmasımn ikinci mərhələsinin məzmımu.

>

o>

■ > >

üçüncü mərhələdə

Fövqəladə hadisə nəticəsində zərər çəkmiş rayonlarda ki əhalinin ilknövbəli həyat təmir

məsələləri həll edilir:

> evsiz - eşiksiz qalmış əhalinin salamat qalan qurğularda, çadırlarda, daxmalarda, müvəqqəti tikili-

lərdə, vaqonlarda yerləşdirilməsi;

> əhalinin çirklənməmiş (zəhərlənməmiş) ərzaq mallan, su və ən vadb əşyalarla təmin edilməsi:

kommunal təsərrüfat, nəqliyyat müəssələrinin və tibb idarələrinin fəaliyyətinin təmin olunması;

maddi yardımlarm uçotunun və paylanmasınm təşkili;

lazımi sanitar-gigiyena və epidemiya əleyhinə tədbirlər keçirilməsi;

əhali arasmda fövqəladə hadisə nəticələrinin psixoloji təsirinin zəiflədilməsi və şok hallanmn

aradan

qaldırılması üzrə işlər aparılması;

> köçürülən əhalinin təhlükəsiz rayonlarda yerləşdirilməsi, onlarm ərzaqla, ən vadb əşyalarla, tibbi

yardımla və işlə təmin edilməsi.

Sxem 1.5. FH aradan qaldınimasınm üçüncü mərhələsinin məzmunu.

Həlak olmuş adamların dəfn edildiyi yer və vaxt, zədəli şəxslərin müalicə müəssisələrində yerləşdirilməsi və müvəqqəti yaşadığı yerlər barədə arayış-informasiya xidməti təşkil edilir.

Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəza zamanı əhalini mühafizə etməkdən məqsəd insanlara radiasiyanın ehtimal olunan təsirini maksimal dərəcədə zəiflətməkdir. Əhalinin mühafizəsinə təşkilatı, mühəndis-texniki və digər tədbirlər kompleksi həyata keçirməklə nail olunur.

Əhalinin radiasiyadan mühafizəsi üzrə əsas ı:ədbirlər bunlardır:

1. Daldalanmaq; 2. Fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etmək; 3. Fərdi tibbi mühafizə vasitələrindən istifadə etmək və

tibbi yardım göstərmək; 4. Çirklənmiş ərzaq məhsullarından və sudan istifadə

olunmasının qarşısını almaq; 5. Köçürülmə; 6. Çirklənmiş əraziyə girməyi məhdudlaşdırmaq; 7. Əl^alinin sanitar təmizlənməsi; 8. Ərazinin, qurğuların, nəqliyyat və texnikamn,

paltarların və digər obyektlərin dezaktivasiya edilməsi; 9. Mühafizə - davranış rejimlərinə riayət olumnası. Bunlardan əlavə əhalini mühafizə məqsədilə aşağıdakı

tədbirlər də yerinə yetirilir:

1. Xəbərdarlıq; 2. Kəşfiyyat və dozimetrik nəzarət; 3. İctimai asayişin qorunması; 4. Yanğına qarşı təminat; 5. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının mühafizəsi; 6. Əhalinin həyat təminatı. Birinci mərhələdə əhalinin mühafizəsi üzrə təcili tədbirlər

görülür ki, bunlar: xəbərdarlıq, daldalanma, fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə və ya yod profilaktikası ke

41 ‘

çirməkdir. Bu mərhələ əvvəlcədən köçürülmə işlərini də əhatə edə bilər.

\

Birinci mərhələ əhalinin mühafizəsi tədbirləri planının həyata keçirilməsinə göstəriş verilən andan başlayır, qəzanın inkişafının bütün birinci mərhələsini əhatə edir və ümumi kəşfiyyat aparılması və əhalinin mühafizəsi üzrə gələcək tədbirlərin görülməsi barədə qərar qəbul edilməsi işləri başa çatanadək davam edir. Əgər bu mərhələ əhalinin əvvəlcədən köçürülməsini də əhatə edirsə, onda mərhələ qəza təhlükəsi yarandığı aşkar olunan və belə köçürülmə barədə qərar qəbul edilən andan başlayır.

Birinci mərhələdə həm də idarəetmə orqanları və qüvvələr hazır vəziyyətə gətirilir, radioaktiv çirklənmənin proqnozlaşdırılması, kəşfiyyat, dpzimetrik nəzarət işləri yerinə yetirilir, vəziyyət qiymətləndirilir və əhalinin mühafizəsi üçün bundan sonrakı işlərin icrası haqqında qərar qəbul edilir. Analiz yolu ilə müəyyənləşdirilmiş ehtimal olunan radioaktiv çirklənmə zonalarında həmçinin əhali xəbərdar edilir və mühafizə üzrə digər təcili tədbirlər yerinə yetirilir.

Qəza hallarında proqnozlaşdırma radioaktiv maddələr (PM) ətrafa atılmağa (yayılmağa) başlayan andan bu atılma sona yetənə qədər və təkrar atılma təhlükəsi aradan qaldırılanadək bütün dövr ərzində aparılır.

Xəbərdarlıq siqnalı verilərkbn əhali mühafizə qurğularında, zirzənülərdə, yaşayış və istehsalat binalarında daldalanır və əlavə göstəriş almanadək orada qalır. Eyni zamanda əhali stabil yod preparatları qəbul edir. Daldalana- caqdan kənarda qalmağa məcbur olarkən fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə edilir.

Fasiləsiz iş rejiminp malik olan və ya əhalinin həyat fəaliyyətini təmin edən, eləcə də qəflətən dayandırılması qəza və fəlakətə səbəb ola biləcək müəssisələr istisna olmaqla, qalan bütün müəssisə, təşkilat və idarələrdə iş müvəqqəti olaraq dayandırılır. Binalardan .kənarda yerləşir və. stabil yod preparatı qəbul edirlər.

42

İdarəetmə orqanlarının şəxsi heyəti qəza baş verdiyi barədə xəbərdar edilir, toplanılır və idarəetmə məntəqələrində öz yerlərini tuturlar. Əhalinin mühafizəsi vəzifələrini yerinə yetirməyə cəlb olunan qüvvələr hazır vəziyyətə gətirilir. Radioaktiv çirklənmə ehtimalı olan rayonlardakı qüvvələrin şəxsi heyəti mühafizə qurğularında, binalarda və s.-də daldalanır, əlavə göstəriş alanadək orada qalırlar.

Birinci mərhələdə kəşfiyyatın və dozimetrik nəzarətin əsas vəzifələri-radioaktiv buludun izinin istiqamətini təyin etmək, faktiki radioaktiv çirklənmə zonalarım aşkar etmək və əhalinin mühafizəsi üzrə vəzifələri yerinə yetirməyə lazım olan digər məlumatlar almaqdır.

Qəzamn inkişafının bütün ikinci fazasını əhatə edən ikinci mərhələdə əhalinin mühafizəsi üzrə əsas tədbirlər- köçürmə, daldalanma və digər mühafizə vasitələrindən istifadə olunması, çirklənmiş ərzaq malları və sudan istifadənin qarşısımn alınması, çirkli əraziyə girməyə yol verməmək, insanların sanitar təmizlənməsi, dezaktivasıya, davramş rejimlərinə riayət edilməsi və əhalinin həyat təminatı məsələləridir. Bu mərhələdə də kəşfiyyat və dozimetrik nəzarət aparılması davam etdirilir.

Köçürmə marşrutlarında hərəkətin tənzimlənməsi təşkil edilir, zəhərlənmə zonalarının çıxışlannda nəzarət- buraxılış məntəqələri düzəldilir, xüsusi təmizləmə məntəqələri (XTM) açıhr. Köçürülmə barədə əhali qabaqcadan xəbərdar edilir (köçürmə üzrə toplanış məntəqələrinin yerləri və ya nəqliyyata mindirilmə yerləri və nəqliyyata mindirilmə müddəti göstərilir).

Avtomobil nəqliyyatı vasitələri marşrutlarda kolonna- lar (dəstələr) tərkibində hərəkət edir. Üstü açıq nəqliyyat vasitələrində köçürülərkən insanlar fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə edirlər.

Çirkli ərazidə qalan əhalinin mühafizəsini təmin etmək üçün davranış rejimləri müəyyən edilir ki, bürada radioaktiv çirklənmə şəraitində qalmağın (davranmağın) ən məqsədəuyğun müddətləri göstərilir. Çirkli ərazidə yaşa-yan əhaliyə

43

radiasiyıa şəraiti barədə müntəzəm olaraq məlumatlar (informasiya), habelə mühafizə tədbirləri və davranış rejimləri barədə göstəriş və məsləhətlər verilir (çatdırıhr).

İkinci mərhələnin əvvəlində insanlarm xaricdən şüalanmadan, habelə orqanizminin daxilinə zəhərli hava ilə birlikdə radioaktiv maddələr (RM), xüsusən də radioaktiv yod keçməsindən mühafizəsi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan sonra isə əhalinin xaricdən şüalanmadan və orqanizmin daxilinə zəhərli hava keçməsindən mühafizəsi tədbirlərinə riayət edilməsi ilə yanaşı, həm də çirklənmiş ərzaq məhsulları və sudan istifadə edilməsinin qarşısının alınması vacib əhəmiyyətə malik olur. Daha sonra isə mühafizə rejimlərinin tədricən zəifiədilməsi mümkündür.

Əhali müntəzəm olaraq sanitar təmizlənməsindən keçir. Sanitar təmizlənməsi kommunal təsərrüfat müəssisələrində və ya əhali tərəfindən müstəqil sürətdə mənzil şəraitində keçirilir.

Çirklənmiş sahələrdə ərazinin, yolların, qurğuların, avadanlıqların və nəqüyyat vasitələrinin dezaktivasiyası işləri görülür.

Qəzanın inkişafının son fazasım əhatə edən üçüncü mərhələdə, əhalinin mühafizəsi üçün ikinci mərhələdə başlanmış tədbirlər: mühafizə vasitələrindən istifadə edilməsi, çirkli ərzaq və sudan istifadənin qarşısımn ahnması, sanitar təmizlənməsi, dezaktivasiya, əhalinin davranış rejimlərinə riayət etməsi davam etdirilir.

Bütün mərhələ ərzində kəşfiyyat və dozimetrik nəzarət aparılır. Ərazi sahələrinin, binalann və başqa qurğuların, otlaqların, yemlərin, ərzaq məhsulları və suyun radioaktiv çirklənməsinə nəzarət edilir. Kəşfiyyat və dozimetrik nəzarət materialları əsasında vəziyyət (şərait) > qiymətləndirilir, əhalinin mühafizə rejimləri dəqiqləşdirilir.

Ətraf mühitdəki obyektlərin radioaktiv çirklənməsi səviyyəsi tədricən azaldıqca mühafizə rejimləri yüngüUəşdi-rilir. İnsanlann qapalı sahələrdə qalması, fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etməsi

müddətləri əvvəlcə azaldılır, sonra isə tamamilə aradan götürülür.

44

FH aradan qaldırılması tədbirlərinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə bu şərtlər sayəsində nail olunur:

> İdarəetmə orqanlan, qfiwə və vasitələrin qabaqcadan FH zamam fəaliyyətə hazır

vəziyyətə gətirilməsi;

> FH baş verməsinə operativ reaksiya edilməsi, idarəetmə sisteminin işə hazırlanması;

> FH-nm aradan qaldırılması üzrə əsaslandırılmış qərar qəbul edilməsi və onun həyata

keçirilməsi;

> FH-nın aradan qaldırılması işlərinin fasiləsiz və dayamqb idarə edilməsi, bu işlərin

iştirakçıları arasmda qarşıbqb fəaliyyətin təşkil edilməsi;

> QXDT işlərin ilin istənilən dövründə, istənilən hava şəraitin işlər tam başa çatdınlanadək,

təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət edilməklə və dəstələrin iş növlərini vaxtı-vaxtmda

dəyişməklə aparılması;

> FH-nm aradan qaldırılması işlərinin hərtərəfli təminatınm təşkil edilməsi.

Sxem 1.6. FH aradan qaldırılması tədbirlərinin müvəffəqiyyətlə

yerinə yetirilməsi şərtləri.

§1.4. QƏZA XİLASETMƏ VƏ DİGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏRİN (QX VƏ DTİ)

MƏQSƏDİ, TƏRKİBİ VƏ İCRASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Nüvə zədələnmə ocağında olduğu kimi, istehsalat qə- zalan zamanı zədələnmə (zəhərlənmə) ocaqlannda, eləcə də təbii fəlakət rayonlarında qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər (QX və DTİ) aşağıdakı məqsədlərlə aparılır:

• İnsanları xilas etmək və zədələnmiş şəxslərə yardım göstərmək;

•Təbii fəlakətlərin nəticələrini və istehsalat qəzalarını məhdudlaşdırmaq;

•Xilasetmə işlərinin icrasına maneçilik törədən zədə- lənmələri aradan qaldırmaq;

• Təsərrüfat obyektlərində aparılıcıq bərpa işləri üçün şərait yaratmaq.

Təbii fəlakət rayonlarında və istehsalat qəzalan ocaqlarında aparılan xilasetmə işləri həm tərkibinə, həm də icrasının üsullanna görə bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir və əsasən mühəndis işlərindən ibarətdir.

Mühəndis - xilasetmə işləri aşağıdakıları əhatə edir: •Təbii fəlakət rayonlarında, istehsalat qəzası ocaqla- rmda,

eləcə də onlara gedən marşrutlarda mühəndis kəşfiyyatı aparılması;

• Yanğmlann söndürülməsi və zədələnmiş, qaz dolmuş və yanan binalardan adamların xilas edilməsi;

•2^ələnmiş adamların axtarılması və onlann uçqunlar altmdan, uçulmuş və yanan binalardan, uçqun və su altında qalmış sahələrdən, qaz dolmuş otaqlardan mühəndis texnikasımn köməyi ilə çıxarılması;

• Suda boğulan adamlarm (daşqın, su basma, sellər

zamanı) axtarılması və xilas edilməsi;

• Uçqun qalaqları altında qalmış zirzəmi və digər binaların

üstünün açılması və oradakı adamların xilas edilmə

46

si (qasırğa, yanğın və partlayış təhlükəli istehsalat sahələrində,

kimya, neftayırma və digər müəssisələrdə yanğınlar və qəzalar

zamanı);

•Xəsarət almış adamlara ilk tibbi yardım və ilk həkim

yardımının göstərilməsi, onların müalicə müəssisələrinə

göçürülməsi;

•Əhalinin təhlükəli yerlərdən təhlükəsiz rayonlara

çıxarılması; •Zəhərlənməyə məruz qalmış şəxslərin sanitariya

təmizliyindən keçirilməsi və paltarlannm zəhərsizləşdirilməsi; • Ərazinin, qurğuların, nəqliyyat vasitələrinin və

texnikanın zərərsizləşdirilməsi (epidemiya, epizodiya, eləcə də kimyəvi, bioloji, atom sənayesi obyektlərində ya bu sahələrin elmi-tədqiqat və anbar obyektlərində qəzalar zamanı);

• Zədələnmiş adamlarm su, ərzaq və paltarla təchizatı; • zərər çəkmiş əhalinin çadırlarla, digər müvəqqəti əşya və

tərtibatlarla təmin edilməsi; •Heyvanlarm tapıhb xilas edilməsi, maddi sərvətlərin

toplanıb qorunması, vacib obyektlərin mühafizəsi; • Karantin tədbirlərinə və digər rejimi tədbirlərə riayət

edilməsi üçün ərazilərin əhatəyə alınması və qorunması; • Həlak olmuş şəxslərin müvafiq qayda üzrə şəxsiyyətinin

müəyyən edilməsi, qeydə alınması və dəfn edilməsi. Təbii fəlakət və qəzaların nəticələrini aradan qaldırarkən

yerinə yetirilən digər təxirəsahnmaz işlərin tərkibi isə bunlardan ibarətdir:

•Xilasedici dəstələrin təbii fəlakət rayonlarına və istehsalat qəzaları ocaqlarına apanimasını təmin etmək üçün avtobomil və dəmir yollannm, eləcə də oradakı körpü və digər yol qurğularının qısa müddətli bərpası;

• Uçqunlarda və güclü təsirli zəhərli maddələrlə zəhərlənmiş sahələrdə maşınlar üçün yol və keçidlərin düzəldilməsi;

• Qaz, energetika, su kəməri, kanalizasiya və texnoloji şəbəkələrdə baş vermiş qəzalarm məhdudlaşdırılması;

47

•Xilasetmə işlərinin icrasım təmin etmək məqsədilə rabitə, elektrik xətlərində, kommunal enerji şəbəkələrində zədələnmiş və dağılmış sahələrin qısamüddətli bərpası (xüsusən, xilasetmə işləri aparılan sahələri gecələr işıqlandırmaq üçün);

• Uçulub tökülmək qorxusu yaradan, eləcə də hərəkətə və xilasetmə işlərinin aparılmasına maneçilik törədən daya- nıqsız k onstruksiyaların bərkidilməsi, yaxud dağıdüıb təhlükəsiz lıala salınması.

Fjılakətlər nəticəsində zərər dəymiş obyektlərdəki zədələnmiş qurğuların daha da dağılması təhlükəsini aradan qaldırmaq, onların bərpa olunmasına şərait yaratmaq, eləcə də yaşa;yış məntəqələrində və təsərrüfat obyektlərində həyat fəaliyyətini bərpa etmək məqsədilə, həmçinin aşağıdakı işlər də yerinə yetirihr:

• Suburaxıcı və su təmizləyici qurğuların müvəqqəti bərpası;

• Bərpası müəyyən müddətdən sonra nəzərdə tutulan (qüvvə və vasitələrin çatışmaması üzündən, yaxud başqa səbəblərdən) qurğuların konservasiyası;

• Slənaye müəssisələrində müvəqqəti bərpa işlərinin yerinə yetirilməsinə kömək göstərmək.

Xilasetmə və digər təxirəsahnmaz işlər vahid və tam bir proses təşkil edir və eyni zamanda aparılır; bəzi hallarda xilasetmə işlərinin icrasım təmin etmək üçün digər təxirəsalınmaz işlər, xilasetmə işlərindən əvvəl də görülə bilər.

Təbü fəlakətlərin və güclü istehsalat qəzalanmn nəticələrini aradan qaldırırkən görülən xilasetmə və digər təxirəsalınmaz üşlərin əsas xarakterik xüsusiyyəti uçqunlar altmda, qismən uçulmuş və qaz basmış binalarda qalan, yanan, zədəli adamiarm axtarılb tapılması və aradan çıxanhnasıdır.

İstehsalat qəzaları ocaqlannda və təbii fəlakət rayonlarında adamların xilas edilməsi işlərinə yaxşı hazırlığa və təcrübəyə malik xilasedicilər cQ\b olunmalıdır; xüsusən, adamları çıxarmaq üçün uçqun qalaqlanmn altından lağım

48

açılması, zədələnmiş şəxslərin yanan, su altında qalmış və qaz dolmuş binalarda çıxarılması, eləcə də kimya, atom sənaye müəssisələrində və bu sahələrin elmi-tədqiqat və anbar obyektlərində xilasetmə işləri bacanqla yerinə yetirilməlidir.

Xilasedici dəstələrin heyətinə obyektin yüksək ixtisaslı işçiləri (binaların sökülməsində təcrübəyə malik inşaatçılar, digərlər, cilingərlər, su kəməri işçiləri, elektrik montyorları və digər mütəxəssislər) daxil edilsə, eləcə də xilasedicilərə ixtisas hazırlığı proqranu tədris şəhərciklərində, natural tədris sahələrində, o cümlədən də gecə şəraitində keyfiyyətli surətdə öyrədilsə, xilasetmə və digər təxirəsahnmaz işlər daha müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilə bilər.

§1.5. FÖVQƏLADƏ HALLARIN NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDIRILMASINA CƏLB EDİLƏN QÜVVƏ VƏ VASİTƏLƏR

Qəzaların nəticələrini aradan qaldırmaq - müvafiq sənaye sahələrinin və ya ərazi (şəhər, qəsəbə) təşkilatlan-nm tabehyindəki obyektlərdə olan xüsusi xidmətlərin və ayrı- ayn mütəxəssislərin, yanğınsöndürmə və meşə yanğım dəstələrinin, elektrik şəbəkəsi, rabitə, qaz təchizatı, su təchizatı, kanalizasiya, istilik təchizatı qəza xidmətlərinin, dəmiryolu bərpa qatarlanmn, qəza xilasetmə gəmilərinin, avtomobil nəqliyyatı texniki-qəza xidmətinin, təcili tibbi yardım xidmətinin və s. xidmətlərin vəzifəsidir.

Müxtəlif təsərrüfat obyektlərində baş verən kiçik qəzalar və yanğmlar həmin obyektlərin müdiriyyəti tərəfindən öz qüvvələri ilə, eləcə də ərazi təşkilatlarındakı (xüsusi xidmətlərin) mütəxəssislərin qüvvələri ilə aradan qaldırdır.

Bir sıra sənaye və təsərrüfat sahələrində (dağ-sənaye sahələrinin şaxtalannda, metrotunel, kollektor tikintisində, neft mədənlərində, neft-kimya müəssisələrində) qəzaların aradan qaldırdması üzrə işlərdə respiratorlardan istifadə edilməsi tələb olunduğu üçün belə müəssisələrdə xüsusi qaz

49

dan xiläsetmə və dağ-mədən işlərində xilasetmə dəstələri və s. habelə gəmiçilik idarələrinin qəza-xilasetmə dəstələri yaradılır.

M:Kİən işlərində xilasetmə dəstələrinə aşağıdakılar həvalə editir: kömür və filiz mədənlərində, metropolitendə, neft və kimya sənayesi müəssisələrində qəzalar zamam adamların xilas edilməsi; yeraltı qəza nəticələrinin aradan qaldmiması işlərinin aparılması, respiratorlardan istifadə etməklə profilaktika işləri görmək tələb olunan şəraitdə yeraltı və yerüstü yanğınlann, ahşmış neft və qaz fontanlanmn və s.-nin söndürülməsi; qəzaların qarşısım almaq üçün profilaktika işlərinin icra edilməsi; respiratordan istifadə olım- ması tələb edilən texniki işlərin yerinə yetirilməsi və s.

Güclü fəlakətlərə qarşı işlərə rəhbərlik etmək, eləcə də onların nəticələrinin aradan qaldmiması üzrə təxirəsalınmaz tədbirlər görmək üçün respublikada fövqəladə hallar komissiyaları yaradılır. Bu komissiyalara zərər çəkmiş əhahyə yardım göstərilməsi, dövlətin maddi sərvətlərinin və vətəndaşların əmlakının xilas edilməsinə yerli qüvvə və vasitələrin cəlb olunması sahəsində geniş səlahiyyətlər verilmişdir. Təbii fəlakətlərlə mübarizə tədbirlərində nəinki fəlakət baş vermiş ərazidəki iş qabiliyyətli əhali, həm də respublikamn digər rayonlarının əhalisi fəal iştirak etməlidir.

Əhali və ətraf mühit üçün təhlükə törədən güclü istehsalat və nəqliyyat qəzaları və ya təbii fəlakətlər (geniş meşə yanğınları, fəlakətli subasmalar, zəlzələ və s.), onlarm nəticələrini. aradan qaldırmaq üçün müəssisələrin öz qüvvələri, o cümlədən yanğınsöndürmə və meşə-yanğm dəstələri, mədən xilasetmə komandaları və s. kifayət etmədikdə, fəlakətlərlə mübarizəyə təsərrüfat obyektlərinin fəhlə və qulluqçuları da cəlb edilir; bu məqsədlə onlardan hərbiləşdirilməmiş dəstələr (xilasedici, qəza-bərpa və digər dəstələr, komandalar, qruplar və manqalar) yaradüır. Bəzi təhlükəli hallarda güclü qəzaların aradan qaldmiması və təbii fəlakətlərlə mübarizə işlərinə hərbi hissələr cəlb edilə bilər.

50

II FƏSİL

RADİASİYA, KİMYƏVİ VƏ MÜHƏNDİS KƏŞFİYATLARININ ƏSASLARI

§ 2.1. FÖVQƏLADƏ HALLARDA TƏHDİDIƏRİ OLAN VƏ YA BAŞ VERMİŞ RAYONLARDA

VƏZİYYƏTİN KƏŞFİYYATI Fövqəladə halların qarşısının alınması və nəticələrinin

aradan qaldırılması məqsədi ilə aparılan kəşfiyyat işləri- qəza, fəlakət, təbii fəlakət rayonlarmda, zədələnmə ocaqla- rmda, həmçinin qəza-xilasetmə işləri aparılan sahələrdə, obyektlərdə ətraf mühitin vəziyyəti və ümumi şərait haqqında məlumatların toplanması, işlənməsi və öyrənilməsi üçün həyata keçirilən tədbirlər kompleksindən ibarətdir.

Kəşfiyyatın vəzifələri aşağıdakılardır: • Ətraf mühitin vəziyyətinə müşahidənin və

laboratoriya nəzarətinin aparılması və fövqəladə vəziyyət faktımn vaxtında aşkar edilməsi;

• Qəzaların, fəlakətlərin, təbii fəlakətlərin (FH) miqyasmın və nəticələrinin aşkar edilməsi;

• Fövqəladə vəziyyət rayonlarmda şəraitə nəzarət etmək, qəza-xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin kəşfiyyat ehtiyaclanm təmin etmək.

Kəşfiyyat məlumatları, fövqəladə hal zamam əhalinin mühafizəsi üzrə qərarlarm düzgün və vaxtında qəbul edilməsi üçün, həmçinin, FH lokallaşdıniması və nəticələrinin ləğv edilməsi, bunun üçün tələb olunan qüvvə və vasitələrin hesablanması, onların zədələnmə ocağına daxil edilmə istiqamətlərinin təyin edilməsi üçün istifadə edilir.

Fəaliyyət sahəsindən və cəlb edilən qüvvələrin tərkibindən asılı olaraq kəşfiyyat yerüstü, hava, çay (dəniz) növlərinə, yerinə yetirilən məsələlərinə və cəlb edilən qüvvə və vasitələrin iş üsullarına görə isə-ümumi və xüsusi növlərə bölünür. Ümumi kəşfiyyat yaranmış şərait haqqında məlu

51

matlar əldə etmək, xüsusi kəşfiyyat isə xüsusi texniki vasitələrin köməyi ilə şəraitin ayrı-ayrı xarakteristikalarının dəqiqləşdirilməsi məqsədləri ilə aparılır.

Fövqəladə hal rayonlarında şəraiti aydınlaşdırmaq üçün kəşfiyyatın kənardan idarə edilən zondlaşdırma vasitələrindən, televiziya və televiziya aparatlarından, ionlaşmanı ölçən rentgenmetr və spektrometrlərdən, kosmik və havadan çəkmə fotoaparatları kimi müasir texniki vasitələrdən istifadə edilir.

Fövqəladə hal rayonunda yaranmış vəziyyət haqqında informasiya fasiləsiz surətdə və gecə-gündüz daxil olmalıdır. Bununla bərabər, qəzanın lokallaşdırılması və ya ləğv edilməsi haqqında qərar qəbul etmək üçün lazım olan ilk məlumatları kəşfiyyat dəstələri əldə edir, FH rayonunda yaranmış vəziyyət haqqında sonrakı məlumatlar isə kəşfiyyatçılardan və xilasetmə və digər təxirə salınmaz işlərin rəhbərlərindən daxil olur.

Kəşfiyyat üsulunun növü şəraitin vəziyyətindən və qoyulmuş vəziyyətlərdən asıh olaraq seçilir.

Hava kəşfiyyatı - fövqəladə halın yaranma təhdidləri və faktı zamanı faciənin əhatə dairəsini və xarakteristikalarını təyin etmək məqsədi ilə aparılır. Kəşfiyyat aparatları adətən, Mİ-8MT tipli vertolyotlarda yerləşdirilir. Hava kəşfiyyatı məlumatlarmın qəbul edilmə və işlənməsi üçün yerüstü məntəqələr avtomobildə yerləşdirilə bilər.

Hava kəşfiyyatı kompleksinə dozimetrik cihazlar, qaz analizatorlar, foto və televiziya avadanhğı daxil olur. Belə cihazlar dəsti FH rayommdakı vəziyyət haqqında geniş və dəqiq məlumatlar almağa; yerüstü və yeraltı yanğın ocaqlarını aşkar etməyə; qazm sızma və yığüma yerlərini təyin etməyə; fövqəladə hal rayonunun və orada obyektlərin şəklini çəkməyə imkan verir. Fotolaboratoriya, sahəsi 100 km^ olan rayon haqqında fotomaterialları vertolyot yerə endikdən 7 saat sonra hazırlayıb təqdim edə bilər. Digər informa

52

siya növləri real zaman miqyasında, yəni vertolyot yerə endikdən dərhal sonra verilir.

Yerüstü kəşfiyyat - hava kəşfiyyatı məlumatlarının dəqiqləşdirilməsi və xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər aparılacaq konkret obyektlərin vəziyyətləri, xarakteristikaları haqqında informasiya almaq məqsədi ilə aparılır. Kəşfiyyat məlumatları müxtəlif üsullarla əldə edilir: laboratoriya tədqiqatları ilə, foto-şəkillərin çəkilməsi, videosənəd- ləşdirmə, zərərçəkmiş yaşayış məntəqələrinin tikinti planla- rımn, kommunal-texniki xidmət şəbəkələrinin texniki sənədlərinin, bina və texniki qurğuların layihə sənədlərinin öyrənilməsi, yerli əhalinin və müəssisələrin istehsal heyətinin sorğuları və s. vasitələrlə.

Fəlakət zonasında ətraf mühitin vəziyyəti (havanın, suyun, torpağın, bitki örtüyünün) və şəraitin inkişafı müntəzəm surətdə müşahidə edilməlidir. İşlərin həcmini və xilas- edənlərin iş üsullarını müəyyən etmək məqsədi ilə ərazinin konkret sahələri, bina və qütğular, kommunal şəbəkələr və digər obyektlər dəqiqliklə öyrənilir.

Kəşfiyyat fəaliyyəti adamlann axtanlması və ehtiyacı olanlara kömək göstərilməsi işləri ilə birlikdə aparılır. Axtarış aparan dəstələr xüsusi akustik, teploviziya, optiktel və başqa cihazlarla təchiz edilirlər. Bu məqsədlərlə roboto- texnika komplekslərindən də istifadə edilir.

§ 2.2. MÜHƏNDİS KƏŞFİYATININ MƏQSƏDİ, VƏZİFƏLƏRİ, OBYEKTİ, ÜSULLARI VƏ TƏŞKİLİ

Fövqəladə vəziyyətin aradan qaldıniması üçün əsaslı qərarın qəbul edilməsi, onun xarakteri haqqında dəqiq məlumatlar, yaranması nəticəsində əmələ gələn şərait haqqında hərtərəfli və dolğun məlumatlar olmadan mümkün deyü. Bu məlumatları əldə etmək məqsədilə FH-m aradan qaldırılmasında iştirak edən bütün RFHDS idarəetmə orqanları tərəfindən kəşfiyyat işləri təşkil edilir.

53

Fövciəladə vəziyyətin yaranmasına qədər (sülh dövründə) müvafiq üsullar üzrə şərait göstəriciləri müəyyənləşdirilir və onlara müvafiq olaraq qərar qəbul edilir və fövqəladə vəziyyətlərin aradan qaldırılması plam tərtib olunur. Fövqəladə vəzijyət yaranan kimi, onun miqyaslan və aradan qaldırılması üzrə işlərin həcmi haqqında dəqiqləşdirilmiş (həqiqi) məluma tların alınması üçün FH zonasımn kəşfiyyatı təşkil olunur. Ahnmış məlumatlara uyğun olaraq, FH-m aradan qaldırılması qərarı dəqiqləşdirilir.

Kəşfiyyat ümumi və xüsusi növlərinə bölünür. Xüsusi kəşfiyyat (mühəndis, RK, tibbi, baytar və s.) FH-in (zədələnmə ocağımn) xarakteri haqqında daha dolğun məlıunat- lann alınması məqsədilə keçirilir, o ümumi kəşfiyatla birgə aparılır ki, məlumatlar tamamlansın və onun vasitəsilə əldə olunan xüsusi məsələlər üzrə məlumatlar təfərrüatı ilə göstərilsin.

Mühəndis kəşfiyyatı xüsusi kəşfiyyatın bir növüdür və fövqəladə vəziyyət zonasında, eləcə də FHN qüvvələrinin yerləşdiyi və fəaliyyət göstərdiyi rayonlardakı ərazi haqqm- da həqiqi mühəndis kəşfiyyatı məlumatlarımn əldə edihnəsi məqsədilə FHN qüvvələrinin bütün fəaliyyəti ərzində həyata keçirilir. Bu məlumatlar QXDTİ-nin aparılmasına qərarların qəbulu üçün, eləcə də onlann mühəndis təminatının və mühəndis vəzifələrinin yerinə yetirilməsinin təşkili üçün zəruridir.

Mühəndis kəşfiyyatı bütövlükdə ümumi kəşfiyyata qoyulan tələtdərə uyğun olaraq təşkil olunur və aparılır ki, bunlardan da əsasları aşağıdakılardır: məqsədəyönlük, fasiləsizlik, fəallıq* vaxtında olma və operativlik, döğruluq və dəqiqlik.

Mühəndis kəşfiyyatının nailiyyəti aşağıdakılarla əldə olunur: ©Kəşfiyyat bölmələrinin və dəstələrinin yüksək təli- mathğı

və hazırlığı ilə;

54

«Kəşfiyyat vəzifələrinin istiqamətinin, rayonlarının və obyektlərinin düzgün müəyyən edilməsi ilə;

«Kəşfiyyat məlumatlarının əldə olunmasına,

toplanmasına, təhlilinə və maraqlı instansiyalara çatdırılmasına

sərf olunan vaxtın əsaslı ixtisarı ilə;

«Mühəndis kəşflyatmın daha mükəmməl texniki

vasitələrinin və yeni aparılma üsullarının tətbiqi ilə; « Ehtiyatların mövcudluğu ilə; «mərkəzləşdirilmiş, fasiləsiz və dayanıqlı idarəetmə ilə.

Mühəndis kəşfiyyatına olan bütün tələblər və onun müvə- fəqqiyətinin təminat şərtləri bir-birilə qarşılıqlı əlaqədədir və bunlardan hər birinə riayət olunmaması mühəndis kəşfiyyatının təşkilini və aparılmasını çətinləşdirir, artıq güc və vasitələrin sərf edilməsinə, bir sıra hallarda isə qc-yulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinin pozulmasına gətirib çıxarır.

Mühəndis kəşfiyyatını qüv\'ələrin və köçürülmüş əhalinin yerləşdirildiyi raj'onlarda, QXDTİ-nin aparılması rayonlarına qüvvələrin yeridilməsi yollarında, FH-lar zonasında (zədələnmə ocaqlarında) və xilasetmə işləri sahələrində (obyektlərində) aparırlar.

Mühəndis kəşfiyyatımn həll etdiyi vəzifələr FH-r:ın (zədələnmə ocağının) xarakteri və miqyası ilə, onların aradan qaldırıdması üçün qüvvələrin irəliləməsi şərtləri ilə, eləcə də QXDTİ-nin aparılması sahələrdə (obyektlərdə) konkret şəraitlə müəyyən olunur.

Yaşayış rayonlarının və iqtisadiyyat obyektlərinin kütləvi dağıntılarına səbəb olan FH-da (düşmən tərəfindən kütləvi qırğın silahı tətbiq edildikdə, dağıdıcı zəlzələ zamanı, istehsalat qəzaları zamam və s.) mühəndis kəşfiyyatımn həll etdiyi vəzifələr aşağıdakılar olacaqlar:

« Yolların, körpülərin, hidrotexniki qurğuların, ehtiyat

keçidlərinin vəziyyətinin müəyyən edilməsi;

55

• Maneələrin və əngəllərin mövcudluğunun aşkar edilməsi,

onların yanından ötmə yollarmm axtarılması və işarələnməsi;

• Zərər çəkmiş obyektlərə ən qısa və təhlükəsiz hərəkət və

piyada yollarmm təyİn edilməsi;

• Obyektlərin və yaşayış tikililərinin dağılma xarakterinin

və dərəcəsinin dəqiqləşdirilməsi (müəyyən edilməsi);

• Mühafizə qurğularının və zərərçəkənlərin uçqunların

altında olduqları yerlərin vəziyyətinin müəyyən edilməsi;

• Kommunal-enerji şəbəkələrində uçqunlarm və zədə-

lənmələrin xarakterinin aşkar edilməsi;

• Uçmaq qorxusu olan yerlərin, binaların, qurğuların və konstruksiyaların uçurulması üzrə iş üsullarının müəyyən edilməsi;

• tş şəraitinin və ardıcılhğımn, onlann təxmini həcminin və mühəndis texnikasımn, mühəndis-texniki xidmət dəstələrinin istifadəsi imkanlarımn müəyyən edilməsi;

• Ən mürəkkəb mühəndis şəraiti olan daha vacib obyektlərin və xilasetmə işləri sahələrinin foto şəklinin çəkilməsi;

• QXDTt-nin aparılması üçün yerli inşaat materiallarının mövcudluğunun aşkar edilməsi və mühəndis təminatı vəzifələrinin yerinə yetirilməsi.

Qəza rayonundakı radiasiya təhlükəli obyektdə qüvvə və vasitələr ilə aşağıdakılar müəyyən edilir:

• Reaktorun, stansiya ərazisindəki binaların və qurğuların dağıntılarının xarakteri;

• Reaktor ətrafındakı uçqunlarm dağıntılarının xarakteri;

• Reaktor ətrafındakı uçqunlarm həcmi və strukturu;

• Stansiya ərazisinin dezaktivasiyası üzrə torpaq işlərinin həcmi;

• Dağılmış reaktor ətrafında beton ekranlarının quraş- dınlması üzrə işlərin həcmi;

56

• Torpaq yollarında və yaşıUaşdmlmış yolların kənarlarında torpağın kəsilməsi metodu ilə (5-10 sm) dezaktiva- siyamn həcmi;

• Əhalinin yaşayış evlərinin dezaktivasiyası məc[sədilə

kəsilən torpağın həcmi;

• Sanitar-yuyulma məntəqələrinin (SYM) avadanlıq-

laşdınlması üzrə torpaq işlərinin həcmi;

• Su mənbələrinin mühafizəsi tədbirlərinin yerinə

yetirilməsi yerləri və həcmi;

• Qəbiristanhqlarm yerləşdirilməsi yerləri, avadanhq-

laşdınlması üzrə işlərin yerinə yetirilməsi şərtləri və həcmləri;

• Su təchizatı məntəqələrinin avadanlıqlaşdırılması yerləri

və həcmləri;

• Meşə massivlərinin konservləşdirilməsi üzrə tədbirlərin

yerinə yetirilməsi üçün yerli inşaat materiallanmn mövcudluğu

və həcmi;

• Səhra beton zavodlarmm mümkün olan açılma yerləri və

açılma rayonlanmn avadanhqlaşdırıİmast üzrə həcmləri;

• Qəza-xilasetmə işlərinin aparıldığı yerlərin

işıqlandırılması üzrə işlərin həcmi;

Daşqınlar, selaxma, qar uçqunları və sürüşmələr olan

rayonlannda aşağıdakılar müəyyən olunur:

• Daşqmm, selin, uçqunlann və sürüşmənin parametrləri

(axın, hərəkət sürəti, subasmamn dərinliyi, selin, qar

uçqımunun və sürüşmələrin kütləsi, onlann hündürlüyü və eni);

• Yaşayış sahəsindəki bina dağmtılannm dərəcəsi və

xarakteri;

• Dağılımş yoUann, su və seldən mühafizəsi qurğula-

nmn bərpasmm xarakteri və həcmləri;

• Tələf olmuş heyvanlan basdırmaq üçün qəbiıistan-

hqlarm inşaası üzrə işlərin həcmi və yerləşdirilməsi yeri;

57

• Su basma zonasımn hüdudlarından kənarda təkərli və tırtıllı texnika üçün ərazinin keçilməsi şəraitləri;

• Xilasetmə işlərinin aparılması üçün müxtəlif üzmə vasitələrindən istifadə edilməsi imkanları.

Mühəndis şəraiti obyektləri fövqəladə hadisənin növündən və xarakterindən, onun miqyasmdan, eləcə də həll olunan vəzifələrin növündən və miqyasından asıb olaraq seçilir.

Qərarın işlənilməsi mərhələsində Azərbaycan Respublikasının ərazisində mühəndis kəşfiyyatı obyektləri kimi şəhər əraziləri, iri sənaye mərkəzləri, kənd təsərrüfatı əraziləri, dəmir yolu və şosse yolları istiqamətləri və digər iri miqyaslı obyektlər çıxış edəcəklər. '

Şəhər və rayonların mühəndis kəşfiyyatı obyektləri mikrorayonlar, yaşayış məhəllələri, ayrı-ayrı iqtisadiyyat obyektləri və ərazi sahələri, şəhər (rayon) nəqliyyat və energetika kommunikasiyaları olacaqlar.

İqtisadiyyat obyektlərinin, hərbi hissələrin və bölmələrinin mühəndis kəşfiyyatı obyektləfi qismində ayrı-ayrı bina və tikililər, mühafizə qurğulan, KES-in əsas (baş) qurğuları və magistral və dişər xilasetmə işləri obyektləri və eləcə də obyektdə QXDTI-nin apanlması, qüvvələrin yeridilməsi üçün irəliləmə marşrutları çıxış edəcəklər.

Fövqəladə hadisələri aradan qaldıran zaman mühəndis kəşfiyyatı obyektləri hər hansı bir digər yerlər ola bilərlər ki (kəşfiyyatın səviyyəsindən asılı olmayaraq), orada zərər çəkmiş insanlar olsun, kommunal-enerji şəbəkələrində və nəqliyyat kommunikasiyalarmda (mühafizə qurğuları, yeraltı məkanlar, zirzəmi otaqları, uçqunların ayrı-ayrı sahələri) qəzalar baş vermiş olsun.

Həll olunan vəzifələrin həcmindən, miqyasmdan və mühəndis kəşfiyyatı obyektlərindən asıh olaraq qüvvələr yaradılır ki, hal-hazırda bunlar aşağıdakılardır: MM birləşmələrinin və hissələrinin mühəndis kəşfiyyat bölmələri;

58

MM xidmətlərinin ərazi və obyekt mühəndis-kəşfiyyat dəstələri. Mühəndis kəşfiyyatım aparmaq üçün mühəndis kəşfiyyat

bölmələrinin və dəstələrinin tərkibindən mühəndis- müşahidəsi postları (MMP), fotoşəkilləri çəkən mühəndis postlan (FMP), mühəndis kəşfiyyatı qrupları (MKQ) və mühəndis kəşfiyyatı dozorları (MKD) yaradılır. Bundan başqa daha mühüm obyektlərdə qısa müddət ərzində mühəndis kəşfiyyatı aparmaq məqsədilə, helihopterlərdə (vertolyotlarda) yerləşən kəşfiyyat qruplanmn tərkibinə, eləcə də ümumi kəşfiyyat dəstələrinin heyətinə mühəndis kəşfiyyatını aparmaq üçün xüsusi hazırlanmış mütəxəssislər daxil oluna bilərlər (mühəndis-kəşfiyyat dəstələrinin zabitləri, əsgərləri, mütəxəssisləri).

Mühəndis müşahidəsi postunun tərkibinə adətən iki-üç mütəxəssis təyin edirlər ki, onlar daşqın əmələ gəlməsi, sellərin axması və qar uçqunlan təhlükəsi gözlədikdə (əmələ gəldikdə) su maneələrinin (hidrotexniki qurğuların) rejiminin dəyişməsinə, sel və uçqunlar şəraitinə və digər dəyişikliklərə nəzarət edirlər. MMP-nin müşahidə nəticələri müşahidə jurnalma yazılır, xəritəyə köçürülür və müşahidəni təşkil edən idarə orqanma məruzə ediljr.

Fotoşəkilləri çəkən mühəndis postu 2:3 nəfər heyətlə təyin olunur. O, fotoşəkil çəkən cihazlarla, hərəkət və rabitə vasitələri ilə təchiz olunur. Ona adətən yerləşmə yerləri, şəkilləri çəkiləsi olan obyektlər və ya sektor, zolaq sahə və şəkil çəkinə qaydaları göstərilir, şəkillərin təqdim edilməsi müddətləri müəyyən olunur.

Mühəndis kəşfiyyatı qruplan mühəndis-kəşfiyyat bölmələrinin və dəstələrinin heyətindən yaradılır. Onların tərkibi qoyulmuş vəzifələrdən asıhdır (adətən mühəndis-kəşfiyyat taqımına və ya mühəndis-kəşfiyyat qrupunun tərkibinə qədər). MQK mürəkkəb mühəndis şəraitinə 'malik olan irəliləmə marşrutlannm kəşfiyyatı və zədələnmə ocağında (FH zonasında) mühəndis kəşfiyyatı üçün yaradıla bilər.

59

Mühəndis kəşfiyyatı dozoru bütün növ fövqəladə hallarda yaradılır və kəşfiyyatı sərbəst və ya ümumi kəşfiyyat or- qanlanmn tərkibində apara bilər. MKD adətən bölmə (manqa) tərkibində, bəzən isə - taqıma qədər yaradıla bilər. O, hərəkət vasitələri, müşahidə və axtarış cihazları, məsafələri ölçən cihazlar, mina-partlayış maneələrinin kəşfiyyat vasitələri, xəritələr (şəhər və obyektlərin planları) və xüsusi kəşfiyyat vasitələri ilə: hidrosürət ölçənlərlə, hidrofırlanan- larla, dərinlik şupları ilə, dalğıc ləvazimatları ilə və digər vasitələrlə təchiz olunurlar.

Müliəndis-kəşfiyyat dozoru müşahidə, axtarış, bilavasitə baxış apara bilər və foto şəkillər çəkə bilər.

§ 2.2.1.Mühəndis kəşfiyyatı üsulları

Müəyyən şərait rayonunda yaranmış fövqəladə vəziyyətin növündən və həll olunan vəzifələrin xarakterindən a^ılı olaraq, kəşfiyyat müxtəlif üsullarla həyata keçirilir.

Mühəndis kəşfi3^atının aparılmasının əsas üsulları bunlardır: müşahidə (qulaq asmaq), yerüstü və havadan şəkil çəkməklə uyğunlaşdıraraq müşahidə aparmaqla və s.

Fövqəladə vəziyyət zonası haqqında, onun xarakteri və ərazisi haqqında mühəndis kəşfiyyatı məlumatlarım təsvirlərin, ə\^vəlcədən hazırlanmış arayışların və digər sənədlərin öyrənilməsi, eləcə də yerli əhalinin (şahidlərin) sorğusu, topoqrafik xəritələrin, şəhər və obyektlərin, losiyalarm (dəniz və sahillərin təsviri) və statistik' məlumatların öyrənilməsi yolu ilə əldə etmək mümkündür.

Müşahidəni müəyyən şəraitdə fövqəladə hadisəyə gətirib çıxarda bilən vəziyyətin inkişafı haqqında məlumatlar əldə etmək zəruriliyi olduqda təşkil edirlər. Adətən müşahidəni leysan yağışların yağması və qarın əriməsi nəticəsində daşqın təhlükəsi olduqda və ya buz yığınlarının əmələ gəlməsinə səbəb olan^ yerlərdə, eləcə də sel axını və ya qar uçqunları

s 60

üçün şəraitin formalaşdığı rayonlarda və digər fövqəladə vəziyyətlərin yaranması təhlükələıi olduqda təşkil edirlər.

Yerüstü şəkil çəkməni uzun müddət təsvirin ya2:dmasını və ya sxemlərin çəkilməsini tələb edən dağıntıların xarakterini aşkar etmək və qısa müddətdə peyda olub, lakin fövqəladə vəziyyətin əvvəlcədən xəbər verilməsinə səbəb olan hadisələri göstərmək üçün tətbiq edirlər.

Havadan şəkil çəkmə qısa müddətdə böyük sahədə dağıntıların həcminin və sərhədlərinin, çətinUklə gedilə bilən ərazilərdə yanğınların, su, qar və sel şəraitinin mövcudluğunun və sərhədələrinin kəşfiyyatı üçün tətbiq olunur.

Axtarış zərər çəkənlərin uçqunlarda, su altında qalmış və yaxud qarla basılmış ərazilərdə olduqları yerləri aşkar etmək, avia fəlakətlərini müəyyən etmək məqsədilə aparılır. Zərərçəkənlərin uçqunlarda axtarışını aparmaq üçün axtarış qrupları uçqunlar altında qalan insanlan aşkar etməyə imkan verən xüsusi cihazlarla təchiz,olunurlar. Bu məqsədlə xüsusi öyrədilmiş itlərlə kinoloqlar geniş istifadə olunurlar. Belə hallarda kəşfiyyat orqanları küçə və yol şəbəkəsi, koramunal-energetika sistemləri və qurğuları sxemləri ilə təchiz olunmalıdırlar. Onlar binaların, sığmacaqlıarm və daldalanacaqlarm əsas növlərinin (tiplərinin) konstruktiv elementlərinin zəruri arayış nıəlumatlarm yə səciyyələrinə, eləcə də onların müasir silahların, partlayıçı maddillərin və qaz-hava qanşıqları partlayışlarının zədələyici amillərinin təsirindən mühafizə dərəcəsi üzrə məlumatlara malik olmalıdırlar.

Sənaye və yaşayış binalarının, tikililərin kütləvi clağılma- lan nəticəsində əmələ gəlmiş başdan-başa uçqunlar zonalarında axtarış vasitəsilə sığınacaqların və daldalanacaqlarm qalaqlanımş girişlərinin və qəza çıxışlarmm yerləri müəyyən edilir. Burada kəşfiyyat bölmələri xüsusi cihazlardan istifadə edirlər.

61

§ 2.2.2. Mühəndis kəşfiyyatının təşkili

Mühəndis kəşfiyyatının müvəffəqiyyəti ilk növbədə onun dərin düşünülmüş, vaxtında və məqsədyönlü təşkil edilməsi ilə təmin olunur.

Mühəndis kəşfiyyatının təşkili dedikdə, fövqəladə vəziyyətin aradan qaldırılmasına cavab verən idarəetmə orqanları tərəfindən keçirilən tədbirlər kompleksi başa düşülür. Əsas tədbirlər aşağıdakılardan ibarətdir:

• Mühəndis kəşfiyyatı məqsədlərinin, vəzifələrinin, obyektlərinin və üsullarının müəyyən edilməsi;

• Mühəndis kəşfiyyatının vəzifələr və obyektlər üzrə qüvvələrinin yaradılması və bölüşdürülməsi;

• Mühəndis kəşfiyyatı bölmələri ilə rabitənin təşkili və onların idarə edilməsi;

• Mühəndis kəşflyyatımn planlaşdırılması; • Mühəndis kəşfiyyatı bölmələrinin (dəstələrinin) təyinatı

üzrə fəaliyyətə hazırlanması; • Kəşfiyyat bölmələri (dəstələri) tərəfindən qoyulmuş

vəzifələrin icrasına nəzarət; • Kəşfiyyat məlumatlarmm toplanılmasmm və təhlili- linin

və onların maraqlı şəxslərə çatdınlmasımn təşkili; Mühəndis kəşfiyyatının müvəfəqqiyətli təşkili, fövqəladə

halların aradan qaldırılması qüvvələrinin fəaliyyət xarakterinin və mühəndis təminatı vəzifələrinin dərindən dərk edilməsinə, mühəndis kəşflyyatımn qüvvə və vasitələrinin imkanlarının möhkəm bilməsinə və onların bacarıqlı tətbiq edilməsinə əsaslanır.

Mühəndis kəşflyyatımn təşkil edilməsinə məsuliyyəti FH nazirliyinin müvafiq idarətemə orqam daşıyır.

Mühəndis kəşflyyatımn təşkili üzrə fəaliyyətin ümumi rəhbərliyini və əlaqələndirilməsini həyata keçirərək:

• Mühəndis kəşfiyyatı bölmələrinin (dəstələrinin) kom- plektləşdirilməsini, təchiz edilməsini, hazırlanmasını və hazır olmasını təşkil edir və nəzarəti həyata keçirir;

62

• Mühəndis kəşfiyyatının təşkili üzrə idarəetmə orqa- mmn rəisinə məlumat hazırlayır və verir, təklifləri işləyir və məruzə edir;

• Mühəndis kəşfıyyatımn planlaşdırılmasma köməklik

göstərir; • Mühəndis kəşfiyyatının yerinə yetirilməsinə nəzarət edir

və qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinə köməklik göstərir;

• Kəşfiyyat məlumatlanmn toplanmasını və işlənilmə- sini (təhlilini) təşkil edir;

• Mühəndis kəşfiyyatının ümumləşdirilmiş məlumatla- nm idarəetmə orqanı rəisinə məruzə edir.

Mühəndis kəşfiyyatı vəzifələrinin yerinə yetirilməsinin bilavasitə təşkilatçıları, bu məqsədlər üçün qüvvə və vasitələrə malik olan MM mühəndis-texniki xidmətlərinin və birləşmələrinin (hissələrinin) qərargahlarıdular.

Onlar: • Mühəndis kəşfiyyatı vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə

qərar qəbul edirlər; • İcraçılan müəyyən edirlər; • Vəzifələri onlara çatdırırlar; • Kəşfiyyat orqanlanmn hazırlanmasım və göndərilməsini

təşkil edir və vəzifələrin yerinə yetirilməsi zaman onların idarə olunmasını həyata keçirirlər;

• Şərait haqqında məlumatları toplayır, öyrənir və

ümumiləşdirir, onları idarəetmə orqanı rəisinə məruzə edirlər;

• Vəzifələri dəqiqləşdirir, onların yerinə yetirilməsinin

növbəliyini və vaxtım, xidmət qərargahı ilə və digər kəşfiyyat

orqanlan* ilə rabitənin saxlanması qaydasım müəyyən edirlər;

• Məlumatların çatdırılması vaxtlarını müəyyən edirlər;

63

® Ayrılmış mühəndis kəşfiyyatı orqanları tərəfindən qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirməsinə nəzarət edirlər.

Bilavasitə baxış FH nəticəsində əmələ gəlmiş şəraitə (şəraitin dəyişilməsinə) baxıb onu müəyyən etmək imkanı yaranan z.aman ərazi və obyekt haqqında məlumatlarm ahn- ması üçün keçirillir və maneələrdən yan keçmək istiqamətləri, keçi<3 yerləri təyin edilir, dağıntılarm xarakteri, daşqınların miqyaslan, eləcə də digər təbii fəlakətlərin təsirinin nəticələri müəyyənləşdirilir.

Bilavasitə baxışla FH zonasında həmçinin mövcud su buraxmıa qurğularımn, kommunal-energetika komplekslərinin baş qurğularının və magistral sahələrinin kəşfiyyatı aparılır.

Mühəndis kəşfiyyatım aparmaq üçün müxtəlif vasitələr, cihaz və avadanlıqlar istifadə olunur ki, onlar MKD nəqliyyat a vtomobillərində daşmır və yaxud xüsusi kəşfiyyat maşınlarında quraşdınlır.

§2.3. FÖVQƏLADƏ HALLARI ARADAN Q.^DIRARKƏN QÜVVƏLƏRİN HƏRƏKƏT MARŞRUTLARININ MÜHƏNDİS KƏŞFİYYATI

FFIDS-nin və mülki müdafiə qüvvələrinin hərəkət yollarının Icəşfıyyatmdan əvvəl topoqrafik xəritələrlə, kənd və rayon şi-unluq torpaqlarının və təsərrüfat yerlərinin sxemləri nəzərə ahnmaqla hərəkət istiqamətlərinin seçilməsi mərhələsi yer alıır.

Ərazi üzərindəki istiqamətlər mövcud yollar, təbii şəraitlər, təbü maskalama imkanları, qüvvələrin gözlənilən hərəkət intensivliyi (sıxhğı), eləcə də ilin çağı və hava şəraiti nəzərə alınmaqla seçilir.

Ərazi və irəlüəmə zolağı haqqında daha dəqiq məlumatlar <ılmaq üçün xüsusi xəritələr, aerofotoşəkillər, irəliləmə rayonunun təsviri, geoloji-coğrafi xəritələrdən istifadə olunur.

64

Hərəkət marşrutunu seçərkən aşağıdakılar aşkar edilir: • FHN qüvvələrinin əsas magistral irəliləmə marşrutları; • Yollann hazırlanması çətinləşmiş sahələr və rayonlar; • Çətin keçilən sahələrin yan keçmə və ya dəf etmə

istiqamətləri; • Hərəkət marşrutlarında süni tikililərin (qurğuların)

miqdan, növü, vəziyyəti və yükgötürmə qabiliyyəti; • Təbii daldalanacaqlarm və örtük maskalarının

mövcudluğu; • Qüvvələrin hərəkətinin təşkilində çətinlik yaradan

sahələr (dəmir və avtomobil yolları ilə kəsişmələr, iri yaşayış məntəqələri, sənaye müəssisələri və s).

Hərəkət yollarmm kəşfiyyatı kolon yollarmm salınması imkanlarım qiymətləndirmək üçün mövcud yolların və onların üzərində obyektlərin olması və vəziyyəti barədə, ərazinin xarakteri və şəraiti haqqında daha dolğun və dəqiq məlumatların əldə edilməsi məqsədilə aparılır.

Mülki müdafiə qoşunlarının və dəstələrin, hərəkət yollarının əsas mühəndis kəşfiyyatı vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

• Xəritə seçilmiş yolun istiqamətinin dəqiqləşdirilməsi və

onun işarələnməsi;

• Daşqın (subasma), yanğm, radioaktiv və bakterio- loji

zəhərlənmə zonalarmm xarakterinin və yaranma eh- timalmm

aşkar edilməsi;

• Hərəkət yollarının üzərində mina-partlayış, qeyri-

partlayış maneələrinin və dağıntıların mövcudluğunun

müəyyən edilməsi;

• İstifadə olunan yolların və yol qurğularının texniki

xarakteristikalarının və vəziyyətinin müəyyən edilməsi;

• Su maneələrinin, keçidlərin dayaz yerlərinin, buzlu

keçidlərin kəşfiyyatı;

65

• Kolon yollarının hazırlanması istiqamətlərində torpaq yollarının hazırlanması istiqamətlərində torpaq yolla- rımn və yoldan kənar ərazinin keçilməsi mümkünlüyünün müəyyən edilməsi;

® Yol-inşaat materiallırının mümkün tədarük yerlərinin aşkar edilməsi, onların ehtiyatımn, keyfiyyətinin, işlənilməsi şəraitinin və nəql etmə yollarının müəyyən edilməsi.

Fövqəladə vəziyyətdə, görüləcək işlərin həcmindən və səciyyəsindən, eləcə də qüvvələrin, vasitələrin və vaxtın mövcudluğundan asılı olaraq FHN qüvvələrinin, hərəkət yollarının kəşfiyyatını yerüstü və hava vasitplərindən apanr- İar.

Kəşfiyyat məlumatlarının əldə edilməsi üsullarından üstünlük təşkil edənləri aşağıdakılardır: müşahidə, şəkil çəkmə, axtanş, obyektlərin, hərəkət istiqamətlərinin, eləcə də dağıntıların, maneələrin və onlardan yan keçmə yollan- nm baxışı.

Şəraitdən, fövqəladə vəziyyətdən asılı olaraq hərəkət yollarının yerüstü və ya hava kəşfiyyatı əvvəlcədən, sülh dövründə və ya yolların hazırlanmasına başlayarkən aparılır.

Yolların yerüstü kəşfiyyatım aparmaq üçün yerinə yetirilən vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə MKD nəqliyyat avtomobilində quraşdırılan (daşınan) cihaz və avadanhqlar istifadə olunur.

Yolların vəzifələr üzrə mühəndis kəşfiyyatı vasitələri aşağıdakı cihazlara bölünür:

• Ərazinin keçmə qabiliyyətini müəyyən edən; • Yol-körpü obyektlərinin kəşfiyyatı; • Y ol-inşaat materiallarımn tədarük yerlərini, körpü və

yol konstruksiyalarının açılması və tədarükü məntəqələrini, su əngəllərini və mina-partalyış maneələrini müəyyən edən cihazlar.

66

Tətbiq etmə üsulu üzrə yolların mühəndis kəşfl>7atı vasitələri hərəkət səthlərinin fərdi (kontakt) sınaqları cihazlarına; müşahidə və fotoşəkilləri çəkən cihazlara bölünür. Axır vaxtlar ərazini zondla tətqiq edən və keçmə qabiliyyətini müəyyən edən məsafədən işlədilən vasitələr tətbiq olunmuşdur.

Hərəkət səthlərinin fərdi sınaq cihazlara dayaqlı və ölçülü keçilmə qabiliyyəti müəyyən edən vasitələr daxil edir ki, bunlar nəqliyyat vasitələri üzərində həm asılan, həm də daşman ola bilərlər.

Hal-hazırda xarici ölkələrin mühəndis kəşfiyyatı bölmələri tərəfindən dinamik penetrometr tipli sadə cihazlar istifadə olunur: ağırlıq vurucuları (Yol ETİ* bataqlıq, aerodrom və dalğıc üçün) vurucu lomlardır ki, onların g'östərici- ləri emprik qaydada müxtəlif növdə maşmlann keçməsi mi- qdan ilə əlaqədədir (şəkil 2.1, şəkil 2.2)

Şəkil 2.1. Vurucu (zərbə) çəkic: /■dəstək, 2-üst dayaq şaybası, 5-ştok. 4-ağırlıq daşı, 5-alt

dayaq şaybası, (^torpağa yeridilən ştamp, A-ağırhq daşının düşmə hündürlüyü, hşt torpağa vurulan ştampın uzunluğu

67

. ---- —İİAT

m ____ L _

Şəkil 2.2. Vumcu (zərbə) lomu: a) üç ayaqla; b) istiqamətləndirici boru Uə.

/-lom, .?-üçayaq, .^-dəstək, 4- istiqamətləndirici şayba, 5-saxlama dəstəyi: (^-istiqamətləpdirici boru, T-qayış, ^pəncə, i*-yük, /(kjayışm bərkidilməsi yeri

Son zamanlar yoldan kənar sahələrin (ərazilərin) keçmə qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün RP-1 (şəkil 2.3) tipli statik penetrometrlər və universal tipli, məsələn VSEQİNQEO konstruksiyah (şəkil 2.4), eləcə də statik asılan SB-40 və SQ-14 penetrometrləri geniş yayılmışdır.

J68

nniL.'' 2 ’

<m-’

Şəkil 2.3. RP-1 tipli əl penetrometri:

7-açar, ^-dəstək, J-hərəkət edən başlıq, ^istiqamətləndirici sancaq, 5- dərəcələnmiş yay, ^^-sıxma təzyiqinin şkalası, 7-yay dayağı, <^ştanq, i*-dairəvi oyuq, /ö-siyirtmə, 77-sıxma dərinliyi göstəricisi, 7-2-dayaq pilitəsi,7J-ucluq, A-pilləli müstəvi, 200 H qüvvə üçün,B-400H qüvvəyə nəzarət etmək üçün müstəvi

69

M.,

Şəkil 2.4. Universal penetrometr - VSEQİNQEO:

7-dəstək, 2-bunıcu momenti müəyyən etmə əmsalı, .^gövdə, 4-ucluğun sıxma qüvvəsinin göstəricisi,

i^ucluğun sıxma qüvvəsinin şkalası, (^-universal uduq

Konusvari uduq kimi işçi orqanı olan penetrometrlər RP-1 tipli

p q„ =-^,kqq/sm^

penetrasiya əmsalımn və ya

p , kqq/sm2 zondlaşdırma əmsälının alınmasım

təmin edir və özlərinin imkanlarına görə ağırlıq vurucuları uyğundurlar. RP-1-in köməyi ilə işlənilmiş metodika üzrə konusvari uduğu 20 və 40 kqq qüvvə ilə torpağa yeridərək

70

onun batma dərinliyinə görə maşınların miqdar həcldini təy- in edirlər.

Universal penetrometrlərin işçi orqanı konusvari, yumru və ya yastı ştamplardır ki, onlar simmetrik quraşdırılmış qanadlarla birləşdirilmişdir.

Universal penetrometrlərin istifadəsi zaman uduğun (ştampm) torpağa batırılması gücü üzrə (Rı) hərəkətə müqavimət əmsahm müəyyən edirlər, qanadların fırlanma- sının burucu momenti üzrə isə həmin dərinlikdə yapışma əmsahm (y) təyin edirlər.

Gələcəkdə uduğu h.2 dərinliyinə batırmaq üçün zəruri olan P2 qüvvəsinə görə maşmlann xüsusi keçid miqdarım (Nmax) təyin edirlər.

Torpaqların burulma kəsiyi ilə sınağı zamanı, qanadlarm fırlanmasının köməyi ilə torpağın kəsiyə olan xüsusi müqa- viməti (x) müəyyən edilir:

M.

X = 6yp

K.

burada Mbur-maksimal burucu moraentdir, kqqsm; KY - uduğun sabit kəmij^ətidir, sm^.

Toxunulmanuş qar örtüyünün dayaq keçidliyinin səhra şəraitində müəyyən edilməsi VS-43 tipli qarölçənin köməyi ilə silindirin qara batırılması (hqar) və qarın Icütləsi (mqar)- götürülmüş qar əyarının çəki xətkeşinin dərəcələnmə üzrə, sonra isə

m -—^•100, kqq/sm^

düsturu ilə hesablanaraq həyata keçirilir (şəkil 2.5)

71

Şəkil 2.5. Çəki ilə qarölçən - VS-43:

7-ling tərəzi; 2- ling tərəzinin oxu; 3- dişli silindirin kəsici hissəsi; üst dayaq üzlüyü; 5- qövslü hərəkət edən üzük; d-

silindr; 7- alt dayaq üzlüyü; 8- silindirin qapağı

Qarın qahnhğı 60 sm-dən çox olduqda ölçüləri lay-la iki-üç dəfəyə aparılır. Belə halda qarın sıxhğını aşağıdakı düsturla müəyyən edirlər:

P eap

+ m (n)

eq) 100 kqq/sm^. /2 , +/ İ2+. . . . |+Ä„

Yollann mühəndis kəşfiyyatı orqanları optik vasitələr kimi B-8 durbinləri, DSP-30 istehkam uzaqhq ölçəni, PNR- 1 m tipli gecə iş cihazı, iri ölçülü periskop (PBU), optik vizir (OPV-lr), TZK tipli komandir zenit borusu ilə təchiz olunurlar.

72

§ 2,4. ZƏDƏLƏNMƏ OCAQLARINDA VƏ DAĞILMA ZONALARINDA MÜHƏNDİS KƏŞFİYYATI

Mühəndis kəşfiyyatı bölmələri zədələnmə ocaqlarında və FH-lar zonalarında sülh və müharibə dövrlərində şəhərlərdə və iqtisadiyyat obyektlərində dağıntıların miqyaslarının və xarakterinin, eləcə də FH-ı aradan qaldırılarkən QXDTİ-nin aparılması şəraitlərinin və həcminin qiymətləndirilməsi ilə bağlı vəzifələri yerinə yetirəcəklər.

Zərərçəkənlərin xilası və FH-ların aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin vaxtında və səmərəli keçirilməsinə yönəlmiş işlərin yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan əsas məlumatların sayma aşağıdakılar daxil edilə bilər:

• QXDTİ-nin yerinə yetirilməsi yerlərinə aparan körpülərin, yolların, qalaqlanımş küçə sahələrinin və girişlərin miqdarı və xarakteri;

• Bina, sənaye obyektləri, sığınacaqlar və daldala- nacaqlarm, eləcə də kommunal-energetika sistemləri qurğularının və şəbəkələrinin dağıntılarının miqyasları;

• Daldalanan insanların yerləşdiyi sığınacaqlarm və daldalanacaqların, onların girişlərinin və qəza çıxışlarının miqdarı;

• Mühafizə qurğularında, zədələnmiş və qismən dağılmış binalarda, eləcə də dağılmış binaların qahqlarınm altında qalmış zərərçəkənlərin miqdarı və vəziyyəti;

• Dağıntılar ocağının və ya FH zonasının ərazisində yanğınların miqdarı və miqyasları;

• Kommunal təsərrüfatı qurğularında və şəbəkələrində qəzaların miqdarı və coğrafi mövqeyi (vəziyyəti);

•Müayinə edilmiş ərazidə QXDTİ-nin aparılması zamanı istifadə oluna biləcək mühəndis texnikası, materiallar və ehtiyat hissələrinin miqdarı.

Mühəndis kəşfiyyatı bölmələrinin dağıntılar zonalarında

fəaliyyətinin təşkil edilməsi təcrübəsi göstərir ki, bu

73

məlumatlar müxtəlif iqtisadiyyat obyektlərinin və ərazi sahələrinin, zirzəmilərin və digər mühafizə qurğulanmn dəqiq təhqiqatı nəticəsində hazırlana bilər.

Kəşfiyyat manqaları və axtarış qrupları küçə və yol şəbəkələrini, kommunal-energetika sistemlərinin (KES) və qurğularının sxemləri ilə təchiz olunmahdır. Onlar əsas bina, zirzəmi, sığınacaq və daldalanacaqlar növlərinin konstruksiya elementlərinin zəruri arayış məlumatlanna və səciyyələrinə, eləcə də onların müasir silahlann, partlayıcı maddələr və qaz-hava qarışığı partlayışlarıma zədələyici amillərinin təsirindən mühafizə dərəcələri üzrə məlumatlarına malik olmalıdırlar.

Sənaye obyektlərinə göndərilən mühəndis kəşfiyyatı bölmələri elə mütəxəssislərlə komplektləşdirilməlidir ki, onlar qaz və yanacaq təchizatı şəbəkələrində kəsmə (bağlama) qurğularının yerləşdiyi yerlərlə tanış olsunlar və istehsalat proseslərinin qəzasız şəraiti üzrə zəruri tədbirlərin görülməsinə və partlayış və yanğınlarla əlaqədar qəza vəziyyətinin yaranmasının qarşısını almağa hazır olsunlar.

Mühəndis kəşfiyyatı bölmələri rabitə vasitələri, durbinlərlə, ruletkalarla (xüsusi ölçü lentləri), su kəməri, istilik və qaz təchizatı şəbəkələrində dağılma yerləini müəyyən etmək üçün cihazlarla, fərdi mühafizə vasitələri ilə, təhlükəU yerləri işarələmək üçün xüsusi şəxslər komplektləri ilə və manqa və ya qrupun fəaliyyət göstərdiyi rayonlarm təfsilatlı xəritələri ilə təchiz olunurlar.

Qoyulmuş vəzifələri müvəfəqiyyətlə yerinə yetirmək və dağıntılar ocağında və ya FH zonasında QXDTt aparılması, qərarların qəbulu üçün zəruri məlumatlan toplamaq məqsədilə komandirlər və kəşfiyyat bölmələrinin əsas heyəti qarşıda duran fəaüyyət rayonunun xüsusiyyətlərini, ilk növbədə, şəhər ərazisindəki təhlükəli obyektlərin səciyyələrini, kommunal-energetika şəbəkəsi qurğularının, nasos, transformator məntəqələrinin, eləcə də partlayış, qaz və

74

yanğın təhlükəli texnalogiyası olan obyektlərin texnoloji qurğularının yerləşdiyi yerləri əvvəlcədən öyrənməlidirlər.

Binaların, qurğuların, sığınacaqlann və daldalanacaq- lann, eləcə də şəhərlər KES qurğulan və şəbəkələrinin kütləvi qırğın vasitələrinin (müharibə dövründə) zədələyici amillərinin təsiri şəraitində dağılmalarının miqyasları, xarakteri və dərəcəsi əsas etibarı ilə nüvə və fuqas sursatlanmn partlayışı zaman izafi təzyiqin qiymətindən və daşıyıcı konstruksiyaların vəziyyətindən asıbdırlar:

Sülh mənşəli FH-da bina və qurğuların dağılması həm partlayıcı maddələri və mayeləşdirilmiş karbon-hidrogen qazlarım saxlayan və ya emal edən obyektlərdə qəza zamam əmələ gəlmiş partlayış yükləmələrindən, həm də daşqmIar və sunami, qasırğa və burulğan, sel axını və qar uçqunlan zamam əmələ gələn yükləmələrin təsirindən baş verə bilər.

Müxtəlif yüklərin təsirindən sonra daşıyıcı konstruk- siyalarm vəziyyətindən asıh olaraq, mövcud sorğu kitabla- nnda və dərs ləvazimatlarında dağmtılarm beş dərəcəsi seçilir: zədələnmələr, zəif, orta, güclü və tam dağmtılar.

Binalann zədələnmələri, zəif və orta dağmtüan praktiki olaraq binaların karkasımn və digər daşıyıcı konstruk- siyalarm tam qorunması ilə xarakterizə olunur. Dağıntılara əsasən daxili arakəsmələr, qapılar, taxta üst örtüklər, damlar, yüngül əlavə tikilmələr məruz qahrlar. Belə binalann ətrafmdakı uçqunlar, praktiki olaraq texnikamn hərəkətini və QXDTİ-nin aparılmasım çətinləşdirmir.

Binalann (karkasların və divarlarm) böyük hissəsi dağıla bilər. Möhkəm üst örtükləri olan binaların altmdakı zirzəmilər, alt mərtəbələrin karkasları və divarları salamat qala bilər.

Uçqunlarm əmələ gəlməsinə bütün dağılmış konstruk- siyalann və binada olan digər əşyaların materiallanmn 50 dən 70%-ə qədəri sərf olunur. KES-in binalara girişləri dağıhr. Yeraltı şəbəkələrdə boru kəmərlərinin dağılması və parçalanması. Baxış quyulannda avadanhğm zədələnməsi.

75

elektrik; örtmə xətlərinin (EÖX) dirəklərinin və kiçik təzyiqli xarici qaz partlayıcı şəbəkələrin dağılmaları mümküdür.

Tam dağılma zonalarında adi yerüstü bina və qurğuların praktiki olaraq bütün daşıyıcı konstruksiyaları dağılır və inşaat materiallarının, mebelin, müxtəlif avadanlığın və digər əşyaların qırıntılarından başdan-başa və ocaq uçqunları sahələri yaranır.

S^maye müəssisələrində KEŞ elementləri və boru kəmərləri dağdır və ya zədələnir. Su kəmərlərinin və kanalizasiya quı ğu və şəbəkələrinin dağılması zamanı ərazinin çökək sahələrində yerləşən ayrı-ayrı obyektlərin su altında qalması mümkündür.

Sorğu kitabçalarında və dərs ləvazimatlarında zəlzələlərin nəticələrinin qiymətləndirilməsi üzrə binaların zə- dələnmələrinin və dağılmalarının MMSK-86 beynəkalq təsnifat sistemi qəbul edilmişdir ki, burada həmçinin beş dağılma, dərəcələri göstərilir: zəif, mülayim və ağır zədələn- mələr, qismən dağılmalar, və uçmalar. Zədələnmələrin səciyyələri (zəif, mülayim və ağır) təxminən partlayış yükləmələrinin təsirində baş verən zəif və orta dağıntılara, qismən dağılmalar və uçmalar isə güclü və tam dağdmalara uyğun gəlir.

Nəzərə alınsa ki, mühəndis kəşfiyyatı bölmələri şəhər tikintilərinin bütün bina və qurğularının qısa müddətdə dəqiq müa yinələrini keçirtməsini və onların zədələnmə dərəcəsinin təyin edilməsi mümkün olmadıqda bina və qurğuların dağıntılarının xarakterinin və həcminin ibtidai qiymtələndi- rilməsi dağılma zonalarının ayrı-ayrı sahələri üzrə həyata keçirilir. Müvafiq normativ sənədlərdə və arayış kitabçalarında iki əsas dağılma zonaları seçilir-güclü və ehtimal dağıntılar zonaları. Təyin olunub ki, güclü dağılma zonalarında (30kPa-dan artıq təzyiqlə) 50-70%-dən az olmayaraq yerüstü binalar dağıla bilər, ehtimal dağılma zonalarında isə (1 O-dan 30kPa-ya qədər təzyiqlə) əsaslı tipli yerüstü binalar zəif və orta dağılmalara və zədələnmələrə məruz qala bilər.

76

tnşaat normalarında və qaydalarında (İN və Q- 2.01.51-90) təyin olunur ki, müasir nüvə və adi zədələnmə vasitələrinin təsiri zamanı bina və tikililərin tam və güclü dağılmaları dərəcələnmiş şəhər-obyektlərin layihə tikilmələri sərhədlərində daha ehtimaldır. Sıxlaşmış partlayıcı maddələrin (PM) və qaz-hava qarışıqlarının (QHQ) partlayışı zamanı güclü dağılma zonalarının ölçüləri partlayıcı maddələrin miqdarından və binaların konstruksiyalanmn möhkəmliyindən asıhdır. Güclü dağılma zonaları IN və Q-2.01.51-90 ilə analogiya üzrə adi yaşayış və sənaye binalan üçün 10 kq- dan 100 kq-qədər PM və QHQ partlayışı zamanı 15-30 metr, lOO-dən 1000 kq-qədər partlayışda -30-50 metr, 1000- dən 10.000 kq-qədər partlayışda isə - 50-130 metr təşkil edir.

Dağıntı və uçqunların miqyasları (həcmi), eləcə də iqtisadiyyat obyektlərində və yaşayış rayonlannda QXDTt həcmləri haqqında konkret məlumatları mühəndis kəşfiyyatı bölmələri, bir qayda olaraq, zədələnmiş və dağılmış binalara, qalaqlanmış zirzəmilərə, sığınacaqlara və daldala- nacaqlara bilavasitə baxış keçirtmək vasitəsi ilə əldə edirlər.

Bu məqsədlə mühəndis kəşfiyyatı qruplarının (bölmələrin, tağımlarm) tərkibindən 2-3 nəfərdən bölməyə (manqaya) qədər tərkibdə kəşfiyyat dozorları formalaşdırılır. Hər bir dozor üçün kəşfiyyat obyektləri və hərəkət marşrutları müəyyən olunur. Dağıntıların xarakterinin və qalaqların təmidənməsi və dağılmış binalarda, qalaqlanmış mühafizə qurğularında qalmış zərərçəkənlərin xilas edilməsi üzrə işlərin həcmlərini müəyyən etmək üçün dozorların sayı o hesabdan müəyyən edilə bilər ki, 2-3 nəfərdən ibarət olan dozor 1 saat ərzində 2-3 qismən dağılmış binaların və ya 2-3 qalaqlanmış sığmacaqların kəşfiyyatını (müayinəsini) keçirə bilər və orada olan zərərçəkənlərin miqdarını və ^-əziyyətini dəqiqləşdirər.

77

Hərəkət marşurutunda və zədələnmiş və qismən dağılımş binaların, zirzəmilərin, eləcə də dağılmış binaların yerində yarannuş uçqunların müayinəsi zamanı kəşfiyyat- bölmələrinin şəxsi heyəti ərazidə dəqiq baxış keçirtməli və binaların uçqunlarının altından və üst mərtəbələrindən gələn bütün səslərə diqqətlə qulaq asmahdırlaf.

Uçqunların müayinəsi zamanı, hər şeydən əvvəl pilləkən qəfəslərinin yerləşdiyi yerlər müəyyən edilir ki, oradan zirzəmi otaqlarına girişlər ola bilər. Məlumdur ki, piUəkan qəfəsi binanın ən dayanıqlı hissəsidir və onun yerini divarların əsasları, dikələn pilləkən marşları, qapıların qıraqları və sairilə müəyyən etmək olar, pilləkan qəfəsini aşkar edən kimi, zirzəmidə qala bilən insanlara köməyə gəlməsi barədə xəbərdarlıq etmək və onlarm miqdarım səhhətini və yerləşdiyi otaqların vəziyyətini öyrənmək lazımdır.

Qismən dağılmış və zədələnmiş binalara baxış keçirən zaman uçma əhlükəsi yarada bilən sallanan konstruksiyaların mövcudluğu və pilləkan qəfəsinin vəziyyəti müəyyən edilir. Əgər pilləkan qəfəsləri dayamqhdırsa və onların uçma təhlükəsi yoxdursa, onda kəşfiyyat dozoru daxili otaqlara baxış keçirtməyə başlaya bilər. Əgər pilləkan qəfəsləri ilə üst mərtəbələrə daxil olmaq imkam yoxdursa, onda kəşfiyyatçılar yuxarı mərtəbələrdə qalımş zərər çəkənlərə yardım göstərmək üçün xüsusi texnikamn istifadəsi zəruriliyi haqqında xilasetmə dəstənin rəhbərinə məruzə edirlər.

Zərər çəkənləri aşkar etdikdən sonra, kəşfiyyatçılar onları aşağı mərtəbənin salamat qalmış otaqlarının birinə toplayıb, onları yarannuş vəziyyətlə tanış etməhdilər. Lazım olarsa tibbi yardım göstərmək, su və ərzaq mallan ilə təminatı təşkil etmək, eləcə də zərər çəkənlərin toplamş məntəqəsinə getməsi üçün daha təhlükəsiz marşrutları göstərmək lazundn.

Sənaye və yaşayış binalarmm kütləvi dağılması zamanı başdan-başa uçqunlar zonasımn yaranması mümkündür ki, onlarm altında zirzəmilər, dərinləşdirilmiş tikililər,

78

yerüstü binalarla yanaşı tikilmiş sığınacaqlar və daldalanacaqlar qala bilərlər. Daha tez-tez zirzəmilərə, mühafizə qurğulanna və digər dərinləşdirilmiş otaqlara aparan girişlər eləcə də onlardan bayıra aparan qəza çıxışları qalaqlanırlar.

Bu zirzəmilərdə, sığmacaqlarda və daldalanacaqlarda müharibə dövründə və bəzi sülh dövrünün FH-da əhalinin müxtəlif qrupları gizlənə bilərlər. Ona görə də mühəndis kəşfiyyatı bölmələrinin mühüm vəzifələrindən biri də sığı- nacaqarın və daldalanacaqlarm qalaqlanmış girişlərinin və qəza çıxışlanmn yerlərini müəyyən etmək, bu qurğularda qalmış insanların səhhətini (vəziyyətini) dəqiqləşdimək, eləcə də qurğuların qalaqlardan təmi^ənməsi və orada olan insanların çıxardılması üzrə işlərin həcmini müəyyən etməkdən ibarətdir.

Kütləvi dağıntılar və başdan-başa uçqunlar şəraitində xilasetmə işlərinin aparılması təcrübəsi göstərir ki, belə şəraitlərdə olduğu yerin səmtini müəyyən etmək olduqca mürəkkəbdir. Sı^nacaqlarm və zirzəndlərin giriş və çıxışlarım tapmaq çətindir. Ona görə də əvvəlcədən şəWin tikinti sahələrinin və ya ayrı-ayrı rayonlarmın planşeti hazırlanma- hdır ki, onun üzərində dərinləşdirilmiş qurğuların (tikililərin) yerləri göstərilməlidir, oradan isə giriş və çıxışlar qalaqlanmış oriyentirlərə bağlanmahdırlar.

Şəkil 2.6-da zirzəmi sığınacaqlarında qəza çıxışlanmn dəmir çəpərin dirəklərindən birinə bağlanması sxemi göstərilmişdir.

Zirzəmi sığmacaqlarınm girişlərini və çıxışlanm aşkar etmək üçün girişlərdə və ya qəza çıxışlannda quraşdınİnuş xüsusi radio vericilərində yayılan radiosiqnalların, müxtəlif səs siqnallanmn qəbulu və gücləndirilməsinə əsaslanan xüsusi cihazlar istifadə edilə bilər.

79

Şəkil 2.6. Sığınacağm qəza çıxışının dəmir çəpəri (oriyentir № 1):

a) xətti koordinatorlar (h və h) üsulu; b) bucaq koordinatorlan (1 və A3) üsulu;

İ-sığınacaq; 2-qəza çıxışınm başlığı; i- çəpərin dirəyi

Son illər - səs siqnallarını qeyd edib gücləndirməyə imkan verən (geofonlar) cihazlardan istifadə olunur. Bu sinifdən olan olan cihazlar Yuqoslaviyanın Skople şəhərində, Saxalində, Türkiyədə, tranda, Əfqamstanda baş vermiş zəlzələlər zamanı uçqunlann altında qalmış insanların axtanimasmda tətbiq olunmuşdur.

Xüsusi cihazlar olmadıqda, kəşfiyyat dozorları ilk növbədə zirzəmilərin, sığınacaqlann və daldalanacaqlarm yerlərini , eləcə də zərər çəkənlərin çoxlu toplanış obyektlərində, mağazalarda, dəmiryol, avtomobil, dəniz və çay vağzallarmda, teatrlarda və kinoteatrlarda, sərgi və muzeylərdə, eləcə də iri sənaye və digər iqtisadiyyat oböyektlərdə olmalarım müəyyən edirlər. Binaların dağılması nəticəsində əmələ gələn uçqunlara baxış keçirən zaman, pilləkan qəfəs-

80

İdrinin müayinəsinə xüsusi diqqəti yetirmək lazımdır, çünki onların alt hissəsində, (bir qayda olaraq insanların qala biləcəyi zirzəmilərə və dərinləşdirilmiş ortaqlara aparan) girişlər yerləşirlər.

Qalaqlanmış zirzəmilərin, sığmacaqlarm və daldala- nacaqlarm yerləri, eləcə də insanların toplandığı yerlər haqqında kəşfiyyat dozorunun başçısı rəhbərinə və ya axtarış- xilasetmə bölməsinin qərargahına və ya dozoru göndərən hərbi hissəsinin komandalığına məlumat verir.

İnsanlar aşkar olunmuş qalaqlanmış zirzəmilər, sığınacaqlar və daldalanacaqlar, eləcə də dağılmış binalardakı insanların toplaşdığı yerlər xüsusi nişanlarla işarələnir, İmkan daxilində kəşfiyyatın gedişi zamanı dozorlar :tərər çəkənlərlə əlaqə yaradır, onların vəziyyətini və sayını, eləcə də zəruri tibbi və digər növ yardımın (su, dərman, hava və ilk zərurətli əşyalarla təminatın) həcmini dəqiqləşdirirlər.

Zirzəmilər, sığmacqIar və daldalanacaqlann üstündəki qalaqların ölçüləri və səciyyələri, onların daha rahat açıla biləsi yerlər, zərər çəkənlərin qaldıqları yerlərin yanından keçən kommunal-təsərrüfat şəbəkələrinin vəziyyəti, eləcə də görüləcək işlərin təxmini həcmi qüvvə və vasitələrə tələbatlar müəyyən edilir. Bunun üçün kəşfiyyat bölmələri (dozorları) müxtəlif növ qəza-xilaselmə və digər təxirəsalımnaz işlərin yerinə yetirilməsi üçün tipik texnoloji xəritələrlə, eləcə də mexanizasiya vasitələrinin və mexanikləşdirilmiş alətlərin səciyyələri ilə təchiz olunmalıdırlar.

Zərərçəkənlərin olduqları yerlərdə qalaqların səciyyələrini və ölçülərini təyin edəndən sonra kəşfiyyat dozorunun başçısı (kəşfiyyat bölməsinin komandiri) qalaqlan ımş zirzəmilərin, sığmacaqlarm və daldalanacaqlarm qazılıb təmizlənməsi və zərər çəkənlərin qalıqlann altından azad edilməsi üzrə mümkün işlərin həcmlərini müəyyən edir.

Müayinə olunan rayonda əlverişli radiasiya, kimyəvi və yanğm şəraiti olduqda kəşfiyyat bölməsinin komandiri (dozorun başçısı) təhlükəsiz çıxış yollarından istifadə edərək

81

zərər çəkənlərin toplanış məntəqələrinə və ilkin tibbi yardrnı məntəqələrinə göndərilməsini təşkil edir.

§ 2.5. RADİASİYA VƏ KİMYƏVİ KƏŞFİYYATIN APARILMASI ÜÇÜN QÜVVƏ VƏ VAXH TƏYİNİ METODİKASI

Radiasiya və kimyəvi şərait FH-m bir elementi olub kütləvi qırğın silahımn tətbiqi, eləcə də radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzalar nəticəsində yaranan elə bir vəziyyət başa düşülür ki, yerin, obyektin və maddi vasitələrin radioaktiv və kimyəvi zəhərlənmələrin (çirklənmələrin) dərəcə və miqyası ilə müəyyən edilir və əhalinin həyat fəaliyyətinə, iqtisadiyyat obyektlərin işinə və FH-ı aradan qaldıran qüvvələrin fəaliyyətinə təsir göstərir.

Radioaktiv və kimyəvi zəhərlənmənin (çirklənmənin) əhalinin həyat fəaliyyətinə, iqtisadiyyat obyektlərinin işinə və FH-ı aradan qaldıran qüvvələrin fəaliyyətinə təsirini müəyyən etmək, araşdırmaq və tədbirləri qəbul etmək məqsədi üə radiasiya və kimyavi şərait aşkar edilir və qiymətləndirilir.

Radiasiya və kimyəvi şəraitin aşkarı dedikdə, nüvə və kimyəvi zərbələrin, radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzaların (nüvə zərbəsinin vaxtı, növü, gücü, koordinatı; zəhərləyici maddələrin növü və miqdarı, koordinatı və vaxtı; radiasiya təhlükəli obyektlərində dağmtılarm növü, gücü, koordinatı, miqdarı və dərəcəsi; ətraf mühitə atılımş qəza kimyəvi təhlükəli maddələrin (QKTM) adı, miqdarı və saxlama şəraiti; meteoroloji şərait, qəzanın baş verməsi vaxtı və s.) parametrlər haqqında ilkin məlumatların yığılması və işlənməsi, zəhərlənmə (çirkləmə) zonalarm ölçülərinin təyini və onların xəritəyə (plana, sxemə) salmması başa düşülür.

Radiasiya və kimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsi dedikdə, radioaktiv və kimyəvi zəhərlənmələrin (çirklənmələ-

82

rin) iqtisadiyyat obyektlərin işinə, əhaliin həyat fəaliyyətinə və FH-ı aradan qaldıran qüvvələrin fəaliyyətinə təsirinin təyini üzrə əsas məsələlərin həlli başa düşülür. Qarşıda qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi şəraitində minimum itkilərin təmin edilməsinə FH-ı aradan qalduran qüvvələrin fəa- Uyyəti, iqtisadiyyat obyektlərinin işi və əhalinin həyat fəaliyyətinin müxtəlif variantlarının işlənməsi, alman nəticələrin analizi və fəaliyyətin məqsədyönlü variantımn seçilməsi üzrə əsas məsələlərin həlli, radiasiya və kimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsi daxildir.

Radiasiya şəraitinin qiymətləndirilməsi üzrə əsas həll olunan məsələlər aşağıdakılardır:

1. Yerin radioaktiv zəhərlənmə (çirklənmə) zonasında olduğu zaman radiasiya itkilərinin təyini;

2. Yerin radioaktiv zəhərlənmə (çirklənmə) zonalarını keçdiyi zaman radiasiya itkilərinin təyini;

3. Təyin olunmuş şüalanma dozası üçün yerin radioaktiv zəhərlənmə (çirklənmə) zonasında adamlann qalmasının buraxıla bilən müddətinin təyini;

4. Təyin olunmuş şüalanma dozası üçün yerin radioaktiv zəhərlənmə (çirklənmə) zonasmda adamların işə başlama vaxtımn təiyni;

5. Təyin olunmuş şüalanma dozası üçün adamların yerin radioaktiv zəhərlənmə (çirklənmə) zonalarını keçməyə başlaması vaxtının təyini;

ö.Texnikanın, nəqliyyatın və digər maddi vasitələrin zəhərlənmə (çirklənmə) dərəcəsinin təyini.

Kimyəvi şəraitin qiyətləndirilməsi üzrə əsas həll olunan məsələlər aşağıdakılardır:

1. Kimyəvi zəhərlənmə zonasmda əhah arasmda ehtimal olunan itkilərin təyini;

2. Qəza kimyəvi təhlükəh maddələrlə (QKTM) zəhərlənən adamların, texnikanın, nəqliyyatm və digər maddi vasitələrin sayının təyini;

83

3. QKTM davamlığınm (təbii buxarlanma müddətinin) təyim;

4. QKTM-lə zəhərlənmiş hava buludunun müəyyən əraziyə (obyektə) yaxınlaşması vaxtınmm təyini.

Radiasiya və kimyəvi şəraitin aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi üç mərhələdə həyata keçirilir:

I mərhələ - orta illik meteoşəraiti nəzərə almaqla proqnoz əsiäsmda, nüvə və kimyəvi zərbələrin, radiasiya və Idmyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzalann parametrlərinin qiymətlərinə görə radiasiya və kimyəvi şəraitin qabaqcadan aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi. Hərbi idarəetmə orqanlarından gözlənilən nüvə və kimyəvi zərbələr haqqında, radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərin rəhbərliyindən ehtimal olunan qəzalar haqqında, müvafiq idarələrdən me- teoşərait haqqında ahnan məlumatlar radiasiya və kimyəvi şəraitinin qabaqcadan aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi üçün ilkin verilənlər kimi istifadə edilir. Ahnan nəticələr əhalinin və ərazinin mühafizəsi üzrə tədbirlərin planlaşdırılması üçün vacibdir.

II mərhələ - nüvə və kimyəvi zərbələrdən, radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzalardan sonra proqnoz əsasında radiasiya və kimyəvi şəraitin aşkan və qiymətləndirilməsi. Proqnoz edilməsi üçün ilkin verilənlər kimi real olan meteoşəraiti nəzərə almaqla mülki müdafiə idarəetmə orqanlanmn, iqtisadiyyat obyektlərinin tabeliyində olan kəşfiyyat, müşahidə və nəzarət qüvvələrinin məlumatları, eləcə də hərbi komandanlığınm mülki müdafiə idarəsi ilə birgə fəaliyyət göstərən orqanlanmn informasiyası istifadə edilir. Alınan nəticələr əhahnin mühafizəsi üzrə qərarların qəbul edilməsində, eləcə də kəşfiyyat qüvvələrinin vəzifələrinin, əhalinin və ərazinin mühafizəsi üzrə təxirəsahnmaz tədbirləıin dəqiqləşdirilməsi üçün vacibdir.

III mərhələ - kəşfiyyatın məlumatına görə radiasiya və kimyəvi şəraitin aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi. Bu mərhələ üçün ilkin verilənlər kimi şüalanma dozasımn gücü.

84

QKTM-in konsentrasiyası, müəyyən zamanda müxtəlif obyektlərdə radioaktiv və kimyəvi çirklənmə dərəcəsi haqqında kəşfiyyat, müşahidə və nəzarət orqanlarından, iqtisadiyyat obyektlərindən, hərbi komandhğmm mülki müdafiə idarəsi ilə birgə fəaliyyət göstərən orqanlarından ahnan məlumatlar istifadə edihr. Ahnan nəticələr əhahnin və ərazinin mühafizəsi üzrə əvvəllər qəbul edilmiş qərarlar, həyata keçirilən qəza xilasetmə və digər təxirəsahnmaz işlərin (QXDTİ) dəqiqləşdirilməsi üçün vacibdir.

Yuxandakılardan görünür ki, radiasiya və kimyəvi kəşfiyyat əhalinin mühafizəsi vəzifələrinin, yəni nüvə və kimyəvi silahların tətbiqinin, eləcə də radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzalann (dağıntıların) aşkar edilməsi, miqyasımn və nəticəsinin qiymətləndirilməsi üçün vacib tədbirlərdən biridir.

Radiasiya və kimyəvi kəşfiyyat (RKK) xüsusi kəşfiyyatın bir növü olub, Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyi (ARFHN) orqanlarının qüvvələrinin qarşısında qoyulan vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi məqsədi ilə düşmənin hücum vasitələrinin təsirində, təbii fəlakətlərdə və güclü sənaye qəzalannda yaranan radieisiya və kimyəvi şərait haqqında məlumatların əldə edilməsi, toplanması və ümumiləşdirilməsi üçün tədbirlər komleksidir.

RKK yerin, havamn, suyun və xarici mühitin digər obyektlərinin radioaktiv maddələrlə və QKTM zəhərlənməsinin (çirklənməsinin) vaxtmda aşkar edilməsi, zəhərlənmənin xarakterinin yə dərəcəsinin təyini, şüalanma dozasımn gücü az olan və kimyəvi zəhərlənmə sahələrinin yandan ötmə yoUarmm və istiqamətlərinin axtarılması məqsədi ilə apanhr.

RKK-nin əsas vəzifələri aşağıdakılardır: •Ətraf mühitin radioaktiv maddələrlə və QKTM-lə

zəhərlənməsinin (çirklənmənin) aşkar edilməsi və xəbərdar- hq siqnallarının verilməsi;

85

®€>traf mühitdə şüalanma dozasımn gücünün, radioaktiv maddələrinin və QKTM-in tipi və onlann konsentrasiy- asınm təyini;

•citraf mühitdə şüalanma dozasımn gücünün enməsinə (qalxmasına), radionuklidlərin və QKTM-in konsentrasiya- sma nəzarət;

•Sudan, ərzaqdan, bitlddən, qruntdan və digər maddi vasitələrdən nümunələrin götürülməsi, onların müşahidə və laboratoriya nəzarət şəbəkəsi müəssisələrinə (MLNŞM) çatdırıiraası, analizi və təyinatına görə istifadəyə yararhğı haqqınd a rəyin verilməsi;

•Zəhərlənmə sahələrinin sərhədlərinin nişanlanması; •R adioaktiv maddələrlə və QKTM-lə zəhərlənmiş hava

buludunun hərəkət istiqamətinin təyini; •’V erin zəhərlənmə sahəsinin yandan ötmə yollanmn və

istiqamətinin axtarılması; •A.RFHN orqanlanmn qüvvələrinin şəxsi heyətinin

radiasiya və kimyəvi nəzarətinin yerinə yetirilməsi; •Nleteoroloji nəzarət. RIGC aparılmasına aşağıdakı qüvvələr cəlb edilir: I. MM mülki təşkilatlan (dəstələri): A- Ümumi kəşfiyyat dəstələri: •K.əşfiyyat qrupları; •H ava, su (dəniz, çay) və dəmiryolu nəqliyyat

vasitələrində kəşfiyyat manqaları. B. Xüsusi kəşfiyyat dəstələri: a) RKK dəstələri: •RKK qruplan (14 nəfər). Yerin, havanın və xarici

mühitinin digər maddi obyektlərin radioaktiv və kimyəvi zəhərlənmə xarakteri haqqında məlumatların alınması üçün təyin edilir. Kimyəvi təhlükəli obyektlərin, elmi-tədqiqat institutlarıma bazasında hər bir kimyəvi təhlükəli obyekt üçün bir qrup, kimyəvi təhlükəli şəhər üçün - iki qrup və hər bir dərscəli şəhər üçün-bir-iki qrup hesabından yaradılır.

86

RKK qrupunun hərəsi dörd nəfərdən olan üç manqadan ibarətdir; •Radiasiya və kimyəvi nəzarət (RKN) məntə(iəsi (postu) 3

nəfər məntəqə ətrafında radiasiya və kimyəvi şəraiti müşahidə etmək üçün təyin edilir. İqtisadiyyat obyektlərində yaradılır (bəzi hallarda RKN məntəqəsi kəşfiyyat qrupun şəxsi heyəti və RKK qruplarının hesabına yaradılmasına yol verilir);

b) xüsusi kəşfiyyatın digər növlərinin dəstələri (baytarlıq və futopatoloji kəşfiyyat manqası, epidemltəşfiyyat qrupları və s.). Xüsusi kəşfiyyatın apaniması ilə bərabər onlar eyni vaxtda RKK da apara bilərlər.

Ümumi təyinatlı dəstələrdə, eləcə də, bəzi digər hərbi- ləşməmiş dəstələrdə RKK həmin dəstələrin tərkibindəki kəşfiyyat qruplann (manqalann), rabitə və kəşfiyyatın, idarəetmə və kəşfiyyatın kəşfiyyatçı-kimyaçı və kəşfiyyatçı- dozimetrçi tərəfindən aparılır.

II. MLNŞ müəssisələri: - hidrometeoroloji stansiyalar; - sanepidnəzarət mərkəzləri; - obyekt laboratoriyaları, kimya-radiometrik

laboratoriyaları daxil olmaqla; - baytarlıq laboratoriyaları; - aqrokimyəvi laboratoriyalar. RKK təşldlinə zədələnmə ocaqlarında, təbii fəlakətlər və

güclü sənaye qəzaları rayonlannda radioaktiv və kimyəvi şərait haqqında bütöv və düzgün məlumatların əldə edilməsi üçün yönəldilən tədbirlər kompleksi daxildir. Bu tədbirlərin əsasları aşağıdakılardır:

• RKK məqsədlərinin, vəzifələrinin və obyektlərinin təyini; • Mövcud olan qüvvə və vasitələrin müvafiq paylaşdı-

rılması; • RKK qüvvələrinin vəzifələrinin təyini;

87

• RKK qüvvələrinin fəaliyyətə hazırlığı və vəzifələrinin onlara çatdırılması;

• RKK qüvvələrinin fəaliyyətinin təminatının təşkili;

• Birgə fəaliyyətin təşkili;

• RKK qüvvələrinin idarə edilməsinin təşkili; • RKK qüvvələrinin qarşısında qoyulan vəzifələrin yerinə

yetirilməsinə nəzarət; • Məlumatların toplänmasınm və işlənməsinin təşkili; • Əldə edilən məlumatların müvafiq vəzifəli və digər

marağı olan şəxslərə vaxtında çatdırılması. RKK tədbirləri FH-m bütün dərəcəli orqanlarının və MM

qoşunlarının fəaliyyəti planlarında planlaşdırılır və eləcədə: • Kəşfiyyat planında, Azərbaycan Respublikasının şəhər

və rayon FH-ı idarəetmə orqanının əməliyyat planlaşdırma şöbəsinin (kəşfiyyat şöbəsinin) rəisinin iş qovluğunda əsas bir sənəd kimi;

• Radiasiya və kimyəvi mühafizə planlarında, FH-ı idarəetmə orqamnm radiasiya, kimyəvi və bioloji mühafizəsi (RKBM) şöbəsinin rəisinin iş qovluğunda əsas bir sənəd kimi saxlanılır.

RKK dəstələrində bilavasitə aşağıdakı tərkibdə olan “plan-tapşırıq” hazırlanır:

• Ştat üzrə vəzifələrin siyahısı; • Hazır vəziyyətə gətirilməsi planı (əsas tədbirlərin təqvim

planı, şəxsi heyətin xəbərdarlıq edilməsi plam, ləvazimat ilə təchiz edilməsi tabeli, vəzifəli şəxslərin funksional vəzifələri);

• RKK aparılmasına tapşırıq; • Təcili məlumatlandırılmanın tabeli;

• Vəzifəli şəxslərin telefon nömrələri və çağırış siqnalları;

• Zədələnmə ocaqlarına gedən tapşırıqlarda RKK aparılması sxemi;

88

• Obyektlərdə RKK aparılması sxemi. RKK iki əsas metodla aparılır: müşahidə ilə və zəhərlənmiş

rayonlarının bilavasitə müayinəsi ilə. Radiasiya və kimyəvi müşahidəsinin aparılması üçün

Respublikada vahid qayda müəyyən edilmişdiı. Sülh dövründə müşahidə daimi olaraq idarəetmə məntəqələrinin (İM) əməliyyat növbətçisi, MM hissələrində və FH idarəetmə orqanlarında növbətçi tərəfindən sutka növbətçiliyində olan şəxs və istifadə olunan RKK cihazlarının (DP-5B, İDM-21, VPXR, QSA-12, UQ-2 və b.) istifadə edilməsi ilə aparılır. Şüalanma dozasıhm gücünün ölçülməsi sutltäda iki dəfə saat 6.00-da və 18.00-da, radiasiya təhlükəli obyektlərin 100 km zonasında yerləşdikdə isə sutkada dörd dəfə saat 6.0- da, 12.00-da, 18.00-da və 24.00-da aparılır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin hidrometeoxidmətin (HMX) növbətçiləri tərəfindən şüalanma dozasının gücünün ölçülməsi həftədə bir dəfə çərşənbə günü saat 9.00-da aparılır.

Ərazidə radioaktiv (dozanın gücü 0,lm.rad/s an-dan kiçik) və QKTM zəhərlənmələrin olmadığı halda müşahidənin nəticələri haqqında məlumat verilir:

• İdarəetmə məntəqəsinin, FH idarəetmə orqanlarının və MM hissələrinin növbətçiləri tərəfindən idarəetmənin yuxarı orqanlarına (qərargaha) - sutkada iki dəfə (radiasiya təhlükəli obyektlərin ətrafında 100 km zonasında - sutkada dörd dəfə) və»hər sutka ərzində növbətçiliyi təhvil verilməsi zamanı - bilavasitə rəisə; 1 ’

• HMX növbətçiləri tərəfindən - növbəti gündə saat 10.0- da FH-ı idarəetmənin müvafiq ərazi orqanına və baş idarə rəisinə.

Ərazidə radioaktiv (dozanın gücü 0,1 mrad/san və daha çox) və QKTM zəhərlənmələrin aşkarı zamanı müşahidənin nəticələri haqqında təcili məlumat verilir:

• İdarəetmə məntəqəsinin, FH-ı idarəetmə orqanlarının və MM hissəsələrinin növbətçiləri tərəfindən - əm rlə;

89

• HMX növbətçiləri tərəfindən - FH-ı idarəetmənin müvafiq ərazi orqamna və baş idarə rəisinə. Bu zaman QKTM aşkar ediləndə şəxsi heyət təcili fərdi mühafizə vasitələri (FMV) geyməli və müvafiq xəbərdarhq siqnalları verməli, sonra isə müvafiq məruzələri həyata keçirməlidirlər.

Dövlət Fövqəladə Hallar Sisteminin (DFHS) fəaliyyətinin yüksək hazırhq rejiminə əlavə qüvvə və vasitələrin cəlb edilməsi, RKK dəstələrinin yüksək hazırhğı, nəzarət nöqtələrinin və dövriliyin çoxalması hesabına radiasiya və kimyəvi müşahidə, eləcə də təbii ətraf mühitin vəziyyətinə, radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərində və onlara yaxın ərazilərdə şəraitə nəzarət gücləndirilir.

DFHS fəaliyyətinin fövqəladə hallar rejimi zamanı FH rayonlarmda RKK bütün dəstələrinin cəlb edilməsi, müşahidə postlanmn qoyulması, nəzarət nöqtələrinin və dövrliyin təyini ilə radiasiya və kimyəvi müşahidəsi təşkil edilir.

MM sülh rejimindən hərbi rejimə keçən zaman kütləvi qırğın silahlarının tətbiqinin miqyasımn və nəticələrinin aşkarı və qiymətləndirilməsi üzrə Vahid Dövlət Sisteminin (KQSTAQVDS) alt sistemi hazır vəziyyətə gətirilir.

FH idarəetmə orqanlanmn və MM hissələrinin daimi dislokasiya mənqələrində, ehtiyat idarəetmə məntəqələri rayonlarında radiasiya və kimyəvi şəraitə müşahidə təşkil edilir, MLNŞ müəssisələri və RKM postlan sutkahq növbətçiliyə keçirilir. Bütün qüvvələr sutkada azı iki dəfə zəhərlənmiş obyektlərin xarici mühitindən nümunələr götürülməklə radiasiya və kimyəvi şəraitinin manitorinqini həyata keçirirlər.

Hərbi dövrdə əlavə olaraq MLNŞ müəssisələrinin qüvvələri ümumi RKK dəstələri və nazirliklərin, idarələrin, obyektlərin, FH idarəetmə orqanlanmn növbətçiləri, eləcə də, MM qoşunlannm yerləşdiyi rayonlarda kimyəvi müşahidə postları tərəfindən daimi müşaUdə keçirilir.

90

Müşahidə sutkada azı iki dəfə saat 6.00-da və 18.00-da (radiasiya təhlükəli obyektlərdən 100 km zonasında yerləşən FH idarəetmə orqanları və MM hissələri üçün sutkada dörd dəfə saat 6.00-da, 13.00-da, 18.00-da və 24.00-da) həyata keçirilir.

Şüalanma dozasının-, gücü 0,5 rad/san-dan az olduqda və QKTM əlamətləri olmadığı zamanda müşahidənin nəticələri məruzə edilir:

• İdarəetmə məntəqələrinin, FH idarəetmə orqanlarının, MM hissələrinin və RKM postlarının növbətçiləri tərəfindən sutkada iki dəfə (100 km zonasında yerləşən obyektlər üçün - sutkada dörd dəfə) yuxarı idarəetmə orqanlarına və növbətçiliyin təhvih zamanı müşahidə jurnalına yazaraq baş rəisə;

• HMX növbətçiləri tərəfindən - növbəti gündə saat 10.0- da FH-ı idarəetmənin müvafiq orqanlarına və baş idarə rəisinə.

Radioaktiv zəhərlənmənin (şüalanma dozasının gücü 0.5 rad/san və daha çox) və QKTM aşkarı zamanı müşahidənin nəticələri haqqında təcili məlumat verilir:

• İdarəetmə məntəqələrinin, FH idarəetmə orqanlarının və RKM postlarının hövbətçiləri tərəfindən - baş rəisə (postu təyin rəisə) və onun əmri ilə “Radiasiya təhlükəsi” xəbərdarlıq siqnalını verməklə yuxarı idarəetmə orqanlarına;

• HMX növbətçiləri tərəfindən təcili olaraq FH-ı idarəetmənin müvafiq orqanlarına və baş idarə rəisinə.

QKTM aşkarı zamanı növbətçilər (müşahidəçilər) təcili olaraq müvafiq FMV geyinərək müstəqil surətdə «Kimya həyacam» xəbərdarlıq siqnalı verdikdən sonra müvafiq məruzələr edirlər.

Sulh və hərbi mənşəli FH zamanı radiasiya və kimyəvi müşahidəni gücləndirmək üçün FH-ı idarəetmə orqanlarının qüvvələri və MM dəstələri tərəfindən radiasiya və kimyəvi

91

müşahidə postları (RKMP) qoyulur. RKMP aşağıdakı məqsəd lər üçün təyin olunur:

• Nüvə partlayışının təqribi parametrlərinin, QKTM- in növünün təyini, zəhərlənmiş hava buludunun hərəkətinin istiqamətini və postlar yerləşən rayonunda şüalanma dozasının gücünü müşahidə etmək;

o Meteomüşaliidə aparmaq; o Post yerləşən yerlərdən torpaq örtüjninün, qruntun və

bitkiilərin nümunələrini götürmək və analiz üçün labora- toriyakıra göndərmək. Postun əsas avadanhqlan aşağıdakılardır:

o DP - 5B tipli dozanın.gücünü ölçən dozimetr;

• VPXR tipli kimyəvi kəşfiyyat cihazı;

o DP-24 tipli fərdi doza ölçənlər komplekti;

« Saniyəölçən;

• Mühafizə eynəyi;

® Nüvə partlayışlarının nişanlanması üçün qurğular

komplekti;

• ISənədlərin sorğu kitabçası;

• Nüvə partlayışlanmn nişanlanması jurnah;

• Radiasiya və kimyəvi müşahidə jurnalı;

• Meteoməlumatların qeydiyyat jurnah;

• Oriyentirlərin sxemi;

• Xəbərdarlıq və rabitə vasitələri.

Nüvə partlayı^ımn qeydiyyat jurnah

Partlayışın İşıqlanmadan Partlayış Maqnit Part- Buludun Partlayı- tarixi v;> səsin gəlmə- məkəzin azimu- layı- qalxma- şm təq-

vaxtı (saat, sinə qədər dən məsa- tu şin sımn ribi dəq) vaxt (saniyə) fə (km) (dərə- növü mak- gücü

cə) simal bu (kt) cağı

(dərəcə)

92

Radiasiya və kimyəvi müşahidəsi jurnalı

(tək səhifələr)

ölçmələrin Şüalanma do- ölçmələrin apa- Kimə və nə vaxt aparılması yeri zasının gücü

(rad/san) rılması vaxtı (saat.

dəq) məruzə edilmişdir

(cüt səhifələr)

QKTM- in

növü QKTM-in tətbiq

etmə (tutum larin

dağılması)

vasitələri

Post yerləşən

rayonda zəhərlənmə

sahəsinin ölçüləri

(m)

Tətbiqetmə

(aşkar etmə)

vaxtı Kimə və nə

vaxt məruzə

edilmişdir uzunluğu eni

Meteoməlumatlann qeydiyyat jurnalı

Sıra №

X co > ^ C cr C 45 (D T3

•o co İS s

:D S

£ E

4H

c3

i3 cr

N/!

‘w * .a

!3

Temperatur (dərəcə)

hava torpaq

cr

3

xfi

Ic M ™ Ä-TD C cr C ^

i § A >eı>

X §

T3

*a >> o Vi C

'c

JC cd vy

:3

RKMP-nin şəxsi heyətinin mühafizəsi üçün sadə daldalanacaqlar (üstü örtülü yarğan) düzəldilir və ya xüsusi mühafizə qurğuları hazırlanır.

Radioaktiv maddələri və QKTM-i vaxtında aşkar etmək məqsədi ilə postlarda daim ətraf mühitə müşahidə apa- rılu*. Postun rəisi təyin olunmuş rayona (məntəqəyə) çıxaraq yerin səmtini müəyyən edir, müşahidəçiləri növbələrlə pay-

93

laşdınr və şəxsi heyətin vəzifələrini onların qarşısında qoyur. Növbətçi-müşahidəçi post yerləşən rayonda periodik

olaraq radioaktiv maddələrin və QKTM-in mövcud olmasım təyin edir. Şəxsi heyətin qalan hissəsi müşahidənin aparılması üçün hazır vəziyyətdə olaraq, postun mühəndis ava- danhqlanm hazırlayır və ya təkmilləşdirir yə 3 № h meteo- komplekti açır.

Sülh dövründə radiasiya və kimyəvi şəraitə müşahidə, AR Nazirliklərinin və tdarələrinin müşahidə və nəzarət or- qanlan tərəfindən həyata keçirilir. Təbii mühitin radioaktiv və kimyəvi zəhərlənməsi (çirklənməsi) haqqında informasiyaların meyarları, dövrilik, müddətlər və informasiyaları təqdim <?dən idarəetmə orqanları xüsusi sənədlərdə qeyd olunur.

Radiasiya və kimyəvi şərait haqqında informasiyaların yığılması və mübadiləsi təşkilatlara, yerli idarəetmə orqanlarına, AR şəhər və rayonların icra hakimiyyəti orqanlarına və AR Nazirliklərinə \ə İdarələrinə həvalə edilir.

Təşldlatlar radiasiya və kimyəvi şarait haqqında informasiyam yerli idarəetmə orqanlarına, eləcə də, təşkilatın mənsubiyyətinə görə Respublikanın icra hakimiyyəti orqanına təqdim edirlər.

Yerli idarəetmə orqanları müvafiq əraadə radiasiya və kimyəvi şərait haqqında informasiyalan yığır, işləyir, mübadilə aparır və yuxarı orqanlara təqdim edir.

Aaırbaycanm şəhər və rayon icra hakimiyyəti orqanları müvafiq ərazidə radiasiya və kimyəvi şərait haqqında informasiyaları yığır, işləyir, mübadilə aparir və informasiyam AR FHN-ə təqdim edir.

Yeıli idarəetmə orqanları və AR icra hakimiyyəti orqanları, bir qayda olaraq, müvafiq FH-i idarəetmə orqanlarının vasitəsi ilə radiasiya və kimyəvi şəräit haqqında informasiyanın yığılmasını, işlənməsini və mübadiləsini həyata keçirir.

94

Regional idarəetmə orqanlarj müvafiq əraziciə radiasiya və kimyəvi şərait haqqında informasiyaları yığır, işləyir, mübadilə aparır və informasiyam AR' FHN-ə təqdim edir.

Bundan başqa ətraf təbii mühitin vəziyyətinə, təhlükə potensialh obyektlərdə və onlara bitişik ərazilərdə şəraitə müşahidəni və nəzarəti həyata keçirən Respublika İcra Hakimiyyəti Orqanlarına həvalə olunub ki, onlar FH-ın proqnozu və baş verməsi haqqında informasiyam, eləc:ə də, radiasiya və kimyəvi şərait haqqında məlumatları AR şəhər və rayon icra hakimiyyəti orqanlarına çatdırsınlar, mənsubiyyətinə görə ərazi bölmələri isə - yerli idarəetmə orqanlarına. Respublika icra hakimiyj'əti orqanlarına bu məsələlər üzrə informasiyaların (instruksiyalara daxil olmayanları istisna etməklə) təqdim etmə müddətləri və formaları sahə və sahələrarası normativ sənədlərdə müəyyən edilir.

Ətraf mühitin ekstremal yüksək zəhərlənməsinin aşkarı üçün müvafiq ərazidəki nazirliklərin, idarələrin və dövlət orqanlarının bütün müəssisələri cəlb edilir. Ekstremal yüksək zəhərlənmə haqqında informasiyamn hazırlanmasında cavabdehlər aşağıdakılardır:

•Atmosfer hava üzrə - Ekologiya və Təbii Sərvətlər

Nazirliyi; •Bitkilərin, bahqlarm və digər orqanizmlərin məhv

olunması və torpaqlar üzrə - Ekologiya və Təbii Sərvətər Nazirliyi və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi;

•Heyvanların və quşların məhv olunması, meşələrin zədələnməsi və yeraltı sular üzrə - Ekologiya və Təbii Sərvətər Nazirliyi.

Zəhərlənmiş (çirklənmiş) rayonlarm bilavasitə müayinəsi ilə RKK əsasən RKK dəstələrinin qrupları (manqaları) və ya MM qoşunlannın RKK bölmələri (täğımlan) tərəfindən aparılır. Bunun üçün RKK hər bir dəstəsinin (bölməsinin) şəxsi heyəti müvafiq FMV, RKK və DN cihazları, rabitə vasitələri, çəpərləmə nişanlarının komplektlər ı, yüksək

95

keçmə qabiliyyəti olan nəqliyyat vasitəsi və, digər vasitələrlə təchiz olunur.

Marşurutun RKK-si əsasən avtomobillərdə apanlır. Nəzərə almaq lazımdu ki, radiasiya kəşfiyyatı bir qayda olaraq, avtomobilin hərəkəti zamam, kimyəvi kəşfiyyatı isə dayanacaqlarda aparılır.

RKK aparılarkən kəşfiyyatçılar adətən nişanlayırlar:

•0,5 rad/san (müharibə dövrü üçün) və 0,1 mrad/san (sülh

dövrü üçün) şüalanma dozasımn gücü ilə zəhərlənmiş zonaların

sərhədi;

•Baş rəisin təyin etdiyi şüalanma dozasının gücünün

qiyməti;

•Güclü zəhərlənmiş sahələrin yandan ötmə istiqaməti;

RKK aparılır:

•piyada qədər şüalanma dozasmm ^cünün qiyməti 30...50

rad/san-ə olduqda; •avtomobillərdə qədər şüalanma dozasmm gücünün

qiyməti 200...300 rad/san-ə olduqda. Marşurutun dozanın gücü 0,5 rad/san (0,1 m rad) olan

hissəsinə çatdıqda qısa dayanacaq edilir və kəşfiyyatçılardan biri zəhərlənmiş zonanın ön sərhədini nişanlayır.

Aydın görünən topoqrafik oriyentirlərdə (dörd yol başlanğıcında və ya yolların ayırmalarmda, körpülərdə, yaşayış məntəqələrin əvvəli və' axırmda və s.) ölçmələr yolun hər l...l,5 km-dən bir təkrarlanır.

Çəpərləmə nişanları yolım sağmda aydın görünən yerlərdə qoyulur. Şüalanma dozasımn>-gücünün qiyməti kəskin dəyişiləndə çəpərləmə nişanları bilavasitə ölçü aparılan yerdə qoyulur, şərait xəritədə göstərilir, kəşfiyyat jumahnda qeydlər edilir və yuxan rəhbərliyə (komandirə) radiasiya və kimyəvi şərait haqqında məlumat verilir.

Yolun şüalanma dozasmm gücü yüksək olan hissəsini keçəndən sonra növbəti ölçülərin dayanacaqlar zamam avtomobildən 20...25 m məsafədə aparılması vacibdir.

96

2^hərlənmə zonasının sonuna çatandan sonra sərhəddə çəpərləmə nişanı qoyulur və şəxsi heyət yığma məntəqəsinə qayıdır.

Kimyəvi zəhərlənmə ocağında bilavasitə müayinə ilə kəşfiyyat müxtəlif FMV-dən İstifadə etməklə kimyəvi kəşfiyyat cihazlan ilə aparıhr. Hərəkət zamam qısa dayanacaqlar edilir və kəşfiyyatçılar çəpərləmə nişanları qoymaqla bərabər ətraf mühiti baxımdan keçirir, hava mühitinin analizini aparır. QKTM və bioloji vasitələrin (BV) aşkan üçün nümunələr seçilir.

RKK qrupunun (manqanın) komandiri marşurutun RKK haqqında məlumat sxemini hazırlayır və yuxarı rəhbərliyə (komandirə) təqdim edir.

I iO\Ä=lBÄ

VlMOlOS

Şəkil 2.7. Marşurutun RKK haqqında məlumat

sxeminin variantı

Kəşfiyyatın nəticələri müşahidə və kəşfiyyat jurnallarında yazılır, eləcə də, müvafiq rəislərin işçi xəritələrində əks edilir. Kəşfiyyatın nəticələri haqqında məlumatlar radio və ya telefon ilə qısa radioqram (məlumat) şəklində, lazım olduqda kodlaşdırma vasitələrinin istifadəsilə çatdırdır.

97

Z^ıhərlənmə zonasından çıxandan sonra qismən sani- tariya təmizlənməsi, sonra isə lazım gəldikdə - tam sanita- riya tərcıizlənməsi aparılır.

Qanşıq zədələnmə ocağında RKK-nin əsas vəzifəsi həmin yerdə (rayonda) maksimum qısa müddət ərzində ən təhlükəli zədələyici amilin müəyyən edilməsidir.

Qarışıq zədələnmə ocağmda kəşfiyyat, bir qayda olaraq, obyektin sxemində (planında) qabaqcadan qeyd olunan (öyi ənilən) zəhərlənmə rayonlarımn yandan ötmə yoUa- rının marşrutları ilə (istiqamətlərlə) aparılır. İlk növbədə adamların daldalanma (yerləşdirilmə) ərazilərində, eləcə də, zədələnmə ocağına gedən yollarda şüalanma dozasmm gücü, havamn və yerin QKTM-lə zəhərlənməsi təyin edilir. Hərəkət marşurutunda və adamların daldalanması (yerləşdirilməsi) ərazilərində kəşfiyyatın aparılmasından sonra bütün qanşıq zədələnmə ocağımn kəşfiyyatı aparılır və FMV-nin çıxarılmasına, adamlann mühafizə qurğulanndan çıxmasına və zədələnmə ocaqlanndan köçürülməsinə yol verən yerin və havamn zəhərlənmə dərəcəsinin qiymətinə nəzarət təşkil edilir.

Aşkar olunan bütün zəhərlənmə istiqamətlərinin (ərazilərinin) hərəsində iki çəpərləmə nişanlan qoyulur: biri - yerdə şüalanma dozasmm gücünün qeyd edilməsi ilə, ikincisi isə - QK.TM-in olmasının qeyd edilməsi ilə (şəkil 2.8).

98

Şəkil 2.8. Qanşiq zədələnmə ocağmın RKK sxeminin variantı

FHN orqanlarının qüvvələrinin yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan rayonların kəşfiyyatı RKK qrupu (manqa) tərəfindən sərbəst və ya rekoqnostirovka (araşdırma) qrupunun tərkibində aparılır. İlk növbədə havada və y€:rdə sinir iflic edici QKTM, eləcə də, şüalanma dozasımn gücü və yerli əşyaların, yeyinti məhsullarının və yemin zəhərlənmə (çirklənmə) dərəcəsi yoxlamlır. Su mənbəyi yaxınhğmda QK^TM və ya radioaktiv maddələrin aşkarı zamanı həmin sahə çəpərlənir və MLNŞ müəssisələrində analiz üçün nümunələr götürülür.

Yaşayış məntəqələrində RKK, bir qayda olaraq, yollar və döngələr boyunca aparılır. Lazım gəldikdə Icəşfiyyat ayn-ayn otaqlarda, MM mühafizə qurğulannda, saraylarda və s, apardır. FHN orqanlarmm qüvvələrinin yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan rayonun RKK sxeminin variantları şəkil 2.9-da verilir.

99

100

•Havada və yerdə radioaktiv maddələrin konsentra- siyası; •Müxtəlif səthlərin radioaktiv maddələrlə zəhərlənmə

sıxhğı; •Radionuklidlərin izotop tərkibi (laboratoriyalarda). Kəşfiyyat və nəzarət qabaqcadan müəyyən edilmiş re-

perlərin nöqtələrində apanlır. Radiasiya kəşfiyyatı aparı- larkən üç zonamn ayırılması məqsədyönlüdür. Çemobil A£S-ində qəzamn aradan qaldırılması zamam bu zonalann ölçüləri cədvəl 2.1-də verilir.

Bundan başqa, radiasiya kəşfiyyatmm apariması üçün sənaye meydançalarının, stansiyaya yaxın qəsəbənin, FH-ı aradan qaldıran qüvvələrin gedişi marşurutlanmn sahəsi ayrıca olaraq ayrıla bilər.

Çemobil AES-ində qəza zamanı kəşfiyyatm aparılması üçün

zonalann adı və ölçüləri

Cədvəl 2.1.

Radiasiya kəşfiyyatını aparmaq üçün zonalann adı Zonamn

radiusu (km) 2^nanın sahəsi

(km2)

Xüsusi zona (AES və onun sanitar- mühafizə

zonası) 3-5 30-80

Radioaktiv buludun yaxın məsafəyə yayılması

zonası 20-30

2800

Radioaktiv buludun uzaq məsafəyə yayılması

zonası 100 və daha çox 31400 və daha çox

Hava kəşfiyyatı aşağıdakıları yerinə yetirir: •Şüalanma dozasımn gücünün sistematik ölçülməsi və

bilavasitə reaktordan 150-200 m hündürlüyündə və buludun yaxın məsafəyə aparılması zonası hüdudunda AES-dən 3, 5, 10, 20 km məsafədə reperlər şəbəkəsinin nöqtələrində atmosferdən aerozol nümunələrinin götürülməsi;

101

•Buludun yaxın məsafəyə yayılması zonasının hüdud-

lanndan kənarda 500 m hündürlüyündə atmosferdən aere- zol

nümunələrinin sistematik götürülməsi; •Buludun ehtimal edilən uzaq məsafəyə yayılmasının

bütün sahəsi boyunca şüalanma yerlərinin aeroqammaşəkli çəkilməsi;

•Yerüstü kəşfiyyatın aparılması çətin və şüalanma dozası yüksək rayonların kəşfiyyatı.

Hava radiasiya kəşfiyyatı aparılarkən AN-2rr, SU- 24MR təyyarələrdən və Mİ-24r, Mt-8, Mt-2rx vertolyotlarından istifadə edilir.

Radiasiya kəşfiyyatının aparılması üzrə bəzi qüvvələrin imkanları cədvəl 2.2-də verilir.

Hava radiasiya kəşfiyyatı qüvvələrinin imkanlan Cədvəl 2.2

Vertaly

olların növü Bir saat ərzində Bir uçuş ərzində Altı saat ərzində

mar şrut, km

rayon, km^

mar şrut, km

rayon, km^

mar şrut, km

rayon, km2

Mt-2rx 120 325 360 975 720 1950 Ml24r 250 675 875 2360 1500 4050

Qeyd: 1) bir uçuşun davamlığı Mİ-2rx üçün 3 saat, Mİ-24r üçün

isə 3 saat 30 dəqiqə; 2) sutka ərzində hər ekipaj ümumi altı saata qədər

müddəti olan 3-5 uçuş yerinə yetirə bilər; 3) 31400 km2 sahəsi olan raoynunun kəşfiyyatı üçün 16

ədəd Mİ -2rx və ya 8 ədəd Mİ-24r vertalyotları lazımdır. Yerüstü radiasiya kəşfiyyatı aşağıdakı yollarla yerinə

yetirilir: a) buludun yayılması zonalarının hüdudlarında:

102

•Reperlərin şəbəkəsinin yoxlama nöqtələrində altı saat dövrüliyilə RXM, BPDM-2rx, İMR maşınlarda aparılması ilə;

•Reperlər şəbəkəsinin müəyyən nöqtələrində müşahidə postları ilə;

•Yaşayış məntəqələrindən, FH-ı aradan qaldıran qüvvələrin və əhalinin yerləşdirilməsi üçün müəyyən edilmiş rayonlardan, sonralar isə 10-20 km addımı ilə kvadrat sxemi üsulu seçilən nümunələrin MLNŞ müəssisələrində analizi yolu ilə. b) ərazinin qalan hissəsində:

•Yeyinti məhsullarının, suyun, yemin və s. maddi vasitələrini nümunələrinin MLNŞ müəssisələrində analizi yolu ilə;

•RKMP (radiasiya kimyəvi müşahidə postu) ilə; •Hərbi hissələrin, FH-ı idarəetmə orqanlarının,

təşkilatların və müəssisələrin İM növbətçilərilə (əməliyyat növbətçilərilə). Bir kəşfiyyat manqası BRDM-rx (UAZ-469 rx)-də yoxlama nöqtələr metodu ilə 15-20 kın/san surətlə və ya 30 km-/san- yə qədər sahədə marşurutun kəşfiyyatını aparır. Xüsusi zonada onun imkanlan 2-4 dəfə azahr.

Qəzadan sonra ilk 2-3 sutkada kəşfiyyatın e>sas gücü radioaktiv maddələrin uzaq məsafəyə aparılması zonasının sahəsinin 20-30%-ni təşkil edən təhlükəli zonamn, yolların, yaşayış məntəqələrinin və su hövzələrin ümumi sahəsində kəşfiyyatın aparılmasına yönəldilir. Abb-də qəza zamanı radiasiya kəşfiyyatının aparılması sxemi şəkil 2.10.da verilir.

103

Şəkil 2.10. A£S-də qəza zamanı radiasiya kəşfiyyatımn aparılması sxemi

§ 2.5.2. Qəza kimyəvi təhlükəli madjflələrin atılması (yayılması) ilə kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəza zamam kimyəvi kəşfıyyatm apanimasmm xüsusiyyətləri

QKTM-in atılması ilə kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəza zamanı zəhərlənmə zonasında kimyəvi kəşfiyyat əvvəlcə obyektin özünün qüvvəsi ilə .aparılır, sonra isə birgə fəaliyyət plamna əsasən cəlb edilən ərazi orqanlanmn və kəşfiyyat qüvvələrinin, axtarış-xilasedici dəstələrinin, ARMN orqanlanmn və MM qoşun hissələrinin hesabına gücləndirilir.

Kəşfiyyatın əsas vəzifələri aşağıdakılardır: •Kimyəvi zəhərlənmənin aşkarı, onun mənbəyinin

müəyyən edilməsi, QKTM-in növünün və.konsentrasiyası- nm, kimyəvi zədələnmə ocağımn sərhədinin, zəhərlənmiş hava buludunun hərəkət istiqamətinin təyini;

•Zədələnənlərin toplanması yerləriniq və onların orada qalması şəraitinin müəyyən edilməsi;

•Kimyəvi şəraitin dəyişməsinə müşahidənin və nəzarətin yerinə yetirilməsi.

104

QKTM-lə zədələnmə ocaqlarında kəşfiyyatın aparılmasının xüsusiyyəti ondan ibarətdir Ici, QKTM-in əksəriyyətini tabel qoşun kimyəvi kəşfiyyat cahazlarmın köməyi ilə aşkar etmək mümkün deyil. Buna görə də FH-ı aradan qaldıran qüvvələrinin kəşfiyyat dəstələri UQ-2, QXM, QX- 4 və s. tipli sənaye qaz analizatorları ilə təchiz olunmalıdır.

Kimyəvi kəşfiyyata aşağıdakılar daxildir: •Atılmış (yayılmış) QKTM miqdannm və yerin

zəhərlənmə sıxhğımn qiymətləndirilməsi ilə QKTM-lə zəhərlənmiş zonamn sərhədlərinin təyin edilməsi üçün qəza rayonunun kəşfiyyatı;

•QKTM-in maye və buxar fəzasının yayılması istiqamətinin təyini;

•Qəza rayonuna gedən, eləcə də köçürmə və z;əhərlən- mə rayonunun yanından ötmə marşrutlanmn kəşfiyyatı;

•Havamn QKTM-lə zəhərlənməsinin miqyasınm və dərəcəsinin təyini, onların zamanda dəyişməsinə nəzarət;

•Havadan, sudan, avadanhqlarm, binaların, qurğula- rm və texnikanın yuyulmasından nümunələrin seçilməsi, eləcə də, onlan MLNŞ müəssisələrinə çatdırılması.

QKTM-lə kimyəvi zədələnmə ocağında kəşfiyyat RKK qruplarmm (tağmun) tərkibindəki manqalar (bölmələri) tərəfindən aparılır. Manqanın (bölmənin) tərkibi azı üç nəfərdən ibarətdir və onlardan biri isə kəşfiyyatçı-ikimyaçı olmahdır.

QKTM-in atılması ilə qəzalar və onun nəticələri haqqında məlumatların ilkin mənbələri - növbətçi dispetçerin və şahidlərin məlumatları, eləcə də ətraf mühitin QKTM-lə zəhərlənməsinin aşkarlanmasının lokal sisteminə daxil olan kimyəvi zəhərlənməyə nəzarət edən stasionar vericilərin göstəriciləridir.

QKTM-lə zədələnmə ocağmda bilavasitə kimyəvi kəşfiyyata QKTM dağılması (atılması) sahəsinin müayinəsindən başlanır. Zəhərlənmənin ehtimal edilən sərhədi yaxın

105

lığında kəşfiyyat qüvvələrinin yerləşdirilməsi üçün ilkin məntəqə nişanlamr.

Qəza sahələrinin və ehtimal edilən kimyəvi zəhərlənmə zonalanmn yandan ötmə yolu ilə əvvəlcədən obyektin sxemində (planında) nişanlanmış marşurutlarda (istiqamətlərdə) kəşfiyyat apanhr. İlk növbədə adamlann olduğu yerlərdə, eləcə də, zədələnmə ocağma gedən marşrutlarda havanın, yerin, avadanhğm və ətraf mühitin, digər obyektlərinin zəhərlənməsi təyin edilir. Adamlann olduğu yerlərin, su mənbələrinin, ərzaq anbarlarının və iqtisadiyyat obyektlərinin digər vacib elementlərini kəşfiyyatındän sonra ehtimal edilən kimyəvi zəhərlənmə zonasmm qalan ərazisinin kəşfiyyatı apanlır.

Havanın və yerin zəhərlənməsinin azalmasına, zəhərlənmiş hava buludunun hərəkəti istiqamətinin dəyişməsinə nəzarət etmək üçün kimyəvi zəhərlənmə zonasının sərhədlərində 300...500 m interval ilə mücahidə postları (RKMP, KMP) qoyulur.

RKK manqalan (bölmələri) obyektin ərazisində kəşfiyyat apararkən, sexlər arası hərəkət edirlər və hər 50.... 100 m-dən bir QKTM-in konsentrasiyasmm ölçüləri, QKTM dağılması sahəsinin və buxar-qaz fəzasının yayılmasının sərhədlərini təyin edirlər.

Obyektin xaricində kimyəvi zəhərlənmə zonasmm sərhədləri kəşfiyyat aparan ərazinin miktəlif tərəfində 300.. .500 m intervah ilə bir-birinə qarşı hərəkət edən bir neçə RKK manqalan (bölmələri) təfəfindən müəyyən edilir. Havanm QKTM-lə zəhərlənməsi aşkar olunduqda RKK manqaları (bölmələri) zəhərlənmə zonalarının sərhədlərini nişanlayır, bir qayda olaraq, müşahidə metodu ilə QKTM- in yayılmasımn istiqamətlərinin dəyişilməsinə və onun kon- sentrasiyasma nəzarət edərək kəşfiyyatın aparılmasım davam etdirirlər. RKK manqalanmn (bölmələrin) sonrakı hərəkəti ancaq kəşfiyyatın aparılmasına cavabdeh şəxsin əmrilə həyata keçirilir.

106

Kimyəvi kəşfiyyat qəza baş verəndən onun tam aradan qaldırmasına qədər aparılır. Kimyəvi təhlükəli obyektdə qəzamn aradan qaldurilması ilə bağh bütün əsas işlər görüləndən sonra kimyəvi kəşfiyyatın aparılması müşahidə metodu ilə FHN-nm funksional yarımsistemlərinin ərazi manqalarımn cəlb edilməsi ilə həyata keçirilir.

§ 2.6. RADİASİYA VƏ KİMYƏVİ KƏŞFİYYATIN

APARILMASI ÜÇON QÜVVƏ VƏ

VASİTƏLƏRİN TƏYİNİ

Metodika - marşrutlarda və rayonlarda yerüstü və hava kəşfiyyatları aparılarkən RKK qüvvələrinin tələbatını, eləcə də qarşıda duran vəzifələri yerinə yetirmək vaxtının təyin edilməsi üçündür.

Əsas yol verilən xətalar və məhdudiyyətlər bunlardır: 1. Kəşfiyyat qüvvələri texnika və ləvazimatla təchiz

edilmiş şəxsi heyət ilə tam komplektləşdirilir; 2. Kəşfiyyatın aparılmasında əsas texniki vasitələr

aşağıdakılardır: • Radiasiya- radiometr-rentgenmetr DP-5B, radio- metr

SRP-68-01 və digər analoji vasitələr; • Kimyəvi - VPXR, PPXR tipli kimyəvi kəşfiyyat

cihazları və digər analoji; 3. Kəşfiyyat aşağıdakı nəqliyyat vasitolorilə aparılır: • Yerüstü - UAZ-469px, BPDM-2px avtomobilləri; • Hava - Mİ-2px, Mİ-24p vertolyotlar. 4. Dəstələrin başlanğıc rayonundan kəşfiyyat aparılan

marşrutun (rayonun) hissəsinə qədər hərəkət edilməsi vaxtı nəzərə alınnur;

5. Tələb olunan RKK manqalarının sayının hesablanmış qiyməti tam qiymətə qədər yuvarlaqlaşdırılır;

6. Kəşfiyyat məlumatlanmn hazırlanması və göndərilməsi üçün vaxt nəzərə alınmır.

107

Əsas ilkin verilənlər aşağıdakılardır:

• RKK aparılan rayonunuri (marşrutun) sxemi;

• RKK 'aparılan yerin relyefinin xarakteri;

• ICəşfıyyatm növü;

• I'^ləqliyyat vasitələrinin adı;

• RKK aparılmasına verilən vaxt, (saat).

Hesabatın aparılması qaydası

1. Xəritə ilə (sxem, plan) RKK aparılan marşrutun

(rayonun sahəsi) uzunluğu təyin edilir- Lj^{km), Sj^ikm ) \

2. Cədvəl 2.3 əsasında xəritənin miqyasından və yerin relyefindən asılı olaraq marşrutun uzunluğuna (rayonun sahəsinə) düzəliş edilir - Km;

3. Yerin relyefinə düzəlişi nəzərə alaraq marşrutun uzunluğunun (rayonun sahəsinin) gətirilmə qiyməti hesab-

lamr-if y.^.

IA=LrK,

\

sf=s,-K,

(2.1)

(2.2)

Marşrutun uzunluğuna (rayonun sahəsinə) düzəliş əm- sahnın qiymətləri

Cədvəl 2.3. Yerin relyefinin xarakteri Xəritənin miqyası

1:200 000 1:100000 1:50000

Dağlıq (kəskin kəsilmiş) 1,25 1,20 1,15 Təpəlik (orta kəsilmiş) 1,15 1,10 1.05 Düzənlik (zəif kəsilmiş) 1,05 1,00 1,00

4. Cədvəl 2.4-dən marşrutun (rayonun) RKK

aparılmasının orta Cürəti təyin edilir V,{Vs)kmIsaat{km^ /

saat). 108

Bir növbədə marşrutun (rayonun) RKK aparılmasının orta

sürtəti Cədvəl 2.4.

Kəşfiyyatın

növü

Radiasiya Kimyəvi

rayon {kmV saat)

marşrut (km/ saat)

rayon

(km2/

saat)

marşrut

(km/saat)

yerüstü 40-50 25-30 20 12 hava: Ml-2rx 200 120 - -

Ml-24r 420 250 260 130

5. Cədvəl 2.5-ən xüsusi şəraitdə RKK aparılması sürətinin azalmasını nəzərə alan əmsal təyin edilir (Ka)

Cədvəl 2.5.

Yerin xüsusi şəraitinin

xarakteri

Yerüstü RKK Hava RKK

gündüz gecə qış gündüz gecə Dağ yolları 0.8/

70.1 % 0.4/

/0.7 % '. panbnır Səhra: yolsuzluqla (boz

qumlaq); 0,6/ /0,6

0,4/ /0.6

0.4/ /0,6

% -//-

-qumlu düzənliklər % % % % -//-

Düzənlik (zəif və orta

kəsUmiş) % 0.8/

/Ofi 0,8/ /0,8

% -//-

Qeyd:s\xiQi - radiasiya kəşfiyyatı üçündür;

məxrəc - kimyəvi kəşfiyyat üçündür.

6. Marşrutların (rayonların) RKK aparılması üçün kəşfiyyat

manqalarının zəruri sayı hesablanır - Nı (N^):

VrT.-K, (2.3)

109

110

RKK apanlmasmm ümumi vaxtı kimi T* qiymətlərinin

maksimum qiyməti qəbul edilir. lO.Mövcud olan qüvvələri nəzərə alaraq RKK aparılması

üçün variant işlənilir və xəritəyə qeyd edilir (şəkil 2.11; 2.12).

20

Vr msntK^

Şəkil 2.11. Marşrutım RKK aparılması sxemi

38

111

§ 2.6.1. Radiasiya və kimyəvi kəşfiyyatm aparılması

ÜÇİİIİH qüvvə və vasitələrin təyini üzrə məsələlərin həlli

Məsələ 2.1. Aşağıdakı ilkin verilənlərlə “S” şəhərindən əhalinin

köçürülməsi marşrutunda RKK aparılması üçün tələb olunan yerüstü RKK manqaların sayı təyin edilsin:

® Marşrutun adı: kəşfiyyat marşrutu “S” - “D”;

• Yerin relyefi: təpəli, xəritənin miqyası 1:100 000;

e RKK aparılmasına verilən vaxt: Tv=3 saat;

• İlin fəsli: “yay”;

• !>utkanm hissəsi: gündüz;

• RKK manqalarının nömrələri, onların yerləşdiyi

məntəqə və sayı; '

№1,2 “S”şəh2 -

№ 3 “K”-şəh 1- №4,5“D”-şəh2-

Qeyd: RKK manqalarının radiörabitəsi yoxdur. Marşrutlarda radiasiya və kimyəvi şərait haqqında informa siyaları RKK manqalarının komandirləri ancaq mövcud xətti - rabitə kanalları ilə ötürə bilər.

112

Şəkil 2.13. Yerüstü RKK marşrutunun və hava RKK ray-

onun sxemi

Telefon rabitəsi “S”, “K” və “D” şəhərlərindədir. Digər məlumatlar kəşfiyyat sxemində qeyd olunub (şəkil 2.13)

Həlli: 1. Sxemdən RKK aparılması marşrutunun uzunluğu təyin

edilir, (km): marşurut “S” - “D”: L]ç =51 km.

2. Yerin xarakterini nəzərə alan düzəliş əmsalı təyin edilir (cədvəl 2.6).

113

Kəşfiyyatın marşrutunda RKK qüvvələrinin paylanması

Cədvəl 2.6.

Ma Marş Sahə- RKK Marşrutda RKK İstiqamətdə RKK rşru -■ nin manqası- ehtiyat qüvvələri ehtiyat qüvvələri tun rutıın uzun- mn nömrə- (RI^ manqası- (RKK manqasının adı sahə- lu-ğu si və onun mn nömrəsi və nömrəsi və onun si (li), km yerləşdi- onun yerləşdir- yerləşdirilməsi rilməsi

məntəqəsi məsi məntəqəsi) məntəqəsi)

“S” “S” - “K”

29-u = 3! № l- “S” №4-“D” № 2 “S”

“K” - 281,1 = 3 № 3 “K” № 5 “”D “D”

3. Marşrutun uzunluğunun gətirilmə qiyməti hesablami"

=Z,jt-^m=57-U = 63it/w.

4. Marşrutda kəşfiyyatın aparılmasının orta surəti təyin edilir. Vf - \2kmlsan.

Qeyd: RKK manqasının radiasiya və kimyəvi kəş- fıyyatlannm aparılması sürəti iki qiymətlər arasından ən kiçiyi kimi qəbul ediləcək: radiasiya kəşfiyyatının aparılması sürəti və kimyəvi kəşfiyyatımn aparılması sürəti.

5. Xüsusi şəraitdə RKK aparılması sürətinin azalmasım nəz?»rə alan əmsal təyin edilir (cədvəl 2.5). Yay, gündüz və zəif kəsilmiş relyef şəraiti üçün:

A:^ = I,O.

6. Marşrutun RKK aparılması üçün tələb olunan

manqalarının sayı hesablanır:

114

7. Bir manqanın qüvvələri 3 saatda RKK apara biləcək marşrut sahəsinin maksimal uzunluğu hesablamr:

,max ^Vı Tv Ka = \2 ^ \ = ^6km.

8. Telefon rabitə vasitələrini nəzərə alaraq kəşfiyyat

aparılan marşrutun uzunluğu -dan çox olmayan sahələrə bölünür:

№ 1 sahə - “S” - “K”, №2 sahə - Kəşfiyyat aparılan hər bir sahəyə bir RKK manqası ayrılır.

RKK qüvvəsinin qalan hissəsi aşağıdakı hesabdan ehtiyata ayrılır:

- marşrutda RKK ehtiyat qüvvələri -1-2 manqa; - istiqamətdə RKK ehtiyat qüvvələri - 2-3 manqa. RKK qüvvələrin paylanması cədvəl 2.6 və şəkil 2.14-

də verilir.

Şəkil 2.14. Yerüstü və hava RKK-mn aparılması üçün qərar

115

9. Marşrutun hər bir sahəsində RKK aparılması vaxtı dəqiqləşdirilir:

“S” - “K” sahəsi: T.* = = 2,66saat»2saatA0 dəq; ’ 12-1 ^

sahəsi: r; = 31

12-11 = 2yS%saatJü2saat3i5 dəq.

“S” - “D” marşrutunda RKK aparılmasının dəqiqləş-

dirilmiş vaxtı kimi' T\ və T2 qiymətlərinin maksimum vaxtı qəbul

edilir, yəni 2 saat. 40 dəq. Məsələ 2.2. Köçürülən əhalinin yerləşdirilməsi rayonunda RKK

aparılması üçün tələb olunan hava kəşfiyyatının manqalarının savı təyin edilsin.

İlkin verilənlər • Yerin relyefi: dağlıq; • RKK aparılmasına verilən vaxt: Ty = 2 saat;

• İlin fəsli: yay;

• Sutkanın hissəsi: gündüz;

• Hava kəşfiyyatı aparılan rayon: “D” - şəhəri;

• Texnikanın tipi: Mİ - 24r vertolyotu; • Hava RKK manqalarımn sayı və onların yerləşdirilməsi

məntəqəsi: “D” şəhəri - 2, “S” şəhəri -1. Digər məlumatlar kəşfiyyat sxemində qeyd olunub (şəkil

2.13.) Həlli: 1. Sxemlə (xəritə ilə) kəşfiyyat rayonunun sahəsi tə-yin

edilir:

Sjç = 320 km^. 2. Kəşfiyyat rayonu üçün yerin xarakterini nəzərə alan

düzəliş əmsah təyin edilir (cədvəl 2.3.):

116

3. Kəşfiyyat rayonunun sahəsinin gətirilmə qiyməti hesablanır:

Sjf = Sk K„ = 320-1,2 = 384

4. Hava kəşfiyyatının bir manqası tərəfindən apanlan kəşfiyyatın orta sürəti təyin edilir (cədvəl 2.4):

= 260km^ /saat .

Qeyd: Hava kəşfiyyatı manqasmm, radiasiya və kimyəvi kəşfiyyatların aparılması sürəti iki qiymətlər arasından ən kiçiyi kimi qəbul ediləcək: radiasiya kəşfiyyatının apaniması sürəti və kimyəvi kəşfiyyatmın aparılması sürəti.

5. Xüsusi şəraitdə RKK aparılması sürətinin azalmasını nəzərə alan əmsal təyin edilir (cədvəl 2.5). Yay, gündüz və dağlıq relyef şəraiti üçün:

K« = 0,5.

6. “D” şəhərində RKK aparılması üçün tələb olunan

manqalarm sayı hesablanır.

Sİ 384 Ns = ^ ----- = ——— = 0,98 « 1 manqa.

Vs'Ty’Ka 260-3 0,5 ^

Hava RKK bir manqasının qüvvələri ilə 3 saat müddətində “D” şəhərində radiasiya və kimyəvi şəraiti aşkar etmək mümkündür.

7. Bir manqamn qüvvələri ilə 3 saatda RKK apara biləcək raoynunun maksimal sahəsi hesablanır:

s“** =Vs-Ty-Ka = 260-‘i0,5=:39Qkm'^.

8. Qüvvələrin sayı lazımi qədər olduğuna görə kəşfiyyat aparılan rayon iki sahəyə bölünür, müvafiq olaraq

5l = 150/tm^, 52 = 170/tm^.

9. Hər bir sahədə RKK aparılması vaxtı dəqiqləşdirilir

117

118

niFƏSİL QƏZA XtLASETMƏ VƏOtGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏRİNAPARBJ4ASININ TAKTİKİ ÜSULLARI VƏ

ARDICILLIĞI

§ 3.1. QƏZA VƏ TƏBtt FƏLAKƏT NƏTtCƏI^RİNtN ARADAN QALDIRILMASI ÜZRƏ VƏZİFƏLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

İstehsalat qəzaları və təbii fəlakətin nəticələrinin aradan qaldırılması - zədələnmə (zəhərlənmə) ocaqlarında, fəlakətli subasma zonalarında və təbii fəlakət rayonlarında zərər çökmiş əhaliyə hər cür yardım göstərmək, dağıntıların və itkilərin artmasının qarşısını almaq, eləcə də şəhərlərin, yaşayış məntəqələrinin və təsərrüfat obyektlərinin hə-yat fəaliyyətini bərpa etmək məqsədilə qısa müddətdə həyata keçirilən tədbirlərin cəmindən ibarətdir.

Güclü istehsalat qəzalan və təbii fəlakətin nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə vəzifələr ancaq baş vermiş hadisənin nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə passiv tədbirlərlə məhdudlaşmır. Bu vəzifələr sırasına həmçinin həmin hadisələrlə fəal mübarizə tədbirləri: onların proqnozlaşclınlması, qarşısımn ahnması, bir sıra qəzaların hələ başlanğıc mərhələsində məhdudulaşdırılması (meşə yanğınlarınm söndürülməsi, daşqınlarla mübarizə, su bəndlərinin yarılmış yerlərinin bərkidilməsi, daşqın təhlükəsi zamanı əlavə bəndlər düzəldilməsi və s.) daxildir.

Buna müvafiq olaraq, fəlakətlərin (istehsalat qəzaları və kor-təbii hadisələrin) nəticələrinin aradan qaldırılması işləri altı qrup ləşkilaiı və mühəndis tədbirlərini əhatə edir:

I qrup - təbii fəlakətlərin proqnozlaşdırılması; bu qrupa hadisələrin qanunauyğun təkrarına aid statistil^c hesablamalar günəşin fəallaşması hadisəsinə dair kosmik (süni peyklərdən ahnan) məlumatlar, meteoroloji, seysmik, vul- kanik, bioloji və s. proqnozlar daxildir.

119

n qrup - gözlənilən təhlükə barədə əhalini xəbərdar etmək və məlumatlandırmaq da daxil olmaqla, təbii fəlakətlərə və qəzalara qarşı mübarizə, onlarm qarşısımn alınması, nəticələrinin məhdudlaşdırılması, zədələnmələrin və itkilərin azaldılması tədbirlərindən ibarətdir.

in qrup - təbii fəlakət rayonlarında və istehsalat qəzaları ocaqlarında aparılan xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərdən ibarətdir; belə işlərə aşağıdakılar daxildir: mühəndis kəşfiyyatı - dağıntıların dərəcəsinin və həcminin, zəhərlənmə zonalarımn ölçülərinin, yanğın və ya daşqınların yayılma sürəti və istiqamətinin təyin edilməsi; təhlükəyə bilavasitə məruz qalan obyektlərin və yaşayış məntəqələrinin aşkar olunması; təhlükənin qarşısını almaq və ya aradan qaldırmaq üçün lazım olan qüvvə və vasitə qruplaşmalarımn müəyyən edilməsi; daşqın rayonlarından, zəhərlənmə zonalarından, yanğın ocaqlarından uçqunlardan, yanan və zədələnmiş binalardan və mühafizə qurğularından insanlarm, heyvanların, maddi sərvətlərin xilas edilməsi və zədəlilərə tibbi yardım göstərilməsi; xilasetmə işlərinin aparılmasını təmin edən və sonrakı bərpa işlərinə zəmin yaradan digər təxirəsalınmaz işlərin icra edilməsi; şəhərlərdə və digər yaşayış məntəqələrində həyat fəaliyyətinin bərpa edilməsi; fəlakət rayonlarında ictimai asayişi təmin etmək üçün komendant xidmətinin təşkili; maddi sərvətlərin qorunması; həlak olmuş adamların axtarılması, şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi və dəfn edilməsi.

IV qrup - zərər çəkmiş rayonların əhalisinə maddi yardım və digər növ yardımların göstərilməsi.

V qrup - müvəqqəti bərpa, sonra isə tam əsaslı bərpa tədbirləri; belə tədbirlər çox vaxt yaşayış məntəqələrinin, sənaye müəssisələrinin və digər təsərrüfat obyektlərinin yenidən qurulması işləri ilə birgə aparılır. Zədələnmiş mülki və sənaye binalarının, qurğularm, su mənbələrinin, kommunal və energetika şəbəkələrinin, rabitə və nəqliyyat kommunikasiyalarının, o

cümlədən, dəmir yolu və aVtomobil yolları-

120

nm, körpülərin, hava və dəniz limanlarının, boru kəmərlərinin, hidrotexniki qurğuların, kənd təsərrüfatı və meşə sahələrinin bərpa edilməsi; nadir tarixi abidələrin incəsənət və memarlıq abidələrinin bərpa və ya konservasiya olunması; tamamilə dağılmış bina və qurğular əvəzinə yenilərinin tikilməsi.

VI qrup - təsərrüfat obyektlərində işin dayanaqhğını yüksəltmək üzrə yerinə yetirilən mühəndis-texniki tədbirlər; belə tədbirlər təbii fəlakət və ya qəzalar təkrarən baş verən hallarda onların dağıdıcı təsirinə obyektin qurğulaırmm etibarlı surətdə davam gətirməsini təmin etmək, eləcə də sonradan onların sıradan çıxmasına qarşı profilaktiki işlər görmək, canlı qüvvələrin, maddi sərvətlərin və incəsənət əsərlərinin qorunması məqsədilə həyata keçirilir.

Qəzaların və təbii fəlakətlərin nəticələri aradan qaldırılarkən yerinə yetirilən tədbirlərin ən çətini və çox zəhmət tələb edənləri - III və IV qruplara aid tədbirlərdir.

Fəlakətlər nəticəsində yaranan fövqəladə hallarda zədələnməyə məruz qalan obyektin məhdudlaşnuş yerli imkanları və vaxtın qıtlığı şəraitində təbii fəlakətlər və qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə tədbirlər müəyyən ar- dıcılhqla apardır və bir çox təşkilatların qüvvə və vasitələrin cəlb olunmasını tələb edir.

Buna görə də, baş verə biləcək qəza və fəlakətlərin aradan qaldırılması üzrə əvvəlcədən plan tərtib etmək lazımdır. Fəhlə və qulluqçular qəza şəraitində işləməyə hazır- lanmahdırlar. Bunlardan əlavə, xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılması üçün qüwə və vəsait ehtiyatlarının yaradılması vacibdir.

İstehsalat qəzaları zamam mühəndis-xilasetmə və qəza-bərpa işlərinin icrasına dərhal başlanmalıdır. Bu zaman əsas vəzifə qəzaların genişlənib fəlakətə çevrilməsinin qarşısım almaqdan və daha çox insanın həyatım xilas e tməkdən ibarət olmalıdır. Lakin istehsalat qəzalanmn aradan qaldı- rdması təcrübəsi göstərir ki, buna nail olmaq çətindir və bə

121

zən qeyri-mümkündür. Belə ki, qəza yerinə şəhərin və ya yaşayış məntəqəsinin hər tərəfindən çoxlu adam axışıb gəlir, obyektə gedən bütün yollar tutulur, bunun nəticəsində də xilasedicilərin iş apanlacaq sahələrə gətirilməsinin sürəti azalır, vaxt itirilir. Bu müddət ərzində isə qəzalar genişlənməkdə davam edir. Belə şəraitdə ictimai asayişi təmin etmək, kənar əhalinin qəza sahələrinə keçməsinin qarşısım almaq, xilasedici qüvvə və vəsaitlərin obyektə sürətlə gətirilməsi üçün müvafiq küçə və keçidlərin boşaldılması xüsusən vacibdir.

Binaların deformasiyaya uğramasma və uçulmasma səbəb olmuş istehsalat qəzalarımn nəticələrini aradan qaldırarkən aşağıdakı işlər icra edilir: qəza yerinin əhatəyə ahn- ması və qorunması; zədələnmiş adamlann və maddi sərvətlərin axtarılmasından və uçqunların altından onları xilasetmə işləri; bərpa edilməsi mümkün sayılmayan və ətrafdakılar üçün qorxu törədən binalann divarlarının və digər qurğuların konstruksiyalanmn tamamilə uçurulub təhlükəsiz hala salınması; kommunal-energetika şəbəkələrində qəza- bərpa işləri; deformasiya nəticəsində əyilmiş və təhlükə törədən qurğu və ya konstruksiyaları bərkitməklə uçqunlann genişlənməsinin qarşısmı almaq üçün qurğu və binalann qısamüddətli bərpası işləri; yaşayış məntəqələrində əhalinin həyat fəaliyyətinin və obyektlərin işini təmin etmək məqsədilə, bina və qurğuların müvəqqəti bərpası işlərinə yardım göstərmək.

IV qrup tədbirlər (zərər çəkmiş rayonların əhalisinə yardım) hökümətin səlahiyyətlərinə aiddir və yerli hökümət orqanları və könüllü təşkilatlar (qızıl aypara cəmiyyəti və s.) vasitəsilə həyata keçirilir.

V qrup tədbirlər (dağıdılmış şəhərlərin və digər obyektlərin bərpası), eləcə də VI qrup tədbirlər (təsərrüfat obyektlərində işin dayanaqlığım yüksəltmək, təkrar qəzala- rm təsirinə obyekt qurğulanmn davam gətirməsini, təkrar qəzalann qarşısının ahnmasım təmin edən mühəndis-texniki

122

tədbirlər) müvafiq nazirliklərin, idarələrin, ixtisaslı tikinti, quraşdırma və başqa təşkilatların qüvvələri ilə və ya zədələnmiş obyektdə bu məqsədlə yaradılan təmir - bərpa briqadaları tərəfindən yerinə yetirilir. Müəssisənin rəhbəri bəzi hallarda belə briqadalann heyətinə xilasediciləri də daxil edə bilər.

Qəza və təbii fəlakətin nəticələri aradan qaldırılarkən III və V qrupa aid tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün daha çox qüvvə və vasaitlər tələb olunur.

§ 3.2. QƏZA XİLASETMƏ VƏ DİGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏRİN APARILMASININ

TAKTİKİ ÜSULLARI VƏ ARDICILLIĞI

Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərə (QX və DTİ)

xilasedicilər qəza ocağına və ya təbii fəlakət rayonuna gələndən

dərhal sonra, mühəndis kəşfiyyatı ilə birgə baş- lanmahdu:. Bu

işlər fasiləsiz olaraq gecə və gündüz, hər cür hava şəraitində,

dağmtılar, yanğınlar, atmosferin və ərazinin zəhərlənməsi,

daşqınlar və başqa mürəkkəb vəziyyətdə belə yerinə

yetirilməlidir. Daha çox adamın və maddi sərvətlərin xilas

edilməsinə nail olmaq məqsədilə QX və DTİ qısa müddətdə təşkil

edilməli və icra olunmahdır. Bu isə xilasedicilərdən yüksək

mənəvi-psixoloji dəyanət, iradə, mərdlik, mətanət, fiziki dözum

və bütün qüvvəsini vəzifələrin icrasına səfərbər etməyi tələb edir.

QX və DTİ apanlarkən vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə

yetirilməsinə xilasedicilərin yüksək dərəcədə hazırlığı, qəza və

fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılmasına hər an hazır olması

sayəsində nail olunur.

Xilasedici dəstələr, qəza-bərpa dəstələri və digər dəstələr

istehsalat qəzaları və təbii fəlakətlər zamanı iş aparılacaq sahələrə

(obyektlərə) bilavasitə toplamş rayonlarında hazu: vəziyyətə

gətirildikdən sonra göndərilir. Dəstələr fəlakət

123

rayonuna müstəqil surətdə və ayrıca marşrut üzrə yürüş edərkən,

lazımı hallarda onların heyətindən hərəkəti təmin edən dəstə

(HTD) təşkil edilir. Məsələn, yollar palçıqla, qarla örtülən

hallarda hərəkəti təmin edən dəstələr zədələnmə ocağına marşrut

üzrə irəliləyərək dəstənin hərəkət yoUarm- da keçid yerləri,

bərələr düzəldir, uçulmaq qorxusu yaradan konstruJcsiyaları

bərkidir və ya dağıdır, yanğınları məhdudlaşdırır, yaxud

söndürürlər.

Müəyyən edilmiş sahəyə xilasedicilərin gətirilməsini,

onlarm iş yerlərinə və obyektlərinə çıxarılmasını, o cümlədən

uçqunlarda keçidlər düzəldilməsini dəstələr öz qüvvələri və

vasitsılərilə təmin edirlər. Kəşfiyyat manqalan öndə gedərək

marşrutları yoxlayır, dagmtılann xarakterini və oradan keçmək

üçün yolları müəyyən edirlər.

Təbii fəlakət rayonlannda tapşınqların müvəffəqiyyətlə

yerinə yetirilməsinə nail olmaq üçün xilasedicilər ehtimal edilən

iş sahələrinin (obyektlərinin) xüsusiyyətlərini və xarakterini

əvvəlcədən öyrənməli; iş aparılcaq sahələrə gedən marşrutda

yollann nə vəziyyətdə olduğunu bilməli; yerli hava şəraitini və

digər şəraiti nəzərə almaqla, təbii fəlakətin törədə biləcəyi ən

səciyyəvi nəticələri qiymətləndirməlidirlər. Xilasedicilərə ehtimal edilən iş sahələrinin planının surətləri verilməlidir.

Qəza ocağına, yaxud təbii fəlakət rayonuna (məsələn, zəlzələ ^'ə ya sürüşmə nəticəsində dağıntı baş vermiş sahələrə) çatdıqda, xilasetmə işlərinin rəhbəri xilasedicilərin dər- hd iş obyektinə girməsini təşkil edir; bu məqsədlə o, texni- kamn iş yerinə aparılacağı yolu, giriş və çıxış qaydasım dəqiqləşdirir, texnikamn çevik hərəkətini təmin edən tədbirlər görür; qəza ocağına giriş yollannda maşınların hərəkətinə mane olan uçqun qalaqları, su basmış sahələr və s. əngəllər varsa, oradan keçid düzəltmək üçün görülməli işləri müəyyənləşdirir və lazımı hallarda bu məqsədlə müvafiq işçi qüvvəsi-xilasedici qruplardan xərəkçi manqalan ayırır.

124

Xilasedicilər və mexanizasiya vasitələri iş aparılacaq sahələrə çatanadək kəşfiyyat qrupu istehsalat qəzası nəticəsində baş verən zəhərlənmənin xarakterini müəy>’ən edir, uçqunları nəzərdən keçirir, 'orada qalan adamlann yerini, vəziyyətini öyrənir. Texniki-qəza manqaları kornmunal- enerji şəbəkələrində və texnoloji xətlərdə baş vermiş qəzaların yerini və xarakterini aşkar edir, orada qəza-bəıpa işləri görür. Xilasedicilərin xərəkçi manqaları uçqunlarda, zədələnmiş və dağıdılmış binalarda qalan zədəli adamları axtarıb tapır və sanitar drujinaçıları ilə birlikdə onlara ilk tibbi yardım göstərirlər. Xilasedici manqalar mühəndis texnikası gəlib çatanadək avtokranların, kompressor stansiyalarının və digər mexanizmlərin qoyulması üçün yerlər düzəldir, əllə və ya daşman yüngül mexanizasiya vasitələrindən istifadə etməklə uçqunların sökülüb təmizlənməsi işlərini y<jrinə yetirirlər.

Uçqunlarda keçidlər düzəldikcə və, giriş yollarında maneələr aradan qalxdıqca iş yerlərinə əsas qəza-bərpa qüvvələri gətilirir və xilasetmənin tam həcmdə geniş aparılmasına başlanır. Burada əvvəlcə yanğınsöndürən manqalar, onların ardmca mexanizasiya manqaları və ya mexanizm- lərlə gücləndirilmiş xilasedici manqalar daxil olurlar

Xilasetmə işlərinin rəhbəri kəşfiyyat məlumatlarına və özünün şəxsi müşahidələrinə əsasən şəraiti dəqiqləş<lirir, xilasedici qüvvələrin iş sahələrində yerləşdirilməsi baırədə qə- ranm obyektin sxemində qrafiki şəkildə göstərir V D işlərin aparılmasım təşkil edir. Tapşırıqların icrasına başlamazdan əvvəl onların daha məqsədəuyğun icrasınm taktiki üsulları, maşınlardan və digər mexanizmlərdən istifadə olunması qaydaları, eləcə də işlərin gedişində təhlükəsizli-yin təmin olunması üzrə tədbirlər müəyyənləşdirilir.

Xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin icrasının taktiki üsulları və ardıcıllığı bina və qurğularda dağmtılann dərəcəsindən və xarakterindən, uçqunlann strukturundan, kommunal-enerji şəbəkələrindənki qəzaların, eləcə də zəhər

125

lənmənin, yanğınların miqyasından və xilasetmə işlərin təşkilinə

və aparılmasına təsir göstərən digər amillərdən asılı olur.

Mexanizasiya manqaları orta dərəcəli, güclü və tam dağıntı

zonalarında ilk növbədə qəza yerlərinə, adamların qalması ehtimal

edilən zədələnmiş və uçulmuş binalara, qurğulara keçidlərin, eləcə

də zədələnmiş adamları köçürən yük və santar maşınları üçün

yolların düzəldilməsi işlərini təşkil edirlər. Keçidlər buldozer

manqalarının qüvvələrilə düzəldilərkən hərəkətin istiqaməti, bu

manqaların fəaliyyət qaydası, işin ardıcılhğı və icra müddəti

müəyyən edilir.

Yanğınsöndürən manqalar yürüşdə kəşfiyyatçıların ardınca

iş sahəsinə (obyektinə) daxil olaraq ən əvvəl zədəli adamlar qalmış

yerlərdə, uçqunların yaxınlığında, eləcə də xilasedicilərə təhlükə

yaranan yerlərdə yanğınları məhdudlaşdırır və ya söndürür,

bununla də zədələnmiş adamların oradan çıxarılmasını və ya

nəqliyyata mindirmə yerlərinə aparılmasını təmin edirlər.

Yanğınsöndürən maşmalar və digər yanğınsöndürmə vasitələri elə

mövqelərdə yerləşdirilir ki, burada vəzifələrin yerinə

yetiriliməsinə imkan yaranır və iş vaxtı yerlərin tez-tez

dəyişdirilməsi tələb olunmur. Yanğın şlanqları (xortumları) su

mənbələrinin yeri və yanğın lülələrilə manevr edilməsi nəzərə

alınmaqla yanğın ocağı istiqamətində elə açılır ki, iş vaxtı onların

zədələnmsinə yol verilməsin.

Yanğın şlanqı xətlərinin nəqliyyat kommunikasiyaları ilə

kəsişdiyi yerlərdə maşınlar üçün şlanqın üstündən keçid düzəldilir

(şlanqı keçid yerlərində metal borulara yerləşdirməklə, relsin

altından şpallarm arası ilə keçirməklə və sair üsullarla).

Lazımı hallarda yanğınsöndürmə vasitələrinin bir

qismindən uzaqdakı su mənbələrindən yanğın yerinə su vurmaq üçün istifadə edilir.

126

Yanan binalardan adamlann xilas edilməsi işlərini yanğın söndürülən manqalar xilasedicilərlə birlikdə yerinə yetirirlər. Bu işə yanğınsöndürən manqamn komandiri rəhbərlik edir. İlk növbədə zədələnmə ocağına gələn marşrutda, xilasetmə işləri aparılan obyektlərdə və zədəli şəxslərin köçürülməsi yollarındakı yanğınlar məhdudlaşdırılır və söndürülür. Xilasediciləri başdan-başa yanğınlar zonasından keçirmək üçün oradan keçid yerləri düzəldilir ki, bu işə əsas yangmsöndürmə qüvvələri cəlb edilir.

Mexanizasiya vasitələri və sanitar manqaları ilə gücləndirilmiş xilasedici manqaların bir qismi zədələnmiş adamları axtarıb uçqunlar altından xilas edir, dağılmış və yanan binalardan, qaz (tüstü) bürümüş otaqlardan çıxarıb ilk tibbi yardım göstərirlər. Buldozerlərlə, ekskovatorlarla, motonasoslarla və digər mexanizasiya vasitələrilə gücləndirən xilasedici manqalarm digər qismi bu zaman qəza yerlərinə irəliləyir, şəbəkələrin zədələnmiş sahələrini tapıb kilidlə- yici, yaxud bağlayıcı tərtibatla şəbəkədən ayırır və ya qəzaları yerindəcə aradan qaldırırlar.

Kommunal-enerji şəbəkələrində və texneloji xətlərdəki dağıntılar və qəzalar adamların həyatına təhlükə törədən və işlərin icrasına mane olan hallarda QX və DTİ keçidlərin düzəldilməsi və yanğınlann söndürülməsi ilə birgə apanhr; adamlar olan yerlərdə qaz və subasma təhlükəsi yarandıqda isə xilasetmə işləri ilk növbədə adamların həyatı üçün qorxulu sahələrdə yerinə yetirilir.

Qaz şəbəkəsi manqaları, güclü təsirh zəhərli maddə kommunikasiyaları və sistemlərinin dağıdılması nəticəsində yaranan kimyəvi zəhərlənmə ocaqlarını ləğv edir və qaz şəbəkələrində qəzaları məhdudlaşdırırlar. Mexanizasiya manqaları iş aparılan sahələrdə ərazini, binaları, qurğuları və texnikanı zəhərsizləşdirirlər. İlk növbədə zavoddaxili yollar və keçidlər (yaşayış binalarfnm həyətləri), sonra isə zəhərlənmə mənbəyi ola biləcək sahələr zərərsizləşdirilir. Tozu azaltmaq və zərərh maddələrin nəfəs orqanlarına keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə xilasedicilər keçidləri uçqun qalıqlarından təmizləyərkən ayrı-ayrı sahələrə su çiləyir,

127

eləcə də yaralılar nəqliyyata mindirilən yerləri və digər sahələri zərərsizləşdirirlər.

Samtar manqaları zədəlilərə zədələnmə yerindəcə ilk yardım göstərir və onları yük və ya sanitar maşınlarında tibbi yardım məntəqələrinə köçürürlər. Həkim, yaxud feld- şer zədəli adamların tibbi çeşidlənməsinə bilavasitə rəhbərlik edir, onların nəqliyyat vasitələrində düzgün yerləşdiril- məsinə ^'ə vaxtında müalicə ocağına göndərilməsinə nəzarət göstərir.

Zədələnənlərin köçürülməsilə bir vaxtda, qalan əhali də zəhərli sahələrdən piyada və ya nəqliyyat vasitələrində çıxarılır. Bu iş ən qısa marşrutlarla və küləyin istiqaməti nəzərə alınmaqla yerinə yetirilir.

QX və DTİ-nin gedişində xilasedicilərin tapşırığı yerinə yetirməsinə və qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsinə nəzarət edilir; onlara yeni tapşırıqlar verilir və ya əvvəl verilmiş tapşırıq də(iiqləşdirilir; adamların xilas edilməsinə daha yaxşı nail olmaq üçün xilasetmə qüvvələri və vasitələri manevr etdirihr; xilasedicilərin fəaliyyəti hərtərəfli təmin olunur.

Adamların xilas olunması ilə əlaqədar işlər fasiləsiz surətdə, bu işlər tamamilə başa çatdırılanadək davam etdirilir. Lazıınaı hallarda xilasedicilərin növbələr üzrə işləməsi və dincəlməsi, iş yerində və ya müəyyən olunmuş sahədə yediz- dirilməsi təşkil edilir. Növbələrin dəyişdirilməsi qaydasını rəis təyin edir; o, obyektdə zəhərlənmənin dərəcəsindən, mühafizə kostyumunda və əleyhqazda qalmağa yolverilən müddətdən, ətraf havanm temperaturundan asıh olaraq növbələıin dəyişdirilməsi müddətlərini və təşkili qaydalarım müəyyən edir.

Xilasetmə işlərinin fasiləsizliyinə nail olmaq məqsədilə növbələı bilavasitə iş yerlərində dəyişdirilir. Lazımi hallarda texnika işə gəlmiş növbəyə iş yermdəcə təhvil verilir. Növbələr dəyişdirilən vaxt iş sahəsinin (obyektlərin) rəhbəri- dəyişdirlən (növbəni təhvil verən) qrupun komandiri hesab olunur. Tapşırıq yerinə yetirildikdən sonra xilasedicilər onlar üçün müəyyən olunmuş rayonda yerləşdirilir və sonrakı fəaliyyətə hazırlanırlar.

128

IVFƏSİL

DAĞINTILAR ALTINDA OLAN VƏ ZƏDƏLƏNƏN ADAMLARIN XİLAS EDİLMƏSİ ÜÇÜN ÜSULLAR VƏ VASİTƏLƏR

§ 4.1. DAĞINTILARIN XARAKTERİSTÖIASI

Uçqun binalar dağılarkən hissələrin (divarların, üst örtüklərin, daxili avadanlıqların, mebelin və s.) qalaqlanmış qırıntılarına deyilir. Uçqunların forması, ölçüləri və tərkibi dağılan binaların xarakterindən, dağıdıcı təsirin qiymətin- dən və istiqamətindən asıh olur.

Belə hesab edilir ki, bina ancaq güclü dərəcədə və ya tam dağılarkən uçqun yaranır. Güclü dərəcədə dağılma za- mam binamn tikinti həcminin yarısına qədəri uçquna çevri- lir. Xarici görünüşünə görə, uçqun birtərəfli (əcnəbi mənbə- lərdə leanto), ikitərəfli (tent), V- formalı (V-shape) və ya ya- stı (pansake) ola bilər. Binalar güclü dərəcədə dağılarkən yaranan uçqunların əsas növləri şəkil 4.1-də təsvir edilmiş- dir.

□ □ □□□ □ □ D D D □ □ □ □ □

□ □ □□□ a.

□ □□ □ □□ □ □□ n n n

□ □) □ □ □ □ □ □ ÜD

C.

Şəkil 4.1. Binalar güclü dərəcədə dağılarkən yaranan uçqunlann növləri:

a- birtərəfli, b-V formalı, c- V-ikitərəfli, ç- y;3istı

129

Tam halda (tamamilə) dağılarkən bina bütünlükdə uçquna çevrilir. Xarici görünüşcə belə uçqunlar olduqca oxşardır, lakin dağıdıcı təsirin xarakterinə görə bu uçqunları da üç qrupa ayırmaq mümkündür (şəkil 4.2).

Strukturuna (yəni, tərkibinə) görə uçqunlar şərti olaraq ağır, orta dərəcəli və yüngül uçqun növlərinə ayırırlar.

□ □ □

□ □ □ İ O D Ü T ^tlqaməti

Dağıdıcı

tasblarin

İD /puu

İn n n

A n D U

\ b.

Dağıdıcı təslrtarln tetlqamaa

UtLMUUimM*

Şəkil 4.2. Binalar tamamUə dağılarkən yaranan uçqunların növləri:

a- binanın konturundan kənarda baş yermiş partlayışlardan yaranan uçqun; b- binamn daxilində baş vermiş partlayışlardan yaranan uçqun; ç- zəlzələ nəticəsində yaranan uçqım.

1. dağıdıcı təsirin istiqaməti 2. dağıdıcı təsirlərin istiqamətləri Uçqunları daha əsash xarakterizə etmək üçün onlarm

göstəricilərini müəyyənləşdirirlər. Uçqunların əsas göstəriciləri bunlardır:

130

• Uçqunun hündürlüyü - binanın konturu daxilində yerin səthindən uçqunun maksimal səviyyəsinədək olan məsafə, m;

• Uçqunun iriboşluğu-uçqunun hər 100 kub.m-nə düşən boşluqlann həcmidir, %; ağır uçqunlarda iriboşluq - 60%-dək, orta dərəcəli və yüngül uçqunlarda isə müvafiq surətdə -45-55%-ə və 35-45%-ə çata bilər;

• Bina qınntılarmm kənara atılması uzaqhğı-binanm konturundan qırmtılarının əsas kütləsinin hüdudlannadək olan məsafə,m;

• Qınntılann ölçülərinə görə uçqunun strukturu; iri qırıntılar - ölçüləri 0,5 kub.m-dən artıq, orta ölçülü -0,1-0,5 kub m, xırda qınntılar isə -0,1 kub m-dən az olan qınntılar hesab edilir;

• Elementlərinin tərkibinə görə uçqunun strukturu; uçqunlar dağılmış binanm hansı inşaat materiallarmdan istifadə edilməklə tikildiyindən asıh olaraq fərqlənir və onlarm kərpic, dəmir-beton və qarışıq tərkibli (stnıkturlu) növləri ola bilər;

• Armaturun miqdarma görə uçqunun strukturu. Bütün uçqunlar öz həcmlərinə görə eyni tərkibli olmur.

Adətən, uçqunlarm səthində sıxlıq daha yüksək olur. Burada həmçinin xırda qınntılann əsas kütləsi, dam örtüyünün qınntüan, tikinti tullantılan yığılmış olur.

Uçqunun mərkəzində və aşağı hissəsində əksərən iri və orta ölçülü qırmtılara, boşluqlara daha çox rast gəlinir, boş- luqlarm ölçüləri daha böyük olur. Qınntılann belə yerləşməsi uçqunun formalaşmasımn təbiəti ilə izah edilir. Bina uçularkən onun yuxan mərtəbələrinin konstruksiyalan daha uzun məsafə qət edir, daha artıq sürətlənmə alır və daha yüksək dinamik təsirə məruz qalır. Bu ona səbəb olur ki, bu konstruksiyalar əksərən xırda qırmtılara və zir-zibilə çevrilir. Binalann aşağı mərtəbələrinin hissələri uçularkən az dağıhr və üst-üstə qalaqlanaraq ikinici tağtavan (qüvvə) əmələ gətirir ki, burada da xeyli miqdar boşluqlar yaranır.

131

Boşluqlarm yaranması daha çox ehtimal olunan yerlər- binaların salamat qalnuş küncləri və pilləkan qəfəsləri (lift şaxtaları) yaxınlığındakı sahələrdir.

Bir çox hallarda bina uçularkən ikinci tağtavan yaranmır. Belə hal zəlzələ və divarları kifayət dərəcədə möhkəm olmayan binaların şaquli (vertikal) istiqamətdə çökməsi nəticəsində baş verə bilər. Bu zaman yaranan uçqunlarda mər- təbələrarası örtüklər nisbətən zəif dağılmış olur və onlar praktiki olaraq biri digərinin üstünə düşür. Belə uçqunda boşluqkır nisbətən azdır. Bu cür uçqunlar zəlzələ nəticəsində, xüsu sən də panel tikililərdə meydana gəlir və “çoxqath piroq” adlanır.

Belə uçqunlar xilasetmə və digər işlər üçün ən mürəkkəb və çətin uçqunlar sayılır.

Uçqunlarda zərərçəkmişlərin axtarılması, qəza- xilasetmə və digər təxirsahnmaz işlərin (QXDTİ) təşkili üçün uçqunlarda qalmış insanların ən çox ehtimal edilən yerlərini müəyyən etmək olduqca vacibdir.

Binanın dağılması müddətinin saniyələrlə hesablandığını nəzərə alaraq təxmin etmək olar ki, zərərçəkmişlə binanın dağıldığı anda yerləşdikləri bina divarlarımn, örtüklərin, mebelin və s. qırmtılanmn yaxıhğında olacaqdır.

Bels təxmin praktikada dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Buna dağılan anda zərərçəkənin olduğu yer və zəlzələdən 6 saat sonra QXDTİ apanlarkən xilasedicilər tərəfindən onun tapıldığı uçqun sahəsi şəkil 4.3-də göstərilmişdir.

132

Şəkil 4.3.6 mərtəbəli bina dağılarkən zədələnənlərin uçqunda qaldığı yer:

a- iş masası arxasında (dağılma amnda); b- uçqunda

Yuxarıdakı təxminlərdən belə nəticə çıxarmaq mümkündür ki, uçqunlarda zərərçəkənlərin ən çox ehtimal edilən qalması yerləri bunlardır:

• Yaşayış binalarında: gündüzlər-yaşayış otaqları və pü- ləkənlər, gecə vaxtı-yataq otaqları;

• İctimai istehsalat binalarında: zallar, sexlər, xüsusən də

əsas və ehtiyat çıxış yollarının yaxınhqları;

• Yaşayş binası dağılarkən zərərçəkənlərin qalacağı ən çox

ehtimal olunan yerlər şəkil 4.4-də göstərilmişdir.

133

Qfta darscoii tam dağılmalarda

•**^1

Şəkil 4.4. Uçqunlarda zədələnənlərin qala biləcəyi verlər:

1- dam örtüyünün, arakəsmələrin, mebelin qırıntıları altında; 2 • həmçinin taxtapuşun və divarların altında; 3- binada və küçədə xırda qırıntılar altında; 4- küçədə divarın dibində yüksək uçqunlar altında; 5- zirzəmidə divarın dibində; 6- həmçinin çöl divarın dibində; 7- həmçinin kiçik uçqun altında; 8- həmçinin içəri divarın dibində hündür uçqun altında; 9- kiçik uçqun tərəfdən çöl divarın dibində taxtapuşda; 10- həmçinin yüksək uçqun altında; 11- həmçinin içəri tərəfdə; 12- küçədə uçqun altında; 13,14,15- binanın içərisində və küçədə müxtəlif dərinliklİ uçqun altında.

§ 4.2. DAĞINTI ALTINDA QALAN ADAMLARIN A3CTARILMASI, ÇIXARILMASI ÜSULLARI VƏ VASİTƏLƏRİ

Dağılmış binaların uçqunları altında qalan zərərçəkənlərin axtarılması-adamları aşkar etmək və onların yerlərinin

134

funksional vəziyyətini, habelə lazımi yardımın həcmini müəyyənləşdirmək üzrə axtarış bölmələrinin fəaliyy

ətinin cəmidir. Zərərçəkənlərin axtarılması - xüsusi olaraq hazırlanan

axtarış bölmələri xilasedicilərinin (qruplar, manqalar, heyətlər) qüvvələri ilə, zədələnmə ocağında və iş yerlərində ümumi kəşfiyyat (rekoqnosirovka) və mühəndis kəşfiyy atı aparılandan sonra yerinə yetirilir.

Zərərçəkənlərin axtaniması zamanı bu bölmələrin vəzifələri aşağıdakılardır:

• Zərərçəkənlərin funksial halım və lazımı yardımın həcmini dəqiqləşdirmək;

• İnsanlara ikinci zədələyici amillərin təsirinin təhlükəli olduğunu aşkar emək.

Müvafiq qüvvə və vasitələrin mövcudluğundan asılı olaraq axtarış işləri aşağıdakı üsullarla aparıla bilər:

• Xilasetmə işləri sahəsini (obyekti, binanı) vizual üsulla başdan-başa yoxlamaqla;

• Xüsusi öyrədilmiş itlərdən istifadə etməklə (kinoloji üsul); • Xüsusi axtarış cihazlarından istifadə etməklə (texniki üsul); • Şahidlərin məlumatları əsasında.

XUasetjBQ işləıi sabəsİDİD (obyektin, binanın) vizual üsulla başdan-başa

yoxlanması - axtarış xilasetmə kəşfiyyat bölmələri və ya bu məqsədlə xüsusi təşkil edilən bölmələr (tağım, qrup, heyət) tərəfindən yerinə yetirilə bilər. Bu işə təyin edilən bölmənin tərkibi-yoxlanılan uçqunun sahəsindən və hündürlüyündən, binanın dağılmasının xarakterindən və funksional təyinatından, meteoşəraitdən, ilin fəslindən və sutkanın vaxtından, habelə bir sıra digər şərtlərdən asılı olaraq müəyyən edilir. '

135

Obyektin və ya iş yerinin ərazisini yoxlamaq üçün 2-3 nəfərdən ibarət heyət göndərüir. Axtanş sahəsi zolaqlara bölünür və hər zolağa bir heyət təhkim edilir. Axtarış zo- lağımn eni bir sıra amillərdən asıh olaraq təyin edilir (uçqunun xarakteri, hərəkət şəraiti, görünüş sahəsi və s.) və 20-50 m. ola bilər. Axtanş işlərinin ən səmərəli üsulu - kəşfiyyatçılar cütünün ziqzaqaoxşar (əyri-üyrü) xətt-üzrə hərəkətidir (şəkü 4.5).

Şəkil 4.5. Xilasetmə işləri sahəsinin vizual üsulla başdan-başa yoxlanması sxemi:

1- axtarış sahəsinin hüdudları; 2- heyətin hərəkət marşrutu; 3- axtanş sahəsinin hüdudları; 4- axtanş zolağı. Kəşfiyyatçıların hərəkət sürəti 1-2 km/saatdır. Heyət aşağıdakı avadanhqla təchiz edilir: rabitə vasitələri,

fərdi mühafizə vasitələri, qazuna aləti, zərərçəkənin qaldığı yeri nişanlama vasitələri, ük tibbi yardıım göstərmək

136

vasitələri. Bəa hallarda axtarış qrupları alpinist və yanğınsöndürmə avadanlıqları ilə təchiz edilə bilər.

Vizual yöxlama zamam axt^ş zolağının hüdudlarında uçqunlann səthi, boşluqlar, oyuqlar, '‘taxçalar” çökək yerlər, iri qırıntı parçaları altındakı boşluqlar, xüsusən qismən uçulmuş binaların divarlarının dibindəki sahələr diqqətlə nəzərdən keçirilir. Yoxlama müəyyən edilmiş səs siqnalının müntəzəm surətdə verilməsi və ya adi səsləmə ilə müşayiət edilməlidir.

Dağıhmş, qismən dağılmış və ya zədələnmiş binanı yoxlamağa, omm tikilmə layihəsi hüdudları və ya yararınuş uçqunların perimetri boyu xarici tərəfdən nəzərdən keçirməklə başlamaq lazımdır. Birind növbədə pilləkən qəfəsləıi, pəncərələr, salamat qalmış balxonlar və divarların uçulmuş yerlərindən baxmaqla mərtəbələr yoxlanılmalıdır.

Binalann içərisi onların ayrı-ayrı seksiyaları (dalanları, sexləri) üzrə, kəşfiyyatçıların ardıcıl olaraq mərtəbədən- mərtəbəyə ,kççməsi və binanın yoxlanılan mərtəbəsindəki bütün salamat qalımş otaqları nbzərdən keçirməsi yolu ilə yoxlamhr.

Aşkar olunmuş zərərçəkənlərdən-onların vəziyyəti, aldıqları zədələnmələr, zədələnmə şəraiti, habelə binada digər zərərçəkənlərin də olub-olmaması barədə məlumatlar ahnır, onlara imkan daxilində ilk tibbi yardımı göstərilir. Ərazidə radioaktiv və qəza təhlükəli kimyəvi maddələrlə təhlükəli çirklənmələr olmayan hallarda zərərçəkənlər zədəlilərin to- plamşı məntbqələrinə göndərilir. Buraya zərərçəkənlərin təhlükəsiz hərəkəti mümkün olmayan hallarda onların yerləri xüsusi göstəricilər vasitəsilə mşanlanır, bu nişanların ölçüləri, forması və məzmudu əvvəlcədən bölmənin komandiri tərəfindən müəyyən edilir.

Xidməti itlərdən istifadə etməklə (kinoloji üsulla) zərərçəkənlərin axtarılması-axtarış-xilasetmə xidməti (AXX) heyətəri tərəfjndən yerinə yetirilir; belə heyət-təlimatçı kino- loqdan (bələdçidən) və itdən ibarət olur və itlərin iybilmə

137

orqanlarının .yüksək həssaslığına əsaslanır ki, bunun sayəsində də itlər zərərçəkənin bədəninin qoxusunun çölə çıxdığı yeri uçqunda tapa bilirlər, öyrədilmiş it müvafiq məşq kursundan sonra özünün xarakterik, davranışı məsələn, hürmə, zingildəmə və ya “otur” komandasım yerinə yetirməklə zərərçəkənin yerini götərir.

İtlərdən istifadə etməklə zərərçəkənlərin axtarılması üsulu-əsas xilasetmə işlərinə başlamazdan əvvəl dağıntı zonasında kəşfiyyat aparılarkən xilasetmə işlərinin gedişində- xilasetmə əməliyyatlarını dəqiqləşdirmək və təshih etmək üçün; habelə xilasetmə işləri sona çatarkən ümumi nəzarət üçün tətbiq oluna bilər.

Atmosferin yerüstü qatında havanın hərəkət (külə-yin) istiqamətindən asılı olaraq itlərlə axtarış üç əsas taktiki üsuldan ibarət olur: “koridor” (“o başa-bu başa”) “yelpik- şəkilli” və “spiralvari” hərəkətlərlə axtarış üsulları. Koridorla o başa- bu başa hərəkət üsulu itlərə müxtəlif bucaqlar altında havam iyləməyə imkan verir. Qalan iki üsul isə daha mürəkkəb küləklər zamanı (meteoroloji şəraitdə) daha səmərəli ola bilər.

Uçqunun mürəkkəbliyindən,’ ölçülərindən, tərkibindən, içiboşluq dərəcəsindən və heyətlərin miqdarından asılı olaraq kinoloji axtarışın təşkilində müxtəlif variantarmdan istifadə edilə bilər: bunlar təkbaşına axtarış, qruplarla axtarış və ardıcıl surətlə axtarış Jariantalarından ibarətdir. Təkbaşına axtarış variantında zərərçəkənlərin aşkar edilməsi üçün tək bir heyətdən istifadə olunur. Lakin bu variant kifayət dərəcədə etibarlı sayılmır, çünki it zədələnə və ya tüstülü, yaxud qazlı binada işlədikdən sonra onun dincəlməsi tələb oluna bilər.

Bütün bunlar axtarışı çətinləşdirməyə, yaxud onun ümumiyyətlə pəticəsizliyinə səbəb ola bilər. Buna görə də xüsusi öyrədilmiş itlərdən istifadə etməklə axtarışların aparılması üçün “qruplar üzrə” və ya “ardıcıl” axtarış variantları da tətbiq olunmahdır.

138

Qruplarla axtarış variantında bütün heyətlər işləyirlər, onlar uçqunu ayrı-ayrı sahələrə ayırıb onün bütün həcmini tədricən yoxlayırlar. Bu variant kinoloji heyətlər xeyli olan, uçqunların həcmi az (dağılımş bir-iki bina) və axtarış üçün vaxt az olan hallarda tətbiq etmək daha məqsəd-yönlüdür.

İrimiqyaslı dağıntılar zamanı axtarış işlərinin müddəti bir növbədən (10-12 saatdan) artıq çəkəcəyi ehtimal edilən hallarda axtarışı “ardıcıl variantda təşkil olunur.” Bu mə- sədlə bölmələrdəki bütün şəxsi heyət hərəsinin tərkibində 3- 5 iş heyəti olan qruplara bölünür, iş sürüşkən qrafik üzrə apardır. Ona uyğun hər 40-45 dəqiqədən bir, heyətlər biri- birini əvəz edirlər, belə halda daim 2-3 heyət işləyir, 1-2 heyət isə dincəlir. İşin belə təşkili işçilərin dincəlməsi və yeni qüvvə ilə işə başlaması hesabına axtarışın yüksək surətlə aparılmasına imkan verir.

Lazımi qüvvə və vasitələrin hesablanması kinoloji heyətlərin əmək məhsuldarlığı üzrə aşağıdakı göstəriciləri əsasında aparılmalıdır.

• Ərazisi lOOxlOOm, hündürlüyü 3-5 m olan uçqunda zərərçəkənin aşkar edilməsi müddəti-ən geci 30 dəq;

• Heyətin fasiləsiz iş müddəti-ən çoxu 45 dəq; • 8 saatlıq iş müddətində hərəsi 45 dəq-dən ibarət axtarış

əməliyyatın sayı-ən azı 8; • Axtarış əməliyyatları arasında fasilə-15 dəqiqə. Bu məqsədlər üçün ən yararh itlər-yaxşı iyduyma qabiliyyəti

ilə yanaşı itaətliyi, komandaları dəqiq yerinə yetirməsi və əsəblərinin möhkəmliyi ilə fərqlənən itlərdir.

Axtarış xilasetmə işlərinin təcrübəsi göstərir ki, itlərdən ən səmərəli istifadə müddəti-bina uçulandan sonrakı ilk dörd-beş sutkadır. Bundan sonra isə həm heyvanların özlərinin yorğunluğu həm də güclü “meyit iyi” ucbatından itlərdən istifadənin effektivliyi azalır. Uçqunda çoxlu şüşə, beton qırıntılarının, metal çubuqlarının olması itlərin işini xeyli çətinləşdirə bilər, çünki bütün bunlar iş vaxtı itlərin zədələnməsinə səbəb olur.

139

Xüsusi axtanş cibazlanndan istifadə etməklə (texniki üsulla) zərərçəkənlərin axtarılması- insaıdarm həyat fəaliyyəti ilə əlaqədar olan fiziki əlamətlərin bu cihazlarla qeyd edilməsinə əsaslamr. Belə cihazların akustik, radiodalğalı və optiki növləri olur. Hazırda “Vibrofbn-3n”, “TP-15 m”, “Z'vuq” tipli akustik axtarış cihazlan ‘Abiqar” şirkəti tərəfindən hazırlanan “Pelenq-l” tipli akustik axtarış cihazı ilə (şəkil 4.6) əvəz edilir. Bu cihaz mülki müdafiə və FHN-in axtarış-xilasetmə qüvvələri üçün nəzərdə tutulur.

Şəkil 4.6. «Pelenq - 1» alcustik axtanş dhazmm ümumi görünüşü:

Belə cihazların iş prinsipi zərərçəkənlərin verdiyi akustik (səs) siqnalların (qışqırtı, inilti) və titrəyiş siqnallanmn (uçqunun hər hansı elementlərinin diyirlənməsi zamam) qeyd edilməsinə əsaslanır. Belə cihazlar, adətən, üç əsas hissədən: qəbuledici tərtibatdan (mikrofondan, vericidən); güc- ləndirici çevircidən və çıxış tərtibatından (baş telefonu, indikator) ibarətdir. Titrəyişlərin qeydə alınmasına əsaslanan axtarış cihazları elastikliyə malik mühitdə (tikinti konstruksiyaları, torpaq süxuran) işlədilmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onların seysmik (titrəyişi qeyd edən) və ya akustik (səs) vericiləri vardır ki, onları iş vaxtı bərk səthdə və ya uçqun- dakı boşluqda yerləşdirirlər. 2^rərçəkənlər dağılmış bina konstruicsiyalarının hissələrini döyəcləyərkən zərbə səsləri

140

elastik titrəyiş halında yoxlanan səthə keçir və cihazın indikator şkalasında qeydə ahnır.

Aknstik ciha2İardan istifadə etməklə axtarışın təşkili və texnologiyası müvafiq bölmə komandiri tərəfindən həyata

keçirilir. İşə başlamazdan qabaq, axtarış rayonunda, axtarış-xilasetmə işlərinin aparılması təcrübəsi nəzərə alınmaqla, “səssiz saat” təşkil edilir; bu “saatın” müddəti 30 dəq-dən 1 saatadək olur ki, bu müddət ərzində axtanş rəhbərlərinin komandası üzrə axtanş sahəsində bütün işlər, habelə insanların və texnikanın hərəkəti dayandmiır.

Xilasedici dəstələrin şəxsi heyəti uçqunirı vizual surətdə (adi gözlə) nəzərdən keçirir; bundan məqsəd: sağ qalmış insanların və ya məhv olmuş zərərçəkənlərin yerlərini (uçqunların səhində olan) aşkar etmək; uçqunun altında çoxlu adamın qaldığı ehtimal olunan sahələri xarakterik əlamətlərinə görə müəyyənləşdirmək; elementlərin tərkibinə və qırıntıların ölçülərinə görə uçqunun strukturunu təyin etmək; uçqunun sahəsini və hündürlüyünü müəyyən etməkdir. Bununla eyni zamanda, digər şəxslər hadisənin şahidlərindən məlumat toplayırlar, toplannuş bütün məlumatlar öyrəniləndən, lazım olan qüvvə və vasitələr hesablanandan sonra, cihazlardan istifadə etməklə zərərçəkənlərin axtanşı işlərinə bilavasitə başlamr ki, bu işləri şərti olaraq iki mərhələyə ayırmaq mümkündür.

Birinci mərhələdə zərərçəkənlərin siqnalları aşkar edilir: bunun üçün uçqunun səthi kvadratlara bölünür ki, bunların da sahəsi işlədilən akustik cihazların təsir radiusundan və uçqunun hündürlüyündən asılı olaraq müəyyən edilir. İkinci mərhələdə isə zərərçəkənlərin qaldıqları yerlər (koordinatları) təyin edilir.

Kvadratlar nömrələnir və uçqunun planı (sxemi) tərtib edilir. Vizual yoxlama və şahidlərin məlumatları əsasında uçqun altında ən çox zərərçəkənin qaldığı ehtimal olunan yerlər sxemdə qeyd edilir.

141

Axtarış bölməsinin (qrupunun, heyətin) komandiri kvadratları operatorlar arasında bölüşdürür və uçqunda qeyd edilmiş yerləri nəzərə almaqla zərərçəkənlərin siqnallarım aşkar etmək üçün operatorlarııj öz kvadratları üzrə hərəkət ardıcıllığını müəyyənləşdirir.

Siqn alların aşkar edilməsinə ən çox zərərçəkənin qaldığı ehtimal olunan kvadratda başlanır. Zərərçəkənlərin qaldığı ehtimal edilən yerlər barədə heç bir informasiya olmayan hallarda kvadratların yoxlanması ardıcılhğı insanlar uçqunlarda eyni bərabər yerləşən hallardakı kimi müəyyən edilir. Zərərçəkənlərin yeri barədə informasiya olmayan şəraitdə onların siqnalları aşkar edilərkən iki operatorun hərəkət marşrutu şəkil 4.7-də göstərilir.

Zərərçəkənlərin axtarılmasının bu variantında l№-li operator ardıcıl olaraq: 16-1-2-15-14-3-4-13 nömrəli kvadratları, 2 Xo-li operator isə: 8-9-10-7-6-11-12-5 nömrəli kvadratları yoxlayırlar.

İşə hazır olduqları barədə operatorların məlumatlarından sonra xilasedicilərdən biri uçqun altındakı insanlara repreduiıtor vasitəsilə müraciət edh ki, onlar qışqırmaqla, yaxud uçulmuş binanın konstruksiyalanmn qınntılarım daş və ya dig;ər bir əşya ilə döyəcləyərək siqnal versinlər. Operatorlar hər bir kvadratı yoxlayır və cihazm indikator şkalası üzrə siqnahn səviyyəsini ölçürlər. Operatorların hərəkət marşurutlan mümkün qədər kvadratlarm mərkəz hissəsindən keçməlidir. Zərərçəkənin siqnalınm aşkar edildiyi yerlər şərti işarələrlə qeyd edilir (nöqtə 15, şəkil 4.7).

142

f

Operator' №1 i

Operator №2

i 1 A. I I i jrWrjwl

4"

ZədəİManlarin siqnalının aşkar olunduğu yer

Şəkil 4.7. Zədələnənlərin yerləri barədə informasiysı olmayan hallarda, oıdarm siqnah aşkar edilərkən

iki ooratonm hərəkət marsnıtlan: 1- Operator № 2; 2- Operator № 1; 3- Zərərçəkənin siqnalının aşk ar olunduğu yer.

Uçqunda zərərçəkənin yerini (koordinatlarını) müəyyən etmək üçün axtarışın ikinci mərhələsində operator aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirir:

a) zərərçəkənin siqnalı aşkar olunan uçqundakı çıxış nöqtəsindən müxtəlif istiqamətlərdə yerləşən və bir-birindən l,5-3m olan 4 nöqtədə siqnalların səviyylərini ölçül?, siqnalın səviyyəsi ən yüksək olan nöqtə müəyyən edilir;

b) operator uçqundakı çıxış nöqtəsindən siqııahn səviyyəsi ən yüksək olan nöqtəyə tərəf hərəkət edir və a) və b) əməliyyatlarını təkrar edir.

Əgər siqnalların səviyyəsi operatorun olduğu nöqtəyə nisbətən digər istiqamətlərdə zəifdirsə, onda kifayət dərəcədə ehtimalla hesab etmək mümkündür ki, zərərçəkən uçqunun altında məhz bu nöqtədə qalmışdır.

Zərərçəkənin yerini aşkar etmək məqsədilə operatorun hərəkəti və siqnalın səviyyəsinin ardıcıllığı şəkil 4.8-də göstərilir.

143

Şəkil 4.8. Zədələnənlərin yerini aşkar edərkən operatorun

hərəkəti və siqnalın səviyyəsinin ölçmənin ardıcıllığı:

a) operatorun hərəkət marşrutu, b) zərərçəkənin uçqunun altında qaldığı nöqtə, ç) cihazın göstəricilərinə görə akustik siqnalın səviyyəsinin

qiyməti, c) zərərçəkənin siqnalının aşkar olunduğu yer. Bundan sonra operator zərərçəkən şəxslə imkan daxilində

səslə əlaqə yaratmalı, onun funksional imkanlarını dəqiqləşdirməli, orada ikinci zədələyici amillər olduğunu və onların təsiri təhlükəsini müəyyən etməlidir.

Operator zərəridənin yerini şərti işarə vasitəsilə nişanlayır və xilasedici komandanın komandirinə məlumat verir.

Zərərçəkənin axtarılmasının effektivliyi bu iş üçün tətbiq edilən cihazların texniki xarakteristikalarından, uçqunların parametrlərindən və bir sıra digər amillərdən asılı olacaqdır. Yaşayış və sənaye binalarının dağılması nəticəsində yaranan uçqunlarda “Pelenq” tipli akustik cihazlar-

144

dan istifadə etməklə aparılan axtänş işlərinin əsas normativi cədvəl 4.1 -də verilmişdi

Axtanşın əsas normativ göstəriciləri

Cədvəl 4.1

“Pelenq” tipli akustik ci- ölçü Binaların növləri hazdan istifadə etməklə vahi- Yaşayış binaları Sənaye

zərərçəkənlərin axtarışı üçün əsas

normativlər di kərpiclə panellə binaları

• uçqun qınntılannın ölçüləri • uçqunda «Pelenq» cihazının

orta təsir radiusu • operatorun uçqunda orta

hərəkət sürəti • yoxlama kvatratlarının

m

m

km/s

0,5-l,0

4,5

1,5-2,0

3.0- 6,0

10,0

1.0- 1,5

4,5-12

5,0

1,0-1,5

mxm

optimal ölçüləri

1,0 uçqunun 2,0

3.0 hündürlüyü 4,0

5.0 şəraitində 6,0

7.0

6,0x6,0 14,0x14,0 20,0x20,0

5,5x5,5

4,5x4,5 13,5x13,5 13,0x13,0

20,0x20,0 20,0x20,0

2,5x2,5

2,5x2,5 12,5x12,5 12,0x12,0

-

2,5x2,5

2,5x2,5 11,0x11,0 10,0x10,0 -

• zərərçəkənlərin koordi- ədəd 4 4 4 natlan müəyyən edilərkən akustik

siqnalların səviyyəsi ölçülən

nöqtələrin sayı

• akustik siqnalın səviyyə- m 1,5-2,0 2,0-2,5 2,5-3,0

si ölçülən nöqtələrdən əsas

(çıxış) nöqtəyədək optimal

məsafə

145

Akustik cihaz vasitəsilə uçqunu yoxlayarkən operator vericinin (datçikin) qoyulacığı yeri düzgün seçməlidir. Bərk materialın səsi yaxşı keçirdiyini və az təhrif etdiyini nəzərə alaraq vericini uçqundakı ən bərk elementin hamar səthində yerləşdirmək vacibdir. Akustik keçiriciliyin azalması dərəcəsinə görə uçqundakı əsas materialların ardıcıllığı belədir:

1. Polad. 2. Dağılmamış beton hissə. 3. Kərpic. 4. Şüşə. 5. Çınqıl. 6. Çatları olan kərpic və ya beton hissə. 7. Ağac. 8. Nəm və sıxılmış torpaq. 9. Quru qumm. 10. Qar. 11. l^lastik maddə (şüşə lil) Qəbuledicinin başlığı uçqunların elementləri ilə sıx

kontaktını təmin etmək prinsipal əhəmiyyətə malikdir, çünki siqnahn havadan keçməsi cihazın həssashq həddini xeyli zəiflədir. Həmçinin vericini mümkün qədər uçqunun daxili hissəsində yerləşdirmək lazımdır; bu küləyin təsiri nəticəsində yaranan səsin azaldılmasına imkan verir. Vericini uçqunun ümumi strukturundan xeyli kənara çıxan konstruksiyalarında yerləşdirmək məsləhət deyil; belə konstruksiya elementləri, kənar səslər üçün qəbuledici rolunu oynayır və titrəyişlərə məruz qalaraq işə maneə törədir.

Mikxofonlu zondu olan cihazlardan istifadə, uçqunda zərərçəkən hərəkət etmək imkanına malik olmayan və yardım barədə ancaq səslə (qışqırmaq, inilti) siqnal verə bilən hallarda səmərəlidir: bu zaman operator mikrofonu uçqunun içboşluğuna yeridir, bu isə mikrofonu zərərçəkənin qaldığı ehtimal edilən yerə yaxınlaşdırmağa imkan verir və çöldəki səs maneələrini bir neçə dəfə zəiflədir.

146

Dinlənilən akustik siqnallann istənilən ucalığı və tezliyi- aşağı və yüksək tezlik filtirləri (süzgəcləri) plan güdəndirici vasitəsilə tənzimlənir, informasiya baş telefonlara daxil olur və ölçülən nöqtələrdəki maksimal göstəricilər indikatorda qeyd edilir.

ŞabidİQTİn mdlumatlan əsasında zərərçəkənlərin axtarılması- dağıdıcı təsir anında özlərinin gördükləri (eşitdikləri) zərərçəkənlər qalan və ya qalması daha çox ehtimal edilən yerlər barədə informasiya vermək iqtidanndakı şəxslərin sorğu-suala tutulmasından ibarətdir. Belə şəxslər aşağıdakılardan ibarət ola bilər: xilasedilən (uçqun altından çıxanlan) zərərçəkənlər; evin (dalanın) sakinləri-zərərçəkənlərin qonşuları; binalar dağılarkən onlardan kənardakı müəssisələrin işçiləri, idarələrin qulluqçulan, yaşayış binalarına xidmət göstərən təşkilatların nümayəndələri; müəssisələrin müdiriyyətinin nümayəndələri, məktəblərin və uşaq müəssisələrinin müəllimləri və tərbiyəçiləri, həmçinin bina uçulan anda insanlann toplaşdığı yerlər barədə yazüı və ya şifahi informasiyaya malik digər şəxslər; uçulan zaman binanın yaxın- hğmdan keçən təsadüfü şəxslər, uşaqlar və s. şahidlər.

Şahidlərin sorğu-sualı ilə bu məqsəd üçün təyin olunmuş bölmələr, yaxud xüsusi olaraq təşkil edilən xilasedici qruplar məşğul olurlar. Bu sorğu-sual əsasmda aşağıdakı məlumatlar aydınlaşdırılır. Zərərçəkənlərin qaldığı yer və onların sayı, onlara yaxınlaşmaq üçün ən yaxın və təhlükəsiz yollar (marşrutlar); zərərçəkənlərin vəziyyəti və onlara tələb olunan yardım; zərərçəkənlər qalmış yerlərdəki şərait, habelə onlara ikinci zədələyici amillərin təsir göstərməsi təhlükəsinin mövcudluğu.

Sorğu-sual zamam ahnan məlumatlar zərərçəkənlərin axtarılmasının nəticələri barədəki məruzəyə daxil edilir və digər axtarış və y xilasedici dəstələrin fəahyyətinin dəqiqləşdirilməsi və korrektə edilməsi üçün istifadə olunur.

Şahidlərin sorğu-suah ilə məşğul olan bölmələrin (qrupların) nümayəndələri aşağıdakı yerlərdə fəaliyyət göstərmə

147

lidirlər: axtarış-xilasetmə işləri apanlan obyektlərdə; zədəlilərin toplamşı məntəqələrində; tibb^məntəqələrində və müalicə müəssisələrində; çadır şəhərciklərində və müvəqqəti məskunlaşma yerlərində; köçürülən insanlar nəqliyyata mindirilən məntəqələrdə.

Belə sorğu-sual qrupu (bölməsi) təhkiıh edilmiş zonada uçulmuş yaşayış binası olan hallarda qrupun (bölmənin) komandiri imkan daxilində bu binamn sakinlərinin dəqiq ünvanları (mərtəbələrin, mənzillərin nömrələrin) və iş (təhsil) yerləri göstərilən siyahısım əldə etməlidir. Belə siyahı mənzil istismarı idarələrinin işçilərindən aliQa, həmçinin onların köməyi ilə dəqiqləşdirilə bilər.

Sənaye müəssisələri və administrativ {inzibati) binalar yerləşən zonada axtarış-xilasetmə işləri aparılarkən belə siyahılarda fəhlə və qulluqçuların əlavə həmçinin dəqiq iş yeri və iş növbəsi (vaxtı) barədə informasiyalar göstərilməlidir.

Bu siyahıları vəzifəli şəxslərdən və ya müdiriyyətdən, sexin və şöbələrin rəislərindən, ust^arından, digər ştath şöbələrin rəhbərlərindən, məktəb direktorlanndan, uşaq müəssisələrinin müdirlərindən, digər şəxslərdən almaq mümkündür.

Nəzərdən keçirilən hər hansı üsulla aparılan axtarışın nəticələri haqqında bölmənin (qrupun, heyətin) komandiri məlumat tərtib edir; bu məlumat rayonun, yaxud sahənin sxemindən (planından) və ona əlavə ^ilən əfsanə (izahedici mətndən) ibarət olur; əfsanə: zərərçəkənlərin (o cümlədən də meyitlərin) tapıldığı yerlər və şərait barədə, zərərçəkənlərin sayı və halı, onlara ildnci zədələyici, amillərin təsir göstərməsi təhlükəsi, eləcə də zərərçəkənlərrə lazımi i^ardımın təxmini həcmi və mümkün üsulları haqqında zəruri məlumatlar olur.

148

§ 4.3. UÇQUNLARDA KEÇİDLƏRİN SALINMASI, DAĞILMA İLƏ NƏTİCƏLƏNƏ BİLƏN ZƏDƏLƏNMİŞ BİNALARIN ELEMENTLƏRİNİN

MÜVƏQQƏTİ BƏRKİDİLMƏSİ ÜSULLARI VƏ VASİTƏLƏRİ

§ 4.3.1. Dağıntılar zamanı nəqliyyat uçfin yol açılması

Ucdantutma dağmtı zonasında xilasetmə işləri aparmaq, mülki müdafiə dəstələrini iş obyektlərinə gətirmək və zərərçəkmiş adamlan köçürmək üçün iki cür nəqliyyat yolu olmalıdır: qovuşuq yollara çıxışı olan magistral yollar və yan (ikinci dərəcəli) yollar. Adətən, magistral yollan ikitərəfli hərəkət üçün düzəldirlər (6-6,5 m enində), ikitərəfli hərəkət üçün yol düzəltmək mükün olmadıqda, paralel küçələrdə iki birtərəfli yol düzəldilir. Yan yollan 3-3,5 m enində birtərəfli hərəkət üçün sahr və hər 150-200 m-dən bir eni 5,5-8 m və uzunluğu 15-20 m olan meydançalar şəklində yolayncları düzəldirlər. YoUann uzununa enişi 8-9°-dən, ayrı-ayn maneələrin maksimum hündürlüyü 0,2m-dən çox olmamahdır.

Uçqunların uzunluğımdan və hündürlüyündən asılı olaraq onları ya yolun nəqliyyat gedən hissəsinə qədər təmizləyir, ya da uçqunların üstündən yol salırlar. Uçqunlar qısa olduqda və hündürlüyü 0,5 m-dən çox olmadıqda onlan təmizləmək lazımdır. Lakin uçqun xeyli uzundursa və 0,5-dən hündürdürsə onun üstündən yol salmaq məqsədəuyğundur. Dəstələri tez gətirmək üçün birinci növbədə tırtıllı maşınlara yol açmaq, sonra təkərli maşınlar və avtomobillər üçün daha mükəmməl yollar düzəltmək lazundır.

Uçmuş bina və tikililərin qınntılanndan ibarət uçqunla- n təmizləmək üçün buldozerlər və çalovlu (xüsusən ikiağızlı çaloyu olan) yükləyicilər münasibdir (şəkil 4.9).

149

'± _______

./ 9

)-15M

7

ŞəkU 4.9. Uçqunlarda nəqliyyat üçün yol açarkəL buldozerlərin iş sxemi:

a - birtərəfli hərəkət üçün; b-ikitərəfli hərəkət üçün; 1-3- manqanın (heyəti sürücü-mexaniklər; 4- 8hərəkəti tənzim edənlər və yardımçı fəhlələr).

lrih^K:mli hissələri çıxarıb kənar etmək üçün troslu bul- dozexlənlən (traktorlardan) istifadə etmək lazımdu:.

tripanelli iribloklu binalar və tikililərdən əmələ gələn uçqunda yol açarkən tırtıllı yol maşınlarından, güclü buldozerlərdən (iş avadanlığı hidravlik intiqallı) və standart partlayıcı ma ddələrdən istifadə olunur.

Bəzən nəqliyyat üçün yol açmağa hətta iri buldozerin də gücü çatmır. Belə hallarda uçqunun ağır hissələrini partla- du:, yaxud pnevmatik alətlə doğrayırlar, uçqunda armatur və metal konstruksiya elementləri çox olduqda .adətən mühədis maşınlan heyətinə armatur və metal konstruksiyaları kəsmək üçün lazımi alətlə birlikdə 2-3 işçi verirlər.

Başdan-başa ■ uçqunlarda nəqliyyata yol açmaq üçün mühəndis maşınları kompleksindən istifadə etmək məsləhətdir (şəkil 4.10). Bu maşınlar işlərin görülməsinə sərf olunan vaxta qənaət etməyə və mülki müdafiə dəstələrinin daha tez işə başlamasına imlcan verir.

150

a) b) Ç)

İnL 1 g.İBL.Iflj _______ I J»ı«*anBd33 I

Şəkil 4.10. Dağıntılarda maşınlar kompleksi vasitəsi ilə nəqliyyat üçün yol açılması:

a) - 0,5 m-dən hündür başdan-başa uçqun; b) - birtərəfli uçqun; ç) - ikitərəfli uçqun. Kompleksin tərkibində 3-4 maşın, məsələn, 180-220

kVt gücündə bir buldozer və 70-80 kVt gücündə 2-3 buldozer olmalıdır. Kompleksin əsas maşmı - güclü buldozerdir. İrihəcmli hissələri o çıxarıb kənara atır, o biri iki buldozer isə yolu hamarlayır (təkərli maşınları buraxmaq üçün), tş zamanı maşmlar bir-birindən azı 30-40 m arah olmalıdır.

4.2-ci cədvəldə müxtəlif cür uçqunlarda nəqiyyat üçün yol açarkən maşm və komplekslərin məhsuldarlığını göstərən məlumatlar verilir.

§ 4.3.2. Kommunal-energetika şəbəkələrində baş verən qəzalann məhdudlaşdırılması və aradan qaldırıbnasE

Kommımal-energetika şəbəkələrində baş vermiş qəzaların nəticələrini aradan qaldırmaqla əlaqədar işləri müvafiq hazırhğı olan və texnika ilə təchiz edilmiş ixtisasla şdınlımş

151

Dağıntılarda təkərli texnika üçün yol açan maşın və komplekslərin iş məhsuldarlığı

Cədvəl 4.2

İşin növü Maşmlar və kompleksin

tərkibi İşin

məhsul darlığı

iri dəmir-beton hissələrdən D-384 55-60

ibarət başdan-başa uçqunun D-685 (D-493A) 50 üstündən nəqliyyat üçün yol D-271 (D-492) 40 açmaq Kompleks:

D-384 və hər biri 108

KVt gücündə

3 buldozer 100-105 İri strukturlu qarışıq uçqunda D-384 200-210 nəqliyyat üçün yol açmaq D-684 (D-493)

Kompleks: D-384,

D-687

150-160

D-493A, D-492 350-400

Xırda strukturlu qarışıq uçqunda

(çoxlu kərpic olan) nəqliyyat üçün yol

açmaq

D-687 (D-493) 450-500

Elektrik şəbəkələrindəki qəzaları ancaq cərəyanı kəsdikdən sonra aradan qaldırırlar. Şəbəkənin nə dərəcədə zə- dələnməsindən asılı olaraq cərəyanı rayon yardımçı stansiy- lannda, transformator köşklərində ya da elektrik məftillərinin binaya girdiyi yerlərdə kəsirlər. Salamat qalmış xətlərlə obyektləri işıqlandırmaq, elektrik alətini qidalandırmaq və başqa ehtiyaclar üçün ayrı-ayrı iş sahələrinə elektrik enerjisi verərkən əvvəlcə paylayıcı şəbəkələrin vəziyyətini diqqətlə yoxlayır, şəbəkənin xarab olmuş sahələrini və iş görülməyən obyektlərə enerji verən xətləri bağlayırlar.

Cərəyanı kəsdikdək sonra, zədələnmiş elektrik şəbəkələrini və qurğularını müvəqqəti bərpa etmək üçün tədbir görmək lazımdır. Bərpa işlərini elektrik təchizatının, alçal

152

dıcı yarımstansiyaların və yüksəkvoltlu xətlərin nisbətən az zədələnmiş yerlərindən başlayırlar; sonra transformator məntəqələrini və alçaqgərginlikli xətləri işə salır, elektrik enerjisi işlədilən xətləri birləşdirirlər.

Hava xətlərini köhnə məftilləri bağlamaqla və ya salamat qalmış və ya müvəqqəti basdırılmış dirəklərə yeni məftillər çəkməklə bərpa edirlər. Kabel xətlərinin zədələnmiş sahələrini yerin üzəri ilə birləşdirici kabel çəkib təmir edirlər.

Müvəqqəti hava xətləri üçün daha sadə tipli dayaqlar - traversli və ya bunsuz birayaqlı ağac dirəklərdir. Ağır məftilləri P-şəkilli dirəklərdən asırlar. Həmçinin dayaq məqsədi ilə salamat qalmış körpülərdən, keçidlərdən, estakadalardan da istifadə etmək olar. Belə hallarda məftilləri xüsusi kron- şteynlərdən asırlar. Suyun üzərindən müvəqqəti elektrik verilişi xətləri çəkdikdə sallann və ya pontonlann üzərində qoyulmuş üzən dayaqlardan istifadə etmək olar.

Hava xətlərindəki qismən zədələnmiş dayaqların təmiri əsasən əyilmiş dirəkləri düzəltməkdən ibarətdir. Bunun üçün bucurqadlardan, bloklardan, tal və traktorlardan istifadə edirlər. Dayağı düzəltdikdən sonra onun dibini bir də bərkitmək lazımdır.

Qəza zonasında yardımçı stansiyaları və elektrilt verilişi xətlərini bərpa etdikdə birinci növbədə uçqunlann altmdan, uçmuş və ya yanan bina və tikililərdən adamları xilas edən dəstələri elektrik enerjisi ilə təmin etmək lazımdır. Həmçinin xilasetmə işlərinin aparılmasına xidmət edən istehlakçıları da (nasoslu su kəməri stansiyalanm, su vuran kanalizasiya stansiyalarım və s.) elektrik enerjisi ilə təmin etmək vacibdir. Bir sıra hallarda ayrı-ayrı sənaye obyektlərinə elektrik təchizatım bərpa etmək lazımdır, çünki bunlarda texnoloji proses uzun müddət dayanarsa, iri miqyash qəza baş verə bilər. Əgər xarab olmuş qovşaqlan bərpa etmək yolu ilə ay- n-ayrı istehlakçıları qısa müddətdə elektrik enerjisi ilə təmin

153

etmək mümkün deyilsə, onda səyyar elektrik stansiyalarm- dan və enerji qatarlarından istifadə edilməlidir.

Sənaye obyektlərinin işləməsi üçün elektrik enerjisini salamat qalmış elektrik xətləri ilə və ya müvəqqəti çəkilmiş kabel şəbəkəsi ilə vermək olar. Bunları isə yaxınlıqdakı enerji mənbələrindən (yardımçı transformator stansiyala- nndan, salamat qalmış kabel şəbəkələrindən ə s.) qidalandırmaq olar.

Su kəməri şəbəkəsinin zədələnmiş sahələrindəki qəzalan aradan qaldıranda baxış quyuları üzərindəki uçqunlan təmizləmək və su kəmərənin xarab olmuş yerlərini bağlamaq lazımdır. Su kəməri şəbəkəsinin zədələnməsi əlamətləri - küçələri su basması baxış quyularının su ilə dolması, uçqunlarda su olması, şəbəkədə təzyiqin düşməsidir. Su kəmərinin xarab olmuş sahələrini bağlamaq üçün əvvəlcə zədələnmiş magistral xətdəki siyirtməni təzyiq tərəfdən (nasos stansiyasından qidalandıran tərəfdən), sonra xarab olmuş sahənin o biri tərəfindən bağlayır, axırda isə bağlanmış siyirtmələr arasındakı sahədə magistral boru kəmərindən çıxan qollar- dakı siyirtmələri bağlayırlar.

Su verilməsinə çox ehtiyac olduqda zədələnmiş sahələri müvəqqəti bərpa etmək üçün tədbir görürlər. Belə hallarda qəza-bərpa işlərini az zədələnmiş şəbəkələrdə aparırlar. Suyu isə salamat qalmış su kəməri şəbəkələrindən verirlər.

Müvəqqəti su xətləri salmaq üçün yerin üzəri ilə yanğınsöndürən şlanqlar və ya metal l^rul^u* çəkirlər. Yanğınsön- qə^a.yeripə yaxm yanğın hidrantlanne^ı bur*' ləşdirirlər. Metal borulardan düzəldilmiş dolama su xətləri (şəkil 4.11) çəkmək üçün boru kəmərinin zədələnmiş sahəsinin hər iki tərəfindən qazır, zədələnməmiş borulann uclan- na-fasonlu hissələr (üçboğazlar) qoyulur və dolama xəttin borularmı bunlara birləşdirirlər.

Kanalizasiya şəbəkələrində aparılan əsas qəza işləri- çökəklikdə yerləşən obyektləri su basmasınm qarşısım almaqdan ibarətdir. Bu məqsədlə zədələnmiş şəbəkənin suyu-

154

zədələnmiş sahələrdən xüsusi düzəldilmiş özüaxıdan novlar, borular və ya kanallarla axıdırlar (şəkil 4.12). 10 m uzunluğunda belə özüaxıdan nov düzəltmək üçün orta hesabla saatda 6-12 adam lazımdır. Bu cür özüaxıdan novlar düzəltmək mümkün olmadıqda suyu nasos və motopompalarla vurub müvəqqəti boru kəmərləri, elastiki şlanqlar vasitəsilə axıdırlar.

Şəkil 4.11. Müvəqqəti dolama boru kəməri xəttinin çəkilməsi:

1-dağılmış sahə; 2- müvəqqəti boru kəməri.

155

Şəkil 4.12. Zədələnmiş sahədə suyun bir quyudan dicəırinə özuaxıdan növ vasitəsi ilə axıdılması sxemi:

1-dağılımş şəbəkənin baxış quyusu; 2-boru və ya ağac nov; 3-yağış sularını yığan quyu.

Çirldi su çox güclü gəlirsə və qəzanı aradan qaldırmağa mane olursa, yaxınlıqdakı baxış quyusuna tıxac və ya sipər qoyub bəzi obyektləri (yaşayış evlərini, sənaye müəssisələrini və s.) şəbəkədən ayırmaq lazımdır.

Böyük diametrli kollektorlar^ zədələndikdə çoxlu çirkli su xeyİ:ı sürətlə axdıqda və onları bir quyudan digərinə axıtmaq mümkün olmadıqda yerin üzəri ilə açıq xəndək şəklində müvəqqöti kollektorlar düzəldirlər.

Şəhərin (obyektin) qaz şəbəkələrində aparılan qəza- bərpa işləri - içərisində adam ola biləcək yaşayış və istehsalat binalarına, yaxud xilasetmə işləri aparılan ayrı-ayrı sahələrə qaz dolmasının qarşısını almaqdan və əgər qaz dolmuşsa, bunu təmizləməkdən, hablə qaz sızan yerlərdə qazın alışmasmm qarşısını almaqdan ibarətdir.

Qaz kəmərlərində qəzalan məhdudlaşdırmaq üçün görülən əsas işlər bunlardır: yüksək və orta təzyiqli qaz kəmərlərində qazın təzyiqinin mümkün qədər ən aşağı səviyyəyə sahnması; qazın tamam kəsilməsi yaxud qaz kəməri şəbəkəsinin və qaz tənzimləyən məntəqələrin zədələnmiş his-

156

şəbəkəsinin və qaz tənzimləyən məntəqələrin zədələnmiş hissələrinin bağlanması (bəzi hallarda-ancaq qaz təzyiqinin azaldılması); qazın qonşu tikililərə dolmasının qarşısının ahnması; quyulardakı bütün bağlayıcı qurğuların bağlanması, bu məqsədlə qaz kəmərinin qaz tənzimləyən məntəqələrə girdiyi və bundan çıxdığı yerdə siyirtmələrin bağlanması, lazım gəldikdə isə qaz kəmərində müvəqqəti tıxaclar qoyulması (şəkil 4.13).

b)

Şəkil 4.13. Qaz kəmərində müvəqqəti tıxaclar qoy- ulması:

a-ağac tıxac şəklində; b-rezin şarlardan istifadə etməklə; 1-agac tıxac; 2-gil suvağı; 3-rezin şarlar.

Qəzaları məhdudlaşdırma işlərini qurtardıqdan sonra istehlakçılara qaz verilməsini təmin etmək üçün aşağıdakı müvəqqəti təmir işlərin aparırlar: qaztənzimləyən məntəqələrin və qazpaylaşdırma stansiyalanmn xarab olmuş avadanlığını dəyişir; dağılmış xətləri müvəqqəti dolama xətlərlə əvəz edir; qaz borularım birləşdirirlər (şəkil 4.14).

157

Şəkil 4.14. Qaz bonilanmn müvəqqəti birləşdirilməsi:

y-qıl suvağı

Müvəqqəti dolama xətlərini bilavasitə yerin (uçqunun) üzəri ilə çəlanək olar; bunun üçün metal (polad və çuqun) borulardan, alçaq təzyiqli şəbəkələrdə isə elastik rezin şlanqlardan istifadə edirlər.

Qaz şəbəkələrində və qurğulannda bütün işlər, habelə sənaye obyektlərində texnoloji boru kəmərləri zədələnərkən partlayışların və yanğınların qarşısım almaqla əlaqədar işlər - bunlann istismarına cavabdeh olan texniki işçilərin rəhbərliyi altında aparılmalıdır.

Zəlzələ zonasında su kəməri - kanalizasiya və qaz şəbəkələrində qaz hallarım geniş miqyasda aradan qaldırmaq lazımdır ki, qəzalar qısa müddətdə məhdudlaşdırılsın və xilasetmə işləri üçün şərait yaradıism. Sonra əsas diqqəti daha mühüm obyektlərin-sugötürən qurğuların, təmizləmə qurğu- larımn, mühüm nasos stansiyalanmn və əsas su kəmərlərinin, qaz tənzimləyən məntəqələrin və qaz kəmərlərinin bərpasına yönəldirlər.

§ 4.3.3. Su təchizatı məntəqələrinin düzəldilməsi

Əhalini və zəlzələ zonasında işləyən mülki müdafiə dəstələrini su ilə təmin etmək üçün su təchizatı məntəqələrinin salamat qalmış su mənbələrindən istifadə edirlər: artezian quyuları, təmiz sulu hovuzlar, açıq su hövzələri. Birinci

158

növbədə bunları xilasetmə və təcili bərpa işləri aparılan sahələrdə, habelə zərərçəkmiş adamları toplayan məntəqələrin və tibb məntəqələrinin yerləşdiyi sahədə düzəldirlər.

Hər ümumi məqsədli yığma dəstə üçün bir-iki su təchizatı məntəqəsi olsa yaxşıdır; su təchizatı məntəqələri açmaq və bunlara xidmət etmək üçün 5-7 adamdan ibarət manqa təyin edirlər. Məntəqədə suyu götürmək, təmizləmək, saxlamaq və paylamaq üçün meydançalar; suyun keyfiyyətinə nəzarət postu; texniki vasitələr və materiallar saxlanan yerlər düzəldirlər. Su təchizatı məntəqələrinin sərhədlərini ha- sarlayır, yaxud nişanlayırlar. Əsas meydançalardan kənarda su götürmək üçün gətirilən tara və nəqhyyat vasitələri toplanacaq və yuyulacaq (dezinfeksiya ediləcək) yerlər müəyyən edilir və hərəkəti tənzimləyən postlar qoyulur.

Açıq su hövzələrində su təch^tı məntəqələri açarkən həmin yerdə olan materiallardan düzəldilən süzgəclərdən və su təmizləyici tabel əmlakından istifadə edirlər.

Əsas su təchizatı mənbələri sıradan çıxdıqda və bunları tez bərpa etmək mümkün olmadıqda müvəqqəti su mənbələri düzəldirlər: su quyulan (qrunt sulannı və ya çayların, göllərin yatağı altından su götürmək üçün) və artezian quyuları qazırlar.

Obyektlərə suyu salamat qahnış (dağılmaimş) və müvəqqəti salınmış boru kəmərləri ilə vermək olar. Bəzən suyu avtosisternlərdə, boçkalarda, bidonlarda, xüsusi olaraq düzəldilmiş brezent və rezin tarada gətirirlər.

§ 4.3.4. Bina və tikilililərin davamsız konstnıksiyalarmm uçu- rulması və ya bərkidilməsi

Zəlzələ (partlayış) anı divarlar, mərtəbəarası örtüklər, binalann və tikililərin dayaq sütunları çatlaya bilər, mərtəbə arası örtüklərdən ayrıla, əyilə bilər və s. Bu cür konstruksiyalar həm əhali, həm də xilasetmə işləri aparan dəstələrin

159

şəxsi heyəti üçün təhlükəlidir. Buna görə də binalann və tikililərin davamsız konstruksiyalan ya sökülməli (uçunılmah), ya da bərkidilməlidir. Binalann və tikililərinkonstruksiya elementlərini o vaxt uçurmaq olar ki, bunlar sökülərkən ətrafdakılar üçün təhlükə törətməsin. Bunun üçün trosun bir ucunu uçurulacaq konstruksiyaya, o biri ucunu isə traktora, tırtılh dartıcıya və ya bucurğada bağlayırlar. Divarı uçurduqda (şəkil 4.15) trosun uzunluğu divarm hündürlüyündən azı iki dəfə çox olmahdır.

Konstruksiya elementlərini uçurmaq üçün həmçinin partlayıcı maddələr də işlədirlər.

Attlıq

Şəkil 4.15. Binamn divarının traktorla uçurulması

Bu və ya digər səbəbdən divarları uçurmaq mümkün deyilsə, onları bərkidirlər. Bunun üçün bir və ya iki tərəfdən taxtalar və dirəklər vururlar.

Kiçik binaların divarlarım (6 m hündürlükdə) ağac və ya metal çəp dirəklərlə bərkidirlər. Dirəyin yuxan başı diva- nn hündürlüyünün azı */3 hissəsi yüksəklikdə olmah, dirəklə yer arası nda qalan bucaq isə 45-600-dən böyük olmamahdır. 6-9 m hündürlükdə binaların divarlarını qoşa çəp dirəklərlə bərkidirlər, bunun üçün yerdə və divarda möhkəm dayaqlar düzəldilməlidir (şəkil 4.16).

160

Şəkil 4.16. Divarın iki * çəpdilək vasitəsi ilə

bərkidilməsi

§4.4. DAĞILMIŞ BİNALARIN (QURĞULARIN) XARİCİ DİVARLARINDA BOŞLUQLARIN AÇILMASI

Zərərçəkmiş adamlarm uçqunların altından çıxarılması, qismən dağılmış və od tutmuş binalardakı adamlarm xilas edilməsi. Zəlzələ (partlıyış) nəticəsində uçqunun altında qalnuş, uçmaq qorxusu olan yaxud od tutmuş binalar və tikililərdəld adamlan dərhal xilas etməyə başlayırlar. Bunun üçün iş obyektlərinə mülki müdafiə dəstələıäni gətirirlər. Zərərçəkmiş adamları axtarıb tapmaq üçün dəstələrin komandirləri axtarış qrupları göndərirlər; bunlar uçqun ərazisini, dağılnuş bina və tikililəri diqqətlə gözdən keçirirlər. Qrupların şəxsi heyəti bir-birini görüb eşidə biləcək qədər aralı yeriyir. Uçqunun altmda adam qaldığı aşkar olduqda, səsləməklə, yaxud tıqqıldatma üsulu ilə onunla əlaqə saxlamaq lazımdır.

Zərərçəkmiş adamlan uçqunların altmdan çıxartmaq üçün uçqunu üstdən sökür, üfüqi (enişli) dəhliz düzəldir yaxud salamat divarda yarıq açırlar. Uçqunu sökərkən ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki qırıntılar bir-birindən ayrıldıqda ayrı-ayrı elementlər yerini dəyişə bilər və uçqun kütləsi çökər, bu da həm xilas edənlər, həm də xilas olunanlar üçün təhlükəhdir. Bu vaxt uçqunların söküldüyü yerlərdə uçqu

161

nun elementlərini kəskin hərəkətlə çəkmək, yaxud onlara bərk təkan vurmaq olmaz.

Uçqunu sökmək üçün azı beş nəfərdən ibarət manqalar ayırmaq məqsədə uyğundur. Manqanın bütün üzvləri bir vaxtda işləyirlər: iki nəfər uçqunu üstdən sökür, o biri iki nəfər isə qırıntılan kənara atır, onlara başçılıq edən şəxs isə alovla kəsici və ya başqa bir cihazla metal konstruksiyaları kəsir.

◄

Şəkil 4.17. Uçqunda dəhliz düzəldilməsi

Uçq unda dəhliz düzəltmək (şəkil 4.17) çox zəhmətli işdir, buna görə də dəhlizi ancaq o zaman düzəldirlər ki, zə- rərçəkmiş adamları başqa yolla çıxartmaq mümkün olmasın. Dəhlizi ən qısa məsafədə uçqun hissələri arasındakı boş- luqlardan mümkün qədər çox istifadə etməklə düzəldirlər; dəhlizin eni2 m, hündürlüyü 0,7 m olmahdır. Dəhlizi açdıqca OQU qabaqcadan hazırlamış taxta konstruksiyalarla və ya əlaltmda olan başqa əşyalarla bərkidirlər.

DəMz düzəltmək üçün səkkiz nəfərdən ibarət manqa ayırırlar, Dəhlizdə eyni vaxtda dörd nəfər jşləyir (30-40 dəqiqə); İM nəfər uçqunu sökür, o biri iki nəfər qırıntıları kənara atır və dirəklər basdınr. Qalan dörd nəfər isə bu vxt bərkidici hissələri hazırlayır.*

162

Ağır və irihəcmli hissələrdən əmələ gəlmiş uçqunu sökəndə səyyar qaldırıcı kranlar, bucurqadlar, bloklar, tal və domkratlar işlədilir, konstruksiyaları dağıtmaq və dəlik açmaq üçün isə qaldırıcılar və ya elektrik çəkiclərindən, beton sındırandan və başqa alətlərdən istifadə edilir.

Pilləkən meydançaları dağılmış və zədələnmiş binaların və tikililərin yuxan mərtəbələrindəki adamları xilas etmək üçün müvəqqəti yollar düzəldirlər. Pilləkən meydançalarında, salamat qalan pilləkənlər və ya meydançalar sırasında traplar qoyur, taxtalar düzür, yaxud bayırdan nərdivan qoyurlar; bunların üzəri isə rahat yerimək üçün, heç olmazsa bir tərəfdən taxta hasar qoymaq, yaxud kanat çəkmək, gecələr işləmək üçün isə müvəqqəti elektrik işiğı çəkmək la- zundır. Binalarm yuxarı mərtəbələrindəki adamları söykəmə nərdivan və kəndir vasitəsilə pəncərə yerindən çıxarmaq olar (şəkil 4.18).

Şəkil 4.18. Söykəmə, nərdivan və kəndir vasitəsi ilə adamların binadan çıxarılması

163

Xilasetmə işlərində ən sərfəli və etibarlı vasitə hidravlik intiqallı yanğınsöndürən avtomobil nərdivanlardır. Bu cür nərdivanlardakı qaldırıcı-çevirici tərtibat od tutmuş və qismən dağılmış binaların yuxan mərtəbələrindəki adamların xilası zamanı manevr etməyə imkan verir.

§ 4.4.1. İstehsalat qəzalan və fəlakətlər zamanı qəza- ı^asetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin təşkili və yerinə yetirilməsi üsuUan

İstehsalat qəzaları (fəlakətləri) baş verdikdə obyektin mülki müdafiə rəisi yaranmış təhlükə barədə dərhal müəssisənin fəhlə və qulluqçularına xəbər verilməsini təşkil edir. Qəza vaxtı müəssisədə güclü təsirli zəhərli maddələr ətrafa axmışsa, bu barədə obyektin bilavasitə yaxınlığında və zəhərli qazların yayıla biləcəyi tərəfdə yaşayan əhaliyə də xəbər verilir.

Obyektin mülki müdafiə, rəisi qəza haqqında və görülən tədbirlər barədə mülki müdafiənin yuxarı rəisinə məlumat verir və şəxsən özü kəşfiyyat göndərir, yarannuş vəziyyəti aydınlaşdırır, qərar qəbul edir, tapşu’iqlar verir, QXDTI-nin aparılmasını təşkil edir və bunlara rəhbərlik edir.

Xilasetmə və təxirəsalınmaz qəza-bərpa işlərinin həcmi bina və qurğuların, avadanlığın və aqreqatların zədələnməsi və ya dağılması dərəcəsindən, habelə kommunal-energetika sistemlərinin vəziyyətindən asılıdır.

Mülki müdafiə rəisi dərhal xilasetmə işlərini və zərər- çəkmiş adamlara yardım göstərilməsini təşkil edir. Zərər- çəkmiş adamlara ük tibbi yardımı obyektin tibb işçiləri və sanitar növbətçiləri, bundan sonrakı yardımı isə səhiyyə sisteminin müalicə müəssisələri və ya mülki müdafiənin tibbi xidməti göstərir.

Qəza-bərpa İşlərinə başlamaq üçün qərar qəbul etməzdən əvvəl qəza və fəlakət yerlərində kəşfiyyat (rekoqnossi- rovka) aparılmalıdır. Kəşfiyyatın əsas vəzifəsi dağıntıların

164

xarakterini və qəza-bərpa işlərinin həcmini, nəqliyyat yolla- rımn, texnoloji avadanlığın və inşaat konstruksiyalarının vəziyyətini müəyyən etməkdir. Bu vaxt qurğulann zədələnmiş elementlərini bərkitmək və ya uçurma qaydasını, işlərin nə cür görülməsini və mexanikləşdirmə vasitələrini tətbiq etməyin mümkün olub-olmamasını təyin edirlər.

Qəza-bərpa işlərinin aparılması üçün qərar qəbul edəndə nəzərə almaq lazmıdır ki, bunlardan sonra labüd olaraq, qəza bərpa işlərinin davamı kimi, zərərçəkmiş obyekti işə salmaq üçün tikinti quraşdırma işləri başlana bilər. Qəza- bərpa işləri aparmaq üçün mülki müdafiə rəisinin qəbul etdiyi qərarda bu işlərin həcmi və növləri, bunların yerinə yetirilməsi müddətləri və üsullan, lazım olan qüvvə və vəsait göstərilir. Bımdan başqa ərazidəki tikililərin, onların plan- laşdırılmasmm xarakterindən, obyektin içərisindəki yollardan və şəhərin küçələrindən, keçid yerlərindən, nəqliyyat yollarından və başqa amillərdən asıh olaraq iş sahələri təyin edilir.

Qəza-bərpa işlərinə rəhbərlik etmək üçün obyektin məsul vəzifəli şəxslərindən və ya mülki müddfiə qərargahının rəhbər işçilərindən, mülki müdafiə xidmətlərinin mütəxəssislərindən hər iş sahəsinə rəhbər şəxs təyin edilir. Dəstələrin vəzifələrini iş sahələrinin rəhbərləri təyin edirlər. Həmçinin onlar obyektin mülki müdafiə rəisinin göstərişi ilə dəstələrin şəxsi heyətinin qidalanmasım, növbəli işini və istirahətini təşkil edirlər.

Divarların və başqa konstruksiyalann sökülməsi və ya uçurulması üsullan həmin konstruksiyalann strukturundan, materiahndan və xarakterindən, ərazidəki tikililərin sıx- hğından, mövcud qüvvələrdən, vasitələrdən və s. asıhdır. Konstruksiyalan sökmək və uçurmaq üçün aşağıdakı üsullar vardır: əl üsulu, mexanikləşdirilmiş üsul, partlayış üsulu və qarışıq üsul.

Əl üsulunu maşınlardan, mexanizmlərdən istifadə etmək və ya partlayış işləri aparmaq mümkün olmadıqda tət

165

biq edirlər. Kiçik uçqunların altında adamlar qalmışsa, belə uçqunları əllə açırlar. Bunun üçün mexanikləşdirilmiş alətdən və sadə mexanikləşdirmə vasitələrindən istifadə edirlər.

Konstruksiyaların sökülməsi və uçurulmasmda mexanikləşdirilmiş üsul daha çox tətbiq olunur. Bu zaman çoxlu mühəndis maşınlarından və mexanizmlərindən istifadə edilir. Divarın uçurulacaq hissəsini-qabaqcadan tağları yarmaq və divarları aşağıdan çapmaqla qovuşuq divarlardan ayırırlar. Əgər divar çapılacaq tərəfə əyilməmişsə, onun qalınlığının ən çoxu 1/3 hissəsi* qədər uçurulacaq tərəfdən çapırlar. S onra bir ucu konstruksiyaya, o biri ucu isə traktora və ya bucurqada bağlanmış tros və ya kanatla çəkib divan uçururlar. Trosu konstruksiyalara bağlamaq üçün avto- qüllələrdən, səyyar nərdivanlardan istifadə edirlər.

Quığularm zədələnmiş elementlərini uçurmaq və uçqunlarda iri daş kəsəkləri parçalamaq üçün ekskavatorda və ya avtomobil kranında quraşdırılmış 1-2 toh ağırlığında polad şarlardan istifadə etmək çox sərfəlidir (şəkil 4.19).

Şəkil 4.19. Dağıhmş binalarm təhlükəli konstruksiya- larmı uçurmaq üçün şardan istifadə edilməsi

166

Daha möhkəm qurğuları və konstruksiyaları partlayış üsulu ilə uçurur və ya parçalayırlar. Patlayış vaxtı partlayış dalğası və sarsıntı qonşuluqdakı salamat qurğuİEira zərər yetirməsin deyə, adətən partlayışı az miqdarda partlayıcı maddələrlə aparırlar; partlayıcı maddələri şpurlara doldurur, şpurun (oyuqların) ağzım qum və ya torpaqla tuturlar. Üstdən qoyulan açıq partlayıcı maddələri o zaman işlətməyə icazə verilir ki, konstruksiyalar əyildiyinə görə və ya çatlar olduğuna görə divarlarda, qüllələrdə, borularda oyuq (şpur) açmaq, yaxud bunları əllə sökmək və ya mexaniki üsulla yıxmaq mümkün deyil. Təcrübə göstərir ki, üstdən qoyulan partlayıcı maddələrlə aparılan partlayış üsulu həm«?inin dəmir-beton konstruksiyaları (tirləri, sütunları, çatıları) uçurmaq üçün də geniş tətbiq edilə bilər. 60 x 40 sm enində dəmir-beton dirəkləri 600-800 qram, sütunları 1-1,5 kq ağırlığında üstdən qoyulan partlayıcı maddələrlə uçururlar.

Qahn divarları olan zədələnmiş tikililəri lazım gəldikdə partlayış üsulu ilə hissə-hissə uçurmaq olar. Bu vaxt işləri elə ardıcıllıqla aparırlar ki, hissələrin bir qismini uçurduqda sonrakı partlayış işləri, şəraiti mürəkkəbləşdirməsin. Uçqun əmələ gəlməsin və qonşuluqdakı mühəndis şəbəkələri zədələnməsin deyə, divarları, qüllələri, zavod borularını elə partladırlar ki, onlar öz bünövrəsi üzərində çöksün, yaıxud qa- baq-cadan müəyyən edilmiş istiqamətə uçub tökülsün. Qurğunu dağıdanda onun öz bünövrəsinə çökməsi nəzərdə tutularsa partlayıcı maddə qoyulacaq oyuqları divarların içəri tərəfindən onun bütün parametri üzrə’ iki cərgə açmaq lazımdır; oyuqları birinci mərtəbənin pəncərə yerlərinin aşağı hissəsi ilə bir səviyyədə^ bütöv (pəncərə, qapı olmayan) divarlarda isə-yer səthindən 0,5 m aralı açırlar.

Zədələnmiş konstruksiyaları manqa və qrup üsulu ilə uçururlar.

Manqa üsulunu dayaq sütünlartnı, ayrı-ayrı tirləri, çatıları və s. uçurduqda tətbiq edirlər. İşlərin manqa i.isulu ilə təşkilinə misal olaraq ayrı-ayrı sütunların uçurulmasını.

167

dəmir-beton konstıxksiyalardan partlayışla betonun qopa- rılmasını göstərmək olar. Bu işi görmək üçün manqanı, hər birində 2-3 adam olan üç heyətə bölürlər.Birinci heyət alış- dırıcı piltələr hazırlayır və bunları partlayıcı maddələrə qoyur. İkinci heyət konstruksiyaları partlatmaq üçün lazım olan partlayıcı maddələrin çəkisini və paylanm müəyyən edir, habelə bu payları dağıdılacaq hissəyə bərkidir. Üçüncü heyət odlama üsulu ilə partlayış aparır.

Qrup üsulu davamsız divarları, arakəsmə və çatıları uçurmaq üçün tətbiq edilir. Bu üsulla işin təşkil edilməsinə misal olaraq mərtəbəarası örtük hissələrinin uçurulmasını göstərmək olar. Bu vaxt manqaların biri damın bütün sahələrində hidroizolyasiya qatını qoparır, ikinci manqa tirlər arasındakı oyuqlardan betonu qoparır, üçüncü manqa kanatlar, troslar, bucurqadlar, kranlar vasitəsilə metal konstruksiyaları aşağı salır.

İstehsalat qəzaları və fəlakətləri nəticələrinin aradan qaldırılmasında ən ağır iş uçqunların sökülüb açılmasıdır (şəkil 4.20).

Şəkil 4.20. Dağılmış sənaye obyektlərində uçqunun ümumi görünüşü

168

Uçqunu açmağa başlayanda son dərəcə ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, konstruksiyalar yenidən uçub tökülərək sonrakı işləri çətinləşdirməsin.

Qarşıya qoyulan vəzifələrdən asılı olaraq uçqunu ya qismən, ya da tamamilə açırlar. Uçmuş binaların hissələri altında qalmış adamları xilas edəndə, habelə nəqliyyat üçün yol düzəldəndə və qiymətli sənaye avadanlığını uçqunun altından çıxaranda uçqunu qismən’açırlar. Ərazidə yeni tikinti aparıldıqda və ya zədələnmiş binaları və qurğuları bərpa etdikdə ərazini uçqundan təmizləyirlər.

Ərazini uçqundan təmizləyəndə birinci növbədə binanın laxlamış elementlərini sökür və ya binanın uça biləcək hissələrini bərkidirlər. Sonra isə nəqliyyat yollarım, keçidləri, binalara və birinci dərəcəli istehsalat əhəmiyyətli qurğulara giriş yollarını təmizləyirlər. Bundan sonra tirləri, sütunları, iri daş kəsəkləri və qırıntıları çıxarırlar ki, ekskova torların və yükləyicilərin işləməsinə şərait yaradılsın. İri daş kəsəklərin altında qalmış tirlərin başlarını buradan çıxarır və daş kəsəkləri xırda hissələrə doğrayırlar; bu hissələrin ölçüsü istifadə olunan maşınların gücündən asılıdır. Daş kəsəkləri kömür sındıran çəkiclərlə, ekskovatora bərkidilmiş polad şarla, partlayış üsulu ilə, bəzən də gürz və pazlardan istifadə edib əÜə doğrayırlar.

Dəmir-beton element)ərin sökülməsinə metal armaturu kəsməkdən başlayırlar.

Uçqunları axın üsulu ilə sökmək yaxşıdır; bu zaman mövcud qüvvə və vasitələrdən bütün iş müddətində daha tam və bir bərabərdə istifadə etmək, habelə geniş m .qyasda kompleks mexanikləşdirmə tətbiq etmək mümkün olur. Mexanizasiya dəstəsi ilə gücləndirilmiş ümumi məqsədli yığma dəstə işi eni 300 m-dən çox olan iki-üç iş sahəsində iki-üç növbədə apara bilər.

İşləri nöybə ilə gördükdə gündüz növbəsinə üçqunları açmaq və konstruksiyaları daşıyıb aparmaq, gecə növbəsinə isə gündüz növbəsi üçün iş cəbhəsi yaratmaq tapşırılır.

169

Təcrübə göstərir ki, ayrı-ayrı istiqamətlərdə uçqunirı açarkən müvəffəqiyyətlə və müstəqil iş görmək üçün 1-2 buldozerdən, 1-2 avtokrandan, kompressor stansiyasından, 2- 3 kəsici cihazdan və müvafiq şəxsi heyətdən ibarət kompleks qəza-texniki qruplar yaratmaq məqsədə uyğundur.

Zədələnmiş metal konstruksiyaları, dəmir qırıntılarını, inşaat zibilini və s.-ni obyektdən kənara çıxarmaq üçün avtomobillərdən, dəmiryol və su nəqliyyatından istifadə etmək lazımdır.

§ 4.5. HÜNDÜR MƏÖTƏBƏLİ MÜLKİ VƏ SƏNAYE OBYEKTLƏRİNDƏ QƏZA-XİLASETMƏ İŞLƏRİ

APARILMASE'IIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Son illər şəhərlərin urbanizasiyası (genişlənməsi) və çoxmərtəbəli mülki və sənaye obyektləri tikintisi meylləri ilə əlaqədar olaraq (bu torpaqların bahalaşması, mövcud kommunikasiyalardan daha səmərəli istifadə etmək cəhdlərindən yə s. irəli gəlmişdir), belə şəraitdə qəza-xilasetmə işləri (QXt) aparılması problemi kəskinləşmişdir. Eyni zamanda ekstremal şəraitdə insanların fərdi və qruplarla xilas edilməsi, habelə özü-özünü xilas etmək üçün bir sıra yeni ləvazimat (avadanlıq) növləri meydana gəlmişdir.

Konverşion (dəyişən) texnologiyaların və yeni materialların tətbiqi xilasetmə ləvazimatının (avadanlığının) etibarlılığını xeyli yüksəltməyə və bununla da insanların təhlükəsizliyini təmin etməyə imkan yaratdı. Çoxmərtəbəli (yüksək) mülki və sənaye obyektlərində xilasetmə işləri aparılması üsullarının sayı artdı. Bu üsullardan bir çoxu uzun illərdən bəri alpinizm praktikasında işlədilən üsullara əsaslanır. Bu üsul və fəndlər avtonərdivanlar, xilasetmə kəndiri və s, vasitəsilə xilasetmə qaydalarını inkar etmir, onları hətta təkmilləşdirir və bir çox hallarda zərərçəkmiş adamları xilas etməyin yeganə mümkün üsulu sayılır. Bu zaman istifadə edilən avadanlıqlara verilən tələblər yanğınsöndürmə xidmətindəki tələblərə uyğunlaşdırılır.

170

1991-2001-ci illərdə çoxmərtəbəli mülki və sənaye obyektlərində qəza-xilasetmə işlərində ləvazimat və texnologiyaların yeni növləri bəyənilife qəbul olunmuş və işlərə uyğunlaşdırılmışdır.

İşlərin icrası üçün əsas şərtlər ləvazimatın etibarlılığı və xilasedicilərin kifayət dərəcədə ixtisaslı olmasıdır. Müasir avadanlıqlar alpinizm sahəsində qəbul olunmuş təhlükəsizlik tələblərinə cavab verir. İkinci şərti də yerinə yetirmək real olaraq mümkündür,, çünki, axtarış-xilasetmə dəstələrinin (AXD) V9 axtarış-xilasetmə xidməti (AXX) şəxsi heyətlərinin hazırlanması məsələsi kifayət dərəcədə həll olunmuşdur.

Çoxmərtəbəli mülki və sənaye obyektlərində (ÇMSO) qəza-xilasetmə işlərinə aşağıdakı hallarda başlayırlar. Obyekt zəlzələ, partlayış nəticəsində və ya digər səsəbdən uçularkən; daşqınlar, subasmalar, yanğınlar zamanı; kimyəvi qəza təhlükəli maddələrin kənara atılması nəticəsində ətraf mühit zəhərlənərkən. Qəza-xilastmə işlərinin (QXİ) vacibhyini meydana gətirən səbəblərin müxtəlif olmasına baxmayaraq, bu işlərin texnalogiyası və təşkili qaydası əsasən eyni cürdür. Buna görə də bunlar birlikdə nəzərdən keçiriləcəkdir.

Obyektlər və binalar funksional təyinatlarına görə iki əsas qrupa ayrılır: mülki binalar və sənaye binaları. Binaların bütün növləri bir sıra konstruktiv elementlərdən ibarətdir; o cümlədən: bünövrə, divarlar, taxtaparuş, örtük, arakəsmə, balkon, pilləkan, pəncərə və qapılar belə elementlərdir. Adıçəkilən elementlərin çoxundan, habelə digərlərindən endirmə-qaldirma əməliyyatları,: şəxsi (özünün) təhlükəsizliyin təminatı üçün kəndirlərin bərkidilməsi nöqtələri və ya ümumi təhlükəsizliyin təşkiU və ləvazimatın yerləşdirilməsi sahələri kimi istifadə edilir. Buna görə də belə yüksək binalarda qəza-xilasetmə işlərinə başlayarkən əvvəlcə həmin elementlərin jnöhkəmliyini-və səmərəli istifadə edilməsi ba

171

xımından onların necə yerləşdiyinə diqqət yetirmək və qiymətləndirmək lazımdır.

Yüksəklikdə olarkən, təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə tələblərə çox dəqiq riayət edilməsi zəruridir. Binamn (tikilinin) müxtəlif zonalarında bu sahələrə daha xarakterik olan təhlükəli amilləri verilir (cədvəl 4.3).

Cədvəl 4.3.

Zona Təhlükəli amillər Yuxan

zona Yıxılmaq təhlükəsi Bütünlüklə qurğunun və ya onun müxtəlif hissələrinin etibarsızlığı ilə əlaqədar təhlükə

Eniş

Texniki vasitələrdən düzgün istifadə olunmaması

Endirmə-qaldırma və təhlükəsizlik “stansiyalan- mn” təşkili nöqtələrinin kifayət dərəcədə etibarh olmaması

Endirmə-qaldırma xəttində iti çıxıntılar olması Yuxandan

əşyalann düşməsi Çox alçaq və çox yüksək temperatur Mürəkkəb

hava şəraiti (külək, şiınşəkli hava və s.) Əməyin gigiyenik

vəziyyəti (toz, qaz yaranması, elektromaqnit sahəsi, partlayış təhlükəsi törəməäi və s.) Binanın elementərinin gərginlik altına düşməsi Fiziki

gərginlik Psixoloji gərginlik Aşağı zona

Yuxandan əşyaların düşməsi təhlükəsi Yuxan hissədə

səthin etibarsız olması

Sadalanan bu amillərin baş verə biləcək təsirlərinə daim nəzarət etmək lazımdır. Təhlükə yaranan hallarda xilasedicilər dərhal tədbir görməlidirlər. "

Təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə ilk əvvəl təhlükəsizlik (sığortalanmaq) və öz şəxsi təhlükəsizliyi qaydalarının gözlənilməsi qaydasına riayət etmək tələb .olunur. Bu qaydaların ən xarakterik pozulması halları aşağıdakılardan ibarət olur:

1) Şaquli sıradakı birinci şəxsin təhlükəsizlik (sığortalanma) h əddindən 2-3 m-dən artıq yuxarı çıxması;

172

2) Öz təhlükəsizliyini (özünü sığortanı) təşkil etməzdən əvvəl açılıb ayrılma;

3) Sıradakı ikinci şəxs öz təhlükəsizliyinin (özünü sığortam) təşkil etməsi;

4) Sıradakı həmkarlar öz aralarında qarşılıqlı müşahidə (görmə) imkanlarının itirilməsi.

5) Dörd-səkkiz nəfərin təhlükəsizliyi bir nöqtədən təmin edilməsi (sığortalanır);

6) Sıradakı birinci şəxs təhlükəsizliyi (sığortalamanı) təşkil etməmiş ikinci şəxsin hərəkətə başlaması;

7) Öz təhlükəsizliyini (özünü sığortanı) təşkil «citmədən təhlükəli sahələrdə sıra (məhəccər) üzrə hərəkət etməsi;

8) Sıradakı birinci şəxs öz təhlükəsizliyini (özünüsığorta) təşkil etməsi;

9) Kəndiri boşaltmadan şərti sığortalanması (demnfer tərtibatı olmayan hallarda);

10) Sığortalanma (təhlükəsizlik) və özünüsığortalama üçün birqat repşnurdan istifadə olunması;

11) Sığortalanma (təhlükəsizlik) qovşağında asılma; 12) Köşkün (zənbilin) olmaması. Qəza-xilasetmə işləri aparılarkən, adətən dinamik

sığortalanma (təhlükəsizliyin təminatı) tətbiq edilir. Alpnizmdə dinamik sığortalanma elə üsula deyilir ki, belə halda, irəlidə gedən şəxs yıxılarkən kəndirin dartılmasının qarşısım almaq mümkün olur. Bu digər sığorta kəndirinin və ya nisbətən daha uzun işlək kəndirin köməyi ilə boşaldaraq (uzadaraq) həmçinin dartılma əleyhiıiə müxtəlif növ amortizatorlar vasitəsilə reallaşdırmaq olar.

Sığortalanma (təhlükəsizliyin təşkili) məntəqəsində kəndirin boşaldılmasını (yavaş-yavaş buraxılmasını) təmin etmək üçün tormozlama sistemindən istifadə eləmək lazımdır. Bu, müxtəlif mexaniki tərtibatlardan - “Səkkizlikdən”, “Radebergerlərdən” ibarət ola bilər. Dartılmanı azaltma dərəcəsi yavaş buraxılmanın qiymətindən və sığortalayıcı şəxsin kəndiri saxlama qüvvəsindən asılı olur. Saxlama

173

qüvvəsi buraxılma qiyməti yə son dartılma qüvvəsi arasında optimal nisbətlərə nail olmaq üçün bu hərəkətlər məşq etdirilməlidir. Bu məqsədlə bir çox alpinist bazarlarında əvvəllər xüsusi sığortalanma (təhlükəsizliyin təşkili) stendləri yaradılır ki, burada mövcud normativ yükü (80 kq) sığortala- ma nöqtəsindən 5m hündürlükdən atmaqla öyrədilir.

Çoxmərtəbəli mülki və sənaye obyektlərində alpinizm texnologiyaları tətbiq edilərkən təhlükəsizliyin və effektivliyin təminatının əsas amili-şəxsi, heyətin texniki, taktiki və psixoloji hazırlığının səviyyəsidir. Xilasedici qruplarda işləməyə- yaşı 18-dən az olmayan, tibbi yoxlamadan keçmiş və yüksəklikdə aparılan işlərə və ya alpinizmlə məşğul olmağa yararlı sayılan, həmçinin ^ilasetmə tədbirlərinin yerinə yetirilməsi üçün kifayət dərəcədə alpinizm hazırlığına malik, yaxud alpinizm kursu (və ya toplanışı) keçmiş şəxslər buraxılır. İşə ilk dəfə və ya uzun müddətli fasilədən sonra başlayan şəxslər təcrübəli xilasedicilərin bilavasitə nəzarəti altında olmalıdırlar.

Xilasedicilər hər üç ildən bir yüksək mülki və sənaye obyektlərində qəza-xilasetmə işlərinin aparılmasında əsas texnologiyaların təhlükəsiz yerinə yetirilməsi metodlarının öyrənilməsi üzrə hökmən ixtisas artırma keçməlidirlər.

Alpinist texnologiyalarından istifadə edən xilasedicilərə aşağıdakıları öyrətmək lazımdır: bərkitmə nöqtələrini seçmək və istifadə etmək qaydalarını, iş obyektlərinin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq daşıyıcı və sığortalayıcı sistemlərin təşkili; ətraf mühitdə təhlükəllər mövcud olarkən davranış qaydaları; sığortalayıcı (təhlükəsizlik) kəndir vasitəsilə sığortalanma üsulları; yül^sək obyektlərdə xilasetmə və daşıma işlərinin aparılması qaydaları; mövcud standartlara uyğun yolverilən gərginlikli elektrik şəbəkələrində iş qaydalarının gözlənilməsi.

Kiçik maşın və mexanizmlərdən istifadə olunan hallarda onlara xidmət edən şəxslərin bu tipli avadanlıqda işləməyə icazə verən sənədi olmalıdır'.

174

Yüksəkdəki açıq obyektlərdə küləyin sürəti 10 m/san- dan artıq olan hallarda, buzbağlama vaxtı, dümanlı və şim- şəkli havada xüsusən ehtiyatla işləmək lazımdır. Bu zaman diqqət yetirilməlidir ki, aparıcı və sığortalayıcı sistemlərin effektivliyi zəifləməsin.

Qəza-xilasetmə işlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müəyyən xüsusi tələbləri yerinə yetirməyi bacarmaq, o cümlədən də yüksək obyektlərdə zərərçəkmiş şəxsləri daşımaq, onlara həkiməqədərki tibbi yardım göstərmək üsul və qaydalarını mənimsəməkvacibdir. Hər bir xilasedicinin ilk tibbi yardım aptekçəsi; fərdi paketi və burcağı olmalıdır.

Yüksəklikdə işləməyə ən azı iki nəfərdən, zərərçəkənin aparılması zamanı isə ən azı üç nəfərdən ibarət komanda tərkibində icazə verilir. Yüksəklikdə işləyən fəhlənin yanına ən azı bir xilasedici ən geci 15 dəqiqə ərzində çata bilməlidir. Hər bir xilasediciin yanında tətbiq edilmək üçün hazır halda saxlanılan əlavə qəza vasitələri: bir ədəd alpinist karabini (yaylı qazmaq); uzunluğu 2 və 5 metr olan iki yardımçı kəndirdən hazırlanmış iki ilgəh (qaldırıcı qəza sistemini, po- lispastı -(saxlayıcı qovşaqları) bağlamaq üçün).

Qəza-xilasetmə işlərinin əsas texnologiyasını təmin edən vasitələr alpinizm təchizatının aşağıdakı əşyalarıdır: diamet- ri 9-12 mm olan əsas kəndir; diametri 6 mm olan yardımçı kəndir; alpinist yaylı qarmaqları (karabinlər); kəndir vasitəsilə endirmə tərtibatı; dartınma amortizatoru; xilasetmə bucurqadları; “Akya” tipli xərək; yüksək binalardan zərərçəkənləri çıxartmaq (köçürmək) üçün xüsusi sistem (Slip- eskalator və s.); buraz tipli alpinist xilasetmə avadanlığı. Əldə qayırma avadanlıqdan istifadə edilməsinə yol verilmir.

Beşik (oturacaq) qəza-xilasetmə işlərində tətbiq edilərkən uyğunlaşdırılaraq kəndirlərlə, ikiqat repşnurla və ya diametri 6mm olan polad burazla (trostla) bağlanmalıdır. Bu bağlama elə yerinə yetirilməlidir ki, daşıyıcı kəndir (buraz) oturacağın altından keçərək, ilgəh şəklində, xilasedicini də əhatə etsin. Bu işdə təsdiq olunmuş normativlər üzrə ser-

175

tifıkatlı (markalanmış) xarici ölkə alpinist avadanlıqlarından da istifadə etməyə icazə verilir.

Qəza-xilasetmə işləri apanlmksı üçün tətbiq edilən vasitələr həm də yıxılma halarmda mühafizə vasitələri hesab olunur. Buna görə də onlar bir neçə növ nəzarətdən keçirilir: ilkin daxil olan avadanhğm keyfiyyətini yoxlamaq üçün- vizual (adi gözlə) yoxlama (lazımi hallarda möhkəndiyi də sınaqdan keçirilə bilər); plan üzrə baxış avadanlıqların möhkəraliyini yoxlamaq məqsədilə hər yanm ildən bir keçirilir; gündəlik vizual nəzarət; düzgün saxlanmaya nəzarət.

Avadanlıqlara nəzarət və onların çıxdaş edilməsi üzrə meyarlar bir sıra tələbləri ödəməlidir, bunlar cədvəl 4.4-də göstərilmişdir.

Cədvəl 4.4

iş vasilələri, sığort- layıcı,

texniki və bədəni mühafizə

edən vasitələr

Nəzarət və çıxdaş meydançaları (əgər istehsalçı

tərəfindən digərləri göstərilməyibsə)

1 2 Texniki kanatlar (kəndirlər)

Gözlə görünən zədələnmələr, məsələn yanmış və ya

qırılmış'sahələr, funksiyanı pisləşdirən çirklənmələr,

bir dinamik dartılma (qırılma) veə ya 400 endirilmə

(və ya 2 il saxlanma, yaxud istismar olunma) Müxtəlif təsirli amorti-

zatorlar Xilasedicinin yıxılması və kəndirdən asılması

nəticəsində kəndirə düşən dinamik yükdən sonra

onun çıxdaş edilməsi. İşlənib köhlən- mədən və ya 2

ildən sonra Məftil kanat Metal tellərin'qırılması, ayrı-ayrı məftillərdə

qırılmaların sayı müvafiq tələblərə (TQL30351/02)

uyğunluğu; sınıq, düyün, paslanma, kanatın

(burağın) diametrinin azalması və kƏnar məftillərin

yeyilməsi, tellərin kənar metal sahələrinin

zəifləməsi, mərkəzi tekstil özəyin kənara çıxması,

yanıq. Fərdi sığortalama sistemi Tikişlərin pozulması, pərçimlərin zəifləməsi,

üstlüklərdə çatlar yaranması, qulaqlıqların

sürtülməsi, parça detalların yırtılması halları da daxıl

olmaqla zədələnmələr

176

Birləşdirici vasitələr

(kara-binlər, qarmaq- lar) Cəftələrin işinin etibarlığımn itirilməsi- boşalma,

çatlar, deformasiya, sınıq, kəsik yerləri korroriya

zədələnmələri; kəsimlərin yeyilməsi hallan da daxil

olmaqla 1 2

Beşiklər, oturacaqlar Xüsusən bərkidilmə yerlərində çatlar, əyilmələr

(burazlan, çatlan üç ildən bir dəfədən gec olmayaraq

dəyişməli) Qaldıncı tərtibat Dilçə (cəftə) işləmir, konsentriklik pozulub, xüsusən

bərkidilmə, çatlar, əyilmələr, kəsiklər, korroziya

(paslanma) zədələnmələri, eti- barh işləməsinə təsir

göstərə bilən çirklənmələr.

Kəndir tormoz İşləməsinin etibarlığına təsir göstərən çatlar, sımqlar,

çirklənmələr, çərtiklər, metalın xeyli yeyilməsi

Xilasedicilər aşağıdakı fərdi mühafizə vasitələrini işə hazırlamağa borcludurlar: xüsusi iş paltarlarını-paltarlar rahat, isti olmalı və hərəkətləri çətinləşdirməməlidir; ayaqqabıları-ölçüyə görə, lakin sürüşkən althqlı olmamaq şərtilə, kaskanı və ya şlemi; qoruyucu kəməri və ya alpinist təhlükəsizlik (sığortalanma) bağlayıcılarım.

Xilasedicinin ağırlığına davam gətirməli olan bütün iş avadanhqları, sığortalayıcı, texniki və bədəni mühafizə vasitələri ən azı 8 kN (800 kqq) qırılmaya davamlılığa malik olmahdır.

Fəaliyyətə başlamazdan əvvəl, işlək kəndirlərin bağlanacağı yerləri müəyyən etmək lazımdır. Belə yerlər binanın və ya konstruksiyanın yalnız möhkəm hissələri ola bilər. Belə hissələr olmadıqda onları buaz və ya əsas kəndir vasitəsilə düzəltmək zəruridir. Bərkidilmə yerlərinin möhkəmliyi hər bir kəndir üçün ən azı 10 kN (1000 kqq) olmalıdır.

Yuxarıdan əşyaların düşməsi ehtimalı olan aşağı zonanın hüdudları siqnal dayaqları ilə çəpərlənməlidir. Belə çə- pərləmə 0.8 m hündürlüklü dayaqlar, kəndir və ya məftil vasitəsilə DST 23407-78-ə uyğun düzəldilir (cədvəl 4.5).

177

Bədənin metal konstruksiyalara toxunan sahələrinin isti saxlanması vacibdir. Çünki bədənin belə sahələrinin həddən çox soyuması dizlərin xroniki xəstəliklərinə, radikulit, pro- stolit xəiUəliklərinə səbəb ola bilər.

tş yerlərinə və ya kəndirlər bərkidilən yerlərə gedən stasionar pilləkənlar, liftlər və ya qaldırıcı kranlar olmayan hallarda oraya qalxmaq üçün alpinist xilasetmə bucurqadından (alpinist hərəkət texnikası tətbiq olunan əvvəlcədən bərkidilmiş kəndirdən: aşağı və ya yuxarı sığortalama (təhlükəsizlik) kəndirləri vasitəsilə konstruksiyalara dırmaşmaq üsullarından istifadə) etmək mümkündür.

Cədvəl 4.5

Əşyanın düşmə

hündürlüyü, m Çəpərə qədər olan məsafə, m

20-dək 5 20-70 7 70-20 10

120-200 15 200-300 20 300-450 25

Aşağı sığortalama (təhükəsizlik) kəndirindən drnnaş- maq üsulu ilə qalxarkən xilasedici sığortalamanm aralıq nöqtələrindən ən çoxu 2-3 m yüksəkliyə qalxa bilər. Belə halda hökmən dinamik sığortalama metodu, o cümlədən də müxtəlif növ amortizatorlardan istifadə etməklə sığortalama tətbiq edilir.

Bərlddilmiş kəndirlə enmə-qalxma zamam iki kəndirdən istijadə etmək lazımdır: avadanlıqla və alətlərlə aşağı enən xilasedicinin əsas ağırlığı düşən aparıcı kəndirdən və yıxılma hallarında mühafizə vasitəsi sayılan sığortalama kəndirindən istifadə edilir. Hər iki kəndir əsas alpinist kəndirləri olmalıdır. Aparıcı kəndir olaraq müvafiq endirmə tərtibatlarına malik və diametri 6 m-dən az olmayan polad burazdan istifadə etmək mümkündür. Zəruri hallarda əlavə əsas və yardımçı kəndirlərdən də istifadə etmək olar, məsələn, dartqı, əlavə alətlər asmaq və s. üçün.

178

Aparıcı (daşıyıcı) və sığortalayıcı (təhlükəsizlik) kəndirlərinin bərkidilmə yerləri konstruksiyaların, bina və qurğu- lann ancaq möhkəm elementləri ola bilər. Hər iki kəndir bir yerə bərkidilir. Bu yer 20 kN (2000 kqq) möhkəmliyə malik olmahdır. Bərkidilmə yerlərində, kəndirlərin sürtülüb korlanmasının qarşısım almaq üçün onların altına araqat yerləşdirmək lazımdır.Avadanlıq kəndirə bağlanmazdan əwəl elə yerləşdirilməli və ya asılmalıdır ki, onlardan tez və rahat istifadə etmək mümkün olsun. Kəndirlə enərkən endirmə sistemlərindən istifadə etmək məsləhətdir; çünki onlar istənilən yerdə dayanmağı, kəndiri sabitləşdirməyi, lnəmçinin xilasedici əlini buraxan halda onun hərəkətini saxlamağı təmin edir.

Uzun müddət enərkən, qıçlarda qan dövram pozulmasın deyə, nərdivan və ya ilgəhlərdən istifadə etmək lazımdır. Onlar ayrıca karabin (yaylı qarmaq) vasitəsilə endirmə tər- tibatımn karabininə bənd edilir.

Qəza-xilasetmə zonasına çatarkən kəndiri endiımə tərtibatında bənd etmək və bilavasitə fəaliyyətə başlamaq lazımdır. İşi elə təşkil etmək lazımdır ki, xilasedicilər biri digərinin üzərində yerləşməsinlər. Avadanhq əşyaları sığortalanmış (təhlükəsiz) vəziyyətdə olmalıdır.

(^za-xilasetmə işləri başa çatarkən avadanlığı, alətləri qaydaya salmaq lazımdır. Kəndirləri bərkitmə sistemlərini yalnız işlər müvəqqəti dayandırılan hallarda (gecə vaxtı, istirahət günləri və s.) və bu sistemlərə kənar şəxslər toxuna bilməyəcək şəraitdə obyektdə qoyub getmək olar.

179

V FƏSİL

ƏHALİNİN XÜSUSİ TƏMİZLƏNMƏSİ.

ƏRAZİNİN, YOLLARIN, OBYEKTLƏRİN, BİNALARIN

VƏ QURĞULARIN ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİLMƏSİ

§5.1. ÜMUMİ MÜDDƏALAR

Əhalinin xüsusi təmizlənməsi radiasiyadan və kimyadan mühafizənin (RKM) əsas tədbirlərindən biri olmaqla, fərdi mühafizə vasitələrinin (FMV), ayaqqabıların, paltarla- nn, texnikanın və digər maddi vasitələrin zərərsizləşdirilməsi, lazımi hallarda isə insanların sanitariya təmizlənməsi üzrə işlərin yerinə yetirilməsindən ibarətdir.

Əhalinin xüsusi təmizlənməsi işlərinin icrasında əsas məqsəd-müxtəlif obyektlərin radioaktiv və kimyəvi maddələrlə zəhərlənməsi (çirklənməsi) dərəcəsini yolverilən (təhlükəsiz) normalaradək zəiflətmək, eləcə də insanların FMV geymədən fəaliyyət göstərməsi (işləməsi) üçün şərait yaratmaqdır.

Zərərsizləşdirmə - dezaktivasiya və deqazasiya üzrə işlər yerinə yetirilərkən ərazi sahələrinin, yolların, obyektlərin, suyun, ərzağın, ərzaq xammalarının və yemlərin radioaktiv və təhlükəli kimyəvi maddələrlə zəhərlənmə (çirklənmə) dərəcələrinin yolverilən (təhlükəsiz) normalaradək azaldılmasından idarətdir.

Dezaktivasiya - radioaktiv maddələrin kənar edilməsinə (təmizlənməsinə) deyilir.

Deqazasiya - təhlükəli zəhərləyici maddələrin kənar edilməsinə və ya kimyəvi üsulla parçalanıb neytral hala salınmasına deyüir.

Sanitariya təmizlənməsi - radiasiya və təhlükəli kimyəvi maddələrlə zəhərlənməyə (çirklənməyə) məruz qalmış insanların dəri səthindən və selikli qişalarından ra

180

dioaktiv maddələrin və təhlükəli kimyəvi maddələrin kənar edilməsinə (təmizlənməsinə) deyilir.

Zəhərlənmənin növündən, dərəcəsindən, habelə iş üçün vaxtın və vasitələrin mövcudluğundan asılı olaraq xüsusi təmizləmə qismən (natamam) və ya tam keçirilə bilər.

Qismən xüsüsi təmizləmə fövqəladə hadisələrin nəticələrini aradan qaldıran qüvvələrin şəxsi heyətləri, habelə fəhlə və qulluqçular tərəfindən, onların bilavasitə rəislərinin sərəncamı əsasında, qarşıya qoyulmuş əsas vəzifənin icrası gedişində, işləməyən əhali tərəfindən isə - gündəlik fəaliyyət əsasında - müstəml surətdə, həm tabel vasitələrindən (fpP- 8, İPP-9, tPP-10, IDPS-69 və s., yəni göstərilən növləri fərdi kimya əleyhinə paketlər - FKP-dən) istifadə etməklə, ya da əlaltı vasitələr işlətməklə yerinə yetirilir. Bu tədbir müvəqqəti xarakter daşıyır, məqsədi isə radioaktiv və təhlükəli kimyəvi maddələrin əsas qismini kənar etmək, yaxud məhv etməkdir. Bununla da zəhərlənmə (çirklənmə) rayonlarında bədənin dərisini təcridedici tipli fərdi mühafizə vasitələri geymədən işlərin aparılmasına (fəaliyyət gös-tərməyə) imkan yaratmaq, eləcə də insanların binalara və mühafizə qurğularma girməsini təmin etməkdən ibarətdir.

Qismən xüsusi təmizləmə: təhlükəli kimyəvi maddələrlə zəhərlənmə zamanı - dərhal, radioaktiv maddələrlə zəhərlənərkən isə zəhərlənmədən sonraki birinci saat ərzində yerinə yetirilməlidir.

Qismən xüsusi təmizləmə bu işlərin yerinə yetirilməsindən ibarətdir: insan bədəninin açıq sahələrinin (üzü, boynu, əlləri) təmizlənməsi, adamlann əynindəki paltarların, ayaqqabılann, fərdi mühafizə vasitələrinin səthinin, habelə iş əsnasında müntəzəm surətdə təmasda olan nəqliyyat vasitələri və mexanikanm müəyyən hissələrinin zəhərsizləşdiril- məsi. Qismən xüsusi təmizləmə işlərinin həcmi zəhərlənmənin (çirklənmənin) növündən, dərəcəsindən və şəraitindən asılı olur.

181

Vaxtında keçirilən qismən xüsusi təmizləmə ondan sonraki tam xüsusi təmizlənmənin gedişində işlərin həcmini - insanların təmizlənməsi üzrə 10 dəfəyədək, texnikamn təmizlənməsi üzrə isə 1,5-2 dəfəyədək azaltmağa imkan verir.

Tam xüsusi təmizləmə: qüvvələrin şəxsi heyəti tərəfindən FH aradan qaldırılandan, fəhlə və qulluqçular tərəfindən vəzifələr yerinə yetiriləndən, əhali isə zəhərlənmə (çirklənmə) zonalarından çıxarıldıqdan sonra, zəhərlənmə dərəcələrinin yolverilən (təhlükəsiz) normalaradək azaldılması, habelə şəxsi heyətin, fəhlələrin, qulluqçulann və əhalinin FMV geymədən normal fəaliyyət (həyat fəahyyəti) göstərmək imkam yaratmaq məqs^ilə, müvafiq rəhbərlərin və rəislərin sərəncamı əsasmda yerinə yetirilir.

Müxtəlif əşyaların radioaktiv və kimyəvi zəhərlənməsi (çirkləmnəsi) üzrə yolverilən (təhlükəsiz) normaları əlavədə verilmiş<lir.

və MM sisteminin açıq ərazilərdə yerləşdirilmiş şəxsi heyəti həmçinin radioaktiv maddələr çökən zaman zəhərlənməyə məruz qalmış əhali zəhərlənmə zonalarından çLxandan sonra ayaqqabıları, təchizat vasitələrini və fərdi mühafizə vasitələrini (FMV) müxtəlif ən sadə üsullarla: səthlərini süpürməklə, çırpmaqla, silməklə dezaktivasiya edirlər. 21əhərlənmə dərəcəsini yolverilən normalaradək zəiflətmək mümkün olmayan paltarlar və digər təchizat əşyalan dəyişdirilib zərərsizləşdirilməli və ya torpağa bastırılmahdır. İnsanların çimizdirilməsini (sanitar təmizləməsini) elə hallarda təşkil edirlər ki, radioaktiv maddələr paltarlardan dəriyə keçmiş olsun və dəri səthinin çirklənməsi yolverilən (müəyyən edilən) normadan artıq olsun; sanitariya təmizlənməsi gigiyenik məqsədlə də keçirilə bilər. Zəhərlənmədən 10.. . 12 saat keçəndən sonra yerinə yetirilən tam sanitariya təmizlənməsi səmərəsiz olur, çünki bu müddət ərzində dərinin zəhərli sahələrində zəhərlənmə inkişaf etməyə başlayır (dərinin isəthində «beta-yanıq» halları baş verir).

182

Fövqəladə hadisə nəticələrini aradan qaldıran qüvvələrin şəxsi heyəti və əhali kimyəvi zəhərlənmə zonalarından çıxandan sonra öz paltarlarım, ayaqqabılarım və texnikam tam dezaktivasiyadan keçirirlər. Fərdi mühafizə vasitələri ya deqazasiya edilir, ya da təzələri ilə əvəz edilir, lıısanlann çimizdirilməsi (sanitariya təmizlənməsi) gigienik məqsədlə yerinə yetirilir.

Ərazi sahələri, yalnız orada insanlar xeyli müddət yaşayacaq hallarda, yollar isə təmiz dolayı yollar olmayan hallarda dezaktivasiya edilir.

Ayrı-ayrı ərazi sahələrinin deqazasiya edilməsi işləri ancaq ZM tətbiq edilən (qəza kimyəvi təhlükəli maddələr QKTM tökülən) rayonlarda və ya belə maddələr əraziyə çökən yerlərdə (əgər burada şəxsi heyətin və ya əhalinin qalıb fəaliyyət göstərməsi gözlənirsə), yol sahələri isə dolaıyı keçidlər olmayan hallarda icra edilir.

Ərazi sahələrinin zərərsizləşdirilməsi ilk növbədə idarəetmə məntəqələrində; ilk tibbi yardım dəstələri is;ə paltarlar və ərzaq təchizatı məntəqələrində, nəqliyyata ncdndirmə- düşürmə məntəqələri, toplanış-köçürmə məntəqələrində və digər əhali yığışan yerlərdə təşkil olunur.

2^rərsizləşdirmə müxtəlif üsullarla yerinə yelirüir. Zə- hərsizləşdirmə üsulu-zəhərsizləşdirmə vasitələrindən istifadə etməklə radioaktiv və təhlükəli kimyəvi maddələriı obyektlərdən kənar etmək, yaxud belə obyektlərin səthini təcrid (izolyasiya) etmək üzrə əməliyyatların cəmidir. 2^1ıərsizləş- dirmə üsulu-zəhərsizləşdirici vasitələrdən istifadə etməklə obyektlərin səthindən radioaktiv maddələrin və təhlükəli zəhərli maddələrin kənar edilməsi, yaxud belə obyektlərin səthlərinin təcrid (izolyasiya) edilməsi üzrə əməliyyatların cəmidir. Zəhərsizləşdirmə üsulları zəhərlənmənin növü, onun dərinliyi, davamlıhğı, həmçinin obyektin xüsusiyyətləri və istifadə edilən texniki vasitələr nəzərə alınmaqla, zəhər- sizləşdirici vasitələrin və ya mühitin təmizlənən səthə təsiri nəticəsində reallaşır. Deyilənlərdən aydın olur ki, zəhərsiz-

183

ləşdirmə üsullarının təsnifatı bu məqsədlə seçilmiş prinsiplərə əsaslanır və çoxlu müxtəlif növlərə malik olur.

Məsələn zəhərsizləşdirici mühitin aqreqat habndan asılı olaraq dezaktivasiyanın yaş, quru və qanşıq üsullan ayırd edilir (şəkil 5.1).

Şəkil 5.1. Dezaktivasiyanm əsas üsullarmın təsnifatı

Deqazasiyamm əsas üsulları şəkil 5.2-də verilmişdir. Xüsusi təmizləmə və zəhərsizləşdirmə işləri üçün

müxtəlif maddələr və məhlullar işlədirlər. Ərazidə, yollarda və qurğularda xüsusi təmizləmə və

zəhərsizləşdirmə keçirməkdən ötrü müxtəlif texniki vasitələrdən istifadə olunur.

Şəxsi heyətin xüsusi təmizlənməsini, habelə yolların, ərazinin, obyektlərin, bina və qurğuların zəhərsizləşdirilmə- sini həyata keçirməyə RKB-dan mühafizə qoşunlanmn hissə və

184

Şəkil 5.2. Əsas deqazasiya üsullarmın təsnifatı

bölmələri, həmçinin MM dəstələrinin heyətləri cəlb olunurlar.

185

Zəhərsizləşdirmə üzrə əlavə işlərin icrası üçün Müdafiə Nazirliyinin hissə və bölmələri, mühəndis, RK3 zəhərlənmədən mühafizə bölmələri, habelə Respublikanın digər nazirlikləri və baş idarələrinin qüvvələri də cəlb oluna bilər. Belə qüvvə və vasitələrin cəlb edilməsi qarşılıqlı fəaliyyət planı əsasında həyata keçirihr.

§ 5.2. ƏRAZİLƏRİN, YOLLARIN, BİNA VƏ QURĞULARIN ZƏHŞRSİZLƏŞDİRİLMƏSİ ÜZRƏ İŞLƏRİN TƏŞKİLİ VƏ YERİNƏ YETİRİLMƏSİ

Ərazilərin və qurğuların zəhərsizləşdirilməsi elə hallarda aparılır ki, onların zəhərlənməsi (çirklənməsi) insanlar üçün şübhəsiz olaraq təhlükə yaradır və bu işlərin icrası təbii surətdə dezaktivasiyaya (deqazaŞiyaya) nisbətən vaxt üzrə xeyli üstünlük yaradır (yəni daha sərfəli olur).

Əraziləri zəhərsizləşdirmək üçün dezaktivasiyanın aşağıdakı üsullarından istifadə olunur:

• Sərt (bərk) örtüklü səthlərdən radioaktiv maddələrin su şırnağı vasitəsilə təzyiq altında yuyulması; bu məqsədlə çiləyici - yuyucu, yanğınsöndürən, xüsusi maşınlardan, motopompalardan və suyun təzyiq altında verilməsini təmin edən digər aqreqatlardan istifadə edilir;

• Radioaktiv maddələrin süpürməklə səthlərdən kənar edilməsi; bu məqsədlç süpürücü-yığıcı və vakumlu maşınlardan istifadə olunur;

• Torpağın və ya qarın zəhərli qatının kəsilib çıxarılması; bu məqsədlə yolsalan maşınlardan (buldozer, skreper, qreyder və s.) istifadə edilir, habelə qar qatı qartəmizləyən maşın vasitəsilə kənar edilir;

• Torpağın zəhərli üst qatını traktor kotanı və ya kürəklə

şumlamaq (qazımaq); • Zəhərli səthi təmiz (zəhərlənməmiş) torpaq, çınqıl qatı

ilə 6-8 sm qalınlığında örtmək (bu üsul törəmə radioak- tivlik baş verən sahələrdə daha səmərəlidir).

186

Ərazilərin zəhərsizləşdirilmpsində ən çox istifadə edilən deqazasiya üsulları bunlardır:

• Ərazini deqazasiya məhlulları və resepturlan ilə çiləmək; bunun üçün çiləyici-yuyucu, torpağa maye halında kübrələr çiləyən, su paylaşdıran və s. maşınlardan istifadə edilir;

• Qumsəpən maşın, qoşqu-səpici və başqa mexanizm- lərdən istifadə etməklə deqazasiya maddələrini səpmək, sonra isə çiləyici-yuyucu maşının fırçaları vasitəsi ilə sürtmək və su çiləmək üsulu ilə.

Ərazilərin deqazasiyası (dezaktvasiyası) elə hesablanıb təşkil edilir ki, zəhəräizləyici texniki vasitələr mümkün qədər geniş iş sahəsinə (meydanlar, keçidlər, yollar) malik olsunlar. Texniki vasitələrin tədbiqi və məqsədəuyğun olmayan sahələr kürək, bel, xərək və s. vasitələrdən istifadə etməklə əllə təmizlənir.

Zəhərsizləşdirmənin üsul v^ qaydalarının işlərin görülməsi yollarının seçimi ən əvvəl zəhərlənmənin növün-dən, mahiyyəti və xaraktkrindən, eləcə də iş üçün mövcud olan vasitələr və vaxtdan asılı olur.

Bərk örtüklü ərazilərin su və ya sulu məhlullar vasitəsi ilə zəhərsizləşdirilməsi barədə qərar qəbul edərkən burada müvafiq axın yerlərinin olmasını qabaqcadan yəqin etmək vacibdir. Şəhərlərin tikinti sahəsindən kənardakı yollar, keçidlər və şəkillər adətən yol kənarları boyu qanovlarla, şəhərlər isə leysan yağışı kanalizasiya sistemi ilə təmin olunur. Şəhərlərdən kənar sahələrdə bərk örtüklü yolların dezakti- vasiyası işlərini yerinə yetirərkən radioaktiv maddələrlə çirklənmiş axmtılar və suyun tərkibindəki radioaktiv maddələr torpağa və qanovlara (küvetlərə) tökülür. Dezaktiva- siya işlərini başa çatdırandan sonra küvet və qanovlarda yığılmış radioaktiv çöküntülərin üstünü təmiz torpaq qatı ilə örtmək, yaxud çöküntünü (yaxud^onun üst qatını) yığışdırıb xüsusi bir sahədə («mogilnik») yerə basdırmaq lazımdır. Yaşayış məntəqələrində də bərk örtüklü yolların dezaktiva-

187

siya işləri zamanı yaranmış küçə tullantılarını da həmin qaydada torpağa basdırmaq tələb olunur.

Süni bərk səth, örtüyü olmayan ərazinin zərərsizləşdirilməsi ilə əlaqədar işlər müəyypn çətinliklərərə malikdir, belə ki, burada müxtəlif növ relyefli torpağının tərkibi, bitki örtüyü, nəmliliyi müxtəlif olan ərazi sahələrinə rast gəlinir. Sadalanan bü xüsusiyyətlərdən, hər biri zəhərsizləşdirmə üsullarının səmərəsinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir.

Bina və qurğuların dezaktivasiyası üsullarından ən səmərəlisi səthlərin su vasitəsilə təzyiq altında yuyulmasıdır. Əgər yuma zamanı səth-fırça vasitəsilə sürtülsə bu üsulun effektivliyi (səmərəliliyi) daha da artır. Dezaktivasiyanm digər “ yuyucu məhlullarla, sənaye tozsoranlardan istifadə etməklə, qum^ şırnağı ilə və s. üsullarla təmizləmə yardımçı üsullar sayılır və kiçik həcmli işlər üçün tətbiq olunur. •

Bina və qurğulann deqazasiyası üçün əsas üsul-zəhərli səthlərə deqazasiya məhlulu çilənməsi və müxtəlif sahələrin fırça vasitəsilə sürtülüb təmizlənməsidir.

Bina və qurğuların səthinin bəzi yerlərinə deqazasiya maddəsi norması və ya yaxinası sürtüb təmizləmək olar.

Bina və qurğuların dam ohuyu səthlərinin dezaktiv- siya üsulları - dam örtüyümün ölçülərindən, hündürlüyündən, səthlərin* mailiik dərəcəsindən, örtüyün materialından, binada və ya, onun yaxınlığında hidrantlarm mövcudluğundan eləcə də çökmüş radioaktiv maddələrin xarakterindən asılı olur.

E^am örtüyünü dezaktivasiya etməyin ən geniş yayılmış üsulu-raçlioaktiv maddələri səthlərdən brandspoytdan vurulan su şırnağı ilə yanğınsöndürmə şlanqlarmdan istifadə etməklə təmizləməkdir. Lakin əgər dam örtüyünün səthi nahamardırsa (şifer, kirəmit, çiləkən nazik, ensiz taxta) və s. kimi, çirklənmə mənbəyi isə AES-də qəza (dağıntı) nəticəsində ətrafa atılan radionuklidlərdirsə, onda dezaktivasiya- nın ən təsirli üsulu-dam örtüyünü sökmək və onun hissələrini torpağa basdırmaqdır.

188

§ 5.3. TAM XÜSUSİ SANİTARIYA TƏMİZLƏMƏSİNİN TƏŞKİLİ VƏ APARUMASI

Tam xüsusi təmizləmə müvafiq MM rəisinin (FH komissiyası sədrinin), MM qoşunları komandirinin sərəncamı əsasında həyata keçirilir, FHN və MM idarəetmə orqanları və xidmət rəisləri tərəfindən təşkil edilir, qüv\'ələrin şəxsi heyətinin qarşıya qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsini başa çatdırandan sonra, yaxud insanlar zəhərlənmə zonasından çıxandan sonra icra edilir.

Bu tədbir aşağıdakı sahələrdə keçirilə bilər: • FH-rı aradan qaldıran qüvvələr yerləşdirilən rayon-

lardı; • Xüsusi təmizləmə keçirilməsi müəyyən edilmiş

rayonlarda-xüsusi təmizləmə rayonu PCTR). Xüsusi təmizləmə rayonunda (XTR) müvafitı radiasiya,

kimya, bakterioloji (RKB) mühafizə və radiasiyadan və kimyadan mühafizə (RKM) dəstələri aşağıdakı vaxtlarda işlək vəziyyətə (fəaliyyətə tam hazır hala) gətirilə bilsr:

• Qabaqcadan - FH-ı aradan qaldıran qüvvələr və əhali buraya gəlib çatmamışdan;

• İş əsnasında ~ bu qüvvələr və ya əhali bu rayona gətiriləndən (yerləşəndən) sonra.

Xüsusi təmizləmə rayonu (XTR) - tam xüsusi təmizləməyə hazırlanan, belə təmizləmə yerinə yetirilən və bundan sonraki vəzifələrin icrasına hazırlıq işləri görülən ərazi sahəsindən ibarətdir.

Xüsusi təmizləmə rayonu (XTR), - mümkün qədər, təmiz (çirklənməyə məruz qalmamış) yerlərdə, FH-ı aradan qaldıran qüvvələr və əhali'zəhərlənmə zonalarından çıxarılan marşrutlar üzərində təyin edilir, gözləmə rayonundan bir, yaxud bir neçə xüsusi təmizləmə məntəqələrindən (XTM) və toplanış rayonundan ibarət olur (şəkil 5.3).

189

^ X

/ \ I Gözləmə • rayonu ^ /

3-5 km

71

XTM-1

XTM-2

XTM-3

/ 3-5 km /

/ \ Toplanış I

rayonu ' t

Şəkil 5.3. XTR-in prinsipial sxemi

Gözləmə rayonu-fövqəladə hadisələri aradan qaldıran (FH-a qarşı mübarizə) qüvvələrin və əhalinin tam xüsusi təmizləməyə hazırlaşdıniması və qarşılıqlı fəaliyyətin təşkil olunması üçün müəyyən edilir.

Toplanış rayonu; • Tam xüsusi təmizləmədən keçən FH-a qarşı mübarizə

qüvvələrini bundan sonrakı vəzifələrin icrasına, əhalini isə sonraki həyat fəaliyyətinə hazırlaşdırmaq üçün təyin edilir;

• XTM (xüsusi təmizləmə məntəqəsi) - texnikanı, si- lah-sürsatı, FMV-ni, paltarları zərərsizləşdirmə, lazımi hallarda isə insanları sanitariya təmizlənməsindən keçirmək məqsədilə qoşunların radioaktiv kimyəvi və bioloji mühafizə (RKB) hissələri və ya RK mühafizə (RKM) bölmələri yerləşdirilməsi üçün hazırlanmış ərazidir.

• XTM düzəltmək üçün təbii sığınma şəraiti və daldalanma yerləri olan, su mənbələrinə yaxın, rahat giriş və çıxış yollarına malik sahələr seçilir.

XTM-in əsas elementləri bunlardır: • Nəzarət-paylaşdırma postu (NPP);

190

• Texnikanı təmizləmə meydançası;

• Atıcılıq silahlannı təmizləmə meydançaları (MM

qoşunlan üçün);

• FMV-ni təmizləmə meydançası;

• Zəhərli paltarları dəyişdirmə meydançası;

• Sanitariya təmizlənməsi meydançası;

• Deqazasiya məntəqəsi;

• İdarəetmə məntəqəsi (XTM üçün komanda- müşahidə məntəqəsi MM qoşunlarının qüvvəsi ilə təşkil edilir).

XTM-in prinsipial sxemi şəkil 5.4-də verilmişdir.

1 ARS % İTMS

% \

V

2ARS 2 DKV >

\

7KRP

3ARS 3DKV

1 DKV lDK-4

7

■-“5? P - 193 '

6 AQV3m, EPAS

4DDA

Şəkil 5.4. XTM-in prinsipial sxemi:

1- Texnika və silahların təmizlənmə məntəqəsi;

2- FMV təmizlənmə meydançası;

3- Atıcılıq silahlarım təmizləmə meydançaları;

4- Sanitariya təmizlənməsi meydançası;

5- Zəhərli paltarları dəyişdirmə meydançası;

6- Deqazasiya məntəqəsi;

7- Nəzarət-paylaşdırma postu;

8- Komanda-müşahidə məntəqəsi

191

XTM-də meydançaların sayı-təmizləməli qüvvələrdə şəxsi heyətin və ya əhalinin sayından, onların zəhərlənməsinin növündən və dərəcəsindən, MM qoşunları RKB mühafizə his:sə və bölmələrinin imkanlarından asılı olaraq müəyyəjı edilir.

Hərbi dövrdə meydançalar yerləşən rayonlarda şəxsi heyət üçün daldalanacaqlar düzəldilir, hərəkətin tənzimlənməsi, ərazinin qorunması və rabitə təşkil edilir.

Radiasiyadan və kimyadan mühafizə (RKM) bölmələrinin imkanları ilə xüsusi təmizləmənin təşkili və keçirilməsinin xüsusiyyətləri ilk növbədə ondan ibarətdir ki, bu qüvvələrin tərkibində müstəqil olaraq XTM açmaq üçün tələb olunan heç də bütün bölmələr yoxdur. Buna görə də texnikanın xüsusi təmizlənməsini - texniki təmizləmə stansiyasında (TTS), paltarların zəhərsizləşdirilməsini - paltar təmizləmə stansiyasında (PTS), insanların yuyulmasını isə sanitariya - yuyunma məntəqəsində (SYM) təşkil etmək lazım gəlir.

Texnikanı təmizləmə (zəhərsizləşdirmə) stansiyası (TTS) tsıxnikanm tam xüsusi təmizlənməsi, zəhərsizləşdirici maddələrin və məhlulların hazırlanması, xüsusi təmizlənmənin tam həcmdə keçirilməsinin və keyfiyyətinə radiasiya və kimyəvi nəzarət üçün nəzərdə tutulur.

Texnikanı təmizləmə stansiyası (TTS) həm müstəqil bir obyekt olaraq, həm də xüsusi təmizləmə məntəqələrinin tərkibində təşkil edilə bilər və ya stasionar, ya da səyyar xarakter daşıya bilər.

Texnikanı təmizləmə stansiyaları (TTS) - avtomobil nəqliyyatı müəssələrinin, nəqliyyatı (texnikanı) yuma və təmizləmə postları və şöbələrinin, habelə digər iqtisadi;yyat obyektlərinin texniki xidmət stansiyalarının binalan bazasında yaradılır. Avtomobilləri yuma və təmizləmə binasının bazasında düzəldilən belə stansiyasının prinsipial sxemi şə-

192

kil 5.5.-də verilmişdir. Nəqliyyat və texnikam yuma və təmizləmə postunun binasının texnikanın xüsusi təmizlənməsi üçün uyğunlaşdırılması müvafiq ^əsləhətlərə uyğun yerinə yetirilir. Stasionar texnikanı təmizləmə stansiyanın texniki vasitələri, əsasən bazasında belə stansiya yaradılan obyektin avadanlıqlarından ibarət olur və əlavə olaraq ona sülh şəraitində gündəlik iş aparılan binaların təyinatından asılı olaraq, xüsusi təmizləmə üçün avadanlıqlar və vasitələr verilir.

Səyyar (səhra) TTS-çiləyici avtomobil stansiyaları, çi- ləyici- yuyucu maşınlardan və ya RKM dəstələrinin FHN MM qoşunlarının. Müdafiə Nazirliyi və digər Nazirliklərin bölmələrindəki su təchizatı avtomaşınlarından istifadə olunmaqla təşkil edilir.

Paltar təmizləmə (çrərsizləşdirmə) stansiyası (PTS) külli miqdarda paltarları (Paltarlar dedikdə - fərdi mühafizə vasitələri, üst və alt paltarları (geyimlər), ayaqqabılar), zə- hərsizləşdirmək habelə bu stansiyanın və buraya zəhərli və çirkli paltar daşıyan şəxsi heyətlərin sanitariya təmizlənməsi üçün, eləcə də paltarları zəhərsizləşdirmənin və insanların sanitariya təmizlənməsinin keyfiyyətinə radiasiya nəzarəti üçün nəzərdə tutulur.

PTS müstəqil obyekt olaraq, yaxud XTM tərkibində yaradıla bilər. PTS, ya stasionar, ya da müvəqqəti səhra tipli olur.

Stasionar PTS əhaliyə kommunal xidməti müəssisələri (mexaniki çamaşırxanalar, hamam - çamaşır kombinatları, kimyəvi paltar təmizləmə fabrikləri və s. obyektlər) bazasında yaradılır. Mexaniki çamaşırxana bazasında təşkil edilən belə stansiyanın prinsipial sxemi şəkil 5.6-da göstərilir.

Müvəqqəti PTS hewandarlıq fermalarının sanitariya- buraxılış məntəqələri, habelə aqro-sənaye komplekslərinin iri müəssələri və kənd təsərrüfatında istifadə edilən səyyar texniki vasitələr bazasında, eləcə də FHN MM və MN qoşunlarının RKB-dan mühafizə hissələri və bölmələrinin qüvvələri tərəfindən təşkil edilir.

193

Stasionar PTS-in iş məhsuldarlığı kimyəvi təmizləmə fabriklərindəki, mexaniki çamaşırxanalardakı avadanlıqların məlisuldarlığmdan asılı olaraq, səyyar stansiyaların iş imkanları isə istifadə olunan texniİd vasitələrin məhsuldarlığı nəzs'rə alınmaqla müəyyən edilir.

- .<Çirkli zona» □ -

«Təmiz zona» (D).

«Dozimetrik»

Şəkil 5.5. Avtomobillərin yuyulması və təmizlənməsi binası bazasmda açıhmş iki paralel axınla işləyən texnikam zərərsizləşdirmə stansiyasmm prinsipial sxemi:

1- iş postu; 2-detallar üçün stol; 3-silqi materialları üçün santhq; 4-məhlul hazırlamaq üçün qab; 5-şlanq vasitəsilə yumaq üçün tərtibat; 6-su keçirməyən pərdə; 7-ekran; 8-arakəsmə;

9-dozimetrik nəzarət postu

194

195

dən keçən insanların və bu məntəqənin şəxsi heyətinin, onların paltar, ayaqqabı və fərdi mühafizə vasitələrinin təmizlənməsinin keyfiyyətinə dozimetrik nəzarət etmək, onların paltarını qismən sanitariya təmiiäənməsindən keçirmək, lazımi hallarda isə paltarları dəyişmək fondunda dəyişmək, habelə zədəlilərə ilk tibbi yardım göstərmək üçün nəzərdə tutulur.

Sanitar-yuyunma məntəqəsi müstəqil bir obyekt olaraq, ya da xüsusi təmizləmə məntəqəsi (XTM) tərkibində, habelə həm stasionar həm də müvəqqəti (səhra xarakterli) ola bilər.

Stasionar sanitar-yuyunma məntəqələri əhaliyə kom- munal-məişət xidməti obyektlərinin (hamam, hamam- çamaşır kombinatı, sanitar-buraxılış obyektləri və s.), iqtisadiyyat obyektlərinin, istbhsalat sexlərinin, idman qurğularının yuyunma-duş bölmələrində, heyvandarlıq komplekslərində və fermalarda yaradılır. İctimai hamam bazasında yaradılan sanitar-yuyunma məntəqəsinin prinsipial sxemi şəkil 5.7 -də verilrnişdir.

Stasionar sanitar-yuyunma,<məntəqəsinin buraxılış (iş) imkanı bu düstürla müəyyən edilir:

P = (N + Pn- k) ♦ 7,2; (5.1.)

burada P - məntəqənin buraxıhş (iş) imkanlan, adam/saat; N - duş qurğularının sayı, vahid; 7,2 - bir duş qurğusu altında yuyunanların sayım hesaba almaq üçün əmsal; Pn - uyğunlaşdırıhnış hamamda yuyunma yerlərinin sayı, ədəd; k- 0,5 - 0,7 -yə bərabər.

Hər duş qurğusu (yeri) üçün su sərfi (texnoloji ehtiyac üçqn) dəqiqədə 5-7 litr, t^niki ehtiyaclar üçün isə texnoloji ehtiyacların 20%-i qədər.

Bir nəfər üçün sabın sərfi - 30-50 qram. Səhra (müvəqqəti) sanitar - yuyunma məntəqəsinin iş imkanı sani

196

tar təmizlənməsi üçün istifadə olunan müvafiq texniki vasitələrin iş məhsuldarlığından asılı olaraq müəyyən edilir,

A

Q® O - Dozimetrik nəzarət postu

Şəkil 5.7. tçtimai hamam bazasmda sanitar-yuyunma məntəqəsi açılmasmın prinsipial sxemi:

1- nəzarət paylaşdırma postu (dozimetrik); 2-gözləmə meydançası; 3-qismən

(natamam) xüsusi təmizləmə meydançası; 4-gözləmə yeri; 5-üst paltarları geyimi

qəbuletmə məntəqəsi; 6-soyunma yeri; 7-yuyunma yeri; 8-geyinmə yeri; 9-zəhərli

paltar anbarı; 10- dəyişmək fondunun paltar anbarı; 11- təsərrüfat anbarı; 12-tibb

məntəqəsi; 13-dincəlmə otağı; 14-giymətli əşya və sənədləri təhvil vermə yerİ;

15-qiymətli əşya və sənədləri qəbuletmə yeri; 16-sanitariya qovşağı

197

Müvəqqəti sanitar - yuyunma məntəqələri səyyar çi- ləyici-yuyucü və digər texniki vasitələrdən (dezinfeksiya-duş və duş qurğularından, çiləyici-yuyucu maşınlardan və s.) gəmilərdə, vaqonlarda düzəldilən sanitariya-buraxılış məntəqələrindən-hamam, çamaşır qatarlarından istifadə edilməklə £içılır.

Tam xüsusi təmizləmə işləri kompleksini bütünlüklə radiasiyadan və kimyəvi mühafizə dəstələrinin qüvvələri ilə keçirilməsini təmin etmək üçün stasionar texnika təmizləmə məntəqəsini - sanitar iy a təmizləmə meydançaları ilə, stasionar sanitar - yuyunma məntəqələrini isə-texnikanı təmizləmə mey dançaları ilə əlavə avadanlıqlaşdırmaq nəzərdə tutulur.

Sanitar-yuyunma məntəqəsində eyni zamanda həmçinin zəhərli paltarların dəyişdirilməsi də mümkündür. Paltarların zəhərsizləşdirilməsi paltar zəhərsizləşdirmə stansiyasında yerinə yetirilir. Zəhərli paltarlar sanitar-yuyunma məntəqəsindən paltar zəhərsizləşdirmə stansiyasına xüsusi nəqliyyatda daşınılır.

Zəhərsizləşdirmə komandası (qrupu) tərəfindən düzəldilən nəqliyyat (texnika) zəhərsizləşdirmə, habelə sani- tariya təmizləməsi meydançalarının variantları şəkil 5.8 və 5.9-da göstərilmişdir. Hərbi dövrdə dərəcəli şəhərdə xüsusi təmizləmənin planlaşdırılması sxeminin variantı şəkil 5.10- da verilmişdir.

Tam xüsusi təmizləmə müvafiq MM rəhbərlərinin (FH komissiyası sədrinin), MM qoşun hissəsi komandirinin sərəncaım əsasında keçirilir, müvafiq FH və MM idarəetmə orqanları,

insanların sanitariya təmidənməsi və paltarların

198

199

zəhərsizləşdirilməsi, habelə kommunal texniki xidmət rəisləri tərəfindən təşkil edilir. Xüsusi təmizləməni bilavasitə texnikanı zəhərsizləşdirmə, paltarları zəhərsizləşdirmə və sanitar-yuyunma məntəqəsinin şəxsi heyəti, xüsusi radiasiya və kimyəvi mühafizə dəstələrinin MM qoşunlan radioaktiv, kimyəvi, bakterialoji zəhərlənmələrdən mühafizə hissə və bölmələrinin şəxsi heyətləri, özlərinin rəis və komandirlərinin rəhbərliyi ilə icra edirlər.

Xüsusi təmizləmə keçjrmək barədə FHN orqanı və müvafiq xidmət rəisləri tərəfindən verilən sərəncamda aşağıdakılar göstərilir:

• Zədələnmənin mənbəyi və növü; • Təmizləmə işlərinə cəlb olunan qüvvə və vasitələr,

onlann xüsusi təmizləmə işləri keçirəcəldəri yer və oraya gəlməsi müddətləri (vaxt);

• Təmizlənməli əhali qrupları və dəstələrin şəxsi heyətləri,

onların təmizlənməsi cədvəli (qrafiki);

• Xüsusi təmizləmə keçirməli olan sanitar-yuyunma

məntəqələri;

• Fərdi mühafizə vasitələrinin ayaqqabı və paltarların

dəyişdirilməsi və təmizlənməsi qaydası (bu işlər icra ediləcək

paltar zəhərsizləşdirmə stansiyası);

• Nəqliyyat vasitələrinin xüsusi təmizlənməsi qaydası (bu

işlər icra ediləcək TTS); • Xüsusi təmizləmədən sonra RK mühafizə dəstə və

bölmələrinin, əhalinin fəaliyyəti. Bütün dərəcədən olan dəstələrin komandirləri (rəisləri)

texnika, paltar zəhərsizləşdirmə stansiyalarında fəaliyyət göstərən şəxsi heyətlərin təhlükəsizliyi və yüksək iş qabiliyyətinin saxlanması üçün məsuliyyət daşıyırlar.

Təmizləmə rayonunda tam xüsusi təmizləmənin təşkili və yerinə yetirilməsi üçün təmizlənən bölmənin komandiri və MM qoşunları radiasiya, kimyəvi və bakterialoji maddələrdən mühafizəsi bölmələrinin (RKM dəstəsinin) komandiri cavabdehdir.

200

201

Təmizlənəcək bölmənin komandiri xüsusi təmizlənmə rayonunda təmizləmə keçirmək barədə göstəriş alarkən öz bölməsini gözləmə rayonunda toplayır, şəxsi heyət və texnikanı xüsusi təmizləməyə hazırlayır. Xüsusi təmidəmə məntəqəsi (XTM) d^əldüəcək yeri, belə təmizləmədən sonra toplamş rayonunu, oraya getmə marşrutlannı, xüsusi təmizləmə keçirmə müddətim, təmizləyəci bölmə komandiri ilə görüşmək vaxtım və yerini dəqiqləşdirir, xüsusi təmizləmə işlərini icra etmək, xüsusi təmi^əmə meydançalarını mühafizə etmək və qorumaq üçün lazımi sayda şəxsi heyət ayırır.

Şəkil 5.10. Xüsusi dərəcəli şəhərdə qəza-xilasetmə və digər təxirə- salınmaz işləri yerinə yetirilərkən tam xüsusi təmizləmənin

Dİanlasdınlması tsxeml

202

MM-in RKB mühafizə bölmələrinin (RK mühafizə dəstələrinin) xüsusi təmizləmə məntəqələrində təmizlənəcək bölmələrlə (MM dəstələri) qarşılıqlı fəaliyyətini təşkil edərkən aşağıdakı məsələlər dəqiqləşdirilir: xüsusi təniizləmə yeri, vaxtı və bu işlərin həcmi, texnikam təmizləməyə gətirmək qaydası, texnikam xüsusi təmizləmədən keçirmək, xüsusi təmizləmə meydançalarmm mühafizəsi və qorunması üçün tələb olunan şəxsi heyətin sayı, xüsusi təmizləmə rayonunda hərəkətin tənzimlənməsi, təmizləmədən keçirilən bölmələrin dəyişiləcək paltarlar fondundan paltarlarla (geyim) və FMV ilə təminatı və təmizlənən bölmələrin komandirləri ilə rabitə saxlamaq qaydası.

203

Ъо<-(

§ 5.4. ТАМ VƏ XÜSUSİ SANİTARİYA TƏMİZLƏNMƏSİ ÜÇÜN QÜVVƏ, VASİTƏ VƏ VAXTIN TƏYİNİ

Texnikanın xüsusi təmizlənməsi üçün tələb olunan qüvvə v:3

vasitələrin hesablanması üsulu belədir Bu üsul texnikanın xüsusi təmizlənməsi işləri icra edilərkən

qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsinə lazım olan qüvvə və vasitələrin, habelə vaxtın qabaqcadan və operativ surətdə müəyyən edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Yolverilən əsas dəqiqləşdirmə və məhdudlaşdırmalar: 1. Radiasiya və kimyəvi mühafizə - RKM dəstələri ilə

(RKB-dan mühafizə bölmələri), şəxsi heyətlə, əsas texnika və avadanhqlarla tam komplektləşdirilmişdir.

2. Xüsusi maşınların hər bir növü üzrə hesablanan lazımi sayı (Kvahid) artan tərəfə doğru tam ədədədək yuvarlaqlaşdı- nlır.

3. Şəxsi heyətin və texnikanın xüsusi təmizləməyə hazırlanması və təmizlənmədən sonra texnikanm yığılması müddətləri bilavasitə xüsusi təmizləmə müddətinə (vaxtma) daxil edilmir.

4. Xüsusi təmizləmə müv^qəti (səhra növü) texnikam təmizləmə stansiyalarında keçirilir.

Əsas ilkin məlumatlar: o Xüsusi təmizlənməsi tələb olunan texnikanın növü,

markası (m) üzrə sayı (Njvahid); »Xüsusi təmizləmə keçirmək üçün verilən vaxt (Tn saat); »İlin, sutkanın vaxtı (gecə, gündüz),fiziki-coğrafi şərait; »Bir xüsusi maşınla və ya komplektlə eyni vaxtda təmizlənən

teıcnika vahidlərinin sayı (n, vahid);

204

• Xüsusi təmizləmə keçirilən rayondan RKM dəstəsi, yaxud RKB-dan mühafizə bölməsi toplanan rayonadək olan məsafə (L, km).

§ 5.4.1. Texnikanın xüsusi təmizlənməsi üçün qüwə, vasitə və vaxtm təyini üsulu

1. Proqnoz və ya alınan məlumatlar əsasında təmizlənməsi tələb olunan texnikamn sayı (Nt, vahid) və çirklənmənin (zəhərlənmənin) növü dəqiqləşdirilir.

2. RKM dəstəsinin (RKB mühafizə bölməsinin.) xüsusi təmizlənmə rayonuna gedəcəyi marşrutun məsafəsi (L,km), xəritə, plan (sxem) üzrə dəqiqləşdirilir.

3. Xəritənin miqyasından və ərazinin relyefindən asılı olaraq marşrutun məsafəsinə düzəliş əmsalı (Km) cədvəl 5.1 əsasında müəyyən edilir.

Marşrutun məsafəsinə düzəliş əmsalınm qiı/məti (Km) Cttdvəl 5.1

Ərazidə relyefin xarakte- ri Xəritənin miqyası

M 1:200000 M 1:200000 M 1:50000

Dağlıq (çox dərə-təpəlik) ərazi 1,25

1,20 1,15

Təpəlik (orta dərəcədə

dərə-təpəlik)

1,15 1,10

1,05

Düzənlik (az dərə- təpəlik)

1,05 1,00 1,00

4. Relyef üzrə düzəliş nəzərə alınmaqla marşrutun dəqiqləşdirilmiş məsafəsi (L" km) bu düsturla hesablanır:

L"=LxKm. (5.2.) 5. Çirklənmənin (zəhərlənmənin) növündən, zəhərsiz-

ləşdirici məhlul və maddələrin mövcudluğundan asıl» olarac^ təmizləıriə'keçinlməsi üçün texniki vasitələr müəyyənləşdirilir.

6. Vahid obyekt üzrə təmizləmənin müddəti (Vx.t., dəq) və ona lazım olan məhlul sərfi (Vx.t, litr) cədvəl 5.2-ıiən təyin edilir.

205

Bir vahid obyekt üçün xüsusi təmizləmə m üddəti

(txt) dəq) və ona lazım olan məhlul sərfi (Vxt, litr) Cədvəl 5.2

Sıra Texnikanın növü Təzyiq • altında Deqazasiya ma- № və markası su şırnağı ilə şinlanni fırça ilə yumaq sürtmək

Su, litr Vaxt, Vaxt, De- dəq. dəq. zak-

tivasi- ya,

1. 1 Yük avtomobilləri (bir

brandspoytla): QAZ 600 25 25 70

ZtL 800 30 30 90 URAL

1000 35 35...4

0 100

2 Zirehli texnika (iki

barndspoytla): BMP, BTR 1000 30 30 120

7. Zəhərsizləşdirmə müddətiı\in artmasına təsir göstərən faktorlar və onlara müvafiq əmsalların qiymətləri cədvəl 5.3-də verilir.

Qeydlər: 1. Sərfiyyat normalarının aşağı qiymətləri- zəhərsizləşdirici maddələrin məhlullarına, yuxarı qiymətləri isə suspenziyalarına aiddir.

2. Texnikanı korroziya törədən aktiv məhlullarla, təmizləyərkən təmizləmədən sonra həmin sahələri yuyucu məhlullarla, dezaktivasiya sərfiyyatı normalarına uyğun yumaq lazımdır.

206

Texnikanın zəhərsizləşdirilməsi müddətinin artmasma təsir göstərən faktorlar və onlara müvafiq əmsallann (Kfi) qiymətləri

Cədvəl 5.3

Sıra №

Faktorun (amilin) adı Təsirin

göstəricisi Kn əmsalının

qiyməti 1 2 3 4

1 Yağmurlu havada, qumluq

torpaqda 50...80 sm qar örtüklü

yollarda, dumanlı havada

Hərəkət sürətinin

azalması

Kf.= l,3

2 Şəxsi heyətin fərdi mühafizə

vasitələrində fəaliyyət

göstərməsi

Zəhərsizləşdir- mə

işləri müddətinin

artması

Kn=l,25; OZK, L-1 əsas

müha-fızə geyimləri

üçün; Ki2=l,l-

əleyhqazlar üçün

3

Ətraf mühitdə havamn

temperaturu 30®C-dən artıq

-//- Kf3=l,2

1 2 3 4 və ya 200C-dən aşağı olanda,

güclü yağış və ya qar yağanda,

1500 m-dən artıq yüksək

yerlərdə

4 Gecə -//- Kf4=l,25

207

8. Bütün obyektlərin xüsusi təmizlənməsi üçün lazun olan vaxt (Txt, dəq) bu düsturla hesablanır:

Txt=Tz-To’Tp-Td; (5.3.)

burada Tz -xüsusi təmizləmə üçün verilən vaxt (tapşmq alınandan icranın başa çatdırılmasına qədər keçən vaxt); To - tə;ldiflər hazırlanması, qərar qəbul edilməsi və icraçılara çatdırılması üçün tələb olunan vaxt, aşağıdakılara bərabər götürülür; - batalyon, bölük, komanda, qrup üçün 20- 30dəq; - alay, dəstə üçün 30-40 dəq; - briqada, xilasedici mərkəz üçün - 40-50 dəq; Tp-RKB mühafizə hissəsinin (bölməsinin) RKM-in (dəstəsinin) vəzifələrini yerinə yetirməsi vaxtı, dəqiqə. Bu düsturla müəyyən edilir:

Tp=Tpı+Tp2+ Tp3; (5.4.)

Tpı- komandirin işləməsi vaxtı, dəq. cədvəl 5.4-dən təyin edilir; Tp2- toplanış rayonunda şəxsi heyətin iş vaxtı, dəq. cədvəl 5.4-dən təyin edilir; Tp3- xüsusi təmizləmə rayonunda şəxsi heyətin işləmə vaxtı, dəq. cədvəl 5.4-dən təyin edilir.

Vəzifələrin icrasma haznhq müddəti (vaxü) C^vəl 5.4

ed u» t/3

Qoşun hissəsi,

bölmə, dəstə Sərf olunan vaxt

Komandirlərin şiTpı

Şəxsi heyətin işi Toplamş

rayonunda P2

Xüsusi təmizləmə rayonunda

Tp3 1 Tağım,manqa 15-20 15-25 25-35

2 Rota, qrup,

komanda

20-30 15-25 25-35

3 Batalyon, dəstə 30-40 15-25 25-35

208

Td -RKB-dan mühafizə bölməsinin, RKM dəstəsinin xüsusi təmizləmə rayonuna gətirilməsi müddəti (vaxtı), saat. Bu düsturla hesablanır:

0 xüsusi təmizləmə əvvəlcədən

hazırlanmış rayonda

(5.5.)

Kf. - hissənin, bölmənin, dəstənin xüsusi

təmizləmə rayonuna hərəkətinin sürəti, km/saat.

9. Xüsusi texnikanın hər bir növü üzrə lazımi sayı(Kvahid) bu düsturla müəyyən edilir:

K = ^ ------------ K

nT, F2 ’ ■ ^FA > (5.6.)

co

burada n-bir deqazasiya maşını vasitəsilə eyni zamanda təmizlənən texnikanın sayı, vahid; m - xüsusi təmizlənməsi tələb olunan texnikamn növü və növlərinin sayı, vahid.

Ahnan nəticə tam ədədək yuvarlaqlamr (K*, vahid), zə- hərsizləşdirmə bölmələri və dəstələrinin və onlarm şəxsi heyətinin ümumi sayı müəyyən edilir.

10. Xüsusi təmizləmə keçirilməsi müddəti (\axt) bu düsturla dəqiqləşdirilir:

UM

COi

T -

*co

/=1

nK KF2 ' ’ ^FA • (5.7.)

11. Xüsusi təmizləmə işlərinin başa çatdınlmasımn müddəti bu düsturla hesablanır:

T - T + T ■* 3 , ■* 3 o? T ■* Clf) •

(5.8.)

12. Tələb olunan zəhərsızləşdirici maddələrin miqdarı (VXT)

bu düsturla hesablanır:

209

u o

Vn=t/coi-Nr, (5.9.) burada Vcoi - texnika növünün hər vahidi üzrə zəhərsizləşdi- rici məhlulun xüsusi sərfıyyatıdır, 1/vahid, bu, cədvəl 5.2-dən müəyyən edilir.

13. Zəhərsizləşdirici maddələrin (komponentlərin) sər- fiyyatı bu düsturla hesablanır:

V P

^ (5.10.)

V,= co 100

V^q>-P-P.

100 ’ (5.11.)

burada P - maddənin (koıüponentin) məhlulda faizlə miqdarı %; p - zəhərsizləşdirici məhlulun qatılığı, kq/1, T/m^

və s. Kg - zəhərsizləşdirici maddə (komponent), sərfıyyatı, l,m3.

Çg - zəhərsizləşdirici maddə (komponent), sərfıyyatı, kq,t.

§ 5.5. XÜSUSİ SANİTARIYA TƏMİZLƏNMƏSİ ÜÇÜN QÜVVƏ, VASİTƏ VƏ VAXTIN TƏYİNİ ÜZRƏ

MƏSƏLƏLƏR HƏLLİ

Məsələ 5.1. AES-də qəza nətijəsində yaramış radioaktiv çirklənmə zonasından yükləri daşıyan avtqmobil kolon zə- hərsizləşdirilməsi üçün lazım olan çiləyiji-yuyuju maşınların və RK-dan mühafizə dəstələrinin sayım aşağıdakı ilkin məlumatlar

əsasında müəyyən etməü:

210

Çirklənmiş maşmlarm sayı: • QAZ-52,53 - NiT avtomobilləri =10 ədəd; •ZİL-131- N2T avtomobilləri - 17 ədəd; •Xüsusi təmizləmə keçirmək üçün vaxt, T3=6 saat; •Ərazinin relyefi -dağhq; • Hərəkət marşrutu -L=38 km; •Xəritə-M: 100000; • Zəhərsizləşdirmə mülki müdafiə zəhərsizləşdirmə

qruplarının qüvvələri ilə yerinə yetirilməlidir; • Xüsusi təmizləmə müddətini artıran faktorlar: hava

dumanlıdır, ərazinin yüksəkliyi 2000m-dir, şəxsi heyət tə- nəfius üzvlərinin fərdi mühafizə vasitələrində işləyir;

• Xüsusi təmizləmə rayonuna dəstələrin hərəkət sürəti, VL=30 km/saat;

• Xüsusi təmizləmənin texniki vasitələri - PM-130. Bir PM-130 heyəti tərəfindən eyni vaxtda təmizlənən texnikanın sayı n=2, təmizləmək üsulu - fırçalar vasitəsilə ilə sürtmə (qaşıma).

Həlli: Tapşırığı dəqiqləşdiririk: 1. Xüsusi təmizlənməsi tələb olunan texnikanın növü və

markaları üzrə sayı eləcə də çirklənmənin növü: QAZ-52, 53 markah 10 ədəd və ZİL -131 markalı -17 ədəd. Avtomobillər AES-də qəza nəticəsində yaranmış radioaktiv çirklənmə zonasında işləmişlər. Təmizləmə üsulu - fırçalar vasitəsilə sürtməklə (qaşımaqla) səthi təmizlənməlidir.

2. RK mühafizə dəstələrinin xüsusi təmizləmə rayonuna hərəkəti marşrutunun məsafəsini xəritədə təyin edirik - L=38 km.

3. Marşrutun uzunluğuna (məsafəsinə) düzəliş əmsahnı - Km=l,2 (cədvəl 5.6) müəyyən edirik.

4. Dəqiqləşdirilmiş marşrutun məsafəsini (5.2) düsturu vasitəsilə hesablayırıq:

211

L"=: Km=38x 1,2=45,6 km, L"=L* Kı m-

5. 5'əhərsizləşdirmə üçün texniki vasitələr olaraq çiləyici -yuyucu PM-130 maşınından istifadə edilir.

6. Avtomobillərin xüsusi təmizlənməsinin müddətini (davamlılığım) cədvəl üzrə cədvəl 5.2 dəqiqləşdiririk:

QAZ avtomobili - 25 dəq. Ztl. avtomobili - 30 dəq. Həı avtomobil üçün SF-2U məhlulu sərfi: QAZ avtomobili - 701itr. Zİl. avtomobili - 901itr. 7. JCüsusi təmizləmə vaxtının artmasına səbəb olan

əmsalların qiymətini müəyyən edirik (cədvəl 5.3 üzrə): duman - Kn=l,3; tənəffüs üzvlərinin FMV- Kf2=l,l; 2000m yüksəklik - Ko=l,2. 8. RKM dəstələrinin vəzifələri yerinə yetirməyə

hazırlanması və qərar qəbul edilib icraçılara çatdırılması üçün olan vaxtı müvafiq olaraq bu (5.3) və (5.4) düsturları ilə müəyyən edirik:

- qərar qəbul edilməsi və vəzifələrin icraçılara çatdırılması üçün vaxt-To=30 dəq;

- vəzifələrin yerinə yetirilməsinə hazırhq üçün vaxt (Tn); - kc mandirlərin işi üçün vaxt - Tni=30 d^. - şəxsi heyətin toplanış rayonunda işi üçün vaxt - Tn2=25

dəq; xüsusi təmizləmə rayonundakı işi üçün - Tp3=35 dəq. MM zəhərsizləşdirmə qrupunun vəzifələrini yerinə

yetirməsin ə hazırlığı üçün ümumi vaxt (müddət) belədir:

Tn=Tni+ Tn2+ Tn3=25+35+30=l saat 30dəqiqə.

8. Zəhərsizləşdirmə komandasmm xüsusi təmizləmə rayonuna göndərilməsi vaxtını (5.5) düsturu vasitəsilə hesablayırıq:

212

_ L“ 45,6 , - ^

TD= ---- Kf. = ------ 1,5 = 2 saat. " 30

9. Bütün obyektlərin xüsusi təmizlənməsinin keçirilməsi üçün vaxtın mövcudluğunu (5.3) düsturu ilə hesablayırıq;

Txr=T3-To-^p-Td=6-0,5-1,5-2=2 saat. 10. Bir AM-130 heyəti ilə eyni vaxtda 2 maşını xüsusi

təmizləmə üçün tələb olunan PM-130 aqreqatımn sayını (6.6) düsturu ilə hesablayınq:

K = ^ -----

nZ K

F2

co 10 »0,42+ 17 0,5

2 - 2 1,1 1,2 = 4,2

Ahnmış qiyməti yuvarlaqlaşdınrıq: K*=4 vahid. Beləliklə, 27 vahid avtomobil texnikasını dezaktivasiya

etmək üçün 4 vahid PM-130 lazımdır ki, bu 2 qrup və ya təmizləmə üzrə 1 MM komandasına müvafiq gəlir.

11. Xüsusi təmizləmə keçirtmək üçün tələb olunan dəqiqləşdirilmiş vaxtı (5.7) düsturu ilə hesablayırıq:

T* — nK^

100,42 + 170,5 2*4

Kp^ • Kpy • Kp^ —

1,M,2 = 2,1.

12. Xüsusi təmizləmə işlərinin başa çatdırılmasının dəqiqləşdirilmiş müddətini (5.8) düsturu ilə hesablayırıq:

Tl = T’j - TçQ + 7^ =6-2+2,1=6,1 saat. 13. Tələb olunan dezaktivasiya məhlulları və maddələrinin

miqdanm (5.10) və (5.11) düsturları ilə hesablayırıq. Dezaktivasiyaedici SF-2U tozunun məhlulu bu qədərdir

213

VgvT =£Vcoi NTİ =10-70 + 17-90=:700 + 1530 = 22301

i = l

Qatıhğı p = l olan 0,15%-li məhlul hazırlamaq üçün lazım olan SF-2U maddəsinin sərfıyyatı belədir:

2230 0,15

100 1 = 3,345 kq

Cədvəl 5.6-da texnikanı dezaktivasiya etmək üçün lazım olan qüvvə, vasitə və vaxtın hesablanması üzrə ilkin məlumatların varinatları, eləcə də özünə nəzarət məqsədli cavablar verilmişdir.

Məsələ 5.2. Sanitar-yuyunma məntəqəsinin (SYM) buraxılış (iş) imkanlarım, eləcə də su və yuyucu maddə (sabm) sərfıyyatım aşağıdakı ilkin məlumatlar üzrə müəyyən edin:

- yu>oınma xətlərinin (axınlarının) sayı n=2; - birinci xətdə duşların sayı N=15; - ikinci xətdə oturacaqların (yuyuma yerələrinin) sayı

Pn=40; Sanitar-yuyunma məntəqəsində (SYM) insanları eyni

zamanda iki xətlə (axınla) yuyundurmaq mümkündür: birinci xəı:t-15 duş yeri olan, ikinci xətt isə - 40 oturacaq- yuyunma yeri olan otaqlar vasitəsilə.

Həlli: 1. Məntəqənin buraxılış imkanlarını (Pı nəfər/saat) əvvəlcə

duş otağından keçənlərin sayına görə (5.1) düsturu vasitəsilə hesablayırıq:

Pı=N.7,2=15*7,2= 108 adam/saat və 10 saat ərzində 1080 nəfər.

2. Məntəqənin buraxılış imkanlarını oturacaq yujmnma otağından keçənlərin sayına görə (6.6) düsturu vasitəsilə hesablayırıq:

P2= • AT • 7,2 = 40 • 0,7 • 7,2 = 202 adam/saat və ya 10 saat iş ərzində 2020 adam/saat.

Qeyd: Oturacaq-yuyunma yerləri çox olan hamamlarda (Pn>200) K=0,5, az olan hamalarda (Pn<50) K=0,7 götürülür. Pn -nin sayı 50-200 olan hallarda isə K=0,6 qəbul edilir.

214

215

'Texnikanın dezaktivasiyasına tələb olunan qfiwə və vasitələrin Cədvəl 5.5 müəyyən edilməsi üzrə məsələlərin müstəqil həlli üçün ilkin məlumatlann variantları

Sı ra №

İlkin məlumatlar Çirkli texnikamn tip

və markaları üz-rə

sayı Nuvahid

i « ç ca S > n

C E - § 'C f C' M ct

1 s 5

Ərazi nin relyefi

Marşrutun

məsa-fəsi L

(km) MhlOOOOO

Xüsusi təmizlənmənin

çətinləşdirən faktorlar Təmizlənmənin texniki

vasitələri

O -Çİ ^ C o

1 2 S 3 C» 45 İ ^ n ^ -* e# O

1 İl X fi ‘3

Tip və

marka Eyni vaxtda

təmizlənən

obyektlərin

sayı

1 QAZ-lO^İL-17

6 dağlıq 38 Duman, yüksəklik 2000m,

FMV

PM-130 2

30

2 URAL-20 5 təpəlik 35 Qar, FMV PM-130 4 35 3 QAZ-5.URAL-10 9 düzənlik 40 Əlverişsiz şərait, FMV PM-130 2 40 4 ZİL-10, URAL-15 8 dağlıq 35 Leysan yağışı, FMV PM-130 2 35 5 QAZ-25 6 təpəlik 30 Əlverişsiz şərait, FMV PM-130 4 30 6 URAL-30 8 düzənlik 40 Gecə,FMV PM-130 4 40 7 ZİL-25 6 dağlıq 30 Duman, FMV PM-130 6 30 8 QAZ-20.URAL-5 8 təpəlik 34.6 Gecə, FMV PM-130 2 35 9 QAZ-20,ZİL-5 6 düzənlik 40 Əlverişsiz şərait, FMV PM-130 4 40

10 ZİL-20, URAL-5

8 dağlıq 25 Duman FMV PM-

130 2

25

11 URAL-20, ZİL-5

6 təpəlik 30 Yağış, FMV PM-

130

4 30

12 BRDM-2rx-9 5 düzənlik 40 QarbFMV

PM- 130

6(3) 40

to A

ON

Cədvəl 5.6. Sı ra №

Hesablamaların nəticələri Tələb olunan

xüsusi

maşınların

sayı K(vahid)

Cəlb olunan RK mühafizə

dəstələri Xüsusi təmizləmə

keçirilməsinin

dəqiqləşdirilmiş

müddəti TXT* (saat)

Xüsusi təmizlənmənin

başa çatdırılması vaxtı,

Tz (saat)

Məhlul və maddələrin sərfiyyatı

Dəstələrin adı

və on- lann

sayı Şəxsi heyətin

sayı (nəO

Məhlullar VxT(litr)

Maddələr Adlan Sərfiyyatı

Qb(kq) I 4 QrO-2 30 2,3 6,3 2230 SF-2U 335 2 3 QtO-2 30 0,84 4,24 2000 SF-2U 300 3 1 QtO-1 15 2.2 5,5 1350 SF-2U 203 4 2 QıO-1 15 3,7 6,9 2400 SF-2U 360 5 1 QrO-1 15 1,3 4,7 1750 İSF-2U 263 46 1 QrO-1 15 2,5 5,5 3000 SF-2U 450 7 1 QrO-1 15 1,1 4,7 2250 SF-2U 338 8 2 QrO-1 15 2.9 6,0 1900 SF-2U 285 9 1 QrO-1 15 1,35 4,65 1850 SF-2U 278 10 2 QrO-1 15 3,3 6,9 2300 SF-2U 345 ' 11 2 QrO-1 15 2,0 5,1 2450 SF-2U 368

12 2 QrO-1 15 U 4,1 1080 SF-2U 164

K) h—*

218

V; =F;+K; =75 + 15 = 90m3.

1. Sanitariya təmizlənməsi üçün sabun sərfıyyatı (Qm, kq) belə olacaq: Qm= M • 0,3 = 1500 • 0,03 = 45 kq

Cədvəl 5.7 və 5.8-dən SYM-in iş imkanları və təmizlənmə müddətinin təyin edilməsinə aid məsələnin müstəqil həlli üçün ilkin məlumatlar verilmişdir.

219

Cədvəl 5.7 Sanitar-yuyunma məntəqəsinin iş imkaniarmı, habelə su və sabun sərüyyatmı təyin

etmək üzrə məsələləıin varianüan və hesablamalann nəticələri

Sıra İlkin məlumatlar Hesablamalann nəticələri № Yuyunma

XƏtləi lililX Xətlərin xarakteristikası SYM-iniş Ümumi su

sərfiyyatı, Vo (mVsaat)

Sabun

sayı, (vah)

I duş yeri, ədəd

II duş

yeri

ədəd

III yuyunma-

oturacağı (vahid) yuyunma-

oturacağı (vahid)

ımkam (10 saat əızində/nəfər)

sərfiyyatı, 0™(kq/l

saata)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 15 - 40 - 3100 18.6 93 2 2 10 10 - - 1440 8,64 43,2 3 2 - - 30 İ5 ----- ---------- 3276 19,7’ 98,3 4 2 10 - 30 - 2232 13,4 67 5 2 10 - 35 - 2484 14,9 74,5 6 3 20 20 40 . 4896 29,4 146,.9 7 3 20 - 40 "40 5472 32,9 164,2 8 3 10 - 30 lö ------ ---------- 3744 22,4 112,3 9 3 10 10 30 - 2952 17,8 88,6 10 4 15 15 35 "35 5688 34,1 170,6 11 4 20 20 40 40 6912 41,5 207.4 12 4 10 10 30 30 ■■ ■ 4464 26,8 133,9 13 4 10 15 30 40 5328 30,5 159,8

to to o

VIFƏSİL

KİMYƏVİ TƏHLÜKƏLİ QƏZALARIN

NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDIRILMASI

§6.1. EHltMALOLUNANKİMYƏ\^TƏHLÜKƏLİ

QƏZALARIN XARAKTERİ

Kimyəvi təhlükəli obyektlərin işinin təhlükəsizliyi bir çox amillərdən: xammalın, yarımməhsullann və məhsulların fiziki-kimyəvi xassələrindən, texnoloji prosesin xarakterindən, avadanlığın qunılıışımdan və etibarlılığından, kimyəvi maddələrin saxlanması və daşınması şəraitindən, nəzarət- ölçü cihazlarının və avtomatlaşdırma vasitələrinin vəziyyətindən, qəzadan mühafizə vasitələrinin səmərəliliyindən və s. asılı olur. Bunlardan əlavə, qəza təhlükəli kimyəvi maddələr (QTKM) istehsalının, işlədilməsinin, saxlanmasımn və daşınmasının təhlükəsizliyi obyektlərdə qəza profilaktika tədbirlərinin təşkilinin səviyyəsindən, planlı profilaktika təmir işlərinin vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirilməsindən, fəhlə və qulluçtçularm hazırlığından və əməli vərdişlərindən, qəzadan mühafizə üzrə texniki vasitələrin vəziyyətinə nəzarət sistemindən də xeyli dərəcədə asılıdır.

Kimyəvi təhlükəli obyektlərdə işin təhlükəsizliyinin bu qədər çox amillərdən asılı olması, bu problemi son dərəcə müfəkkəbləşdiıir. QTKM-ia ətrafa atılmadı (axması) ilə müşayiət olunan güclü qəzaların səbəblərinin təhlili göstərir ki, hazırda kimyəvi təhlükəli obyektlərdə personalın, həmçinin belə obyektlər olan rayonlarda yerləşən əhalinin, qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyyətinin zədələnməsi ilə nəticələnəcək qəzaların baş verməsi ehtimallarmı istisna etmək mümkün deyil.

222

Yalnız bunu qeyd etmək kifayətdir ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarında 1971-1983-cü illər ərdində kimyəvi təhlükəli obyektlərdə 150 mindən çox qəza hadisələri baş vermiş, bu zaman 940 nəfər həlak olmuş və 11 mindən artıq insan müxtəlif dərəcədə zədələnmişdir.

QTKM istehsal olunan və ya işlədilən müəssisələrin strukturunun təhlili göstərir ki, onların texnoloji xətlərində, adətən, az miqdarda zəhərli kimyəvi maddələr dövr edir. Həcmcə daha çox miqdar QTKM -lər müəssisələrin anbarlarında saxlamlır. Bu, bir çox hallarda müəssisənin ərazisinin, havanın, sexlərin avadanlıqlarının məhdud zəhərlənməsinə gətirib çıxarır. Belə hallarda, əsasən, istehsalda işləyən şəxslər zəhərlənməyə məruz qala bilərlər.

Müəssisənin anbarlarında qəza baş verərkən çoxtonlu tutumlar zədələnən (dağılan) hallarda QTKM rat\əssisənin hüdudlarından kənara yayılaraq, nəinki iş növbəsindəki personalın, həm də kimyəvi təhlükəli obyektin yaxınlığındakı sahələrdə əhalinin, eləcə də qoşun hissələri şəxsi heyətlərinin zədələnməsinə səbəb olur.

Ümumiyyətlə, hər hansı müəssisədə QTKM (xammal və hazır məhsul hahndakı) anbarlarının tutumu müəssisənin fasiləsiz işini təmin etmək üçün tələb olunan ehtiyatlardan, habelə istehlaksılara göndəriləcək hazır məhsulların istehsal meydançasında toplanmasının yolverilən məqsədəuyğun miqdarından asılı olaraq müəyyən edilir. Yekun olaraq, hər bir müəssisədə QTKM -lərin saxlanılması normaları bu maddələrin işlədilməsi, emalı, daşınması, qəza stimullaşdırıcı qarışığının alınması, profilaktika dayanmaları, mövsümi təminat, habelə maddələrin zəhərliliyi və yanğın-partlayış təhlükəliliyi şəraiti nəzərə ahnmaqla hesablanıb təyin edilir.

Müəssisələrdə kimyəvi maddələr ehtiyatının minimal (azalmayan) ehtiyatları orta hesabla üç sutka üçün, mineraj gübrələr istehsal olunan zavodlarda isə, ən çoxu 10-15 gün üçün yaradılır. Buna görə də, iri müəssisələrdə, habelə an

223

larda və böyük stansiyalarda eyni vaxta minlərlə ton güclü təsirli zəhərli maddə ola bilər.

İstehsalat meydançalarında, yaxud nəqliyyat vasitələrində QTKM, adətən, standart tutumlarda salanır. Bu tutumlar, müvafiq saxlanma rejimini təmin edən alüminiüm, dəmir-beton və polad qablardan ibarət ola bilər. Onların forması və tipini istehsahn və istehlakın miqyasına, daşınma şəraitinə görə seçirlər. Hazırda silindr formalı tutumlar və şar formah rezervuarlar daha geniş yayılmışdır.

Rezervuarlar müxtəlif tutumlu (həcmli) olur. Məsələn, xlor tutumu 1 t-dan 1000 t-dək, ammonyak tutumu 5 t- dan 30000 t-dək, sianid turşusu tutumu 1 t-dan 200 t-dək olan qablarda; etilen oksidi 800 m^ və artıq həcmli şar formalı rezervuarlarda, karbon oksidi, kükürd oksidləri, hidra- zin, tetraetilqurğuşun, karbon sulfid isə tutumu 1-1001 olan qablarda saxlanılır.

Yerüstü rezervuarlar, adətən, qruplarla yerləşdirilir. Hər bir qrupda bir ehtiyat tutumu da qoyulur ki, bu da hər hansı rezervuarlardan QTKM axan hallarda onu yığmaq üçündür. Hər bir rezervuar qrupunun perimetri boyu hündürlüyü ən azı 1 m olan qapalı torpaq bəndi düzəldihr, yaxud da yanğına və paslanmaya dözümlü materiallardan dövrələyici hasar çəkilir.

Bəndlə dövrəyə ahnmış sahənin daxili həcmi əməli olaraq rezervuarlar qrupunun ümumi həcmilə hesablanır. Rezervuarlardan bəndin və ya hasarın dibinə qədər məsafə ən yaxındakı rezervuarm diametrinin yarısına bərabər götürülür, lakin bu məsafə 1 m-dən az olmahdır.

Həcmi 8000 m^-dən artıq tutumlu QTKM anbarından yaşayış məntəqələrinə olan məsafə 1000 m-dən az ol- mamahdır. Yerüstü rezervuarlar anbarından insanların kütləvi istifadə məkanlarmadək (stadionlar, bazarlar, parklar) məsafə bundan iki dəfə artıq olmahdır.

Müəssəsələrin anbarlarmda QTKM aşağıdakı üsullarla saxlamr:

224

- rezervuarlarda - yüksək təzyiq altında (belə hallarda maye maddənin üzərindəki buxarın təzyiqi ətraf mühitdə ən yüksək temperatur olan hal üçün hesablanır);

- izotermik tutumlarda - təzyiq atmosfer təzyiqinə yaxın (aşağı temperaturlu tutumlar) və ya İPa-dək təzyiqdə Ozotermik tutunılar - bu zaman böyük həcmli şar formalı rezervuarlardan istifadə olunur );

- ağzıbağlı tutumlarda - ətraf mühitdəki temperaturda (yüksək temperaturda qaynayan mayelər üçün səciyyəvidir).

Qəza zamanı (tutumlar zədələnərkən, dağıdılarkən, qoruyucu qılafın bütövlüyü' pozularkən) QTKM -in təsir tərzi çox vaxt onların saxlanılması üsulundan asılı olur.

Təzyiq altında QTKM saxlanılan tutumun dağılması və çoxlu miqdarda maddənin dibliyə (bəndin içərisinə) axması hallarında onun buxarları uzun müddət ərzində havaya yayıla bilər. Belə halda buxarlanma prosesini şərti olaraq üç dövrə ayırmaq mümkündür.

Birinci dövr - tutumdakı QTKM -in doymuş buxarlarının elastikliyi ilə havadakı parsial təzyiq arasındakı fərq hesabına maddənin çox sürətlə, sanki bir anda buxaxlanma- sı dövrüdür. Həmin dövrdə QTKM buxarlarının əsas miqdarı bu proses sayəsində atmosferə çıxır. Bundan əlavə QTKM -in bir qismi mayenin istilik tutumunun dəyişməsi, ətraf havanın temperaturu və günəş radiasiyası sayəsində buxar halına düşür. Nəticədə mayenin temperaturu onun qaynama temperaturunadək azalır. Bu dövr ərzində QTKM -in xeyli miqdarı buxarlandığı üçün məhvedici konsentra- siyadan daha yüksək konsentrasiyalı zəhərli maddə buludu yarana bilər.

İkinci dövr - torpaq səddinin (altlığın) istiliyi, mayenin özünün istilik tutumunun dəyişməsi və ətraf havadakı istiliyin təsiri nəticəsində QTKM -in qeyri-sabit halda bu- xarlanması dövrüdür. Bu dövr, adətən, maddə ətrafa axandan sonrakı ilk dəqiqələrdə buxarlanmasının intensivlijünin

225

kəskin surətdə zəifləməsi və bununla birlikdə maye qatında temperaturun qaynama temperatunmadək azalması ilə səciyyəvidir.

Üçüncü dövr - ətraf havamn tepmeraturu hesabına QTKM -in sabit buxarlanması dövrüdür. Bu zaman buxarlanma küləyin sürətindən, ətrafdakı havamn və dağıhmş maye qatınm temperaturundan asıh olacaqdır. QTKM -in növündən, miqdarmdan və ətrafdakı şəraitdən asıh olaraq sabit buxarlanma dövrü bir neçə saat, sutka və daha çox davam edə bilər.

Belə hallarda qəzanın ən təhlükəli dövrü, şübhəsiz ki, ilk 10 dəq-dir, çünki bu vaxt QTKM daha intensiv buxarla- mr. Həm də təzyiq altında mayeləşdirilmiş qaz ətrafa yayılarkən ilk anlarda aerozollardan ibarət ağır zəhərli bulud əmələ gəlir. Ərazidə ammonyakla apanlan sınaqlar gös-tərir ki, maddənin ilkin buludu bir an ərzində təxminən 20m yuxarı qalxır, sonra isə özünün «ağuhq qüvvəsi» altında yerə enir. İlkin buludun hüdudlan ilk anlarda aydın nəzərə çarpır, çünki o, yüksək optik sıxhğa malikdir, ancaq 2-3 dəq- dən sonra bulud şəffaflaşır. Ilk dövrdə buludun sıxhğı yüksək olduğu üçün o, öz «ağırhq qüvvəsi» altmda hərəkət edir, buna görə də, onun hərəkət istiqaməti qeyri-müəyyən xarakter daşıyır. QTKM buludunun yayılması (hərəkəti) istiqaməti proqnozlaşdırılarkən bu hal «qeyri-müəyyən zona» kimi qeyd edilir. Burada da yalnız meteroloji şəraiti əsas tutmaqla buludun yerini təyin etmək mümkün deyil. Həmin zonanın radiusu 0,5-1 km-ə çata bilər.

İzotermik tutumun xarici qılafmm zədələnməsi nəticəsində çoxlu miqdarda QTKM althğa (torpaq səddə) axan hallarda, izafi təzyiq az olduğu üçün tutumdakı QTKM-in doymuş buxarlarımn elastikliyi ilə havadakı parsial təzyiq arasındakı fərq hesabma buxarlanma əməli olaraq müşahidə ,edilir. Bu tipli (izotermik) tutumlar üçün QTKM -in standart və qeyri-standart buxarlanma dövrələri səciyyəvidir. Maddənin ilkin buludu althğın (səddin) istiliyi, mayenin

226

istilik tutumunun dəyişməsi və ətraf havamn istiliyi hesabına yaramr. Ətraf havanm temperaturu 25-300C olarkən ilkin buluda keçən havanm temperaturu 3-5%-dən artıq olmur.

Yüksək temperaturda qaynayan mayelər saxlanılan tutumların xarici qılafı zədələnərkən ilkin bulud yaranmır. Maye standart proses üzrə buxarlanır və buxarlanma QTKM-in fiziki-kimyəvi xassələrindən və ətraf havamn temperaturundan asıh olur. Belə QTKM -in buxarlanma sürəti az olduğundan, onlar ancaq bilavasitə qəza rayonundakı əhali və şəxsi heyət üçün təhlükə törədir.

Tutumun xarici qılafı zədələnən anda ilkin (birinci) buluda keçən QTKM -in miqdarım (Qı) qiymətləndirmək (müəyyən etmək) üçün bu düsturdan istifadə etmək mümkündür:

Qı “ QCv(ta-tk) A J (6.1.)

burada Q - tutumdakı QTKM-in ümumi miqdarı, kq; Cv - mayenin xüsusi istilik tutumu, kC/kq ^C; ta - maddə tutumu dağılanadək maye QTKM-in temperaturu, ^S; tk - QTKM -in qaynama temperaturu, ^C; X - buxarlanma- mn xüsusi istiliyidir, kC/kq-dır.

Yüksək temperaturda qaynayan maye (hidrazin, tet- raetilenqurğuşun) tutumları dağılarkən ilkin bulud əməli olaraq yaranmır.

QTKM-in ikinci buluda keçməsini müəyyən edən əsas proses - dağıntı gölməçəsinin (güzgüsünün) səthinin sahəsindən maddənin buxarlanlhası prosesidir.

İkinci buluda keçən QTKM -in miqdanm (Qı) bu düsturla təyin etmək olar:

227

Q2 — 3600 • E ■ Spr • T; (6.2.)

burada E - buxarlanmanm xüsusi sürəti, kq/m^. san; Spr. - QTEİM dağıntısı gölməçəsinin səthinin sahəsi, m^; T -

buxarlanma müddəti, saat-dır. E>ağmtı gölməçəsinin səthinin sahəsi bu düsturla təyin

edilir:

Spr. ~ ' dpr ^ ■ 14; (6.3.)

burada dpr - dağıntı səthi sahəsinin hesablanmış diametri- dir; dpr -in hesablamalar üçün lazım olan qiymətini (6.3) düstu- rundan təyin edirlər.

l’utumun altlığı (torpaq səddi) olan hallarda göstəri- lən diam.etr bərabərdir:

/e-eT. \\ p ’

al İlıq (sədd) olmayan hallarda isə:

dpr — 1,22

Ipr

5,04 ; (6.4.)

burada 1,22 və 5,04 - ölçü əmsalları, m Q - tutumdakı QTKM -in miqdarı, kq; Qı - ilkin buluda keçmiş QTKM - in miqdarı, kq (6.1) düsturu Ü2:rə təyin edilir;

p - QTKM -in sıxlığı, kq/m^. (6.4) düsturunda altlığın (torpaq səddin) hündürlüyü,

onun 85'/o dolması şərtilə, 1 m-ə bərabər götürülür. Çox böyük (2000 t-dan artıq) tutumlar üçün altlıqların

(torptaq səddin) hündürlüyü daha artıq ola büər, ona görə də belə hallarda:

228

H - 1.22 Ifi-a . (6.5.)

burada h - altlığın (səddin) hündürlüyüdür, m.

Buxarlanmanın xüsusi sürəti (E) bu düsturla tapılır:

E = 0,041 ~ ^ exp np •* u

X M

R

J __ 1^

J .

(6.6.)

burada Uı - 1 metr yüksəklikdə küləyin sürəti, m/san; M - QTKM-in molekulyar kütləsi, 2/mol; dpr - axıntı səthi hissəsinin hesablanan diametri, m; Tu - buxarlanma temperaturu, K; X - buxarlanmamn xüsusi istilik tutumu, kC/kq; R - 8,3 kc/Kmol-a bərabər universal qaz sabiti, K; Tk - QTKM-in qaynama temperaturudur, K. İkinci buluda keçən QTKM-in miqdarınm Q2 = Q - Qı

(6.7) nisbətində hesablanmaqla 6.6 və 6.7-ci düsturlardan istifadə edərək, axıntmın səthindən QTKM-in buxar- lanması müddətini təxmini tapmaq mümkündür.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, adətən, sənaye obyektlərində xeyli miqdarda müxtəlif tezahşan maddələr, o cümlədən də QTKM (ammonyak, etilen oksidi, sianid turşusu, karbon oksidi və s.) olur. Bundan başqa, bir çox QTKM (hidrazin, azot oksidləri və s.) partlayış təhlükəli maddələrdir, bəziləri isə tezahşan maddə olmasa da (xlor, fosgen, kükürd iki oksid və s.), hər halda xeyli dərəcədə yanğm qorxusu törədə bilər. Müəssisələrdə yanğm baş verdikdə bu hal nəzərə ahnmahdır. Bununla yanaşı, müəssisədə baş verən yanğımn özü də müxtəlif zəhərli maddələrin ya-

229

ranmasma səbəb ola bilər. Məsələn, kəsək halında olan kükürd yanarkən çoxlu kükürd iki oksid ayrılır, Poliuratan və digər plastik kütlə maddələrin yanması sianid turşusu, fosgen, karbon oskidi və cürbəcür izosianların, bəzən isə, xüsusən də qapalı binalarda təhlükəli konsentrasiyah diok- sin və başqa QTKM-in yaranmasına səbəb olur. Buna görə də, müəssisələrdə kimyəvi təhlükəli qəzalann və onların nə- ticələrinin aradan qaldırılması üzrə işləri təşkil edərkən QTBlM-in yalnız fıziki-kimyəvi və zəhərləyici xassələrini deyil, hsm də onların patlayış və yanğmtörətmə təhlükəsini yanğın əsasında yeni QTIÜVI-lər yaranması ehtimalını da nəzərə almaq və bütün bunların əsasında fəhlə və qulluqçuların mühafizəsi üçün müvafiq tədbirlər görmək lazımdır.

Baş vermiş qəza hallarmm təhlili və aparılan hesablamalardan məlum olur ki, kimyəvi təhlükəli maddələr işlədilən obyektlər: atmosferə bir anda çoxlu miqdarda QTKM-in atılması, su hövzələrinə QTKM-in düşməsi, ətraf mühitə zəhərli maddələr yayılan «kimyəvi» yanğınların törəməsi, dağıdıcı partlayışların, qəza ocağında və zəhərli bulud yayılan sahələrdə obyektlərin və ərazinin zəhərlənməsi, zəhərli maddə tüstüsünün geniş zonalara yayılması mənbəyinə çevrilə bilər.

Hər hansı qəza hahnda üç mərhələ - təhlükənin yaranması, inkişafı və azalması mərhələləri müşahidə edilir. Jwimyəvi təhlükəli obyektdə qəzanın inkişafı mərhələsində, adətən, bir neçə zədələyici amil - yanğın, partlayış, ərazinin və havanın kimyəvi zəhərlənməsi, obyektdən kənarda isə ətraf mühitin zəhərlənməsi amilləri təsir gökərir. QTKM-in tənəffüs yolları ilə təsiri digər təsirlərə nisbətən adamları daha çox zədələyir və belə zçdələnmə sürətlə yayılan zəhərli bulud sahəsində xeyli uzaq məsafələrdə və geniş ərazilərdə baş verə bilər.

Ətraf mühiti uzun müddət zəhərlənməyə məruz qoymaq, eləcə də adamlara və biosfer obyektlərinə müəyyən

230

zədələyici təsir göstərmək bir çox QTKM üçün səciyyəvi olan haldır.

Kimyəvi təhlükəli qəzalar zamanı zədələnmələrin miqyası xeyli dərəcədə meteoroloji şəraitdən və QTKM-in saxlanılması şəraitindən asıh olur. Belə ki, əgər meteoroloji şərait buludun yayılması üçün əlverişli olmazsa, hətta zəhərli maddələrin ətrafa güclü axmı belə, ətrafda ciddi :?.ərər törədə bilmir. Bununla belə, başqa cür meteroloji şəraitdə itkilər və zərər çox ola bilər.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların bu xüsusiyyətləri əsasında belə nəticəyə gəlmək olar: mühafizə tədbirləri, ilk növbədə kimyəvi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, aşkar edilməsi və onun dəyişməsinə müntəzəm nəzarət, eləcə də qəza yerinin yaxınlığında əhahnin, qoşunların (qüvvələrin) JLəbərdar edilməsi fövqəladə dərəcədə operativliklə yerinə yetirilməlidir; QTKM-lər yayılan zonalarda qoşun hissələrinin (qüvvələrinin) şəxsi heyətləri və əhali arasında zədələnmə hallan mümkündür ki, belə şəxsləri də müayinə etmək və onlara tibbi yardım göstərmək üçün xeyli qüvvə və vasitələr tələb olunacaqdır. Ətraf mühitə QTKM-lərin yayılması mənbəyinin məhdudlaşdırılması adamların kütləvi zədələn- məsinin qarşısını almaq üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Bu vəzifənin qısa müddətdə yerinə yetirilməsi qəza vəziyyətini nəzarət altına almağa, QTKM-in yayılmasını zəiflətməyə və tələfatı xeyli dərəcədə azaltmağa imkan verir.

§6.2. KİMYƏVİ TƏHLÜKƏLİ QƏZA NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDIRILMASININ

TƏŞKİLİ

•' ’'' “ QTKM istehsal edən, işlədən və ya saxlanılan müəssi sələrdə, eləcə də belə maddələr daşınan nəqliyyat vasitələrində baş verən kimyəvi təhlükəli qəzalar dedikdə zədələnmiş qablardan, müəssisənin texnoloji avadanhqlarnıdan ya xud nəqliyyat vasitəsindən zəhərli maddələrin kənara axma

231

sı (atılması, səpilməsi) ilə müşayiət olunan qəzalar, habelə partlayış, yanğın, adamların və kənd təsərrüfatı heyvanlarının zəhərlənməsinə səbəb ola bilən digər hadisələr nəzərdə tutulur.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrini aradan qaldırmaq üzrə işlərin təşkili qaydaları bu qəzalarm miqyasından və nəticələrinin xarakterindən asılıdır.

Qəzaların miqyası - atmosferə (əraziyə) yayılan güclü təsirli zəhərli maddələrin QTKM miqdarı, habelə onun yayılması məkanı və zamanı, eləcə də zəhərlənmə təhlükəsinə məruz qalan əhalinin sağlığı və qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinin sayı ilə müəyyən edilir.

Bunların hamısı birlikdə, yəni qəzanın miqyası, kimyəvi zəhərlənmənin qoşunlara (qüvvələrə) və əhaliyə, habelə xalq təsərrüfatı obyektlərinə və ətraf mühitə təsirinin yekunlan qəzanın nəticələrini təşkil edir.

QTKM-in yayıldığı sahələrin ölçülərinə və zəhərlənmənin nəticələrinə görə kimyəvi təhlükəli qəzaları üç növə ayırmaq təklif olunur: lokal (məhdud) qəzalar, yerli qəzalar və ümumi təhlükəli qəzalar.

Lokal qəza - kimyəvi təsiri müəssisənin ancaq bir qurğusu (aqreqatı, tikintisi) ilə məhdudlaşan, yalnız bu qurğuda havanın və burada işləyən işçilərin zəhərlənməsi təhlükəsi yaradan qəzalara deyilir.

Yerli qəza - kimyəvi təsiri müəssisənin istehsalat sahəsində və ya müəssisənin sanitariya-mühafizə zonasında (müəssisənin ən yaxındakı yaşayış binasında və ictimai binalardan ayrı zonada) məhdudlaşan və müəssisənin bütün işçilərinin zəhərlənməsi təhlükəsi yaradan qəzalara deyilir.

Ümumi qəza - kimyəvi təsiri zəhərləyici zonamn ilk həddindən yüksək müəssisənin istehsalat sahəsinin və onun sanitariya-mühafizə zonasının hüdudlarından kənara çıxan

232

sənin yaxınlığında əhalini, qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətini zədələyə bilən (yaxud belə təhlükə yaradan) qəzadan ibarətdir.

Lokal (məhdud) qəzaların nəticələri qəza baş vermiş müəssisənin özünün qüvvə və vasitələri ilə aradan qaldırılır. Bunun üçün çoxlu miqdarda QTKM istehsal edilən və işlədilən müəssisələrdə ştat üzrə saxlanılan ixtisaslı xilasetmə dəstələri və hərbiləşdirilmiş (qeyri-hərbi) dəstələr (yığma dəstələr, komandalar, qruplar) olur. Qəzadan xilasetmə dəstəsi, adətən, üç taqımdan ibarətdir; operativ taqım - dörd növbə ilə daim növbə çəkir, habelə qəzaları aradan qaldırır və adamları xilas edir: təhlükəsizliyi təmin edən taqım - iş yerlərində, sexlərdə təhlükəsizlik qaydalanmn gözlənilməsini ^xlayır və müəssisədə bu sahədə vəzifələrin yerinə yetirilməsinə kömək edir; texniki taqım - müəssisənin sexlərini mühafizə vasitələrilə təmin etmək və bu vasitələrin yararlı- lığını yoxlamaqla məşğul olur.

QTKM-in istehsalı və istehlakı ilə əlaqəli olan müəssisənin hər bir sexində ştatdankənar qəza komandaları (qrupları) yaradıhr. Müəssisədə lokal qəzanın nəticələriinin aradan qaldırılması işlərinə bu müəssisənin baş mühəndisinin başçılığı altında qəza işləri üzrə qərargah rəhbərlik edir.

Yerli qəzaların aradan qaldırılması üçün müəssisənin qüvvə və vasitələrindən əlavə, şəhərin (rayonun) mülki müdafiə hissələri və dəstələri də cəlb olunur. Yerli (^əzaların aradan qaldırılmasına rəhbərliyi müəssisənin qəza iıjləri üzrə qərargahı, yaxud rayon (şəhər) fövqəladə hallar komissiyası həyata keçirir.

Ümumi qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılmasına müəssisənin, mülki müdafiə qüvvələri və vasitələrindən əlavə respublika hökumətinin və Müdafiə Nazirliyinin qərarına əsasən qoşun bölmələri (hissələri) cəlb edilə bilər.

233

ümumi qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinə rəhbərliyi qəzanın miqyasından asılı olaraq rayon, şəhər fövqəladə hallar komissiyaları, çox ağır nəticəli geniş qəzalar zamanı isə respublika fövqəladə hallar komissiyası yerinə yetirir. Fövqəladə hallar komissiyaları (rayonların, şəhərlərin, respublikanın) güclü təbii fəlakətlərlə, müxtəlif qəzalarla mübarizə tədbirlərinə rəhbərlik etmək, eləcə də onların nəticələrinin aradan qaldırılması işlərini təşkil etmək üçün yaradılmışdır. Onlara, adətən, icra hakimiyyəti başçılarının birinci müavinləri rəhbərlik edirlər. Komissiyaların heyətinə icra hakimiyyətləri başçılarının müavinləri, icra hakimiyyəti orqanlarının idarə (şöbə) və xidmət rəisləri daxil edilirlər.

Dövlət komissiyası respublikanın regionlarını tam surətdə əhatə edən çox geniş və güclü fəlakətlərin və qəzaların aradan qaldırılması dövründə, ya da belə fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılması üçün respublikanın müxtəlif qüvvə və maddi vasitələrini cəlb etmək və cəmləndirmək lazım gəldikdə fəaliyyətə qoşulur.

Belə qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən qoşun hissələrinə, habelə MM bölmələrinə rəhbərlik etmək üçün operativ qruplar yaradıla bilər.

QTKM daşınarkən nəqliyyatda baş verən kimyəvi təhlükəli qəzalar zamanı, onların nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinin təşkili də, həmçinin bu cür qəzaların miqyasından və nəticələrindən asılı olur.

Sistemlərdə qapaqların hermetikliyinin (kipliyin) pozulması və QTKM-in damcı halında axması ilə əlaqədar olan qəzaları və onların nəticələrini QTKM daşınan nəqliyyat vasitələrini müşayiət edən mütəxəssislər aradan qaldırırlar.

Sistemlərin hermetikliyinin pozulması və xeyli miqdar da QTKM-in ətrafa yayılması (sızması) ilə bağlı daha

234

güclü qəzalar zamanı qəzaların və onların nəticələrinin aradan qaldırılması Dəmiryolu İdarəsi (şöbəsi), yerli hakimiyyət orqanlarının iştirakı ilə təşkil edilir.

QTKM avtomobil nəqliyyatı ilə daşınarkən qəza baş verən hallarda isə, onun nəticələrinin aradan qaldırılması rayon (şəhər) fövqəladə hallar komissiyası tərəfindən təşkil ediKr.

Belə kimyəvi təhlükəh qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasına, həmçinin yükgöndərən müəssisələrin ixtisaslı komandaları, MM hissələri və dəstələri, lazımi hallarda isə, qoşun hissələri (bölmələri) cəlb oluna bilər.

Belə işlərə cəlb olunmuş qoşun hissələrinin, MM bölmələrinin işinə Respublika Mülki Müdafiə Qərargahının nümayəndəsi rəhbərlik edir.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması qısa müddətdə yerinə yetirilən tam bir kompleks tədbirlərdən ibarətdir ki, bunların məqsədi qəza rayonunda zərər çəkmiş əhaliyə və qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinə yardım göstərmək, tələfatın artmasının qarşısını almaq, habelə yaşayış məntəqələrində həyat fəaliyyətini, xalq təsərrüfatı obyektləri və qoşun hissələrinin isə normal işini təmin etməkdir.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə tədbirlər kompleksinə bunlar daxildir:

•

• kimyəvi təhlükəli qəzaların ehtimal edilən nəticələrinin

proqnozlaşdırılması;

• belə qəzaların nəticələrinin aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi;

• xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin yerinə yetirilməsi;

• kimyəvi zəhərlənmənin aradan qaldırılması;

235

• texnikanın xüsusi təmizlənmədən və adamların sa- nitariya təmizlənməsindən keçirilməsi;

® zədələnmiş adamlara tibbi yardım göstərilməsi. Kimyəvi təhlükəli qəzaların ehtimal edilən nəticələrinin

proqnozlaşdırılmasım ştatda olan, yaxud ştatdankənar hesablama-təhlil qrupları (stansiyaları) və ya qoşun hissələrinin qərargahları yerinə yetirirlər. Proqnozlaşdırılmadan alınan məlumatlardan əhalinin və qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinin mühafizəsi üçün təcili tədbirlərin görülməsində, qəza nəticələrinin araşdırılmasında, xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin təşkilində istifadə olunur.

Qəzaların nəticələri kimyəvi və mühəndis kəşfiyyatı aparmaqla aşkar edilir. Kəşfiyyat işlərinə cəlb olunan qüvvələrin və vasitələrin tərkibi onun xarakterindən və rniqyasmdan asılı olur. Kəşfiyyat məlumatları qəzanın aradan qaldırılmasına rəhbərlik qərargahında (fövqəladə hallar komissiyasında) toplanır. Bu məlumatlar əsasında qəzanın nəticələri qiymətləndirilir, onun aradan qaldırılması plam tərtib edilir.

Xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər adamların xilasedilməsi, zərərçəkənlərə yardıımn göstərilməsi, zədələnmə- lərin məhdudlaşdırılması və qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə gələcək işlərin yerinə yetirilməsinə şərait yaradılması məqsədilə görülür.

Kimyəvi zəhərlənmənin aradan qaldırılması işləri - qəza raj^onunda QTKM-lə zəhərlənməyə məruz qalan avadanlığın, binaların, qurğuların və ərazinin deqazasiya edilməsi (neytrallaşdırılması) vasitəsilə və onlann zəhərlənməsi dərəcəsinin azaldılması, habelə adamların zədələnməsinin qarşısının alınması məqsədilə yerinə yetirilir.

Texnikanın xüsusi və adamlarm sanitariya təmizlənməsi zəhərlənmə zonasından çıxandan sonra, adamların QTKM'lə zədələnməsinə yol verməmək məqsədilə keçirilir.

236

Bu tədbirlərin səmərəliliyi onların vaxtında həyata keçirilməsindən və keyfiyyətindən asılıdır.

Zədələnmiş şəxsi heyətə tibbi yardım adamların səhhəti üçün yaranan təhlükəni azaltmaq, habelə onlara QTKM-in təsirini zəiflətmək məqsədilə göstərilir.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə tədbirlər kompleksinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün onların dəqiq təşkil edilməsi və bu işlərin görülməsinə əzmlə rəhbərlik edilməsi tələb olunur.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinə rəhbərlik edən şəxsin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Kimyəvi vəziyyəti qiymətləndirmək, zəhərlənmə zonasımn hüdudlarını müəyyən etmək, onun nişanlanması və dövrəyə alınıb qorunması üzrə tədbirlər görmək.

2. QTKM-in təsirinə məruz qalmış adamları aşkar etmək

və onlara tibbi yardım göstərilməsini təşkil etmək.

3. Qəza nəticələrinin aradan qaldırılması plamnı tərtib etmək, bu planda kimyəvi zəhərlənmənin miqyasından və xarakterindən asılı olaraq aşağıdakıları qeyd etmək:

a) qəza nəticələrinin qısa xarakteristikası və yarannuş

kimyəvi vəziyyətin qiymətləndirilməsindən çıxarılan nəticələr;

b) qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasına cəlb olunan qoşun hissələrinin, MM hissələri və dəstələrinin yerinə yetirəcəyi vəzifələri;

ç) görüləcək işlərin ardıcıllığı və onların icra müddətləri;

c) QTKM-in deqazasiya edilməsi (neytrallaşdırmaq)

üsulları;

237

d) ərazinin, texnikanın, binaların, qurğu və nəqliyyat vasitələrinin tam surətdə deqazasiya edilməsinə (neytrallaş- dmlmasma) nəzarətin təşkili;

e) tibbi təminatın, təhlükəsizlik qaydalarının yerinə yetirilməsinin təşkili;

ə) idarəetmənin təşkili və işlərin gedişatı barədə məlumat verilməsi qaydası.

Bu işlərə, adətən, qəza rayonunda qabaqcadan araşdırma aptarılmasından başlanır ki, bu zaman aşağıdakı məsələlər ö>rənilib müəyyən edilir:

• qəzanın miqyası və onun aradan qaldırılmasının ümumi qaydası;

• maye və buxar fazalarında (halında) olan QTKM- in ehtimal edilən yayılmasının miqyası;

• iş aparılacaq rayonun yanğın təhlükəsi baxımından

vəziyyəti;

• əhalinin, qoşun hissələrinin (qüvvələrin) şəxsi heyətlərinin köçürülməsi, kənd təsərrüfatı heyvanlarının çıxarılması üzrə işlərin həcmi;

• işlərin icrası üçün tələb olunan qüwə və vasitələr;

• qəza nəticələrini aradan qaldıracaq qüwə və vasitələrin toplanış yerləri;

• qəza yerinə yaxınlaşmaq üçün yol və keçidlərin təmizlənməsi üzrə vəzifələr;

•

• meteoroloji şərait, bazalar, idaretmə məntəqələri, mühafizə vasitələrini paylama, iaşə yerləri və s.-nin təşkili.

Araşdırmaların nəticələri əsasında işə cəlb olunan qüvvələrin qarşısına vəzifələr qoyulur. Bu zaman aşağıdakı

238

vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur ki, onlar da konkret vəziyyətdən asılı olaraq dəqiqləşdirilə bilər:

• QTKM buxarlarının yayılması zonasının aşkar edilməsi və ona nəzarət edilməsi;

• əhalinin, qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinin xəbərdar edilməsi və zəhərli zonadan köçürülməsi, heyvanların çıxarılması;

• zədəlilərə tibbi yardım göstərilməsi;

• qəza zonasının və təhlükəli konsentrasiyada QTKM yayılmış sahələrin dövrəyə alınıb qorunmasımn təşkili;

• yanğınların söndürülməsi, görülən işlərin partlayış və yanğından təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

• qəza yerinə gedən yol və keçidlərin təmizlənib səh- mana salınması;

•

• zədələnmiş tutumlardan QTKM-in axmasının və əraziyə yayılmasının qarşısının alınması və ya məhdudlaşdırılması;

• QTKM-in ehtiyat tutumlarına vurulması və ya bir yerə

yığılması;

• qəza ocağında QTKM-in deqazasiya edilməsinin (neytrallaşdınlmasımn) təşkili;

• işlərdə istifadə olunmuş texnikanın dezaktivasiya edilməsinin təşkili;

• işlərdə iştirak edən adamların sanitariya təmizlənməsindən keçirilməsi.

Qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştiırak edən qoşun hissələrinin (bölmələrinin), MM hissələri və dəstələrinin hər birinə iş tapşırığı verildikdən sonra, onlara zəhər-

239

lənmə zonasında işlərin icra olunması üzrə naryad-bnraxılış vərəqəsi təqdim edilir.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən qüvvə və vasitələrə rəhbərlik etməkdən ötrü rabitə sistemi (səyyar idaretmə məntəqələri) yaradılır. İctimai asayişi qoruyan bölmələr, yanğından mühafizə qüvvələrini, habelə qoşun hissələrini idarə etməkdən ötrü radioşəbəkə təşkil edilə bilər. Bu məqsədlə, həmçinin ümumi istifadəli dövlət telefon xətləri şəbəkəsindən, birbaşa telefon xətlərindən, eləcə də qoşun bölmələri, rabitə və xəbərdarlıq xidməti tərəfindən açılan səhra telefon xətlərindən də istifadə etmək mümkündür.

Qeyd edək ki, kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə işlər hər cür hava şəraitində, sutkanın istənilən vaxtında, lazım gəldikdə isə, gecə-gündüz fasiləsiz olaraq aparılmalıdır. Belə hallarda iş növbələr üzrə təşkil edilir.

240

VnFƏSİL ZƏDƏLƏNMƏ ZONALARINDA BİNALAR

DAĞILARKƏN TÖRƏYƏN UÇQUNLAR VƏ ONLARIN ARADAN QALDIRILMASI ÜÇÜN TƏLƏB OLUNAN QÜVVƏ VƏ VASİTƏLƏRİN HESABLANMASI

ÜMUMİ MÜDDƏALAR Təbii fəlakət və texnogen qəzalar nəticəsində binalar

müxtəlif dərəcədə zədələnə bilərlər. Belə fövqəladə hadisələr nəticəsində binalarda baş verən dağıntıların xarakterinin təhlili göstərir ki, tam dağıntılar zamanı binalar əməli surətdə qırıntılara çevrilərək uçqunlar törədir.

Binalar tam dağıntıdan bir pillə aşağı dərəcədə dağılarkən hesablamalarda belə götürmək mümkündür ki, bu halda törəyən uçqunların həcmi tam dağıntı hallarında törəyən uçqunların həcminin təxminən 50%-ni təşkil edir.

Müxtəlif tipli binaların uçqunları göstəricilərlə xarakterizə edilir. Binanın uçqunlarının göstəriciləri xilasetmə işlərinin texnologiyası seçilərkən əsas müəyyənedici parametr sayılır.

Belə göstəriciləri iki qrupa ayırmaq olar: • uçqunları bilavasitə xarakterizə edən göstəricilər; • uçqunun qırıntılarım xarakterizə edən göstəricilər.

Üçqunları bilavasitə xarakterizə edən göstəricilərə aşağıdakıları aid etmək olar:

• qırıntıların kənara atılması məsafəsi;

• uçqunun hündürlüyü;

• uçqunun həcm-kütlə xarakteristikası; • qırmtılann çəkisi, inşaat elementlərinin və armaturun

tərkibi üzrə uçqunun strukturu. Uçqunun qırıntılarını xarakterizə edən göstəricilərə

aşağıdakıları aid edirlər:

• qırıntıların çəkisini;

• həndəsi ölçülərini;

• armaturun strukturunu və tərkibini.

241

§7.1. UÇQUNLARIN HESABLANMASI SXEMLƏRİ

Binaların təbii uçqun materiallarının təhlili əsasında müəyyən edilmişdir ki, bir qədər sadələşdirərək binaların uçqunlarını obelisk şəklində, yəni düzbucaq formalı bünövrələri paralel müstəvilərdə yerləşdirilmiş həndəsi fiqur kimi təsəvvür etmək mümkündür (şəkil 7.1). Obeliskin qarşı- qarşıya duran üzləri bünövrəyə tərəf mailidir. Bu fiquru düzəltmək üçün lazım olan əsas məlumatlar: binanın bünövrəsinin ölçüləri - A və B, uçqunun hündürlüyü -h və qırıntıların kənara atılması məsafəsi - L-dir. Uçqunun xarakterik həndəsi göstəriciləri həmçinin onun uzunluğu və enidir.

l-i

I H

V

I n

242

a- partlayış binanın içərisində baş verər- kən; b-paıtlayış binadan çöldə baş verərkən; v-zəlzələ zamanı; h-uçqunun hündürlüyü; 1-qınntılann kənara atılması məsafəsi; A, B, H-binamn uzunluğu, eni və hündürlüyü; Aoç, Boç - uçqunun uzunluğu və eni; - binamn dağılana qədərki konturu - uçqunun konturu _____

Şəkil 7.1. Uçqunların hesablanması sxemləri:

Uçqunun uzunluğu-binanın ən böyük ölçüsü (A) istiqamətində uçqunun həndəsi ölçüsüdür:

Auçqun~2L+A.

Uçqunun eni - binanın ən kiçik tində uçqunun həndəsi ölçüsüdür:

Buçqun“2L"l‘ B.

(7.1.) ü - B- istiqamə-

(7.2.)

Uçqunların hesablanması sxemləri zədələyici amilin təsirindən asıh olur. Belə hesab edilir ki, qəza partlayışı bi- nanm içərisində b^ş verərkən qırıntılar hər tərəfə bərabər məsafədə atılır, partayış binadan çöldə baş verdikdə isə qı- nntılar hava zərbə dalğasının təsiri səmtinə (istiqamətinə) yönəlir.

Son (ikinci) halda zərbə dalğasının təsiri istiqamətində uçqunun xarakterik ölçüsü belə olacaq:

243

Buçqun—B+Lj Auçqun“ A+L. (7. 3.)

Qaza partlayışı zamanı hesablamada obeliskin yuxan üzünün sahəsi binamn bünövrəsinin sahəsinə bərabər götürülü]-. Zəlzələ hallannda obeliskin yuxarı (üst) üzünün sahəsi, ölçülərinə görə binanın bünövrəsinin sahəsindən kiçikdir. Belə halda obeliskin yuxarı üzünün uzunluğu və eni, müvafiq olaraq belədir:

Aı=A-2L; Bı=B-2L. (7.4.)

§7.2. QIRINTILARIN KƏNARA AULMA MƏSAFƏSİNİN HESABLANMASI

Partlayış zamanı qırıntıların kənara atılması məsafəsL Partlayış zamam qırıntıların kənara atılması məsafəsini təyin etmək üsulunu nəzərdən keçirək və ilkin şərtlər kimi bunları qəbul edək:

o Qır ıntılar kiçik ölçülərə malik olduqlan üçün partlayış dalğası onları bir anda hər tərəfdən əhatə edir;

• Ətrafa atılarkən qırıntıların fırlanması və bunun hesabına

qarşı (ön) sahənin dəyişməsi (midel) hadisəsi baş verir.

Qmntılann kənara atılması məsafəsi (uzaqlığı) L- binanm Iconturundan qırıntıların əsas kütləsi atılmış yerədək olan məsafəsidir.

Qınntılarm uçuş səmtinin (istiqamətinin) dəyişməsini ülüqi və şaquli istiqamətlərdə hərəkət tənlikləri vasitəsilə təsvir etmək mümkündür. Əvvəlcə qırıntıların üfuqi hərəkətini, hav2imn müqavimətini də nəzərə almaqla nəzərdən keçirək.

Hava zərbə dalğası sürət basqısımn yaratdığı və qırıntıya təsir göstərən-qüvvəni bu düsturla hesablayırlar:

244

F = C ’ F ^ P4^)-u;(t)

(7.5.)

burada Cx- qarşıdan (öndən) müqavimət əmsalıdır, qırıntı-

lar üçün 1.52-yə bərabər götürülür; p^(/) və U ^ ( t ) -1 anı ər-

zində hava axınının sıxlığı və sürəti; F ^ - qırıntıların ön kə-

siminin sahəsidir.

Qırıntıların uçuş sürəti artdıqca onların üfüqi istiqa-

mətdə hərəkətinə hava axınının müqaviməti də artır:

^ r- ^,(0 = C, • ------- - ----- ; (7.6.)

burada x(t) - t anı ərzində qırıntının üfüqi hərəkətinin sürə- tidir;

İndii qırıntıların şaquli hərəkətini, havanın müqavi- mətini də nəzərə almaqla, hesablayaq.

Ağırlıq qüvvəsi ilə yaranan yüklər belə olacaq: P = F d r q ; (7.7.)

burada d-binanın divarının qalınlığı; r-materiahn sıxlığı; q-sərbəst düşmə təcilidir.

Qırıntıların şaquli hərəkətinə hava axınının müqavi- mətini bu asılılıqla ifadə etmək olar:

F,X0 = C,rF„ (7.8.)

burada C^- müqavimət əmsalı (Cx=C^); FH- qırıntının

üfüqi kəsiminin sahəsi; y^ ( t ) - t a m ərzində qırıntının şaquli

sürəti.

Onda qırıntının hərəkətini bu tənliklər sistemi vasitəsilə təsvir etmək mümükündür:

r m x p*(0-K0

(7.9.)

m y = F ,d -p -C , , F„

245

burada F ^ - d - p -qırıntılarınkütləsidir.

(7.9) düstur üzrə hesablamalar və həqiqi uçqunlar üzrə məlumatlar göstərir ki, binanın divarlarımn tamamilə dağılmasına səbəb olmuş təzyiq zamanı qırmtılarm kənara atılma məsafəsi (uzaqlığı) təxminən belə olur:

L = - ^ ^ H (H-binanın hündürlüyüdür).

ZidzBlə zantam qmntüann kənara atüma məsafəsL Zəlzələ nəticəsində qmntüann kənara atılma məsafəsi hesablanarkən bu şərt nəzərdə tutulur ki, obeliskin yan tərəflərinin əyilmə bucağı təbii maillik bucağına bərabərdir. Həmin şərtdən çıxış edərkən, qmntüann kənara atüma məsafəsi belə olur:

H H Z, = — + — m (H-binamn hündürlüyüdür).

Nəticə olaraq tövsiyə etmək olar ki, küçələrin və keçid yollarının uçqunlarla tutulması dərəcəsini operativ surətdə proqnozlaşdırarkən qmntüann kənara atılması məsafələrini aşağıdaküara bərabər götürmək lazımdır:

oqəza partlayışı zamanı - L=H; (7.10.)

H ozüalzələ zamanı - I = —. (7.11.)

§7.3. UÇQUNLARIN HÜNDÜRLÜYÜNÜN HESABLANMASI

Partlayış zfimam uçqunların hündürlüyü. Uçqunun hündürlüyü (h)-binanm konturu daxüində yerin səviyyəsindən qırıntıların ən yüksək səviyyəsinədək olan məsafədir.

Uçqunun hündürlüyünü müəyyən edən əsas amillər binanın mərtəbəliliyi və hava zərbə dalğasımn ön həddində (cəbhəsində) təsir göstərən təzyiqin qiymətidir. Təzyiq nə

246

qədər çox olarsa, qırıntılar bir o qədər uzağa atılır, bu isə uçqunun hündürlüyünün azalmasına səbəb olur (şəkil 7.2

Şəkil 7.2. Hava zərbə dalğasınm ön həddində (cəbhəsində) müxtəlif təzyiqlər zamam uçqunlann

yaranmasmm hesablanması sxemi:

Hı4iB,Lı,ln -müvafiq olaraq uçqunun hündürlüyü və U2mnluğu; APıAPiAPn- təzyiqlərin qiymətləri APı<APi <APn;

B-binamn ölçüləri (binamn konturu).

Uçqunun hündürlüyü elə halda maksimal olacaqdır ki,

binaya, onun divarlarını dağıda bilən minimal təzyiq təsir

gös-tərsin. Minimal təzyiq olaraq, adətən, = 0,05 MPa olan təzyiq

götürülür. Uçqunun hündürlüyünü yaranmış uçqunun həcminin

aşağıdakılara bərabər olduğu şərti ilə təyin etmək mümkündür:

V = — • (7 12) " 100 ’ ^ ‘

247

və obeliskin həcmi:

K, = + (^ + ^^) + (5 + B^) + .B^]; (7.13.)

burada A,B,H-binanın uzunluğu, eni, hündürlüyü; X - binanın lOOm^-ə düşən uçqunun həcmi; h-uçqunun hündürlüyü; L-qırıntılann kənara atılma məsafəsi; Auçq, Buçq -uçqunun uzunluğu və enidir.

Beləliklə: Auçqun“ 2L'^A; Buçqun—2L^"B •

• (partlayış binanın içərisində baş verərkən); Auçqun~A+L;

Buçqun~B+L> — - (partlayış binadan çöldə baş verərkən). (7.14.)

Uçqunun hündürlüyünü (7.13) düsturu ilə hesablayarkən qəza partalyışı zamanı qırıntıların kənara atılma məsa-

fəsini binanın hündürlüyünün yarısına bərabər (1 = —) 2

götürmək məsləhət görülür. Binadan müxtəlif X məsafələrində uçqunun

hündürlüyü, binamn konturu daxilində uçqunun hündürlüyü və qırmtılarm kənara atılması L məsafəsindən asılı olur:

h = (x) = K L - j ) .

(7.12) düsturundakı / göstəricisini təxmini hesablamalarda

aşağıdakılara bərabər götürmək tövsiyə edilir: • sənaye binalan üçün / =20 m^;

• yaşayış binaları üçün y =40 m^.

y göstəricisinin daha dəqiq qiymətləri, binalann müxtəlif

tipləri və konstruksiya həlli nəzərə ahnmaqla 7.1 cədvəlində

verilmişdir. Bu məlumatlar həqiqi uçqunlann müvafiq

göstəricilərinin statiki təhlili əsasmda əldə edilmişdir.

248

Hesablamaların ümumiləşdirilməsi əsasında, operativ proqnozlaşdırmalar zamanı' uçqunun hündürlüyünü təyin etmək üçün bu düstur almımşdır:

y H

,m; (7.15.) m+kH

burada H-binanın hündürlüyü, m,

-binanın 100 m^həcmi üçün uçqunun həcmi;

K- aşağıdakılara bərabər götürülən göstərici:

• binadan çöldəki partlayış üçün -K=2;

• binanın içində baş verən partlayış üçün -K=2,5.

Uçqunım həcm-kütlə xarakteristikalan.

Cədvəl 7.1

Binanın tipi . İç boşluğu Xüsusi həcmi (y),m3

Həcmi ^:əkisi

İstehsalat binalan Birmərtəbəli yüngül tipli 40 14 1.5 Birmərtəbəli orta tipli 50 16 1.2 Birmərtəbəli ağır tipli 60 20 1 Çoxmərtəbəli 40 21 1.5 Qanşıq tipli 45 22 1.4

Karkassız yaşayış binalan Kərpic binalar 30 36 1.2 Xırda bloklu binalar 30 36 1.2 İri bloklu binalar 40 36 1.2 iri panelli binalar 40 42 1.1

Karkaslı yaşayış bina an Divarları asma panelli 40 42 1.1 Daş divarlı binalar 40 42 1.1

Q^dlənl. Uçqımun i^boşluğu { a y uçqunun hər 100 m’fiçün boşluğun həcmi; 2.

Uçqunun xususi həcmi (^ ) - hər 100 m^ üçün uçqunun həcmi;

3. Uçqunun həcm çəkisi ( /? ) -1 m^ uçqunun tonla çəkisi.

249

Çirklənmiş maşınların sayı:

• QAZ-52,53 - NiT avtomobilləri = 10 ədəd;

• ZtL-131- N2T avtomobilləri - 17 ədəd;

• Xüsusi təmizləmə keçirmək üçün vaxt T3=6 saat;

• Ərazinin relyefi -dağlıq;

• Hərəkət marşrutu -L=38 km;

• Xəritə -M: 100000; • Zəhərsizləşdirmə Mülki müdafiə zəhərsizləşdirmə

qruplarının qüvvələri ilə yerinə yetirilməlidir;

250

•Xüsusi təmizləmə müddətini artıran faktorlar: hava dumanhdır, ərazinin yüksəkliyi 2000m-dif, şəxsi heyət tənəffüs üzvlərinin fərdi mühafizə vasitələrində işləyir;

•Xüsusi təmizləmə rayqnuna dəstələrin hərəkət sürəti, VL=30 km/saat;

•Xüsusi təmizləmənin texniki vasitələri - PM-130. Bir PM-130 heyəti tərəfindən eyni vaxtda təmizlənən texnikamn sayı n=2 təmizləmək üsulu -şotkalar vasitəsilə ilə sürtmə (qaşıma).

Həlli: Tapşırığı dəqiqləşdiririk: 1. Xüsusi təmizlənməsi tələb olunan texnikanın tip və

markaları üzrə sayı eləcə də çirklənmənin növü: QAZ-52, 53 markah 10 ədəd və ZİL -131 markalı -17 ədəd avtomobillər AES-də qəza nəticəsində yaranmış radioaktiv çirklənmə zonasında işləmişlər. Təmizləmə üsulu - şotkalar vasitəsilə sürtməklə (qaşımaqla) səthi təmizləməlidir.

2. RK mühafizə dəstələrinin xüsusi təmizləmə rayonuna hərəkəti marşrutunun məsafəsini xəritədə təyin edirik - L=38 km.

3. Marşrutun uzunluğuna (məsafəsinə) düzəliş əmsalını - Km=l,2 (cədvəl 6.6) müəyyən edirik.

4. Dəqiqləşdirilmiş marşrutun məsafəsini (6.2) düsturu vasitəsilə hesablayırıq: Ln=Km=38x 1,2=45,6 km L"=L* Km 5. Zəhərsizləşdirmə üçün texniki vasitələr olaraq çiləyici

-yuyucu PM-130 maşından istifadə edilir. 6. Avtomobillərin xüsusi təmizlənməsinin müddətini

(davamhhğım) cədvəl üzrə (6.7-ci cədvəl) dəqiqləşdiririk: Qaz avtomobili - 25 dəq. Zil avtomobili - 30 dəq. Hər avtomobil üçün SF-2U məhlulu sərfi: Qaz avtomobili - 701itr. Zil avtomobili - 901itr.

251

7. Xüsusi təmizləmə vaxtının artmasına səbəb olan əmsalların qiymətini müəyyən edirik (cədvəl 6.8 üzrə):

duman-Kn=1,3; tənəfiüs üzvlərinin FMV- Kf2=l,l; 2000myüksəklik - Kn=l,2. 8. RKM dəstələrinin vəzifələri yerinə yetirməyə

hazırlanması və qərar qəbul edilib icraçılara çatdırılması üçün olan vaxtı müvafiq olaraq bu (6.4) və (6.3) düsturları ilə müəyyən edirik:

- qərar qəbul edilməsi və vəzifələrin icraçılara çatdırılınası üçün vaxt-To=30 dəq;

- vəzifələrin yerinə yetirilməsinə hazırlıq üçün vaxt (Tn); - komandirlərin işi üçün vaxt - Tni=30 dəq. - ş^^xsi heyətin toplanış rayonunda işi üçün vaxt - Tn2=25

dəq; Tp3=35 dəq. - xüsusi təmizləmə rayonundakı işi üçün MM zəhərsizləşdirmə qrupunun vəzifələrini yerinə

yetirməsinə hazırlığı üçün ümumi vaxt (müddət) belədir: Tn=Tni + Tn2+ Tn3=25+35+30=l saat 30dəqiqə 8. Zəhərsizləşdirmə komandasımn xüsusi təmizləmə

rayonuna göndərilməsi vaxtını (6.5) düsturu vasitəsilə hesablayırıq:

TD=

^ saat; 9. Bütün obyektlərin xüsusi təmizlənməsinin keçirilməsi

üçün vax tın mövcudluğunu (6.3) düsturu ilə hesablayırıq: TxT==T3-To-Tp-Td=6-0,5-1,5-2=2 saat. 10. Bir AM-130 heyəti ilə eyni vaxtda 2 maşın xüsusi

təmizlən'iə üçün tələb olunan PM-130 aqreqatının sayını (6.6) düsturu ilə hesablayırıq:

: K’=4 vahid.

252

253

işinin texnologiyası barədə təklif hazırlanarkən nəzərə alı- Binaların dağılması barədəki məlumatların təhlili gö- nır.

stərdi ki. sənaye binalarının uçqunlarında boşluqlar yaşayış binalarının uçqunlarındakmdan təxminən iki dəfə artıq ola bilər. Uçqunlardakı boşluqlarm göstəriciləri cədvəl 7,1-də verilmişdir.

§7.5. QIRINTILARIN GÖSTƏRİCİLƏRİ

Uçqunun iri qırıntılarını xarakterizə edən göstəricilərə qırıntının maksimal çəkisi. Ölçüləri və armaturun tərkibinə görə strukturu aiddir. Qınntılann maksimal çəkisini bil- mək-lazımi yükqaldırma qabiliyyətinə malik kran seçmək üçün, ölçülərini bilmək isə, nəqliyyat vasitələrini seçmək üçün lazımdır.

Bu göstəricilər istehsalat və yaşayış binaları layihələrinin təhlili əsasında əldə edilmişdir və istehsalat binaları üçün cədvəl 7.5-ə, yaşayış binaları üçün cədvəl 7.6-ya uyğun qəbul edilə bilər.

Cədvəllərdən göründüyü kimi, xilasetmə işləri aparılan zaman ifjtehsalat binalarının uçqunlarım sökərkən yükqal- du:ma qabiliyyəti 30 tondan artıq olan kran tələb edilə bilər. Yaşayış binalarından ibarət rayonlarda iş aparılarkən isə 4 tonadək yük qaldıra bilən texnika ilə kifayətlənmək mümkündür.

254

istehsalat binalarımn əsas konstrulcsiya elementhiiriııin çəkisi və armaturun miqdarı

Cədvəl 7.5

Binanın tipi

Konstruksiya elementləri və

onlann ölçüləri, m Çəkisi, t Armaturun

miqdan, kq 1 2 3 4

Birməıtəbəli H=3.6 1 80 Yünsül tipli H=7.2 4 300 bina örtük tirləri: 1=6 3 200 1=12 5 300 1=18 12 1200 örtük lövhələri 6x1.5 1 130 6x3 2 250 12x1.5 3.5 200 12x3 7 400 Xarici divarlar 6x12 2 60 Lövhə panelləri 6x18 3 100 Birməıtəbəli Dirəklər (kolonna) H=8.4 5 300 orta tipli bi- H=10.8 12 600 na Örtük fermalan 1=18 8 500 1=24 20 150C' Birməıtəbəli Dirəklər (kolonna) 10 60Ö ağu* tipli bi- H=10.8 20 150C' nalar H=18 20 120C' Örtük fermalan 1=24 35 250C' 1=36 7 300 örtük lövhələri 12x3

Çoxmərtəbəli Dirəklər (kolonna) H=6,2 3 660 binalar H=10 5 120<] H=14.8 10 1500 örtük fermaları 1=5 4 400 1=9 7 700 örtük lövhələri 6x0.75 0.5 65 6x2.5 1 130

255

Yaşayış binalanmn əsas konstruksiya elementlərinin çə>

kisi və armaturun miqdan Cədvəl 7.6

Binanın tipi Konstruksiya elementləri Çəkisi,

t Armaturun

miqdan, kq Karkassız binalar

Kərpic bina Divar qınntılannın maksimal 1.5 - Xırdabloklu bina çəkisi 1 - İribloklu bina Divar qırıntılarının maksimal 2 - İri paneli bina çəkisi 4 140 Divar qınntılannın maksimal

çəkisi

Xarici divarlann lövhələri (pa-

nelləri)

Karkaslı binalar Asma paneli di- Xarici divarların panelləri 3 100 varlı binalar

Divarlan daş Divar qınntılanmn maksimal 1 - materiallardan çəkisi

olan binalar Kolonnalar (dirəklər),

H=8m 2 150 Kəsimi 30x30 sm (5-d mər-

dək), 2.5 200 H=8m 2 150 Kəsimi 40x40 sm (5-12 mər- 2.5 150 dək)

Karkas rigelləri, 40x45 sm

örtük lövhələri, 6x1

Nəticə olaraq, uçqunun bütün göstəricilərinin tam siyahısım və onların təyin edilməsi üzrə tövsiyələri verək:

1. h -uçqunun hündürlüyü - düstur (7.15). 2. Auçq-uçqunun uzunluğu - düstur (7.1), (2.3). 3. Buçq-uçqunun eni - düstur (7.2), (2.3). 4. L-qırıntıların kənara atılma məsafəsi - düstur (7.10),

(2.11).

5. Cp-qırmtılarm çəkisinə görə uçqunların strukturu-

cədvəl 7.2.

256

7. Ca - armaturun miqdarına görə uçqunun strukturu- cədvəl 7.4

8. ÖT - uçqunun boşluq göstəricisi - cədvəl 7.1. 9. y - uçqunun xüsusi çəkisi - cədvəl 7.1. 10. p -uçqunun həcm çəkisi - cədvəl 7.1. 11. V -uçqunun həcmi - düstur (7.12) \2. p- qırıntıların maksimal çəkisi - cədvəl (7.5), (2.6) 13. B- qırıntıların maksimal həcmi - cədvəl (7.5), (2.6) 14. Cqırarmaturun miqdarına görə qırıntıların strukturu -

cədvəl 7.5,2.6 Uçqunların bu göstəricilərindən dağıntı zonalanndakı

şəraitin mühəndis qiymətləndirilməsi zamanı, habelə fövqə- lad^hadisələrin nəticələrini aradan qaldırmaq üzrə tədbirlər planlaşdırılarkən istifadə olunur.

§7.6. UÇQUN ALTINDA QALMIŞ ZƏDƏLİLƏRİN XİLAS EDİLMƏSİ ÜÇÜN QÜWƏ VƏ VASİTƏLƏRİN TƏYİNİ

Fövqəladə hadisələrin aradan qaldırılması və əhalinin xilas edilməsi üzrə tədbirlərin və işlərin vaxtında və səmərəli yerinə yetirilməsinə imkan yaradan ən əsas şərtlərdən biri - zərərçəkmiş əhalinin xilas edilməsi və onun həyat fəaliyyətinin təmin olunması üzrə qüvvə və vasitələrin tərkibinin əvvəlcədən proqnozlaşdırılmasıdır.

Belə qüvvə və vasitə qruplaşmasının heyəti (tərkibi) bu və ya digər fövqəladə hadisə vaxtı yarana biləcək vəziyyətin, o cümlədən də mühəndis işləri üzrə vəziyyətin proqnozlaşdırılması əsasında hesablanmalıdır.

Qüvvə və vasitələrin heyəti işlərin sülh dövrdə ilk olaraq növbəli, fasiləsiz aparılmasını, ərazinin radioaktiv zəhərlənməsi şəraitində isə bu ərazidə dəstələrin qalma rejiminə müvafiq aparılmasını təmin etməlidir. Bu rejim xilasetmə

257

işlərinin sülh dövründə 5 sutka civarında, hərbi dövrdə isə 2 sutka aparılmasına imkan verməlidir.

Sülh dövründə qüvvə və vasitələrin heyəti zədəlilərin axtarılması, xilas edilməsi, tibbi və digər yardım göstərilməsi, yanğınların söndürülməsi, partlayış -qaz-yanğın təhlükəh obyektlərdə yanğın ocaqlarının və ikinci zədələnmə ocaqlarının məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılması işlərinin apaHİmasmı təmin etməlidir.

Mühəndis təminatı üzrə qüvvə və vasitələr mühəndis təminatı sahəsindəki vəzifələrlə, bu vəzifələrin həcmi, icrasının xüsusiyyətləri, icra şəraiti, habelə hava və s. şəraitlə ciddi əlaqələndirilməlidir.

Son illərdə fövqəladə hadisə nəticələrinin aradan qaldırılması təcrübəsi göstərdi ki, uçqunları - əllə, xilasedici manqa və qrupların qüvvələrilə sökmək (təmizləmək) daha məqsəd-əuyğundur. Manqa və qrupların heyəti cədvəl 7.7 və 7.8-də verilmişdir.

258

Cədvəl 7.7

Mexanizasiya qrupunun heyəti və vasitələr

§ C/5

Qüvvələr Vasitələr Görülən işlər

İxtisası U <2 0 C 5^ 01 co

Vasitənin növü

(d >

Rt c/a

1 Qrup komandiri 1

2 Krançı 2 4

Avtokran (16-25 t)

1 Dəmir-beton konstruksiyaların v;ı xırda qmntılarla dolu təknələrin qaldırılması və yerdəyişdirilməsi

3 Ekskovator- çu

2 Ekskovator (0,65kub.m)

1 özüboşaldan maşina xırda qınntıla- rınyüklənməsi

4 Kompressor- çu

2 Kompressor stansiyası 1 Dəmir-beton hissələrini

doğrayan maşın 5 Qaynaqçı

2 Ağ neftlə kəsici dhaz 1

Armaturun kəsilməsi

6 Buldozerçi 2 Buldozer (130-140 at gücü)

1 Konstruksiya qırıntıla- rmın yerinin dəyişməsi, avtokran və eİcskova- tor üçun meydança hazırlamaq

7 Sürücü 4 Yükünü özü boşaldan avtomaşın

2 Konstruksiya qınntıla- nnın daşınması

8 Yükləyicilər 4 Təknə (tutumu 1,5 kub.m)

1 Konstruksiyanın xırda qınntılannı təknəyə yükləmək

Cəmi 23 nəfər

259

Cədvəl 7.8 Uçqunu əllə sökən manqanm heyəti və vasitələri

Sı ra №

Oüwələr Vasitələr Görülən işlər İxtisası

o»

>» ns «3

Vasitənin növü •o

s* X/i

1 Xilase dici kəş fiyyatçı

3

Uçqun altında qalmış adamm və ya bir qrup insanın yerini təyin edən cihaz, motoperfarator- lar, aralayıcı cihaz, xilasetmə qayçısı, plunjerli dayaq

1

2 1 1 1

Uçqun altında qalan adamlann yerini aşkarlayır və uçqunu sökürlər

2 Xilase dici

3 Bucurqadlar Xərəklər. Çəkic Kiçik istehkamçı kürəyi Ağac bicqisi Yanğın baltası

1 1 2 2

1 1

Qırmtılan yı- ğışdınr dayaq-lar qoyur, zədə-liləri uçqundan çıxarırlar

3 Xilase dici- manqa ko mandi ri

1 İşlərə ümumi rəhbərlik və təhlükəsizliyin gözlənilməsinə nəzarət

Cəmi 7 nə fər

14 vahid

260

Mexanizasiya qrupunu komplektləşdirmək üçün şəxsi heyətin sayını aşağıdakı düsturla müəyyən etmək mümkündür:

N xmq

= 0,5-5^./: - A : - n ə f . ; (7.17.)

burada Nxmq - xilasedici mexanizasiya qruplarım komplektləşdirmək üçün tələb olunan şəxsi heyətlərin sayı;

W- dağılımş bina və qurğulann uçqunlarımn həcmi, m^; Pz - uçqunun sökülməsinin əmək tutumu, nəf.saat/m^, bu 1,8

nəf.saat/m^-ə bərabər hesab edilir; T-xilasetmə işləri apanlmasımn ümumi müddəti, saatla;

Kz- uçqunun strukturunun nəzərə aimması üçün əmsal, cədvəl 7.9-dan götürülür;

Kc - sutkanın qaranlıq vaxtı iş məhsuldarlığının azalmasım göstərən əmsal, 1.5-ə bərabər qəbul edilr;

Kp - hava şəraitini nəzərə alan əmsal, cədvəl 7.10-dan qəbul edilir;

Cədvəl 7.9

Uçqunlar üçün Kz əmsalının qiyməti Divarlan olan yaşayış binaları Divarları olan sənaye

binalan Yerli

materiallardan

tikilmiş binalar

Kərpic binalar Panel binalar Kərpic binalar

Panel binalar

0,1 0,2 0,75 0,65 0,9

Cədvəl 7.10

Havanın temperaturu,

°C >25 25j0 O-MO -10-^20 <-20

KE _____________ 1,5 1,0 1,3 1,4 1,6 Mexanizasiya qruplarım komplektləşdirmək üçün şəxsi

heyətin sayını müəyyən edən bu düstur uçqunda qalan insanların sayı məlum olmayan hallar üçün yararlıdır. Buna görə də 0,15 əmsalı uçqunun ümumi həcminin yalnız təmizlənən qisminə aid

edilir (təcrübi olaraq). Bu düstur tam ola-

261

raq şəhərlərdə (yaşayış məntəqələrində) böyük həcmli dağıntılarda tətbiq edilir.

Əgər uçqunlarda qalan insanların sayı məlumdursa, onda zədəlilərin xilası üçün uçqunların həcmini bu düsturla müəyyən etmək mümkündür:

=1,25-A^,, (7.18.)

burada Nuç-uçqunda qalmış insanların sayı, nəfər; huç ~ uçqunun hündürlüyü, m; Vuç -insanlann xilas edilməsi üçün təmizlənməli uçqunun həcmi.

Bu düsturda nəzərdə tutulur ki, bir nəfər zədəlini uçqun altından çıxarmaq üçün uçqunun bütün dərinliyində ölçüləri planda 1x1 m olan şaxta (quyu) düzəltmək tələb olunur. 1,25 əınsah bu dəqiq ölçülərdə quyunun düzəldilməsinin mümkün olmaması səbəbindən (quyunun divarlannm uçub- tökülm^^si, iri qırıntılann çıxarılması,şaxtamn mailliyi ucba- tından) uçqunun təmizlənməsi (sökülməsi) üzrə işlərin həcminin nə qədər artdığım göstərir.

Yaradılan xilasedici mexanizasiya qruplannın sayım təyin etmək üçün şəxsi heyətin ümumi sayım bir qrupım sayına l:>ölmək lazımdır (bax: cədvəl 7.7)

N,

n xmq

xmq

İT qrup. (7.19.)

Əgsr bu düstura bir belə qrupun iş məhsuldarhğı göstə- ricisi daxil edilsə, onda xilasedici mexanizasiya qruplanmn (XMQ) sayını bilavasitə bu üsulla da təyin etmək mümkündür:

W qrup; (7.20.) xma =0,15 —

xmq » p xmq

T’

burada IPxmq- uçqunun sökülməsi üzrə bir xilasedici mexanizasiya <ırupunun iş məhsuldarhğı, 15 mVsaata bərabər götürülür.

262

Qeyd: Xilasedici mexanizasiya qrupunun şsxsi heyətinin sayı, onların iki növbədə işləyəcəyi nəzərə alınmaqla he- sablanımşdır.

Bu zaman əllə işləyən xilasedici manqaların (nr.z.) ümumi sayı belə olacaqdır:

('7.21.)

burada n-xilasetmə işləri aparılarkən bir sutka əıvində iş növbələrinin sayı; k-uçqunün strukturunu nəzərə almaqla xilasedici mexanizasiya qrupları və əllə iş görən manqalar arasındakı nisbəti göstərən əmsal cədvəl 7.11-dən müəyyən edilir.

«k» əmsalmm qiyməti Cəclvəl7.11

Uçqunlarda xilasetmə işləri aparılarkən mexanizasiya qrupunda hər növbədə əllə iş görən manqalann sayı

Divarlan olan yaşayış binalan Divarlan olan istehsalat binalan

Yerli materiallardan tikilmiş binalar

Kərpic binalar İri panelli binalar

Kərpic binalar

İri. panelli binalar

9 8 3 2 1

Bu halda uçqunu əllə sökən manqaların komplektləşdi-

rilməsi üçün şəxsi heyətin sayım (Nr.z.) manqaların sayını hər bir manqadakı şəxsi heyətin sayına vurmaqla müəyyən edirlər:

(7.22.)

Əgər bütün uçqunlar yalmz əllə sökülərsə, onda belə sökmə üçün tələb olunan manqalann sayım bu düsturla təy- in etmək mümkündür:

V n , vahid; (7.23.) r.z. =

P T z.r.

263

burada Pr.z. - əllə işləyən bir manqanın məhsuldarhğı, 1,2 mVsaat qəbul olunub; n- xilasetmə işləri zamam hər sutka- dakı iş növbələrinin sayı.

Bu növbələr üçün lazımi heyətin sayı (7.22) düsturu ilə müəyyən edilir.

Qeyd: yuxarıdakı düsturlarda göstorilon iş məhsuldarlığı şəxsi heyət fərdi mühafizə vasitələrində işləyərkən 2 dəfə azaldılır.

Kəşfiyyatçıların (Nraz) sayı: hər 5 mexanizasiya qrupu üçün 3 nəfərlik heyətlə bir kəşfiyyat manqası olmaqla müəyyən edilir.

§ 7.7. SIĞINACAQ VƏ DALDALANACAQLARIN AÇILMASI ÜÇÜN QÜVVƏ VƏ VASİTƏLƏRİN TƏYİNİ

Mühafizə qurğularının açılması qurğunun qəza çıxış yolu üzərindən uçqunu təmizləmək, sığınacağın üst örtüyü üzərindən uçqunu təmizləyib üst örtükdən baca açmaq, binamn çöl divarı dibində uçqunu təmizləyərək orada quyu qazmaq və quyudan sığınacağın divarında sığınacağın (zirzəminin) üst örtüyündən aşağı səviyyədə baca açmaq, habelə şaquli quyu düzəldərək oradan sığınacağın divarınadək lağım açmaq üsulları ilə yerinə yetirilə bilər.

Qurğunun açılması işlərini buldozer, ekskovator vasitəsilə, bir sıra hallarda isə, əllə yerinə yetirmək mümkündür.

Mühafizə qurğulanmn açılması üçün hər bir buldozerin (ekskovatorun) heyəti xidmətçi briqada ilə gücləndirilir ki, bu briqadalarda yanğınsöndürmə vasitələri və əl alətləri ilə təmin edilmiş üç nəfərlik heyət olur.

Qeyd etmək lazundır ki, mühafizə qurğularmın açılması üzrə işlərin həcmi buldozer və ekskovatorun heyətləri üçün təxminən eynidir. Bu onunla əlaqədardır ki, bu texnikanın müxtəlif iş məhsuldarhğma (buldozerin 40 mVsaat, eksko- vatorunki isə 10-15 40 m^/saata qədər) baxmayaraq, sığınacağı açmaq üçün buldozer ekskovatora nisbətən daha

264

böyük həcmdə uçqun təmizləməlidir ki, bu da işlərin icrası zamanı onların səmərəliliyini bərabərləşdirir.

Bunu nəzərə almaqla mühaiızə qurğularını açmaq üçün tələb olunan heyətlərin sayını aşağıdakı düsturla təyin etmək olar:

vahid; pas

(7.24.)

burada üfzzruçqun altında qalmış mühafizə qurğularının sayı; Pz.c-bir mühafizə qurğusunun açılmasının əmək tutu- mu;maşm saat/qurğu, uçqunun hündürlüyü 2 m olarkən - 0,8 maş.saat/qurğu, 3m olarkən - 1,5 maş.saat/qurğu,4 m olarkən - 3 maş.saat/qurğu; T-bütün mühafizə qurğularının açılmasının ümumi müddətij insanların mühafizə qıurğula- rmda qala bilməsi müddətinə, yəni 48 saata bərabər götürülür, T=48 saat.

Qeyd: Bu heyətldrin formalaşdırılması üçün şəxsi heyətin sayı işlər icra edilərkən sutka ərzində işləyən növbələrin sayından asılı olaraq müəyyən edilir.

§ 7.8. TtBBl YARDIMIN GÖSTƏRİLMƏSİ, YANĞINLARIN MƏHDUDLAŞDIRILMASI, SÖNDÜRÜLMƏSİ VƏ DİGƏR İŞLƏR ÜÇÜN lA2m OLAN QÜVVƏLƏRİN HESABLANMASI.

İlk tibbi yardım (İTY), dəstələrinin həkimlərin və orta dərəcəli tibb heyətinin sayı, habelə İTY dəstələri üçün şəxsi heyətin ümumi sayı belə müəyyən edilir:

Prrv - /lOOjVah; Nvp=8npMP; NcM=38npMp; NpMP=^146npMp; (7.25.)

burada sanitar işçilərin sayı; Nvp- həkimlərin sayı; NcM- orta dərəcəli tibb heyətinin sayı; NPMP- ilk tib>bi yardım dəstəsi şəxsi heyətinin ümumi sayı.

Yanğmlarm məhdudlaşdırılması və söndürülməsinə tələb olunan yanğınsöndürmə bölmələrinin ümumi sayı: nyan=ncMg/5 vahid.

265

Nyan=6nyan,nəfər. (7.26.)

Xilasetmə işlərində iştirak edən dəstələrin şəxsi heyətinin ümumi sayı belə olacaqdır:

Nl.s.sr=Nsmq+Nr.z.+Nrazv.+NpMP+Nyan,nəf. (7.27.)

Digər təxirəsammaz işlərdə iştirak edən şəxsi heyətlərin sayı uçqunların təmizlənməsində, kommunal-enerji şəbəkələrində qəzaların aradan qaldırılmasında işləyən dəstələrin şəxsi heyətlərin cəmindən ibarət olacaqdır.

Yanaşma yollarının təmizlənməsi Lpp—0,6Srazy kmj

D NPP=-(3O.LPP).,A:^.Ä: p»

(7.28.)

(şəhərin dağılmış hissəsinin 1 km^-də 0,6 km uzunluqda uçqun altında qalımş marşrut);

burada T- iş aparılan ümumi müddət (vaxt); Lpp- uçqun altında qalmış yanaşma yollarmın uzunluğu, km; Npp - yanaşma yollarının təmizlənməsində iştirak edən şəxsi heyətin sayı; Kc, Kp -hava şəraitinin və sutkamn vaxtmm (qa- ranhq, işıqlı) hesaba alınması üçün əmsallar (baxrdüstur (7.17).); n- sutkadakı iş növbələrinin sayı.

Kommunal-enerji şəbəkəlonndə qozalann

aradan qaldmbnası.

KKGS=0,8Srazv, vahid;

(şəhərin dağıdılan hissəsinin 1 km^-də 8 qəza)

burada:

n N K E S =—(5 0' K K E S ) - A T^ ' K p \ (7.29.)

KKES - kommunal enerji şəbəkəsində (KES) qəzaların sayı,

vahid; NKES - texniki-qəza komandalarında şəxsi heyətin sayı:

NLS,dnr=Npp+NıcEs,vah. (7.30.)

266

Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin icrası üçün tələb olunan şəxsi heyətin ümumi sayı belə olacaqdır:

Nls,sdnr“Nl.s,sr"^"Nls, dnr • (7.31.)

İctimai asayişi qorumaq (mühafizə) üçün post-patrul manqaları (noop) və mühafizə dəstələri şəxsi heyətinin (Noop) sayı:

Noop“ Nis, sdnr/100, vah. (7.32.)

Bilavasitə xilasetmə işləri aparmaq üçün ayrılan əsas mühəndis texnikasının sayı və növləri elə müəyyən edilir ki, hər bir xilasedici mexanizasiya qrupu buldozerlə, ekskova- torla, avtokranla və kompressorla komplektləşdirilmiş olsun.

Yanaşma yollarını təmizləmək üçün buldozerlərin lazımi sayı bu düsturla müəyyən edilir:

NBPP=^(10Z;^)-A:^; (7.33.)

burada Z/>/>-uçqun altında qalnuş yolların uzunluğu, km; r-dağmtı ocaqlarında işin müddəti, saat; Kmi - vəzifə- lərin icrası şəraitinin əmsalıdır.

Texniki qəza komandalarım təchiz etmək üçün mühəndis texnikası hər komandaya bir buldozer, bir ekskovator və bir avtokran hesabı ilə müəyyən edilir.

Kommunal-enerji şəbəkəsində qəzaları aradan qaldır- maq üçün tələb olunan mühəndis-texnikasının sayı bu düsturla tə-yin edilə bilər:

Ntex KES= (7.34.)

enerji şəbəkələrində qəzala- burada KKES - kommunal rm sayı.

Digər mühəndis-texnikasının sayını müəyyən etməkdən ötrü təxmini normativlərdən istifadə etmək olar: fövqəladə hadisə nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən hər 100 nəfər üçün güc və işıqlandırma elektrik stansiyaları, iki ədəd kompressor stansiyası və iki ədəd qaynaq aparatı tələb olunur.

267

operariv-taktiki normativlərdən (cədvəl 7.12) istifadə etmək olar. Bir min nəfər üçün itkilər üzrə tələb olunan dəstələrin və

texnikanın operativ-taktUd normativləri Cədvəl 7.12

Dəstələrin və mühəndis tex>

nikasınm adları Bir min nəfər itki

üzrə tələb olunur

Qeydlər

Axtanş xilasetmə manqaları 70

Mexanizasiya qrupları 6

Əllə iş aparan manqalar 30

Yanğın söndürmə bölmələri 8

Sanitar drujinalan 1

İxtisasUişdınlmış tibbi yardım bric]

adaları 4 Bir min sanitar itkiləri

üçün İctimai asayişi mühafizə manqalan

8

KES-də qəzaları ləğv edən

komandalar 4

Mühəndis texnikası, vahid 20 Bərabər nisbətlərdə

buldozer, ekskova- tor,

avtokran

Yükünü özüboşaldan avtomobil,

vahid 13

Kompressor stansiyaları, vahid 6

Elektrik stansiyaları,vahid 7 Bərabər nisbətlərdə

işıqlandırma və güc

stansiyalan Kiçik msxanizasiya vasitələri

komplektləri, vahid 40

Qeydlor: *yüngu}yäralılan hesaba almadan ** normativhr orta dərəcəli şərait üçün

verilmişdir. Digər bütün hallarda konkret iş şəraitinə əmsal tətbiq etmək tələb olunur.

268

VniFƏSİL

FÖVQƏLADƏ HALLARIN N&FtCƏLƏRİNİ ARADAN

QALDIRILMASI ÜÇON MÜLKİ MÜDAFtƏ QÜVVƏLƏRİNİN ŞƏXSİ

HEYƏTİNİN HAZIRLANMASI § 8.1. BƏRPA İŞLƏRİNİN

NÖVLƏRİ:

Qəza və təbii fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılması dövründə yaranan şəraitdən, obyektlərdən istifadə olunması müddətindən, dağıntıların xarakterindən və həcmindən, ilin fəslindən və havanın proqnozundan, eləcə də bərpa işlərinin yerinə yetirilməsi üçün aynlımş qüvvə, vasitə və vaxtdan asılı olaraq, bərpa işlərinin üç növü olur: qısamüddətli, müvəqqəti və əsaslı bərpa işləri.

Bunlardan əlavə, bir sıra mətbuat mənbələrdə göstərilir ki, bəzi hallarda təcili və ya təxirəsalınmaz qə2:a-bərpa növlü işlərdən də istifadə edilə bilər və belə işlər diigər növ bərpa işlərindən əvvəl icra edilir. Məsələn, belə qısamüddətli və təcili bərpa işləri: binaların, qurğuların və mühəndis şəbəkələrinin bərpası zamanı - zədələnmə ocağını məhdudlaşdırmaq məqsədilə; yolların bərpası zamanı isə - oradan bərpa işlərinə göndərilən texnikanın keçməsini təmin etmək üçün; xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin gedişində yerinə yetirilə bilər.

Qəza və ya təbii fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılmasında obyektin bərpası qısamüddətli və ya müvəqqəti xarakterli ola bilər. Bəzi hallarda belə işlər ardıcıl surətdə icra edilir.

Qısamüddətli bərpa müvəqqəti bərpanın bir növü hesab edilir; bu, müvəqqəti bərpadan əvvəl, davam etməkdə olan təbii fəlakət şəraitində yerinə yetirilən və müvəqqəti bərpaya nisbətən texniki cəhətdən kənar təmin olunan bərpa növüdür. Təbii fəlakətlərlə təcili mübarizə şəraitində adə

269

tən, əsaslı bərpa işləri aparılmır. Əsaslı bərpa ancaq təbii fəlakətin təsiri qurtarandan sonra onun nəticələri aradan qaldırılarkən yerinə yetirilir. Bərpanın növü yuxarı təşkilatın, nazirliyin, baş idarənin, ərazi, orqanlarımn qərarı ilə müəyyən edilir.

Dağılmış obyektin qısamüddətli bərpası bu obyektlərin qısa müddətli istismarı üçün və ya ondan bir dəfə istifadə etmək məqsədilə aparılır. Belə hallarda sadə konstruksiyalardan istäadə olunmasına və qurğuların qismən bərpa edilməsinə, məsələn, yalnız zirzəmili binaların bərpa edilməsinə, pəncərə yerlərinin taxta lövhələrlə bərkidilməsinə (lövhələrin arasına torpaq doldurmaqla), yol və körpülərin ancaq birtərəfli hərəkət üçün bərpa edilməsinə, körpünün zədələnmiş konstruksiyalannda dayaqlarla ^ gücləndirməyə, təyyarə limanlarında uçuş-eniş zolaqlarının bütün eni və uzunu boyu deyil, yalnız tək-tək təyyarələrin uçuşu və enişi üçün bərpa olunmasına və ya bu məqsəd üçün avtomobil yolunun uyğunlaşdırılmasına icazə verilir.

Qısamüddətli bərpa işləri, adətən, əlaltı materiallardan və yığılıb-sökülən konstruksiyalardan istifadə olunmaqla aparılır. Bu zaman belə bərpa işlərinin icra müddəti - saatlarla, bu cür bərpa olunan obyektlərin fəaliyyət müddəti isə günlərlə hesablamr.

Qısamüddətli bərpamn əsas xüsusiyyəti - işlərin icrasının təcili xarakter daşıması, bərpa olunan konstruksiyalann isə qısamüddətli istismar üçün nəzərdə tutulmasıdır.

Dağılmış obyektin daimi və ya müvəqqəti bərpası isə, zədələnmiş qurğuları qismən (və bəzi sadələşdirmə yolu ilə) bərpa edərək obyektin xeyli bir müddət fəaüyyət göstərməsinə nail olmaq üçün aparılır. Məşələn, binanın ancaq bir neçə mərtəbəsinin bərpa olunması, yaxud deformasiyaya uğramış yol örtüyünün bütünlükdə deyil, bəzi sahələrinin qaydaya salınması bu qəbildəndir.

Belə işlər müvəqqəti konstruksiyalardan və əvvəlcədən hazırlanan materiallardan istifadə edilməklə yerinə yetirilir.

270

Belə hallarda bərpa edilmiş obyektlərin fəaliyyət müddəti istifadə edilən materiallardan asılı olur və bir neçə ay təşkil edə bilər.

Obyektlərin əsaslı bəıpası onların daimi istismarını təmin etmək üçün yerinə yetirilir. Bu zaman qurğunun qısa müddətdə mənəvi cəhətdən köhnəlməsinin qarşısını almaq məqsədilə qurğuları yenidən qururlar (modernləşdirirlər). Dağıdılmış nadir və tarixi əhəmiyyətli obyektlər lazımi hallarda bərpa edilib əvvəlki şəklinə salınır.

İşlərin icrasında zavodlarda hazırlanan yığma konstruksiyalardan istifadə olunur. İşlərin icrası aylarla davam edir. Bərpa edilmiş obyekt on illərlə istismar üçün nəzərdə tutulur.

Əsaslı bərpa - sənaye qəzaları və təbii fəlakət nəticələrinin tamamilə aradan qaldırılması prosesində qurğuların bərpa edilməsinin əsas növüdür.

Təbii fəlakətlərlə mübarizə və müxtəlif qəzaların məhdudlaşdırılması işləri apardarkən bərpa işlərinin icrasını çətinləşdirən xüsusi şərait amilləri aşağıdakılardan ibarətdir: işlərin qısa müddətdə yerinə yetirilməsi lüzumu; işlərin icrası layihəsinin (tİL) və əvvəlcədən hazırlanmış tikinti meydançasının olmaması; ərazinin zəhərlənməsi ehtimah və təbü fəlakətlərin davam edən təkrar təsiri. •

§ 8.2. FÖVQƏLADƏ HALLARIN NƏTİCƏLƏRİNİN LƏĞV EDİLMƏSİ ZAMANI İDARƏETMƏ VƏ RABİTƏ

Fövqəladə hallarm nəticələrinin ləğv edilməsi və qəza- xilasetmə işlərinin müvəffəqiyyəti ümumilikdə bir sıra amillərdən asdı olur: əməliyyatlara cəld başlandmasmdan, peşəkar hazırhqlı qüvvələrin olmasından və onların lazımi vasitələrlə təmin olunmasından, yaranmış şəraitdən və s. Lakin onların əhəmiyyətini şübhə altına almadan demək olar ki, ən vacib amU-fovqəladə şəraitdə bütün fəaliyyətin təşkili və

271

idarəedüməsidir. İdarə etmənin dəqiqliyi müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilmə vaxtını- qısaltmağa imkan verir ki, bu da öz növbəsində fəlakət zonasına düşmüş insanların sağ qalmaq şansını artırır və fövqəladə vəziyyəti minimal mümkün hədlərə qədər məhdudlaşdırır.

FH-m nəticələrinin ləğv edilməsi nöqteyi-nəzərindən idarəetmə sisteminə, onun strukturuna, texniki təchizatına və fəaliyyət üsullarına bir sıra tələblər qoyulur. İdarəetmə çevik, dayanıqlı, fasiləsiz və bəzi hallarda məxfi (hərbi münaqişə şəraitlərində) olmalıdır. Öu tələblərin reallaşdırılması hər bir şəraitdə idarəetmənin dəqiqliyini, FH-m ləğv edilməsi üçün cəlb edilmiş qüvvələrin imkanlarından maksimum istifadə edilməsini və onların qarşıya qoyulmuş vəzifələri təyin edilmiş vaxt ərzində yerinə yetirməsini təmin etməlidir.

İdarəetmənin çevikliyi dedikdə, idaröetmə sisteminin FH-ın bğvi üzrə qüvvələrdən də yüksək dərəcədə və hazır vəziyyətdə olması nəzərdə tutulur. .Burada hazırlıq səviyyəsinin əsas kəmiyyət meyyarı, idaretmə üzrə hər bir tədbirin yerinə yetirilməsinə (şərait haqqında məluniatın toplanması, qərarların qəbul edilməsi və tapşırıqların tabelik üzrə ötürülməsi) sərf olunan vaxtdır.

İdarəetmənin dayamqlığma idarəetmə sisteminin möhkəmliyi və texniki etibarhğı kimi xassələr də daxil olmaqla, kompleks xarakteristikası kimi baxılmalıdır. Burada möhkəmlik dedikdə, idaretmənin fövqəladə hal şəraitlərində öz işgüzarhğını saxlamaq və ya tezliklə bərpa etmək imkanı nəzərdə tutulmalıdır.

İdarəetmənin fasiləsizliyi dedikdə, idarəetmə orqanlarına və onların rəhbərliyinə tabeliklərində olan qüvvələrin fəaliyyətinə müntəzəm surətdə təsir etmə imkanlannm saxlanması, yəni vaxtında onlara lazımi informasiyamn (əmrlər, qərzırlar, sərəncamlar) çatdırılması və bt növbəsində onlardan şərait haqqında toplanan informasiyanın (məruzələr, xəbərlər, məlumatlar) ahnması nəzərdə tutulur.

272

tdarəetmənin çevikliyi, dayanıqlığı və fasiləsizliyi aşağıdakı tədbirlərlə əldə edilir:

• idarəetmə sisteminin funksional təyinatları üzrə məsələlərin

həllinə müntəzəm surətdə hazırhğmm saxlanması;

• idarəetmə məntəqələrinin qabaqcadan, yaradılması və

müvafiq avadanlıqla təchiz edilməsi;

• rabitə və xəbərdaretmə sistemlərinin yaradılması və

müntəzəm surətdə genişləndirilməsi, onların möhkəmliyinin

təmin edilməsi üçün tədbirlərin görülməsi; • şərait haqqında informasiyamn toplanması, təhlili (ema- h) və

müvafiq idaretmə orqanlarına, vəzifəli şəxslərə çatdırılmasmın mütəşəkkil surətdə təşkili;

• yaranmış real şəraitlərin dərindən öyrənilməsi, həll edilməli olan məsələlərin düzgün qiymətlindirilməsi və hər hansı şəraitdən asıh olmayaraq, qərarların vaxtında qəbul edilməsi;

• tabelikdə olan idarəetmə orqanlarına və mülki müdafiə

qüvvələrinə tapşırıqların düzgün və dəqiq verilməsi; • idarəetmənin texniki vasitələrindən kompleksli istifadə

edilməsi; • rəhbərlik və idarəetmə orqanları tərəfindən konkret şəraitlərə

uyğun iş üsullarının tətbiq edilməsi. İdaretmə sistemi fövqəladə halın qarşısımn ahnması və

nəticələrinin ləğv edilməsi işləri ilə yanaşı FH zonasmda bütün fəaliyyət sahələrini əhatə edir. Onun işi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: • idarəetmənin mərkəzləşdirilməsi ilə bərabər, tabelikdə olan

strukturlara öz vəzifələrinin yerinə yetirilməsində təşəbbüskarhğa geniş imkanların yaradılması;

• qəbul edilmiş qərar və planların həyata keçirilməsi zamanı

səbatlıq və inadkarlıq (əminlik və çzmkarlıq);

• şəraitin dəyişməsinə əməli və çevik reaksiya verilməsi;

273

• qəbul olunmuş qərarlara, tabelikdə olan qüvvələrin istifadə edilməsinə və vəzifələrin yerinə yetirilməsinin nə- ticəkdnə görə rəhbərliyin şəxsi məsuliyyəti.

idarəetmənin mərkəzləşdirilməsi prinsipi ondan ibarətdir ki, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərlərinə, yaranan şəraitdən asılı olaraq, FH-ın ləğv edilməsinə cəlb edilmiş bütün idarəetmə orqanlanna vƏ MM qüvvələrinə rəhbərliyi öz əlində cəmləşdirib onların səylərini qəbul edilmiş qərarların həyata keçirilməsinə yönəltmək üçün böyük səlahiyyətlər verilir.

Bu prinsipə riayət edilməsi əldə olan qüvvə və vasitələrdən daha məqsədəuyğun istifadə etməyə və əsas səyləri bir istiqamətdən başqa istiqamətə yönəltmək məqsədi ilə manevrlər etməyə imkan verir. İdarəetmənin qüvvələrinin üzərinə düşən vəzifələri, xüsusən də qəflətən qarşıya çıxan məsələləri həll edərkən onların təşəbbüskarlığına, yaradıcılıq fəaliyyətinə mane olunmamalıdır.

İdarəetmə orqanlarının qəbul edilmiş qərar və planların həy2.ta keçirilməsində sərtliyi və inadkarlığı onların icra edilməsinə ciddi nəzarət və yoxlamanı, tabelikdə olan idarəetmə orqanlarına yüksək tələbkarlığı, həmçinin, lazım gəldikdə onlara praktiki köməyin göstərilməsini nəzərdə tutur.

Şəraitin dəyişmələrinə əməli və çevik reaksiya verilməsi idarelmənin bütün səviyyələrində rəhbər heyətin dərin bilik və tacarığa malik olmasını, bütün dəyişgənliklərə vaxtında reaksiya verməsini, məqsədətıyğun və əsaslandırılmış qərarların tez qəbul edilməsini və onların dərhal icraçılara çatdırılmasını tələb edir.

Azərbaycanın MM idaretmə sisteminə aşağıda^ orqanlar daxildir: Müdafiə Nazirliyinin Mülki Müdafiə İdarəsinin (MN MMİ) mərkəzi aparatı; MN MMİ regional şöbələri; böhran vəziyyətlərdə idarəetmə mərkəzi; MM şəhər idaretmə məntəqəsi; MM rayon idaretmə məntəqəsi; səyyar idaretmə məntəqələri; regional şöbələrin idaretmə məntəqələri; MTvI hissələrinin komandirləri üçün idaretmə məntəqə

274

si. tdaretmə orqanları norma sənədlərinə uyğun olaraq aşağıdakıları həyata keçirir:

1. Tabelikdə olan orqanlara sərt, naərkəzləşdirilmiş prinsiplə rəhbərlik edilməsi - bütün sistemin qarşısında duran məsələlərin işin mənafelərinə uyğun olaraq, vahid mərkəzdən idarə edilməsini;

2. Aşağıda duran və bir-biri ilə əlaqədə olan orqanla- nn fəaUyyətlərinin uyğunlaşdırılmasım.

Rabitə sistemi Azərbaycanın MM idaretmə sisteminin tərkib hissəsidir. Onun vəzifəsi mülki müdafiənin idarəetmə orqanları arasında informasiya mübadiləsini (avtomatlaşdırılmış informasiya-idaretmə sistemi, çərçivəsində), həmçinin, fövqəladə vəziyyət haqqmda başqa ölkələrin analoji sistemləri və beynəlxalq təşkilatlar arasında informasiya mübadiləsini təmin etməkdir.

Azərbaycan MM rabitə sisteminin əsas vəzifələri aşağıdakılardır: • Müdafiə Nazirliyinin idarəetmə orqanları. Mülki Müdafiə

qüvvələri və idarəetmə orqanları, icra hakimiyyəti orqanları, qarşılıqlı əlaqədə olan nazirliklər və təsisatlar arasında telefon damşıqlarmm aparılmasının və informasiya sənədlərinin (hərfi-rəqəmü və faksimili) mübadiləsinin təmin edilməsi;

• Azərbaycan MM və icra hakimiyyəti idarəetmə orqanlarının fövqəladə hal rayonundakı əməhyyat qrupları arasında informasiya mübadiləsinin təmin edilməsi; FH rayonunda fəaliyyət göstərən xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılmasına cəlb edilmiş qüvvələrin, başqa təşkilatların idarəetmə orqanları atlasında informasiya mübadiləsinin həyata keçirilməsi;

• Azərbaycan MM idarəsinin stasionar və səyyar məntə- qələrindəki rabitə və avtomatlaşdırma vasitələri kompleksləri

arasında məlumat mübadiləsinin təmin edilməsi;

275

• Xarici dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların FH məsələləri ilə məşğul olan idarəetmə orqanları ilə qarşılıqlı əlaqədə olan orqanların informasiya mübadiləsinin təmin edilməsi.

Azərbaycan MM rabitə sistemi Müdafiə Nazirliyinin idarəetmə orqanlarının stasionar və səyyar rabitə qovşaqlarına istinad edir və eyni zamanda dövlət, təsisat və kommersiya rabitə sistemlərinin kanallarından (xətlərindən) və texniki vasitələrindən kompleksli surətdə istifadə edir. Bu rabitə sistemi ümumi istifadə və birbaşa rabitə şəbəkələrinin əlverişli uyğunlaşdırılma prinsipi ilə qurulur ki, bu da ona ilkin rabitə şəbəkəsinin vahid ehtiyatından daha səmərəh istifadə etməyə, onun davamlılığını artırmağa və ora daxil olan videosistemlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərini/ nəzərə almağa imkan verir.

Azərbaycan MM rabitə sisteminin sərəncamında peyk, radiorele, xətli rabitə kanalları və xətləri vardır. Bundan əlavə ona stasionar və* səyyar qovşaqlar da daxildir. Stasionar qovşaqlar aşağıdakıları təmin edİr: • stasionar və səyyar qovşaqların işinin tam uyğunlaşdı-

rılmasmı, habelə onun hər bir nazirliyi, təsisatı və res- publikamn birləşmiş rabitə şəbəkəsi ilə təşkilati-texniki əlaqələndirilməsini;

• nazirhyin idarəetmə məntəqəsinin hər bir rabitə qov- şağma çıxışını;

• sistemin fəaliyyətini pozmadan stasionar qovşağın perspektivli rabitə vasitələri ilə yenidən təchiz edilmə imkanını;

Səyyar qovşaqlar aşağıdakıları təmin edir: • stasionar şəbəkənin ehtiyatını və gücləndirilməsini; • stasionar qovşağın sıradan çıxımş eleıüentlərinin əməli

surətdə dəyişdirilmə imkamnı;

• fövqəladə hallarda mülki müdafiə qoşunlarının, MM

qeyri-hərbi hissələrinin və xidmətlərinin idarə edilməsini.

276

Azərbaycan Respublikası MM rabitə sisteminin stasionar və səyyar qovşaqlarının texniki əsasinı respublikanın hərbi qüvvələri üçün işlənmiş sistem və komplekslər təşkil edir. Buraya böyük, orta və kiçik güclü radiostansiyalar, radio qəbuledicilər, radiorele stansiyaları, səyyar ralıitə qov- şaqlanmn aparatları, sıxlaşdırma aparatları, telefon və xüsusi rabitə aparatları aiddir. Bunlardan əlavə həmin sistem və komplekslərə nüfuzlu yerli və xarici şirkətləır tərəfindən istehsal edilmiş texniki vasitələr də daxildir.

Respublikanın MM rabitə sistemi Öz vəzifə təyinatlarına, təqdim etdiyi xidmətlərə və strukturuna göı-ə MDB dövlətlərinin müvafiq rabitə sistemləri ilə eynidir.

277

DCFƏStL MEŞƏ YANĞINLARI İLƏ MÜBARİZƏ

§9.1. MÜLKİ MÜDAFİƏ DƏSTƏLƏRİNDƏN İSTİFADƏ EDİLMƏSİ

§9.1.1. Meşə yanğmlanmn qısa xarakteristikası

Yanğın - insanın nəzarətindən çıxıb tələfat törədən odun kortəbii şəkildə yayılmasıdır.

Meşə yanğınları zamanı od ağacları və kolları, tədarük edilmiş meşə materiallarını, binaları və tikililəri yandırıb külə döndərir. Yanğından zədələnmiş ağaclar zərərli xəstəliklərin yayılma mənbəyi olur ki, bu da nəinki oddan zədələnmiş, həm də yaxınlıqdakı meşə sahələrinin tələf olmasına səbəb olur. Yanğın nəticəsində meşənin qoruyucu, susaxlama və başqa faydalı xassələri azalır, qiymətli heyvanlar tələf olur, meşə təsərrüfatının planlı idarə olunması və meşə ehtiyatlarından istifadə pozulur.

Meşə yanğınları müxtəlif səbəblərdən baş verir. Meşə yanğınlarının 80 faiz meşədə işləyən və dincələn zaman əhalinin odla düzgün davranmaması və yanğından mühafizə qaydalarına əməl etməməsi, habelə meşə işlərində yanğından mühafizə cəhətdən saz olmayan texnikadan istifadə etmək nəticəsində baş verir. Meşə yanğınları tufan zamanı ildırımdan, habelə əlverişsiz hava şəraitində (havaların çox isti keçməsi, uzun müddət quraqlıq olanda) torfun öz-özünə alışmasmdan da baş verir.

Meşə yanğınları tək-tək yanğın ocaqlarının törədiyi yanğın haqqında müvafiq orqanların nəzarət, rabitə və xə- bərvermə xidməti işinin lazımi qaydada qurulmaması nəticəsində də baş verə bilər. Adətən bu, kiçik yanğın ocaqlarını söndürmək və onların yayılıb fəlakət törətməsinin qarşısını almaq üçün vaxtında tədbir görməyə imkan vermir. Habelə yaranmış vəziyyətə düzgün qiymət vermədikdə və yanğınlar təzə başlayanda onları söndürmək üçün operativ

278

Aşağı yanğınlarda od ancaq yerin üzəri ilə yayılıb ağacların gövdəsinin aşağı hissəsini və yerin üzünə çıxan kökləri yandırır.

Aşağı yanğınlar tezyayılan və davamlı yanğınlara bölünür. Tezy ay ilan aşağı yanğında canlı və cansız torpaq Örtüyü, meşə bitkiləri, yerə tökülmüş yarpaqlar, ağacların aşağı hissəsinin qabığı və çılpaq köklər, iynəyarpaqlı cavan ağaclar və kol-kos yanır. Bu cür yanğın torpaq örtüyünün çox nəm yerlərinə toxunmadan çox sürətlə yayılır, buna görə də sahənin müəyyən bir qisminə od dəymir. Tezyayılan yanğınlar yazda daha tez-tez baş verir, çünki bu vaxt ancaq üst yanar qat qurumuş olur. Davamlı aşağı yanğında, necə dəyərlər., od «dərinə gedir», meşə döşənəyi yanır, ağacların kökləri və qabağı çox yanıb qaralır, cavan ağaclar və kol- kos tam.am yanır. Adətən davamlı yanğınlar yayın ortasından başlayır, çünki bu vaxt meşə döşənəyi qupquru olur. Tezyayılan aşağı yanğında yanma əsasən alovlu, davamlı yanğında isə alovsuz olur.

Əksər hallarda davamlı aşağı yanğın tezyayılan yanğının ikinci mərhələsi kimi meydana çıxır, çünki davamlı aşağı yanğın da tezyayılan yanğın kimi başlayıb yayılır. Əgər hSmin anda döşənək və ya quru çör-çöp alışarsa davamlı aşağı yanğın əmələ gələcəkdir.

Yuxan yanğınlann xüsusiyyəti ondadır ki, bu vaxt ağacların çətirlərinə od düşür, iynəyarpaq və yarpaqlar, xırda, bəzən də iri budaqlar yanır. Belə yanğınlar zamanı alov həm yerin üzəri ilə, həm də ağacların aşağı sallanmış budaqları, müxtəlif hündürlükdəki ağaclar və iynəyarpaqlı cavan ağaclar vasitəsilə yuxan keçir.

Çox vaxt yuxan yanğınlar dağ meşələrində, sıldırım yamacla;rla od yuxarıya yayıldıq da müşahidə edilir. Yuxarı yanğınların baş verməsinə güclü küləklər də çox kömək edir. Bu cür yanğında ağaclar bir qayda olaraq tamam məhv olur.

280

Yuxarı yanğınlar davamlı və tezyayılan yanğınlara bölünür. Davamlı yuxarı yanğında aşağı yanğının kənarı hərəkət etdikcə od çətirlərə yayılır. Bu vaxt döşənək, bitki örtüyü, çör-çöp, qurumuş və cavanağaclar, kol-kos, budaqlar və hətta iri budaqlar yanır; ağacların gövdələri yanıb qaralır. Belə yanğına ucdantutma yanğın da deyihr - bu cür yanğından sonra ancaq ağacların yanıb kömürə dönmüş gövdələri qalır.

§9.1.2. Meşə yanğmlan ilə mübarizənin təşkili

Mövcud əsasnaməyə əsasən meşə yanğınlarım həmin ərazidə olan təşkilatlar və müəssisələr öz qüvvə və vasitələri ilə söndürməlidirlər. Meşələrin qorunub saxlanmasına me- şəbəyləri bilavasitə məsuliyyət daşıyırlar. Meşəbəyi (meşə gözətçisi) baş vermiş yanğını vaxtında aşkar etməli və onun söndürülməsi üçün tədbir görməlidir. Kiçik yanğını meşəbəyi özü söndürür, lazım gələrsə həmin yerdə könüllü yanğınsöndürən drujina üzvlərini, habelə əhalini köməyə çağırır. Bu vaxt yanğını söndürmək üçün yerli əhalinin ixtiyarında olan yanğınsöndürən vasitələrdən, dırrmq, balta, mişar, süpürgə, vedrə və s.-dən istifadə edirlər. Yanğını söndürmək mümkün olmadıqda dərhal meşəbəyinə müraciət etmək lazımdır. Meşəbəyliyində və ya meşə təsərrüfatı idarələrində lazım gələrsə bütün işlər dayandırılıb, mövcud qüvvə və vasitələr meşə yanğını ilə mübarizəyə yönəldilir.

Meşəbəyliyi və meşə təsərrüfatı idarələri yanında ixtisaslaşmış şöbələr - meşə yanğın-kimya stansiyası (YKS) yaradılmışdır; bunlar yanğınlarla mübarizədə meşə təsərrüfatı idarələrinin əsas qüvvəsidir və meşələrin yerdə mühafizəsini həyata keçirirlər.

Yanğın - kimya stansiyalarının iki tipi vardır. Birinci tip stansiyaların təxminən 7 nəfərdən ibarət komandası, yanğınsöndürən avtosisterni (yaxud yanğınsöndürən sistem qoyulmuş yük maşını), QAZ-69 avtomaşını, kolyaskah mo

281

tosikleti, habelə kiçikqabaritli motopompası yaxud səyyar motopompası, çantalı çiləyiciləri, mexanikləşdirilmiş yüngül alət və yanğınsöndürən əl alətləri olur. Adətən bu cür stansiyalar meşəbəyliyi yanında təşkil edilir, onlara meşəbəyinin köməkçiləri başçılıq edirlər. İkinci tip yanğın-kimya stansiyalarının, meşələrin yanma qabiliyyətindən asılı olaraq, iki və daha çox yanğınsöndürən avtosisternləri və ya yük avtomaşınları, yanğınsöndürən vezdexodları (hər yerdə gedən avtomobüləri) və xüsusi yanğınsöndürən aqreqatları olur. Bundan başqa bu cür stansiyalara topraqbecərən alətləri olan traktorlar və buldozerlər də təhkim edilə bilər. Stansiyanın komandası 15-20 nəfərdən ibarətdir. Adətən ikinci tip stansiyaları meşə təsərrüfatı idarələri yanğında təşkil edirlər. Meşə təsərrüfatı idarəsinin yanğınsöndürmə sahəsində təcrübəli mühəndis-texniki işçilərdən biri komandaya rəis təyin edilir.

Yanğın-kimya stansiyalarında yanğınları söndür-mək üçün kimyəvi maddə ehtiyatı olur; kimyəvi maddə məhlulları hazırlamaq üçün həmin stansiyalara sistemlər verilir. Komandanın heyətindəki fəhlələr iş paltarı və ayaqqabı ilə təmin olunurlar.

Bıı stansiyaları ərazinin daha çox yanğın təhlükəsi olan yerlərində, meşə təsərrüfatı idarələrinin və ya meşəbəy- liyinin yaxınlığında yerləşdirirlər. Yanğın-kimya stansiyalarında ehtiyat təyyarə ilə və yanğında işləyən komandalarla əlaqə saxlamaq üçün radiostansiya olmalıdır; komandaların isə səyyar radiostansiyaları olur. Stansiyanın yaxınlığında vertolyotlar üçün meydança düzəldilir.

Hava şəraitinə görə yanğının baş verməsi ehtimal edilən günlər komandanın şəxsi heyəti stansiyada olmalıdır. Yanğınsöndürən avtosisternlər, avtomaşınlar, vezdexodlar və özügedən digər maşınlar dərhal yanğın yerinə getmək üçün hazır vəziyyətdə olmalıdır, yəni yanacaq bakları dolu olmälı, sistemlərə kimyəvi maddə məhlulları və ya su tökü-

282

İməli, yanğınsöndürən vasitələr müvafiq yerlərdə bərkidilməlidir. Meşələri yanğınlardan qorumaq, habelə yarığın təhlükəsi

olan meşəlik rayonlarda yanğınlarla operativ mübarizə aparmaq üçün YKS-dan başqa təyyarə bazaları da ola bilər. Bunlar yerlərdə operativ təyyarə bölmələri yaradırlar.

Hər bir təyyarə bölməsinə müəyyən meşə ərazisi (adətən Operativ təyyarə bölməsi bir neçə meşə təsərrüfatına xidmət edir) təhkim edilir. Operativ təyyarə bölmələrinin heyətində yanğınsöndürən paraşutçular və ya yanğınsöndürən desant komandaları (qrupları) olur; onlar yanğım kiçikqabaritli motopompalardan, yanğınsöndürən şlanqlardan, dördlüləli şlanqlardan, çantah aparatlardan və başqa vasitələrdən istifadə etməklə sön-dürürlər.

Meşələri havadan və yerdən qoruyan mühafizə xidmətləri öz vəzifələrini sıx qarşılıqlı əlaqə saxlamaqla yerinə yetirir. Bu cür qarşılıqlı əlaqəni təmin etmək üçün təy^'arə bazaları və təyyarə bölmələri meşə təsərrüfatı idarələri və meşə təsərrüfatları ilə birlikdə meşələri havadan mühafizə planlarını işləyib hazırlayırlar.

Yanğın təhlükəsi yüksək olan bir çox meşəlik rayonlarda Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin müəssisə, təşkilat və idarələri bazasında meşə yanğınlarını söndürmək üçi^ xüsusi mülki müdafiə dəstələri təşkil edilmişdir. Bu dəstələrin təşkil edildiyi texniki bazadan, mühafizə olunan ərazidəki nəqliyyatdan və yollardan asılı olaraq, bunlar yerüstü yaxud təyyarə dəstələri ola bilər. Yanğınla mübarizə aparan xüsusi təyyarə dəstələri (təyyarə komandaları) meşələri havadan qoruyan operativ təyyarə bölmələri əsasında yaradılır. Meşə yanğınlarını söndürən yerüstü dəstələr isə, bir qayda olaraq, ştatda olan və könüllü yanğınsöndürən bölmələr və meşə yanğınları ilə mübarizə bölmələri əsasında - yanğın-kimya stansiyalarından, ştatdankənar yanğınsöndürən komanda və postlardan, könüllü yanğınsöndürən dru- jinalardan təşkil olunur.

283

Xüsusi meşə yanğını dəstələri dinc dövrdə qüvvədə olan noırnalara müvafiq surətdə texniki vasitələrlə təmin olunur. İdarə, təşkilat və müəssisələrin mülki müdafiə rəisləri qabaqcadan yanğından mühafizə avadanlığı ehtiyatı yaratmalı və dəstələrin şəxsi heyətinə yanğınları söndürmə üsullarını öyrətməlidirlər.

Meşə yanğınlarını söndürmək üçün ştatda olan yanğınsöndürmə texnikasından başqa, iqtisadiyyat obyektlərində işlədilən texnikadan da - motopompalardan, səyyar nasos stansiyalarından, çiləyicilərdən, peyinsəpələyicilərdən, yuyucu-çiləyici maşınlardan, yağış yağdıran qurğulardan, yanacaq dolduruculardan, su götürmək və vermək üçün na- sosTarı olan başqa maşınlardan istifadə edilir.

Təbii fəlakətə çevrilən böyük yanğınları söndürmək üçün ümumi məqsədli mülki müdafiə dəstələrini (yığma dəstələr və komandalar, yığma mexanizasiya dəstələri və komandaları), habelə xidmətlərin (yanğından mühafizə xidmətinin, tibb xidmətinin, texniki xidmətin və s.) dəstələrini cəlb etmək olar.

Yığma dəstələr və komandalar, yığma mexanizasiya dəstələri və komandaları meşə yanğınını söndürəndə və məhdudlaşdıranda minerallaşdırılmış (yanar materialdan təmizlənmiş) qoruyucu zolaqlar (xəndəklər) düzəldə bilərlər, yaxud qarşıdan od buraxıb yanğını qabaqlamaq üçün dayaq zolaqları düzəldə bilərlər. Həmçinin yığma dəstə (komanda) özünün ixtiyarında olan yanğınsöndürən vasitələrdən, işi mexanikləşdirmə vasitələrindən və əl alətlərindən istifadə edib aşağı (yerüstü) yanğını söndürə bilərlər.

Mülki müdafiə dəstələrinə meşə yanğınını məhdudlaşdırmaq və söndürmək tapşırığını verənə qədər yanğının söndürülməsinə rəhbərlik edən şəxs yaranmış vəziyyəti qabaqcadan qiymətləndirir. Bu vaxt o, aşağıdakıları aydınlaşdırır: odun daha sürətlə hansı sahələrə yayıldığını, meşə yanğınını hansı hədlərdə məhdudlaşdırmağın mümkün olduğunu; dəstələrin hərəkət marşrutlarında yanğın şəraitini;

284

meşə massivlərində yerləşən yaşayış məntəqələrinə (obyektlərinə) odun keçməsinə ehtimal olub olmamasını; meşədə olan adamları təhlükə gözləyib gözləmədiyini; su mənbələrinin olub olmamasını və onların vəziyyətini; yanğını söndürmək üçün nə qədər qüvvə və vəsait lazım olacağını. Bundan sonra yanğının söndürülməsinə rəhbərlik edən şəxs mülki müdafiə dəstələrinin vəzifəsini müəyyən edir. Dəstənin komandiri tapşırığı aldıqdan sonra şəxsi he->ətin və texnikanın göstərilmiş yanğın sahəsinə irəliləməsini təşkil edir. Hərəkət marşrutunda və yanğın rayonunda vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün dəstənin komandiri yanğınsöndürən komandanın (manqanın) üzvlərindən oraya kəşfiyyatçılar göndərir. Kəşfiyyat; yanğının xarakterini, onun sərhədlərini və odun yayılma istiqamətini; haralarda qoru-yucu dayaq məntəqələri düzəltməyin mümkün olmasını; su mənbələrinin olub olmamasını və vəziyyətim; bunlardan istifadə etməyin mümkünlüyünü, oraya nəqliyyatın haradan yaxınlaşacağını; yanğın zonasındakı adamların buradan hansı yollarla çıxarılacağını və onların xilasetmə üsullarını aydınlaşdırır.

Yanğın sahəsinə yaxınlaşdıqda dəstənin komandiri, alınmış tapşırıqdan asılı olaraq, habelə kəşfiyyatın əldə etdiyi məlumatlara və öz müşahidəsinə əsasən, yanğının söndürülməsində tətbiq ediləcək fəndləri, üsulları və qaydaları müəyyən edir, dəstənin hər bir bölməsinə tapşırıq verir. Dəstənin komandiri tapşırıqları verəndə yanğının xarakterini və yayılma istiqamətini, dincəlmə rayonunu, harada yemək yeyiləcəyini, təhlükəsizlik qaydalarını izah edir.

Ümumi məqsədli mülki müdafiə dəstələri yanğınları məhdudlaşdıran və söndürən zaman müstəqil yaxud meşə yanğını dəstələri, obyektlərin yanğından mühafizə dəstələri və mülki müdafiənin başqa dəstələri ilə birlikdə işləyə bilərlər. Tapşırıqları birlikdə yerinə yetirdikdə, qarşılıqlı fəaliyyətin təşkili üçün əlaqə saxlamaq və bir-birinə məlumat vermək qaydasını müəyyən etmək, yanğını məhdudlaşdırmaq və söndürmək qaydalarını və üsullarını razılaşdırmaq.

285

yanğın texnikasını işlətmək, su mənbəyindən, maddi, texniki və başqa təminat növlərindən istifadə qaydasını aydınlaşdırmaq lazımdır.

Meşə yanğınları ilə mübarizədə Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Mülki Müdafiə Qoşun hissələri də fəal iştirak edirlər.

Meşə yanğınlarının söndürülməsi və məhdudlaşdırıl- masında mülki müdafiə dəstələrinin işinin müvəffəqiyyəti şəxsi heyətin meşə yanğınları ilə mübarizəyə necə hazırlaşmasından asılıdır. Mülki müdafiə dəstələrinin yanğınla mübarizəyə hazırlığım yoxlamaq üçün praktiki məşğələlər və təlimlər keçirilir. Praktiki məşğələlər planlaşdırılarkən (bunu meşə təsərrüfatı orqanları ilə razılaşdırmalı) dəstələri əsl meşə yanğınlarını söndürməyə cəlb edilməsinin mümkün olub olmasını nəzərə almaq lazımdır.

Yanğın təhlükəsi olan dövrdə meşə təsərrüfatı orqanları, MM qərargahları və yanğmdanmühafizə xidmətləri yanğınla mübarizəyə cəlb olunan qüvvə və vasitələri nəzərə almaqla vahid tədbirlər planı işləyib hazırlayırlar. Meşə yanğınlarının qarşısını almaq və söndürmək tiibirləri bölməsində uzunmüddətli proqnoz məlumatlarına əsasən ehtimal olunan yanğın şəraitinə qiymət verilməli, meşələrdə yanğının qarşısını almaq üçün konkret tədbirlər, meşə yanğını dəstələrini, habelə yaxınlıqdakı yaşayış məntəqələrinin və ya xalq təsərüfatı obyektlərinin ümumi məqsədli mülki müdafiə dəstələrini cəlb etmək qaydası müəyyən edilməlidir. Bundan başqa, planda mülki müdafiə dəstələrindən kənarda qalan əhalinin yanğınla mübarizəyə cəlb edilməsi də nəzərdə tutulmalıdır.

Tədbirlər planında idarəetmə və rabitənin təşkili, meşə yanğını dəstələrinin, mülki müdafiənin başqa dəstələrinin işinə bilavasitə rəhbərliyin təşkili, maddi-texniki təchizatın təşkili qaydası göstərilməlidir. Tədbirlər planını işlə-yib hazırlayarkən yanğınların profilaktikası məsələlərinə xüsusi yer verilməlidir. Yanğının profilaktikası dedikdə, meşə

286

yanğınlarının baş verməsinin qarşısını almağa, onların yayılmasını məhdudlaşdırmağa, meşədə baş verən yanğın ocaqlarını vaxtında aşkar etməyə yönəldilən tədbirlər kompleksi başa düşülür.

Yanğınların profilaktikasında meşə qoruyucu zonaların və aralıq sahələrin yaradılması mühüm yer tutur; bunlar odu yayılmağa qoymur, ehtimal olunan yanğın ocaqlarını müvəffəqiyyətlə aradan qaldırmağa imkan verir.

Yanğınların profilaktikası tədbirlərinə meşə təsərrüfatı orqanları, mülki müdafiə qərargahları və ictimai təşkilatlar tərəfindən əhali arasında aparılan izahat və tərbiyə işi də aiddir. Bu işin qarşısında duran əsas vəzifə - ümumxalq sərvəti olan meşələri qorumaq üçün əhalidə məsuliyyət hissi yaratmaq, meşələrə qayğıkeş münasibət tərbiyə etməkdir.

§9.1.3. Meşə yanğınları ilə mübarizə üsulları

Yanğınların söndürülməsi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: yanğının dayandırılması (alovla yanmanın dayandırılması), məhdudlaşdırılması, tamam söndürül-məsi (yanğın yerindəki bütün yanma ocaqlarının söndürülməsi) və keşik çəkilməsi.

Meşə yanğımnm məhdudlaşdırılması və söndürülməsi üsulları yanğının növündən, gücündən və miqyasından, meteoroloji şəraitdən, ərazinin xarakterindən, yanğını söndürmək üçün kifayət qədər qüvvə və vəsait olub olmamasından asılıdır.

Əsas söndürmə üsulları: yanğının kənarının budaqlarla döyəclənməsi və ya üzərinə torpaq atılması, qorujmcu və minerallaşdırılmış zolaq və xəndəklər düzəldilməsi, yanğının su ilə və ya odsöndürən kimyəvi maddə məhlulları ilə söndürülməsi, onun odla qabaqlanması (qarşıdan od buraxılmasıdır).

287

Yanğının kənannın döyəclənmasi - meşə yanğınlarını söndürməyin ən sadə üsuludur. Bu üsul zəif və ya orta güclü, tezyayılan aşağı yanğınlarla mübarizədə tətbiq olunur.

Yanğını bu üsulla söndürmək üçün 1-2 m uzunluqda budaq dəstələrindən, yaxud yarpaqlı kiçik ağaclardan istifadə edirlər. Yanğım söndürən adamlar odun kənarı ilə hərəkət edərək odu yandan süpürləyə-süpürləyə döyəcləyirlər. Beləlikk', yanan şeyləri kənara, yanıb qurtarmış sahəni sanki süpüıürlər. Bu zaman od, yanan hissəciklərdən alovun ayrılması, habelə onların bir qisminin yanma dairəsindən çLxarılması nəticəsində sönür. Əsas alovu döyəcləyib söndürdükdən sonra həmin yerə növbəti zərbə zamanı budaq dəstəsini qaldırmayıb saxlayır, odun kənarına bərk basıb çevil irlər (fırladırlar), bu yolla yanan şeylər bir qədər soyudulur. 3-5 nəfərdən ibarət dəstə 40-50 dəqiqə ərzində 1000 m-ə qədər uzunluqda yanğın kənarını döyəcləyib söndürə bilər. Bu üsulla yanğını hanru söndürə bilər, bu həm də yanğın rayonunda həmişə əl altında olan vasitələrdən istifadə etməyə imkan verir.

Bəzi meşə təsərrüfatlarında yanğının kənarlarım döyəcləmək üçün metal tros parçalarından açılnuş məftillərdən düzəldilən süpürgələrdən istifadə edirlər. Kasıb, daşlı torpaqlarda baş verən yanğınlar zamanı belə süpürgələri işlətmək daha münasibdir, çünki bunların vasitəsilə daşların arasından yanan materialları çıxarmaq asan olur. Bu zaman yanğının kənarını döyəcləməkdən başqa, minerallaşdırılnuş (çılpaqlaşdırılmış) kiçik zolaq da düzəldirlər. Bu zolaq yanğını daha etibarlı surətdə məhdudlaşdırmağa kömək edir.

Yanğının kənarına yumşaq torpaq atılması: bu işi dəmir kürək və ya yarımxəkəndazlı dəmir bellərlə görürlər. Bunun üçün yanğın kənarının yaxınlığında torpağı bellə götürüb yanğının kənarı boyunca atırlar. Yanan materialların üzərinə tökülən torpağ onların alovunu keçirir, özlərini soyudur və ətrafdakı havadan ayırır. Yanğını söndürəndə

288

əvvəlcə alovu vurub yatırır, sonra yanğını yayılmağa qoymayıb onun kənarı boyunca 6-8 sm qalınlıqda, 40-60 sm enində başdan-başa torpaq zolağı düzəldirlər (ağac kötükləri və çır-çırpınm üzərinə torpağı daha qalın tökürlər). Bu üsulla bir nəfər 1 saatda 60-80 metr uzunluqda yanğın kənarını söndürə bilər.

Yumşaq torpaqlı seyrək meşələrdə və cavan ağaclar çox qol-budaq atmamış meşələrdə yanğın kənarına torpaq atmaq üçün torpaq atan alətlərdən və traktora qoyulan freyzer tipli zolaqaçan alətlərdən istifadə edirlər.

Yanğının kənarına torpaq tökməklə yalnız tezyayılan aşağı yanğınlar məhdudlaşdırılır. Nəzərə almaq lazımdır ki, davamlı aşağı yanğınlarda alovsuz yanma atılmış torpağın altında da davam edə bilər.

Qoruyucu və minerallaşdınimış (çılpaqlaşdmlmış) zolaq xəndəklər düzəldilməsi. Qoruyucu və minerallaşdırıirmş zolaqları odun qabağını kəsmək, qarşıdan od buraxmaq məqsədi ilə dayaq zolağı yaratmaq və saxlanmış yanğını etil^rh surətdə məhdudlaşdırmaq (onu yayılmağa qoymamaq) üçün düzəldirlər.

Üzərindəki ağacları qırılmış və yanar materiallar kənar edilmiş ərazi zolağına qoruyucu zolaq deyilir. Bütün bunlardan başqa həm də ot bitkiləri, meşə döşənəyi və torpağın mineral qatma qədər diğər yanar materiallar çıxarılıb atılmış ərazi zolağına minerallaşdırılmış (mineral) zolaq deyilir.

Sakit havada yayılmaq üzrə olan odun qabağını kəsmək üçün qoruyucu zolağın eni alovun hündürlüyündən azı iki dəfə çox, yəni bir neçə metr olmalıdır. Güclü külək əsəndə qoruyucu zolağın eni 100 m-ə çatmalıdır. Enli qoruyucu zolaqları yalnız xüsusi texnika ilə ya da minerallaşdırılmış ensiz dayaq zolağından od buraxmaqla düzəltmək olar.

Qoruyucu zolaq düzəldiləcək yerləri və zolağın istiqamətini elə seçirlər ki, yanğının söndürülməsində iştirak edən şəxsi heyət və texnika təhlükəsiz məsafədə olsunlar

289

(yanğınm növündən və meşənin xarakterindən asılı olaraq od cəbhəsindən 100-1000 m aralı). Kolluqlarda və xırda ağaclıqlarda qoruyucu zolaqları aşağı yanğınlar zamanı 20- 30 m ars lı, yuxarı yanğınlarda isə odun yayılma sürətindən asılı olaraq düzəltmək olar. Qoruyucu zolaqları əsas etibarilə yol və torpaqqazan maşınlarla düzəldirlər. Çox vaxt buldozerlərdən və avtoqreyderlərdən istifadə edirlər, çünki bunlar daha enli zolaq götürür və ağır şəraitdə işləyə bilir. Buldozer 1 saatda 1000-1200 m uzunluğunda zolaq açır.

Mineral zolaqların düzəldilməsində kotanlardan istifadə etmək olar. Kotan qoşulmuş traktorun bir gedişində 1000 m uzunluğunda mineral zolaq salmaq üçün təxminən 20-30 dəqiqə sərf olunur. Lakin buldozerdən fərqli olaraq traktor özünə yol aça bilmir, buna görə də traktordan ancaq açıq yerlərdə yaxud seyrək meşədə istifadə etmək olar. Yüngül torpaqlarda mineral zolaqları kotanla açmaq olar, bunun üçün kotanı avtomaşına qoşmaq mümkündür.

Mineral zolaqlar düzəltmək üçün mexanizmlər olma- dıqda bel, dırmaq və əl altında olan başqa torpaqbecərən alətlərdən istifadə etmək olar; bunların vasitəsilə döşənəyi torpağın mineral qatına qədər çıxarıb atırlar. İşin hansı şəraitdə aparılmasından asılı olaraq bir adam 30-90 dəqiqədə 100 m zolaq salır.

Yanğınların su ilə söndürülməsi. Odla ən səmərəli mübariz:-! vasitəsi sudur. Su buxarlananda çox istilik udur, buna görə də yanma zonası soyuyur, həm də su buxarları havada oksigenin miqdarını azaldır ki, bu da yanmanın zəifləməsinə kömək edir.

Lakin su istiliyi pis keçirdiyi, özlülüyü az və hopma qabiliyyəti zəif olduğu üçün yanan şeylərin səthindən tez axıb tökülür və beləliklə də, onun xeyli hissəsi odun söndürülməsinə sərf olunmur. Buradan da belə bir əməli nəticə çıxır: meşə yanğınını söndürmək üçün su, narın şırnaq halında çilənməlidir. Narın şırnaqla çiləmə üsulunu tətbiq

290

etdikdə su bitki liflərinin içərisinə yaxşı hopur və buna görə də yanar meşə materialları daha yaxşı islanır.

Su doldurulmuş əl aparatlanmn köməyi ilə zəif və orta güclü aşağı yanğınların kənarlarını söndürmək olar. 100 m yanğın kənarının söndürülməsi 10 dəqiqə çəkir və buna 20 litr su sərf olunur. Yanğının kənarını söndürmək üçün çiləyici-yuyucu maşınlardan da istifadə etmək mümkündür. Yanğın yerlərinə təbii su hövzələrindən su vermək üçün yanğınsöndürən maşınlardan və motopompalardan (motor- lu nasoslardan) istifadə edilir. Düz yerlərdə nasoslar suyu şlanqlarla ən uzağı bir kilometr məsafəyə vura bilər, dərə- təpəli yerlərdə isə bu məsafə az olur. Buna görə də suyu daha uzağa nəql etmək üçün aralıq çənlər qoyulur ki, oradan onu ikinci nasosla vurmaq mümkün olsun.

Su nasoslarının köməyi ilə meşə yanğınlarım söndürəndə nəzərə almaq lazımdır ki, su ilə dolmuş yanğın şlanq- ları çox ağır olur və onları bir yerdən başqa yerə a pardıqda mütləq zədələnir. Buna görə də əvvəlcə nasosdan yanğın rayonuna kimi magistral şlanq xətti çəkilir (şəkil 9 2), onun ucuna isə lüləli şlanq birləşdirilir, su şırnağını mümkün qədər uzağa vurub yanğmın kənarını söndürürlər. Sonra lazım gələrsə, lüləni çıxarıb, onun yerinə üstündə kranları olan şaxələnmiş metal şlanqlar qoyurlar. Hər iki tərəfə 20 metr uzunluğunda şaxələnən yanğın şlanqları uzadılır və yeni mövqedən yanğının kənarını söndürməyə davam edirlər. Lazım gəldikdə şlanq xətlərini uzadırlar, bu zaman şaxələnmiş şlanqın kranları vasitəsi ilə suyu kəsirlər.

Yanğınları su ilə söndürəndə nəzərə almaq lazımdır ki, səthi gərilməsi böyük olduğundan, su yanar materialların məsamələrinə pis keçir. Suyun yanar materiallara daha tez hopması üçün ona bir qədər isladıcı maddə qatırlar. Daha çox yayılmış isladıcı maddə sulfanol NP-l-dir; Doldurulmuş çantalı çiləyiciyə 60 q sulfanol tökürlər (təxminən bir stəkan). Yanğınsöndürən avtosisternlərdən istifadə etdikdə 10%-li sulfanoll məhlulu hazırlayırlar; onu köpük əmələ gə

291

tirən aparatın bakına tökürlər; məhlul bakdan dozator vasitəsilə şlanq xəttinə daxil olur, burada lazımi konsentrasiya yaradılır. Dozatoru olmayan sistemə isə sulfanolu 1 m^ suya 3 kq hesabilə tökürlər.

Məişətdə işlədilən «Don», «Astra» və s. kimi yuyucu poroşoklar da isladıcı maddələrə aiddir.

Şəkil 9.2. Meşə yanğınım su nasosu ilə söndürərkən şlanq

xətlərinin uzadılması sxemi: /-magistral şlanq xətti; 2- şaxələnmiş şlanq qolları; 3-yanğın şlan lari; <^və

J-/-ci və .2-ci mövqelərdən söndürülmüş yanğın sahələr

292

İsladıcılardan istifadə etməklə yanğını kiçikqabaritli MLAZ-100 motopompalan ilə söndürmək daha məqsədə uyğundur; isladıcı məhlulu şlanq xəttinə vermək üçün onun xüsusi tərtibatı - şlanqh iki kranı (biri-nasosun sugötürən hissəsində, o biri - onun təzyiq hissəsində) vardır. İş üçün vedrədə qatı sulfanol məhlulu (10 faizli) hazırlanır və hər iki şlanqı vedrənin içərisinə salırlar: Birinci şlanqla məhlul vedrədən sorulub nasosun şlanq xəttinə verdiyi su ilə qarışır, ikinci şlanqdan isə işlənmiş məhlulun yeri doldurulur. Kranlar vasitəsilə hər iki şlanqa bərabər miqdarda su verilməsi tənzim edilir. Nasos işləyən zaman vedrədə məhlulun qatılığı azaldığı üçün vedrəyə müntəzəm olaraq poroşok tökürlər. İsladıcını başqa tip motopompalarla verdikdə şlanq xəttinə xüsusi tərtibat-ejektor qoyurlar; o da moto- pompa dəstinə daxildir.

Yanğınların odsöndurən kimyəvi maddə məhlulları ilə söndürülməsi. Odsöndürən kimyəvi maddə məhlulları sudan sərfəlidir, çünki bunların buxarlanması üçün suya nisbətən daha çox istilik lazımdır və buna görə də kimyəvi maddələrin soyuducu təsiri daha güclü olur. Bəzi qeyri-üzvi kimyəvi maddə məhlulları ilə qoruyucu zolaqlar da yaratmaq olar. Belə ki, təmiz su tez buxarlanır, suda həll olunmuş duzlar isə çökür və suyun bir hissəsini də özündə saxlayır.

Meşə yanğınlarının söndürülməsində kalsium-xlorid, maqnezium-xlorid və ammonium-sulfat daha çox işlədilir. Adətən belə odsöndürən kimyəvi maddələri 20 faizli su məhlulları şəklində işlədirlər (əsas maddənin miqdarına görə). Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bunlar monolit halında suda çox yavaş həll olunur və buna görə də bunların məhlullarını bir gün əvvəl hazırlamaq lazımdır. Tozşəkilli kalsium- xloridi suda kiçik paylarla həll etmək lazımdır, belə ki, həll olma zamanı o suyu çox qızdırır.

Odsöndürən kimyəvi maddə məhlullarının təsirini artırmaq üçün onlara isladıcılar: açıq-qəhvəyi rəngli qatı məhlul olan yuyucu maddə (həcmə görə 5 faiz) OP-7 (OP-10) və

293

ya açıq sarı rənqli yuyucu maddə «Proqres» (həcmə görə 1 faiz) qatılır. Su üçün yaxşı isladıcı olan sulfanol NP-1 burada yaramır, çünki o kalsium və maqneziumun xlorlu duzlarının məhlullarında həll olmur.

Meşə yanğınları ilə yuxarıda göstərilmiş əsas mübarizə üsullarıjıı MM dəstələrinin bütün şəxsi heyəti yaxşı bilməlidir. Yalnız bunları dərindən bildikdə odla müvəffəqiyyətlə və taktiki cəhətdən savadlı mübarizə aparmaq olar.

§9.1.4. Meşə yanğınlarının söndürülməsində tətbiq edilən taktiki üsullar

Meşə yanğınlarının söndürülməsi taktikası dedikdə, yanğının söndürülməsinə cəlb edilən qüvvələrin iş üsulları nəzərdə tutulur; həmin iş üsulları odla mübarizədə daha məqsədəuyğun fəndlərin tətbiq edilməsini və həmin konkret şəraitdə yanğını söndürmək üçün mövcud alətlərdən səmərəli istifadə edilməsini nəzərdə tutur.

Meşə yanğmını söndürmək taktikasını yanğının söndürülməsinə rəhbərlik edən şəxs kəşfiyyatın gətirdiyi məlumatlara əsasən işləyib hazırlayır.

Kiçik yanğında bu şəxs özü kəşfiyyat aparır. Adətən iri yanğma, yanğının söndürülməsinə rəhbərlik edən şəxs və ya Fövc[əladə Hallar Nazirliyinin Mülki Müdafiə Qurumu tərəfindən kəşfiyyat qrupları (manqası) göndərilir. Bundan başqa yanğının söndürülməsinə rəhbərlik edən şəxs yanğın rayonunun vəziyyəti barədə aviasiya kəşfiyyatından alman məlumatla tanış olmalıdır.

Aşağı yanğmların söndürülməsi. Meşədə baş verən aşağı yanğınları söndürəndə əsas iki taktiki üsul işlədilir: yanğını dövrəyə almaq (yanğının bütün perimetri boyu odun kənarının söndürülməsi) və yanğını ön cəbhədən (arxadan) söndürməklə, tədricən cinahlara doğru, sonra isə yanğının arxasına (və ya ön cəbhəsinə) doğru irəliləmək.

294

Tezyayılan aşağı ki- çik yanğınlarda yanğını söndürmək üçün kifayət qədər qüvvə və vəsait var- sa, odun kənarım dərhal yanğının bütün perimetrii boyu söndürürlər (şəkil 9.3, a), lazımi qədər qüvvə və vəsait olma-dıqda isə yanğını ön cəbhədən (şəkil 9.3, b) və ya arxadan (şə- kil 9.3, ç) söndürn:ıəyə baş- layırlar.

Yanğının kənarını onun bütün perimetri boyu budaqlarla dö- yəcləyib və ya torpaq töküb söndürəndə ayrı- ayrı qrupları odun kəna- rının müəyyən bir sahəsinə təhkim edirlər; qruplar həmin sahələrdə yanğını dayandırmalı, məhdud- laşdırmalı və tamam söndürməlidir.

Şəkil 9.3. Tezyayılan aşağı meşə yanğınlarını söndürməyin əsas taktiki üsulları: a-yanğının mühasirəyə alınma-

sı; 6-ön cəbhədən söndürmək; ç- arxadan söndürmək; c'-güclü

yanğının kombinə edilmiş üsul-

la söndür

295

Yanğın ön cəbhədən arxaya doğru və ya əksinə söndürülürsə, onda öz sahəsində yanğını söndürüb qurtarmış qruplar yanğın kənarı boyunca başqa sahələri söndürməyə başlayırlar. Yanğının kənarını söndürəndən sonra, yanğın yerini yoxlayır, kiçik yanma ocaqlarını söndürdükdən sonra onun ətrafında mütləq minerallaşnuş zolaq yaradırlar, çünki döşənəkdə təzədən yanğın törədə bilən gizli yanma yerləri qala bilər.

Həmçinin zəif yanğınları su ilə, yaxud çantalı çiləyici- lərdən kimyəvi maddə məhlulları çiləyib söndürürlər. Alov güclü olduqda işçilər iki-iki işləyirlər: onlardan biri uzaqdan güclü şırnağı alova yönəldib onu yatırdır, o biri işçi isə yaxında durub narın şırnaqla odun kənarını çiləyir. Od tutmuş kötükləri, çör-çöpü və s. söndürəndə suya mütləq isla- dıcı maddə qatırlar.

Yuxarıda nəzərdən keçirilmiş yanğınsöndürmə üsullarını o vaxt tətbiq edirlər ki, yanğım söndürmək üçün işlədilən qüvvə və vasitələr yanğının kənarını yanğın cəbhəsinin irəliləməsinə nisbətən daha sürətlə söndürməyə imkan verir. Əgər bu imkan yoxdursa, məsələn, tezyayılan güclü aşağı yanğında, qoruyucu zolaqlar salmaq lazımdır. Davamlı yanğın yavaş yayıldıqda, ümumiyyətlə yanğının kənarını söndürməyib, yanğını birbaşa məhdudlaşdırırlar. Davamlı yanğın tezyayılan güclü yanğınla müşayiət olunursa, əvvəlcə tezyayılan yanğını dayandırır, sonra isə qoruyucu zolaqla dövrəyə alıb yanğın ocağını məhdudlaşdırırlar.

Maşınlarla, partlayış üsulu ilə və odla qabaqlama aparmaqla qoruyucu zolaqları, birinci növbədə yanğın cəbhəsinin önündə yaradırlar.

Qoruyucu zolaqlar salarkən başqa söndürmə üsullarını da nəzərə alırlar. Məsələn, güclü yanğını söndürən zaman (şəkil 9.3 c) odun ön cəbhəsini qabaqlamaq, cinahda qoruyucu zolaq düzəltmək, odun arxa kənarına su tökmək və s.

296

Qoruyucu zolaqlar yaratmaq üçün mülki müdafiə dəstələrinin tərkibindəki mexanizasiya komandaları, qrupları və manqalarından istifadə etmək olar.

20 m enində və bundan enli qoruyucu zolaqları maşınlar kompleksi ilə düzəltmək məqsədəuyğundur. Məsələn, iki ədəd yolsalan maşın və bir buldozer vasitəsilə qoruyucu zolağı aşağıdakı kimi düzəldirlər: \^olsalan maşınlar ağacları qırıb kənara çəkir, iş orqanı qreyder vəziyyətində olan buldozer isə yanğının kənarını mineral qata qədər təmizləyir, ağacları, bitki örtüyünü və torpağı od cəbhəsinin yayıldığı tərəfə daşıyır. Həmçinin maşınlardan bu şəkildə də istifadə etmək olar: yolsalan mgışmlarla ağacları qırır, buldozerlə isə həmin ağacları, habelə zolağın bitki örtüyünü və üst torpaq qatını kənara tullayırlar.

Ağacların diametri 30-50 sm olan və qol-budaq atmış çətirli meşələrdə qoruyucu zolaqları 20-30 m enində düzəldirlər. Belə halda üç buldozerdən və bir neçə yolsalan maşından ibarət daha güclü komplekslərdən istifadə edilir (şəkil 9.4).

/V

H V !•>)

^ A S

Şəkil 9.4. Cç buldozer avadanlığı qoyulmuş ikii DET maşım Uə

20 m enində qoruyucu zolağın salınması sxemi

297

Yuxanda deyildiyi kimi, qoruyucu zolaqlan partlayış aparmaqla da salmaq olar. Bu zaman mülki müdafiənin şəxsi heyəti hazırhq işləri apara bilər: şurflar açar, partlayıcı maddələri düzər və s.

Yanğınsöndürən maşınlar vasitəsilə aşağı yanğınları söndürməyə həmişə cəbhədən başlamaq, sonra isə yanğın ocağım perimetr boyu söndürmək lazımdır. Yanğın rayonundakı vəziyyətdən asılı olaraq, yanğınsöndürən lüləli şlanqlardan maksimum istifadə etməklə bir mövqedə du- rubya od ocaqlarını birdən tamam söndürmək, ya da əvvəlcə odun kənarı boyu alovu yatırdıb yanğını ancaq saxlamaq, sonra isə tamam söndürmək olar. Axırıncı taktiki üsulu yanğın sürətlə yayılanda tətbiq edirlər. Yanğım axıra qədər söndürəndə od ocaqlanna vedrədən və ya çiləyicilər- dən su tökürlər, bunları isə şlanqlardan və ya maşınlardan doldururlar. Yanğın ocaqları çox və iridirsə, onları məhdudlaşdırmaq üçün yanğınsöndürən şlanqlarla uzadılmış şlanq xətlərindən istifadə etmək olar.

Su (kimyəvi maddə məhlulları) vermək çətin olan iri yanğın ocaqlarını söndürəndə yanğınsöndürən, çiləyici- yuyucu və başqa maşınların keçməsi üçün yanğın ocaqlarında 4 m enində keçid yolları düzəldirlər.

Yuxarı yanğınların söndürülməsi. Yuxan yanğınları söndürmək üçün yeganə üsul odla qabaqlamadır (qarşıdan od buraxmaqdır).

Yuxarı yanğın ocağının təxmini sərhədlərini, yanğımn hərəkət istiqamətini və onun qabağım kəsə biləcək (yaxud odla qabaqlama üçün dayaq zolağı ola biləcək) təbii maneələri müəyyən etmək, təbii maneələr olmadıqda isə süni dayaq zolaqları salmacaq sərhədləri müəyyən etmək məqsədi ilə kəşfiyyat apardır. Kəşfiyyatı vertolyotdan aparmaq olar, çünki vertolyot yavaş uçduqda yanğın rayonunun bütün ərazisini görmək mümkündür.

298

Adətən davamlı yuxan yanğın sakit, küləksiz və ya zəif küləkli havada baş verir və buna görə də aydın görünən cəbhəyə malik olmur; belə yanğın saatda 1-2 km sürətlə yayılır. Bu cür yanğına dörd bir tərəfdən od buraxmaq lazımdır, onu saxlamaq üçün 20-30 m enində zolaq yandırmaq kifayətdir. Lakin külək gücləndikdə yanğının sürətlə yayılacağını nəzərə alıb, yandırılmış zolağın enini, mümkünsə, 100 m-ə çatdırmaq lazımdır.

Yuxarı meşə yanğınlarının söndürülməsi xüsusiyyətləri bu işə cəlb olunan mülki müdafiə dəstələrindən son dərəcə mütəşəkkil olmağı və dəqiq hərəkət etməyi tələb edir.

İri yanğııüarm söndürülməsi taktikasınm xüsusiyyətləri. İri yanğınlarla mübarizədə hansı taktiki üsulların tətbiq edilməsi ayrı-ayrı sahələrdəki vəziyyətdən asılıdır. Adətən iri yanğınların söndürülməsində odla qabaqlama tətbiq edilir. Bunun üçün kiçik çaylar, meşənin içərisindən keçən yollar və başqa təbii sərhədlər yaxşı dayaq xətti ola bilər. Lazım gəldikdə qoruyucu zolaqlar da salırlar.

tri yanğınlarda yanğının bütün kənarı boyu odu etibarlı surətdə məhdudlaşdırmaq çətindir. Buna görə də, adətən belə yanğınlar dəfələrlə güclənir, bunları söndürmək üçün xeyli qüvvə və vəsait lazım olduğundan, lazımi qüvvələri toplamaq üçünsə vaxt olmadığından od böyük bir sahəni bürüyür. Buna görə də, yanğını tamam söndürmək üçün təçili tədbir görmək son dərəcə vacibdir.

Yanğım söndürəndən sonra ona ciddi nəzarət etmək, tək-tək alışma yerlərini vaxtında aşkara çıxarmaq üçün yanğının kənarını müntəzəm yoxlamaq lazımdır. Şəraitdən asılı olaraq 10 günə qədər nəzarət aparılır, quraq havalarda isə güclü yağışlar yağana qədər yanğın yerini müntəzəm yoxlayırlar. Yalnız yazın əvvəlində kiçik sahələri bürümüş yanğınları söndürəndən sonra nəzarət qoymamaq olar.

Meşə yanğınını, xüsusən iri yanğını söndürmək taktikası həmin ərazinin xüsusiyyətlərinə və yanğının xarakterinə görə müəyyən edilməlidir. Belə ki, yanğın cəbhəsinə qarşı

299

mübarizə apardıqda birinci növbədə cinahlardakı və arxadakı vəziyyəti də diqqətlə izləmək lazımdır, çünki küləyin istiqam^>ti dəyişdikdə bunlar odun yayılma cəbhəsi ola bilər. Bəzən, birinci növbədə daha ciddi alışma təhlükəsi olan sahəyə doğru irəliləyən cinahı söndürmək lazım gəlir, çünki belə sahələrdə odu söndürmək daha çətin olur.

İri yanğın meşənin 10 km^-dən çox sahəsini bürümü!?sə, onun söndürülməsinə rəhbərlik etmək üçün qərargah yaradılır; qərargahın tərkibi icra hakimiyyəti orqanlarının, mülki müdafiə qərargahlarının, meşə təsərüfatı or- qanlarır ın, yanğından mühafizə xidmətinin rəhbər işçilərindən ibarət olur. Bu cür yanğınların söndürülməsində ümumi məqsədli mülki müdafiə dəstələri, xidmətlərin dəstələri və Fövqəladə Hallar Nazirliyinin hərbi hissələri, xilasedicilər fəal iştirak edirlər.

İri meşə yanğınlarını söndürmək üçün çoxlu su lazımdır. Suyu uzaq məsafəyə vermək üçün yanğınsöndürən nasos stansiyalarından və nasos qurğuları ilə su vurulan magistral səhra boru kəmərlərindən istifadə edilir.

Bir xətt boru kəmərimin çəkilməsi (şəkil 9.5). Belə xətti yanğın iDcağı obyektlər üçün təhlükə törətmədikdə, habelə çoxlu boru kəməri çəkmək üçün qüvvə və vəsait çatışmadı- qda, lakin yanğını söndürmək və ya məhdudlaşdırmaq üçün su vermək lazım olduqda çəkirlər.

300

Şəkil 9.5. Yanğın ocağına bir xətt boru kəmərinin çəkilməsi

Bir neçə xətt boru kəməri — qonşu rayonlar üçün qorxulu olan iri bir yanğın ocağını qısa müddətdə söndürmək üçün su vermək lazım olduqda müxtəlif istiqamətlərdə və ya bir magistral istiqamətdə (şəkil 9.6) çəkilir. Belə hallarda boru kəmərini yanğın ocağına odun yayıldığı istiqamətlərdən gətirirlər. Yanğın ocağının ətrafında bir neçə su mənbəyinin olması bu metod üçün əlverişlidir.

Şəkil 9.6. Yanğın ocağına müxtəlif istiqamətlərdən bii neçə xətt

boru kəmərinin çəkilməsi

301

Odu yatırtdıqca boru kəmərini yanğm ocağından keçirmək (şəkil 9.7). Bunu yanğın ocağının eni ən çoxu 800- lOOOm olan hallarda tətbiq etmək tövsiyə edilir. Yanğm ocağının mərkəzinə doğru magistral boru kəməri çəkirlər; yanma zonasının sərhədlərinə çatdıqda borulara ucluqlu yanğm şlanqları birləşdirirlər. Lazım gəldikdə boru kəmərini yanğınsöndürən şlanqlarla uzadırlar. Bu vaxt şlanq xəttini od yandıra biləcəyinə görə, onu nəzarətdə saxlamaq lazımdır.

Topçu

Şəkil 9.7. Odu yatırdıqca bir magistral boru kəməri xəttinin yanğın ocağından keçirilməsi Boru kəmərini və şlanq xətlərini çəkməyin texnoloji sxeıtıi elə olmalıdır ki, boru kəməri ilə manevr minimuma düşsün və daha hərəkətli şlanq xətləri ilə geniş manevr təmin edilsin.

Magistral boru kəməri xəttindən bir neçə qol ayırmaq (şəkil 9.8). Cəbhəsi çox geniş olan yanğın ocağımn söndürülməsində tətbiq edilir. Bu zaman yanğın ocağının sərhədində əsas xəttə perpendikulyar istiqamətdə üçboğazlı kollektor xətti çəkilir, kollektorun boğazlarından isə ocağın içərilərinə paralel qollar çəkirlər, bunların başlarına ucluqlu yanğınsöndürən şlanqlar calayırlar.

302

Qolayirmanin başqa variantı da vardır: yanğın ocağının içərisinə bir magistral boru kəməri xətti çəkilir, hər 300- 400 m-dən bir ona ocaq enində perpendikulyar olaraq - üzərində üçboğaz və uduqları şlanqlara birləşdirmək üçün keçid boruları quraşdırılmış kollektorlar qoyurlar. Boru kəməri xəttinə şlanq calamaq və kollektorlar qoymaqla xəttin uzadılması prosesini bütün yanğın ocağı sönənə qədər təkrar edirlər.

Şəkil 9.8. Yanğın ocağından keçən magistral boru

kəmərindən bir neçə qolun ayrılması

Bir neçə magistral boru kəməri xəttini (şəkil 9.9) iri yanğın ocağını söndürmək üçün çəkirlər. Eyni vaxtda çəkilən bir neçə magistral boru kəməri xətti ilə çoxlu su vermək mümkündür.

303

Ş^kil 9.9. Yanğın ocağından keçən bir neçə magistral boru kəməri xətti çəkilməsi

Yanğm ocağmm mərkəzinə doğru bir neçə boru kəməri

xətti (şəldi 9.10) yanğın ocağının mərkəzi böyük təhlükə törətdikdə və qabaqlar yanğın ocağı boru kəməri xətti ilə əhatə edilmiş olduqda çəkirlər. Bu zaman yanğını yanlardan tədricən mərkəzə doğru söndürməyə başlayırlar.

j j

Şəkil 9.10. Yanğın ocağının mərkəzinə doğru bir neçə

boru kəməri xətti çəkilməsi

304

Sərhədləri sürətlə dəyişən və uzun olan, bir-l>irindən aralı çoxlu xırda yanma ocaqlarından ibarət yanğın ocağını məhdudlaşdırmaq üçün boru kəmərindən istifadə etmək məqsədəuyğun deyildir. Belə hallarda sürətlə hərəkət edən vasitələrdən yanğınsöndürən maşınlardan, motopompalar- dan, ARS-12D çiləyici avtomobil stansiyalarından \ə s. istifadə etmək daha səmərəlidir.

İri meşə yanğınının söndürülməsini təşkil edərkən od cəbhəsinin qabağı kəsiləcək yeri düzgün seçmək olduqca vacibdir. Bu məsələni həll edəndə odun yayılma sürətini və boru kəmərinin çəkilməsinin mümkünlüyünü müəyyən etmək lazımdır. Odun dayandırılacağı sərhəd müəyyən edildikdən sonra, burada boru kəməri çəkilir. Boru kəməri xəttinə hər 200-300 m-dən bir, siyirtməli üçboğazlar və şlanqla- rı ucluqlara calamaq üçün keçid boruları quraşdırırlar. Bu, yığcam və ya çilənən su şırnağı buraxmaqla odun yayılmasını saxlamağa imkan verir.

Od cəbhəsi bu cür hazırlanımş sərhədə çatana qədər boru kəmərinə verilən sudan aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə edirlər: buradan uzaqda işləyəcək yanğınsöndürən av- tosisternləri, çiləyici avtomobil stansiyalarını, çiləyici- yuyucu maşınları və başqa texnikanı doldururlar; qurumuş su hövzələrində su ehtiyatı yaradırlar ki, sonradan yanğınsöndürən motopompa və maşınlar buradan su götürə bilsinlər; odun yayıldığı istiqamətdəki ərazinin sahəcə bc-yük, lakin dayaz çökək yerlərini su ilə doldururlar; torpağı, ağacların çətirlərini, kol-kosu və otlan sulayırlar.

Meşədə baş verən iri yuxarı yanğınları məhdudlaşdırarkən boru kəmərini qoruyucu zolağın yanğın ocağından uzaqdakı kənarı boyu çəkirlər.

305

§9.1.5. Meşə yanğınları ilə mübarizə zamanı təhlükəsizlik qaydaları.

Meşə yanğınlarını söndürməyə başlamazdan əwəl mülki müdafiə dəstələrinin və başqa bölmələrin şəxsi heyəti təhlükəsizlik qaydaları ilə ətraflı tanış edilməlidir. Möv-cud qaydalara əsasən, meşə yanğınlarının söndürülməsi işinə 18 yaşından aşağı adamlar, hamilə və uşaq əmizdirən qadınlar, əlillər buraxılmamalıdır.

Bilavasitə yanğın kənarında işləyənlər, habelə yanğının söndürülməsinə rəhbərlik edən şəxslər iş paltarı, kaska və tüstü əleyhinə maskalar və ya qopkalit patronlu əleyh- qazlarla təchiz edilməlidirlər. İşə başlamazdan əwəl dəstənin komandiri oddan daldalanma yerlərini, oraya gedən yollan müəyyən etməli və şəxsi heyətə xəbər verməlidir. Hər bir mülki müdafiə bölməsində ərazini yaxşı bilən bələdçi olmahdır. Od adamları mühasirə edən hallarda, bələdçi onları təhlükəsiz bir yerə çıxarmalıdır.

Qalın tüstü əmələ gələndə dəstələr bir-birindən ayrı düşə bilər, habelə səmti itirə bilərlər. Buna görə də yanğın ocağından əks tərəfdə xarakterik oriyentirlər seçmək lazımdır; məsələn, şlanq xətləri belə oriyentir ola bilər, bunlar su mənbəyinə aparıb çıxaracaqdır.

Meşədə işləyən hər komandada müşahidəçi ayrılır, o odun hansı istiqamətində yayılmasına və ağacların yıxılmasına nəzarət edir.

Yanımş ağacları yıxırlar ki, onlar təhlükə törətməsin, təhlükə olduqda şəxsi heyəti şərti səs siqnalları ilə xəbərdar edirlər.

Yanğını söndürmək üçün texnikadan istifadə etdikdə: maşınların ərazidən keçə bilib bilməyəcəyini müəyyən etmək üçün kəşfiyyat aparılmalı; yanğın ocağı yaxınlığında azı iki maşından ibarət qruplar işləməlidir ki, maşınlardan biri xarab olduqda onu o biri maşın təhlükəsiz yerə çıxara bilsin; maşınlarda budaqlar, iynəyarpaqlar və tezalışan materiallar yığılıb qalmasına yol verməməli.

306

Mühərrikləri saz olmayan, baklarmdan yanacaq sızan maşınlardan istifadə etmək, habelə odun yaxınlığında maşınlara yanacaq və sürtkü yağları tökmək qəti qadağandır.

Güclü külək əsən vaxt texnikam yerləşdirəndə çox diqqətli olmaq lazımdır. Elə hallar olmuşdur ki, odun yayılma sürətini və küləyin istiqamətini nəzərə almadan qoyulmuş yanğınsöndürən aqreqatlar od mühasirəsinə düşmüş və yanmışdır. Yanğın cəbhəsində yaxında hərlənən nasoslu traktorları işlətmək məqsədəuyğundur, çünki meşədə bunlar avtomaşınlardan münasibdir və lazım gəldikdə qorxulu zonadan özləri çıxara bilər. Yanğınsöndürən avtomobilləri və başqa maşınları yanğının əsas cəbhəsindən bir qədər aralı qoymaq vacibdir ki, lazım gəldikdə bunları köçürmək üçün vaxt qalsın.

Bundan başqa, nəzərə almaq lazımdır ki, meşə yanğını ocağında dizel yanacağı ilə işləyən traktor mühərriki benzinlə işləyən maşınlara nisbətən oda daha davamlıdır.

Odla qabaqlamaya başlamazdan əvvəl yanğın rəhbəri odlama xətti ilə yanğın cəbhəsi arasında adam və maşın olmadığını müəyyən etməlidir. Odlamanın arxasındakı sahədə yarana biləcək ocaqları söndürmək üçün gözətçilər qoyulur, çünki qığılcımlardan və od tutmuş budaqlardan yeni od ocaqları əmələ gələ bilər.

Odla qabaqlama üçün alışdırıcı aparatlarla yalnız xüsusi təlimat keçmiş şəxslər işləməlidir. Aparatlarla işləməyə başlamazdan əvvəl yanacaq baklarının və bütün birləşmələrin germetikliyinə əmin olmaq lazımdır; yanacaq sızdıqda belə aparatla işləməyə icazə verilmir. Alışdırma aparatlarına təlimatda göstərilən yanacaqdan başqa digər növ yanacaq tökmək olmaz.

Partlayış apardıqda «partlayış işləri zamanı vahid təhlükəsizlik qaydaları» na ciddi əməl etmək lazımdır.

Yanğını söndürəndə suyu elektrik qurğularına və elektrik xətlərinə yönəltmək olmaz.

307

Mülki müdafiənin şəxsi heyəti yanğın zamanı iş yerini ancaq dəstənin komandirinin və ya yanğın rəhbərinin icazəsi ilə tərk edə bilər. Yanma zonasından keçmək lazım gəldikdə nəfəs almamalı, çünki hava udduqda tənəffüs yollan yana biJər. Od tutmuş paltar su ilə söndürülür yaxud zərər- çəkmiş adamın üzərinə yapıncı, kurtka, brezent və s. atılır.

Yanğın ocağında tibbi yardım elə təşkil edilməlidir ki, hər bir zərərçəkmiş adama dərhal yardım göstərmək mümkün olsun. Zərərçəkmiş adamın vəziyyəti ağır olduqda onu dərhal xəstəxanaya göndərirlər.

Yanğın zonasında gecələmə yeri düzəltmək qadağandır. Dincəlmə və gecələmə yerləri məhdudlaşdırılımş yanğından azı 100 m aralı olmalı və onun ətrafında təqribən 2m enində minerallaşmış zolaqlar salınmalıdır. Bu vaxt, həmçinin odun qəflətən yaxınlaşmasına qarşı lazımi tədbirlər görülməlidir.

§ 9.2. QƏZA XİLASETMƏ VƏ DİGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏRİN MƏNƏVİ-SİYASİ VƏ

PSİXOLOJİ TƏMİNATI

Mənəvi-siyasi və psixoloji təminatın vəzifəsi xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin (QX və DTİ) aparılmasına xila- sedənləri və əhalini şüurlu, əməli surətdə iştirak etməyə səfərbər etməkdir.

İqtisadiyyat obyektlərində mənəvi-siyasi iş tərkibində xilasetmə, qəza-bərpa və digər dəstələr yaradılmış təşkilat və idarələrin rəhbərliyi tərəfindən aparılır.

Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin (QX və DTİ) mənəvi-siyasi və psixiloji təminatına aşağıdakılar daxildir:

•

• Verilmiş tapşırıqları vaxtında və dəqiqliklə yerinə yetirmək üçün xilas edənlərdə yüksək siyasi-mənəvi vəziyyətin, müləşəkkilliyin və qətiyyətliyin saxlanması;

308

• Qəza ocağını (təbii fəlakət ocağını) tez və hərtərəfli tədqiq etmək üçün kəşfiyyata göndərilən xilasedənlərin səfərbər edilməsi;

• Xilasedənlərin təbii fəlakət rayonunda mütəşəkkil surətdə irəliləməyə, intizama ciddi riayət etməyə, xilasetmə işləri aparılan obyektlərə vaxtında gəlməyə səfərbər edilmə- si;

• İstehsalat qəzaları və kütləvi yanğınlar zamanı güclü təsirli zəhərli maddələrlə yoluxma şəraitlərində QX və DTİ-nin uğurla aparılması üçün xilasedənləri cəsarətli, təşəbbüskar və bacarıqh olmağa; zədələnənləri tezliklə axtarıb tapmağa, onlara vaxtında tibbi yardım göstərməyə və təhlükəsiz rayonlara köçürməyə səfərbər etmək;

• istehsalat qəzaları ocağında və təbii fəlakət rayonlarında QX və DTİ-nin yerinə yetirilməsi zamanı xilasedənlərin gücünün saxlanmasına, onların vaxtında qidalanmasına, istirahət etməsinə, təyin edilmiş iş rejiminə və təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət edilməsinə nəzarət etmək;

• Sayıqlığın hərtərəfli artırılması, vahimə və digər mənfi hallarla qətiyyətlə mübarizə aparılması və onların qarşısının alınması üçün tədbirlərin görülməsi;

• QX və DTİ aparılan zaman xilasedənlərin müvəffəqiyyətlərini təbliğ etmək və istehsalat qəzalarının, təbii fəlakətlərin ləğv edilməsi işlərində fərqlənənlərin vaxtında mükafatlardırılmasına qayğı göstərmək;

• Verilmiş tapşırıqları birlikdə yerinə yetirən zaman xilasetmə dəstələri arasında fasiləsiz əlaqə saxlamağa, mübarizə dostluğunu, qarşılıqlı köməyi möhkəmləndirməyə yönəldilmiş mənəvi-siyasi tədbirləri birgə aparmaq.

Fəlakət zamanı əsas siyasi-tərbiyəvi iş, yaranmış vəziyyətin mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq tapşırılmış vəzifənin uğurla yerinə yetirilməsini təmin etməkdir. Qəflətən başlayan zəlzələ, fəlakətli subasma, dağ uçqunu və ya sənaye müəssisələrində baş verən partlayış şəxsi heyətin ruhi aləminə (psixikasına) ciddi təsir edərək onlarda müvəqqəti sarsın-

309

tmın, qorxu hissinin və inamsızlığın yaranmasına səbəb ola bilər.

Güclü partlayışları xatırladan güclü təkanlar, güclü zəlzələlər zamanı bəzən böyük intensivliklərə çatan yeraltı uğultu, Yerin maqnit və elektrik sahələrinin işartılarla müşayiət olunan ani dəyişmələri, nəhəng tufan boşalmaları (ildırımlar) və püskürən vulkanların alovu qəflətən yaxa- lannuş insanın şüurunda nüvə zərbələrinin vurulması fikrini doğura bilər. Əgər insanlarda məhz ruhi sarsıntılar yaranan zaman fasiləsiz, konkret informasiyanın verilməsi təşkil edilməsə, dəqiq idarəetmə siqnallarının (əmrlərin) və onlara uyğun olan hərəkət qaydalarının vaxtında çatdırılması təmin edilməsə, kütləyə rəhbərlik zəifləsə çaxnaşma, vahimə və digər mənfi hallar yarana bilər.

Xilas edənlər yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyətlərə malik olmalı və buna nail olmaq üçün xüsusi psixoloji hazırlıq keçməlidirlər.

Xilas edənlərin mənəvi-psixoloji hazırlığı dedikdə, onlarda elə psixoloji keyfiyyətlərin formalaşdırılması nəzərdə tutulur ki, istehsalat qəzalanmn və təbii fəlakətlərin təhlükəli, gərgin şəraitlərində onlar fəaliyyət göstərməyə qadir olsunlar. Hazırhq prosesi zamanı onlarda yüksək mənəvi keyfiyyətlər (cəsarətlik, igidlik, qətiyyətlik, intizamlıq, təşəbbüskarlıq), emosional-iradə möhkəmliyi, sosial-psixoloji (dostluğa, yoldaşlığa, qarşılıqlı köməyə meyilli olmaq və s.) və intelektual (zehni səfərbərlik, zirəklik, fərasətlik və s.) keyfiyyətlər formalaşdırılır.

Xilas edənlərdə təhlükəyə, qorxuya və vahiməyə müqavimət göstərmək, böyük çətinliklərin öhdəsindən gəlmək və fədakarlıq göstərmək qabiliyyətlərinin, həmçinin, FH nəticələrinin ləğv edilməsi zamanı yarana bilən əsəbi-psixoloji yüklərə və həddən artıq gərginliyə dözmək qabiliyyətinin tərbiyə edilməsi mənəvi-psixoloji hazırlığın əsas problemlərindən biridir. Əgər adamlar öyrədilmək məqsədi ilə qəza

310

ocaqlarında, təbii fəlakət rayonlarında yarana bilən şəraitlərlə qabaqcadan tanış edilsə müxtəlif xarakterli əsəb sarsıntılarının kəskinliyini xeyli azaltmaq olar.

§ 9.3. QƏZA-XİLASETMƏ VƏ DİGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏR APARILAN ZAMAN TƏHLÜKƏSİZLİK QAYDALARI VƏ TƏMİNATI

QX və DTİ-də mənəvi-psixoloji təminatdan məqsəd, xilasediciləri, həmçinin əhalini QX və DTİ-nin yerinə yetirilməsində şüurlu və fəal surətdə iştirak eləməyə səfərbər etməkdir.

Təsərrüfat obyektlərində mənəvi-psixoloji tərbiyə işləri bazası əsasında xilasedici, qəza-bərpa dəstələri və di-gər komandalar, yaradılmış təşkilat və idarələrin rəhbərləri tərəfindən aparılır.

QX və DTİ-nin mənəvi-psixoloji təminatı aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

• Xilasedicilərdə yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyətlər, mütəşəkkillik, qarşıya qoyulan vəzifələri vaxtında \ə dəqiq yerinə yetirmək əzmi aşılamaq;

• Kəşfiyyat aparmaq üçün ayrılan heyətləri qəza ocağında (təbii fəlakət rayonunda) sürətlə və hərtərəfli araşdırmalar aparmağa səfərbər etmək;

• Xilasediciləri fəlakət rayonuna mütəşəkkil halda hərəkətə, nizam-intizama ciddi riayət etməklə vaxtında çatmağa sövq etdirmək;

• İstehsalat qəzaları, kütləvi yanğınlar, güclü zəhərlənmələr şəraitində QX və DTİ-ni müvəfləqiyyətlə yerinə yetirməyə, cürətli və təşəbbüskar olmağa; zədələnmiş şəxsləri tez axtarıb tapmağa, onlara vaxtında tibbi yardım göstərib təhlükəsiz rayonlara köçürməyə xilasedici heyətləri tam səfərbər etmək;

311

• Zədələnmə ocaqlarında və QX və DTİ aparılarkən xilasedicilərin qüvvələrindən qənaətlə və səmərəli istifadə olunmasına, onların vaxtında yeməyinin və dincəlməsinin təşkilinə, müəyyən olunmuş iş rejiminin və təhlükəsizlik tədbirlərinin dəqiq yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək;

• Sayıqlığın yüksəldilməsinə, çaxnaşmanın və digər belə mənfi halların qətiyyətlə qarşısının alınmasına və aradan qaldırılmasına yönəldilmiş hərtərəfli tədbirləri həyata keçirmək;

• QX və DTİ aparılarkən xilasedicilərin nailiyyətlərini təbliğ etmək, tapşırıqların icrası zamanı fərqlənən şəxslərin vaxtında həvəsləndirilməsi üçün təşəbbüs göstərmək;

• Xilasedici qruplar arasında qarşılıqlı fəaliyyətin saxlanmasına, həmrəyliyin, yoldaşlıq münasibətlərinin, vəzifələrin icrası vaxtı qarşılıqlı yardınun möhkəmlənməsinə yönəldilən mənəvi-psixoloji tədbirlər keçirmək.

Fəlakətlər dövründə aparılan mənəvi-psixoloji işin başlıca məqsədi yarannuş son dərəcə çətin şəraitdə qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etməkdir. Qəflətən baş verən zəlzələ, fəlakətli daşqın, uçqun və ya sənaye müəsisəsində partlayışlar şəxsi heyətin psixikasına ağır təsir göstərərək müvəqqəti sarsıntılar, qorxu və özünə inamsızlıq hissi yarada bilər.

Məsələn, şiddətli zəlzələ zamanı, bəzən baş verən və güclü partlayışları andıran təkanlar, yeraltı gurultu, bir anda yerin maqnit və elektrik sahələrinin dəyişməsindən törəyən parıltı və şimşək insanlarda elə təsəvvür yarada bilər ki, guya atom zərbələri endirilir. Adamlarda belə psixoloji hal yaranarkən onlara vaxtında və müntəzəm surətdə doğru məlumatlar çatdırılmazsa, lazmu xəbərdarlıq siqnalları və düzgün davranış qaydaları barədə konkret göstərişlər verməklə idarəetmə təşkil olunmazsa, kütləyə rəhbərlik zəifləyər, bu isə çaxnaşmaya və digər mənfi kütləvi hadisələrə səbəb olar.

312

Xilasedicilər yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar. Bu məqsədlə onlar xüsusi psixoloji hazırlıq keçməlidirlər.

Xilasedicilərin mənəvi-psixoloji hazırlığı dedikdə, onlarda elə psixoloji keyfiyyətlərin formalaşdırılması nəzərdə tutulur ki, həmin keyfiyyətlər müxtəlif fəlakətlər zamanı yaranan təhlükəli və gərgin şəraitdə bacarıqla fəali^^yət göstərmək qabiliyyətini təmin edir. Mənəvi-psixoloji hazırlıq sayəsində xilasedicilərə yüksək mənəvi keyfiyyətlər (cəsarət, igidlik, qətiyyət, intizam, müstəqillik və s.), emosional dəy- anətlilik, sağlam sosial-psixoloji münasibətlər (dostluq, yoldaşlıq, qarşılıqlı yardım), intellektual keyfiyyətlər (zehni çeviklik, səriştə, fərasət və s.) aşılanır.

Xilasedicilərdə təhlükəyə, qorxuya və çaxnaşmaya tab gətirmək, çətinlikləri dəf etmək və fədakarlıq göstərmək, eləcə də fövqəladə hadisələrin nəticələri aradan qaldırılarkən yarana biləcək əsəb gərginliyinə dözümlülük tərbiyə olunması mənəvi-psixoloji hazırlığın əsas problemlərindən biridir.

Xilasediciləri qəza ocaqlarında və təbii fəlakət rayonlarında yarana biləcək vəziyyətlə tədris prosesində əvvəlcədən tanış etməklə, real şəraitdə meydana çıxan müxtəlif xarakterli psixoloji sarsıntılann kəskinliyini azaltmaq mümkündür.

Mülki müdafiə dəstələrinin öz vəzifələrini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsi müxtəlif şəraitdə onların işinin təşkil edilməsindən və birinci növbədə tibbi, maddi və texniki xidmətin təşkilindən asılıdır. Bu xidmət növləri dəstələrin fəaliyyətinin xarakterinə və şəxsi heyətin əmək qabifıyyətinə daha çox təsir göstərir.

Dəstələrin fəaliyyətinin təminatı məsələlərini mülki müdafiə rəisləri tabeliyində xüsusi xidmət dəstələri olan müvafiq mülki müdafiə xidmətləri vasitəsilə həll edirlər. Dəstələrin fəaliyyətini təmin etmək üçün, həmçinin mülki

313

müdafiənin rəisi tərəfindən ayrılan qüvvə və vasitələr də cəlb olunur.

Tibbi təminat. Fövqəladə hadisələrin nəticələrini aradan qaldırarkən tibbi təminat - dəstələrin şəxsi heyətinin sağlamlığını və əmək qabiliyyətini qoruyub saxlamaq, xəstələnənlərə, zədə almış adamlara vaxtında tibbi yardım göstərmək və dəstələrin şəxsi heyəti arasında infeksion xəstəliklər baş verməsinin qarşısını almaq üçün təşkil edilir. Buraya müalicə-profilaktika, sanitariya-gigiyena və epidemiyaya qarşı tədbirlər kompleksi daxildir; bu tədbirlər dəstələrin fəaliyyətinin bütün mərhələlərində keçirilir.

Zədələnmə ocağında işləyən dəstələrin şəxsi heyətinə tibbi xidməti zədələnmə ocağı rayonuna təyin edilmiş tibb rəisi və ya müvafiq İcraiyyə hökumətinin şəhər (rayon) səhiyyə şöbəsi müdiri təşkil edir.

Tibb məntəqəsində şəxsi heyətə təxirəsalınmaz tibbi yardım göstərilir, ambulatoriya müalicəsi aparılır, lazım gəldikdə qoruyucu peyvəndlər vurulur və s. Tibb məntəqəsinin işçiləri dəstələrin şəxsi heyətinin müəyyən olunmuş iş rejiminə əməl etməsinə, ərazinin sanitariya-gigiyena vəziyyətinə, habelə qidalanmaya, su təchizatına, şəxsi heyətin istirahətinin təşkilinə də nəzarət edirlər. Adətən, tibb məntəqəsi işləyən dəstələrin yaxınlığında, yaxud onların bilavasitə iş yerində açıhr.

Fövqəladə hadisələrin nəticələrinin aradan qaldırılması zaman zərərçəkmiş şəxsi heyətə göstərilən tibbi yardımının müvəffəqiyyəti - ilk tibbi yardımın vaxtında və düzgün göstərilməsindən çox asılıdır. Buna görə də, dəstələrin şəxsi heyəti özünəyardım və qarşılıqlı ilk tibbi yardım göstərməyi bacarmalıdır. Dəstənin hər bir üzvünün yanında fərdi qoruyucu vasitələr, sarğı paketi, fərdi aptekçə, lazım gəldikdə isə QTKM-dən qorunmaq üçün xüsusi maddələr (antidot- lar) olmalıdır.

314

Yerindəcə ilk tibbi yardınu göstərdikdən sonra dəstələrin zərərçəkmiş şəxsi heyətini mülki müdafiə dəstəsinin tibb məntəqəsinə və ya yaxınlıqdakı müalicə müəssisələrinə göndərirlər; burada onlara həkim yardımı göstərilir. Çalışmaq lazımdır ki, zərərçəkmiş adamlar və xəstələr tibb məntəqəsində çox qalmasın və fəlakət rayonundan kənardakı müalicə müəssisəsinə tez göndərilsinlər.

Maddi təminat - dəstələrin texnika, əmlak və qəzabər- pa işlərini yerinə yetirmək üçün lazım olan başqa maddi vasitələrlə vaxtında təchiz edilməsindən ibarətdir.

Fövqəladə hadisələrin nəticələrinin aradan qaldırılmasına iştirak edən bütün dəstələr zədələnmə ocağına lazımi texnika ilə, müəyyən ştatlara və tabellərə müvafiq əmlakla gəlməlidirlər. Texnikanın sazlığına və ondan səmərəli istifadə edilməsinə texnikanın təhkim olunduğu şəxslər cavabdehdirlər.

Fövqəladə hadisələrin nəticələrini aradan qaldırmağa cəlb olunan dəstələrin şəxsi heyəti həmin dəstələrin təşkil edildiyi müəssisə və idarələrin hesabına yeməklə təmin olunurlar. Bu şəraitdə şəxsi heyətin böyük fiziki iş gördüyünü nəzərə alıb, onlara üç dəfə yemək verilməli və qidanın sutkalıq kaloriliyi azı 3500 kilo-kalori olmahdır.

Dəstələrin işləyəcəyi şəraiti nəzərə almaqla şəxsi heyətin yeməyi iki cür təşkil edilə bilər: daimi yeməkxanalarda və çöl şəraitində. Müvəqqəti iaşə məntəqələrini bilavasitə dəstənin şəxsi heyətinin yerləşdiyi rayonda açmaq məqsədəuyğundur. İaşə məntəqəsini açdıqda sahənin sanitariya vəziyyətini, yaxınlıqda içməli su mənbəyinin olub-olmamasını, yaxud onu su təchizatı məntəqələrindən gətirməyin mümkünlüyünü, piyadaların və nəqliyyatın yanaşması üçün münasib yollar olub-olmamasını nəzərə almaq lazımdır.

İaşə məntəqəsi üçün seçilmiş sahəni təmizləyir və orada

iaşə bloku hissələri qoyulacaq yerləri müəyyən edirlər.

315

Səyyar mətbəxləri bir-birindən 5 m aralı yerləşdirirlər. Mətbəxlərdən 15 m aralı katrof və tərəvəz təmizləmək üçün yer ayırılır, mətbəxlərdən 50 m aralı qida tullantıları üçün çala qazırlar. Səyyar mətbəxləri karkasb çadırlarda düzəldirlər, habelə ərzaq doğranan və hazır yeməklər paylanan yerin üzərində talvar qururlar. Hazır yemək paylanan yerlərə 8- 10 m aralı taxtalardan və ya əl altında olan başqa materiallardan düzəldilən stollar qoyurlar. Stol düzəltmək üçün material olmadıqda, dərinliyi 50 sm, eni 55 sm və uzunluğu 5- 6 m-ə qədər olan səngərlər qazırlar: bunların bir tərəfində adamlar oturur, o biri tərəfindən isə stol kimi istifadə edirlər.

Çöl şəraitində ərzaq məhsullarını emal etdikdə və yemək haz,ırladıqda sanitariya-gigiyena tələblərinə ciddi əməl etmək lazımdır.

Hazır yeməyin verilməsini hər dəfə konkret şəraitdən asılı olaraq təşkil edirlər. Hazır yeməyi soyumuş qazanlarda saxlamaq qadağandır, yeməyi termoslarda 2 saatdan artıq saxlamaq olmaz.

Zədələnmələrin nəticələrini aradan qaldıranda dəstələrin şəxsi heyəti arasında keçirilən sanitariya-gigiyena və epidemiyaya qarşı tədbirlər kompleksində hamam-cama- şırxana xidməti mühüm yer tutur. Buraya: şəxsi heyətin müntəz?>m gigiyenik yuyunması və epidemik göstəricilər olduqda sanitariya təmizliyi keçirmək; alt paltarın və iş palta- rımn yuyulması; sabun, soda və başqa yuyucu vasitələrlə təminat aiddir.

Texniki təminat. Fövqəladə hadisələrin nəticələrini aradan qaldırdıqda çoxlu miqdarda müasir texnikadan istifadə edirlər. Belə şəraitdə onların istismarının bəzi xüsusiyyətləri vardır: yol-tikinti, yanğın, torpaqqazan və yük- qaldıran texnikanın motoresursları çox işlənir (sutkalıq orta motoresurs sərfi 10-12 motosaata çata bilər); iş rayonunda hava çox tozlu və tüstülü olur və bunun nəticəsində

316

maşınların sürücülərinin görmə məsafəsi azalır; temperatur rejimi yüksəlir; radiatorlara çoxlu toz düşdüyünə, hava təchizatı sistemi tutulduğuna görə mühərriklərin soyutma sistemi həddindən çox qıza bilər. Bundan başqa bir sıra hallarda mühərriklərdə, maşınların aqreqatlarında yanacaq və yağ alışa bilər. Yolların xarab olması (yolun zədələnməsi, uçqunların və s.) nəqliyyatın və xüsusi maşınların işini çətinləşdirir.

Texnikanı təmir etmək və onu ehtiyat hissələrlə təchiz etmək üçün əsas baza - ərazi texnika birlikləri və onların rayonlardakı şöbələridir. Təcrübə göstərir ki, dəstələrin ixtiyarında olan nəqliyyatın və xüsusən texnikanın fasiləsiz işləməsini təmin etmək üçün mülki müdafiənin ərazi texniki xidmətlərinin qərargahları zəminində 10-12 nəfərdən ibarət operativ qruplar yaratmaq lazımdır. Bu qruplara ərazi texnika birliklərinin nümayəndələri və ya maşınların təmiri həvalə edilən rayon stasionar təmir idarələrinin rəhbərləri başçılıq etməlidir.

Maşınlar üçün ehtiyat hissələrini və materialları ərazi texnika birliklərinin sifarişlərinə əsasən göndərirlər. Maşınlara qulluğu və cari təmiri planda nəzərdə tutulan müddətlərdə aparırlar. Böyük cari təmiri daimi təmir emalatxanalarında və ya zədələnmiş maşınları toplama məntəqələrində aparırlar. Bu vaxt aşağıdakı tələblərə əməl etmək lazımdır: təmiri maşın tamam bərpa edilənə qədər arasıkəsilmədən aparmalı; birinci növbədə cüzi xarab olmuş və bunlara çox ehtiyac olan maşınları təmir etməli; təmiri aqreqat üsulu ilə aparmalı, çünki bu vaxt maşının bütöv aqreqatlarını və qovşaqlarını dəyişirlər ki, bu da texnikanı bərpa müddətlərini xeyli azaltmağa imkan verir.

Təcrübə göstərdi ki, fəlakətlərin nəticələrinin aradan qaldırılmasında yol-tikinti, yanğınsöndürən, torpaqqazan və yükqaldıran maşınlar daha intensiv istismar olunur, buna görə də bu maşınların sıradan çıxma faizi başqa maşm-

317

lardan çoxdur. Təmir bölmələrini mütəxəssislərlə təmin etdikdə və texnikanı bərpa etmək üçün ehtiyat hissələr dəstini seçdikdə bu cəhəti nəzərə almaq lazımdır.

Fövqəladə hadisələrin nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən dəstələrin yanacaqla və sürtkü materialları ilə təchiz edilməsi dəstələrin hansı təşkilata tabeliyindən asılı olmayaraq, adətən ərazi texnika birlikləri tərəfindən həyata keçirilir. Çox vaxt bu iş lazımi bazası və müvafiq texniki vasitələri olan ayrı-ayrı müəssisələrə həvalə olunur.

Dəstələrin yanacaqla və sürtkü materialları ilə təmin edilməsini komandirin maddi-texniki təminat üzrə müavini təşkil edir. Dəstələrdəki avtomobillərə və texnikaya yanacağı şəxsi heyət tökür. Yanacağın nə vaxt və harada doldurulmasını dəstənin komandiri təyin edir. Yanacaq dolduran vaxt təhlükəsizlik qaydalarına xüsusi fikir vermək lazımdır.

318

o BÖLMƏ

I FƏSİL

TEXNOLOJİ PROSESİN MODELİNƏ ƏSASƏN QƏZA

XİLASETMƏ VƏ DİGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏRİN

APARILMASI ÜÇÜN TEXNİKİ VASİTƏLƏRİN

STRUKTURUNUN TƏYİNEDİLMƏSİ

§1.1. QƏZA XİLASETMƏ VƏ DİGƏR TƏXİRƏSALINMAZ İŞLƏRİN APARILMASI ÜÇÜN

TEXNİKİ VASİTƏLƏRİN STRUKTURUNUN TƏYİN EDİLMƏSİ

Texniki vasitələrin (TV) tətbiqi üçün texnoloji proses- lərin modelləşdirilməsi üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar təsadüfi xarakter daşıyan riyazi proseslər kimi formalaşdırılır. Təsadüfi prosesin hər bir konkret reallaşma halı, xüsusi aiqoritmin köməyi ilə elektron hesablayıcı maşında (EHM) həyata keçirilir. Belə reallaşmalar toplusu tədqiq edilən prosesi xarakterizə edən parametrlərin əhəmiyyətini statistika üsulu ilə qiymətləndirməyə imkan verir.

Statistik təqlid etmə modellərində hər bir .xüsusi məsələ adətən, koordinatları (x;y), texnoloji əməliyyətların sayı və həcmi (du), həmçinin, lazım gəldikdə əməliyyətların yerinə yetirilmə ardıcıllığını göstərən texnoloji xəritələırilə verilir.

Texniki vasitələrin vəziyyətinə xarici qüvvələrin təsiı i- ni modelləşdirdikdə onun dağıntı (uçqun qalığı), torpaq parçalan ilə bilavasitə təması və s. nəzərdən keçirili r və yaxud həmin təsir ehtimal nəzəriyyəsi ilə hesablanır.

319

Bilavasitə təmas aşağıdakı qaydada nəzərə alınır. Verilmiş sürətlərə və tətbiq yerlərinə uyğun olaraq texniki vasitənin (TV) verilmiş tı zamanında Xm(t), ym(t) koordinatlarına çatması tərtib edilir, bundan sonra TV-nin növbəti I-ci iş məqsədinə (məs., növbəti texnoloji əməliyyatın başa çatması və s.) çatması üçün lazım olan U2 müddəti təyin edilir.

Nəzərdən keçirilən maşınla y-ci xarici təsir mənbəi arasında bu zaman anma qədər təmasın olub olmaması müəyyən edilir. Əgər tı-l<t<tı zamamnda təsir təqlid olunubsa, onda xarici təsir mənbəinin koordinatları təyin edilir. Sonra FH-a qədərki müddətdə texniki vasitədən təsir mənbəinə qədər olan məsafə hesablanır. Bu məsafənin qiymətindən asılı olaraq texniki vasitənin vəziyyəti qiymətləndirilir. Texniki vasitənin vəziyyəti dedikdə onun sazlığı, nasazlığı, tələb olunan təmirin növü və onun ağırlığı nəzərdə tutulur.

Ehtimal üsulunda xarici təsirlər təsadüfi funksiyalar şəklində verilir. Texniki vasitənin vəziyyətinin növbəti dəyişmə vaxtı verilmiş səviyyənin, yəni onun müəyyən vəziyyətinə uyğun olan səviyyənin i-ci növ təsirlərinin təsadüfi funksiyalarının kəsişmə vaxtları kimi təyin edilir.

Texniki vasitənin vəziyyətini qiymətləndirdikdə ziyanların toplanma effektini nəzərə almaq məqsədəuyğundur.

Əgər modeldə ehtiyatın istifadə edilmə imkanı nəzərdə tutulubsa, onda dəyişmənin strategiyası da təyin edilməlidir. Məsələn, sıradan çıxmış texniki vasitənin bərpa olunma vaxtı aparılan işin davamiyyətindən çox olduqda, o, yenisi ilə əvəz edilir. Bu zaman ehtiyatdan elə vasitə seçilib götürülür ki, onun səmərə göstəriciləri dəyişdirilən vasitənin göstəricilərinə yaxın olsun.

Uçqun qalağının (dağıntının) təmizlənməsi üzrə proseslərin modelləşdirilməsi zamanı məsələnin hesablayıcı maşınla həllinə xas olan aşağıdakı xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır:

320

1. EHM diskretdir, bu və ya digər alqoritmin ədədi təsəvvür forması olan diskret əmrləri ardıcıllıqla yerinə yetirir.

2. Uçqun qalağının təmizlənməsi işlərində ən çox tətbiq olunan TV, əmrləri ardıcıllıqla yerinə yetirən texniki vasitələrdir.

Bu xüsusiyyətlər, bir tərəfdən fasiləsiz proseslərin vəziyyətinin müəyyən zaman anlarında baş verən dəyişmələrini diskret ardıcıllıq formasında göstərilmə zərurətini müəyyən edir, digər tərəfdən isə real şəraitlərdə paralel gedən prosesləri, ardıcıllıqla yerinə yetirilən əməliyyatlara çevirir. Məsələn, zaman üzrə modelləşdirilən proseslərin dis- kretləşdirilməsi göstərilən xüsusiyyətlərlə bağlıdır.

Bu məsələnin həlli ondan ibarətdir ki, öyrənilən sistemin (0:1) zaman kəsiyində dəyişmələri ardıcıl t aralıqlarına (addımlara) bölünür. Sistemin vəziyyəti hər bir addım hədlərində dəyişməz hesab edilir. Fərz edilir ki, sistem elementlərinin vəziyyətlərinin dəyişməsi y^j nöqtələrində həyata keçir. Sistemin vəziyyətini xarakterizə edən və onun vəziyyətini alqoritmin tələblərinə uyğun olaraq dəyişən parametrlərin artımları məhz həmin nöqtələrdə hesablanır.

Bu üsul qat-qat yoxlama (skaniləşdirmə) və ya fasilələrlə yoxlama üsulu adlandırıla bilər. Bu prinsiplə qurulan model bəzən Dt modeli adlanır. Bu üsulun dəqiqliyi Dt^ addımın qiymətindən asılıdır. Bu o deməkdir ki, Dt olduqda modelin praktikada reallaşdırılmasına böyük maşın vaxtı sərf olunmahdır. Sistemin dəyişmələrinin addımı kimi, ayrılıqda götürülmüş bir əməliyyatın yerinə yetirilmə vaxtını qəbul etməklə bu üsulun effektivliyini artırmaq olar (məsələn, bir texnoloji əməliyyatın yerinə yetirilməsi üçün texniki vasitənin işləmə vaxtıpu növ modellər bəzən əsas nöqtələr modeli adlanır. Bu üsulu şəkil 1.1-də verilmiş sxem kimi təsvir etmək olar:

321

Şəkil 1.1. Texniki vasitənin zaman üzrə fəaliyyətin diskretləşdirilmə sxemi

322

Bu sxemdə sistemin dəyişməsi, yəni vəziyyətin dəyişmə vaxtının seçilməsi, bir blokda birləşdirilmiş 3 və 4-cü bloklarla bağlıdır. Burada vəziyyətin dəyişmə vaxtı, texniki vasitə ilə növbəti texnoloji əməliyyatın seçilmə vaxtına uyğundur (məsələn, əməliyyat, tezliklə yerinə yetirilmə vaxtına görə seçilə bilər). Əməliyyat seçildikdən sonra, 5 çevi- ricisi TV-nin sıra sayına əsasən Dj reaksiyasının 6 blokunu təyin edir ki, burada texniki vasitənin (TV) vəziyyəti və həmin texnoloji əməliyyat aparılan obyektin vəziyyəti haqqında məlumatlar qeydə alınır.

Texniki vasitənin növbəti əməliyyatlar silsiləsini sona çatdırması 7 bloku ilə yoxlanılır. Hər bir texniki vasitə ilə əməliyyatların yerinə yetirilməsinə ayırılmış direkt:.v vaxtın bitməsi və yaxud bütün texnoloji əməlwyatların qurtarması, silsilənin sona çatmasının əlaməti ola bilər. Elementlərin bir vəziyyətdən digərinə keçməsi, şəbəkə modellərində olduğu kimi, hadisə hesab edilə bilər. Elementin vəziyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar olan hadisə - elementin daxili xassələri, xarici təsirlər, modelin digər elementlərinin təsiri, iş cədvəli kimi səbəblərdən asılı ola bilər.

Texniki vasitənin fəaliyyət modelinin sadələşdirilmə üsullarından biri də, onun daxili xassələrini əks etdirən eti- barlıq parametrinin (sıradan çıxma intensivliyi və bərpa olunma intensivliyi) və dözümlük parametrinin (zədələnmə intensivliyi) xarici təsirlərin xüsusi modellər vasitəsi ilə müəyyən edilməsidir. Bu məlumatlardan istifadə edilməklə əsas modeldə elementin vəziyyətinin dəyişmə vaxtı təyin edilir və onun qeydiyyat vərəqəsinə (obyekt haqqında informasiyanın saxlanması üçün yaddaş özəkləri massivi) yazılır. Bu üsul hərəkətin ekstrapolyasiya üsulu adlana bilər.

Xüsusi məsələnin yerinə yetirilmə prosesi yalnız bir texnoloji əməliyyatın aparılmasından ibarət olduqda, mo- delləşdirməni TV-nin bilavasitə məsələnin həllinə ssırf etdiyi təmiz vaxtın təyin edilməsinə gətirmək məqsədəuyğundur.

323

Başqa sözlə desək, yalnız texniki vasitənin yerdəyişmələri, sıradan çıxması və bərpa olunmasına sərf edilən vaxtın təyin edilməsi ilə əlaqədar olan proseslər dəqiqliklə modelləşdirilir. Bu, tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün ayırılmış ümumi vaxtdan (TÜ) texniki vasitənin bilavasitə işlədiyi vaxtı (Ti) ayırmağa imkan verir. Texniki vasitənin işçi vəziyyətdə olduğu vaxta əsasən aparılan işin həcminin təyin edilməsi, əksər hallarda, heç bir çətinlik törətmir.

TV-nin fəaliyyət cədvəli texnoloji sxemlə, şəbəkə cədvəli şəklində müəyyən edilən hallarda sistem elementlərinin vəziyyətlərinin dəyişmə vaxtlarını təqlid etmək üçün aşağıdakı üsuldan istifadə edilə bilər.

Tutaq ki, texnoloji sxemə şəkil 1.2-də verilmiş şəbəkə

Şəkü 1.2. FH nəticələrinin ləğv edilməsi zamanı apanlan qəza-xilasetmə və digər təxirəsahnmaz işlərin şəbəkə cədvəli

TV-nin fəaliyyət (iş) cədvəlini əks etdirmək üçün texnoloji matrisa (cədvəl 1.1) tərtib edilir. Orada göstərilir ki, 1-ci texnoloji əməliyyatın yerinə yetirilməsi (hadisənin təkmilləşdirilməsi) 3 və 4-cü əməliyyatların aparılmasına cəbhə açır, amma məsələn 6-cı texnoloji əməliyyata hələ başlamaq olmaz.

Texnoloji əməliyyatdan (hadisə) əlavə yaddaş özəyi də ayrılır ki, orada müəyyən sayda texnoloji əməliyyatlar yerinə yetirildikdən sonra rəqəm, yəni «1» yazılır; əgər özəkdə «0» yazılırsa, bu o deməkdir ki, verilmiş texnoloji əməliyyatın yerinə yetirilməsinə icazə verilmir.

324

Cədvəl 1.1. Jezl cədvəUərinin texnoloji matrisası

Texnoloji əməliyyatın sayı (№) y\ 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ç >> 'n 1..

t/i

K ra o b.

Texnoloji əməliyyatların adı

Texnoloji əmə- liyyatlann adı

İ ç C >3» "M t cr 3 C 5-5-İ

« i. “D T3 "O İ #

■o S? IB 2

o C C _ •3) 5 2 J2 E C SJ :3 fc as C

g E _ u lA ■« s :3 i İ3 C o- B ^ 5 = 3 C 'C D «

i-i Q 5

i3 « CQ O M lE 5 «•

•f "" o :

si 1 ;

C ^ 11 C :0 ■; o i B l ^ İA TZ «il İt» 3 s I asi

C 'c •C Ji C E 3 1 E

£d ^

a s

ç 'c *c *S c 4> O E E u rs «"S cr t- 3 3 ”« s ai<

■5 c/y .s c 3 '5.

c •E ^ 2 £ 0 c

n E 'o* c

1. Uçqun qalağının tədqiqi (kəşfiyyatı) 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 2. Qalağın adda-budda (nümünəlik) yığışdırılması 0 0 0 I 0 0 0 0 0 I 3.

Zərərçəkən adamlann qalağın altından çıxanl- ması 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

4. Dəmir-beton konstruksiyaların dağılması 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 5. Elementlərin bağlılardan azad edilib hisslərə

ayırılması 0 0 0 0 1 0 0 0 0 2

6. Qalaq elementlərinin bağlanması və onların kənar

edilməsi 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

7. Böyük parçaların xırdalanması 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 8. Qalaq elementlərinin kənar edilməsi

9. Ərazinin planlaşdırılması 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2

U)

ro

Lr

»

Texnoloji əməlİ3/yatdan (hadisə) əlavə yaddaş özəyi də ayrılır ki, orada müəyyən sayda texnoloji əməliyyatlar yerinə yetirildikdən sonra rəqəm, yəni «1» yazılır; əgər özəkdə «0» yazılırsa, bu o deməkdir ki, verilmiş texnoloji əməliyyatın yerinə yetirilməsinə icazə verilir.

Kompleksin fəaliyyətini (işləməsini) şəkil 1.3-də verilmiş sxem kimi təsvir etmək olar. Burada 3 blokun əsas vəzifəsi TV-nin yerdəyişmələrinə sərf olunan vaxtı tərtib etməkdir. Bu blokda (3) qatba-qat yoxlama (skaniləşdirmə) üsulu ilə, texniki vasitənin vəziyyətinin t zamanı ərzində dəyişmələri yoxlanılır. Əgər dəyişmə baş verirsə, müvafiq texniki vasitənin (sistemin) vəziyyətinin dəyişməsi təqlid edilir və bu dəyişmələrin nəticələri qeyd edilir.

Bir dəfə reallaşdırmaya ayırılmış direktiv vaxt həddinin ötüb-ötməməsi və sistemin işgüzarlıq qabiliyyətinin sax- lanıb-saxlanmaması 5 bloku ilə yoxlanılır.

711 bloklarının vəzifələri aydın olduğu üçün əlavə izahat tələb olunmur.

Beləliklə, yuxarıda izah edilmiş, məsələnin optimal, mərhələli həllinə əsaslanan üsul, texniki vasitələr dəstinin strukturunun təyin edilməsi üçün texnoloji proseslərin pa- raraetlərinin dinamikasını nəzərə almağa imkan verir. Bu da öz növbəsində mülki müdafiə vəzifələrini yerinə yetirən zaman aparılan xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin növlərinə və həcminə əsasən, texniki vasitələr (TV) kompleksinə texnoloji cəhətdən əsaslandırılmış tələblərin təyin edilməsinə imkan verir.

FH-da istifadə edilmək üçün Mülki Müdafiə qüvvələri həmin texniki vasitələr kompleksləri ilə təchiz edilir.

Bundan əlavə, TV kompleksinin obyektin parametləri ilə müsyyən olunan əsas göstəricilərinin (FH üzrə işlərin ümumi həcmində TV ilə yerinə yetirilən işlərin payı, kompleksin təşkilatı-texnoloji iş şəraiti) texnoloji cəhətdən əsaslandırılmış qiymətləri məlum olduqda, tapşırılnuş iş həcminin minimal xərclərlə yerinə yetirilməsi üçün onun tələb olunan sayını təyin etməyə imkan yaranır.

326

Şəkil 1.3. TV-nin tətbiqi ilə yerinə yetirilən pros<5Sİn struktur modelinin prinsipal sxemi

327

§1.2. DAĞINTILARDAN SONRA TtKİNTt

OBYEKTLƏRİNİN ZƏDƏLƏNMƏ DƏRƏCƏSİNİN

TƏYİNİ (PROQNOZLAŞDIRILMASI)

A. Zəlzələdən zərər görmüş ərazidə vəziyyət Tikinti obyektlərinin (binaların, qurğuların) zəlzələdən

sonrakı vəziyyəti müxtəlif zədələnmə dərəcələrilə qiymətləndirilir və onların zədələnməyə davamlılığından, habelə zəlzələnin intensivliyindən asılı olur. Zəlzələyə davamlılıq (seysmodavamlılıq) dedikdə, binaların, qurğuların öz istismar keyfiyyətini saxlamaqla, zəlzələnin yaratdığı ətalət yüklərini götürmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur.

Modifıkasiya edilmiş Beynəlxalq Seysmik İntensivlik Şkalasına (MMSK-86) əsasən bina və qurğular iki qrupa ayrılır:

• ənənəvi surətdə (antiseysmoloji tədbirlər görülmədən) tikilən binalar və birtipli qurğular;

• seysmoloji tikintiyə aid edilən (antiseysmoloji tədbirlər görməklə tikilən) binalar və birtipli qurğular.

Ənənəvi surətdə tikilən binalar və qurğular da öz növbəsində, seysmoloji davamlılığından asılı olaraq, aşağıdakı qruplara ayrılır:

Al tipli binalar - əsasən karkassız, divarları yerli inşaat materiallarından: gil-palçıqdan, samanlı və ya çiy kərpicdən tikilən bünövrəsiz binalar; qırma və ya yumurlanmış daşdan, gil məhlulu işlətməklə müntəzəm bərkidici hörgü qoyulmadan tikilən binalar.

A, tipli binaların zəlzələyə davamlılığı təxminən 4 bal

qiymətləndirilir; A2 tipli binalar — divarları samanlı və ya çiy

kərpicdən olan, daş, kərpic və ya beton bünövrəli binalar; qırma

və ya laylı daşdan, əhəng, sement məhlulu və ya mürəkkəb məhlul

işlətməklə və künclərində müntəzəm bər-

328

kidici hörgü qoyulmaqla tikilən binalar; taxta karkaslı vo divarların arası samanlı kərpic və ya gil palçıqla doldurulan, ağır torpaq və ya gildən dam örtüklü binalar. A2 tipli binaların zəlzələyə davamlılığı təxminən 4,5 bal qiymətləndirilir. Həmçinin samanlı və ya çiy kərpicdən tikilən iri hasarlar kimi qurğular da zəlzələyə davamlılığına görə A2 tipli binalara aid edilir;

B, tipli binalar - divarlarının arası samanlı kərpic və ya gil

palçıqla doldurulan taxta karkaslı və yüngül dam örtüklü binalar.

B, tipli binaların zəlzələyə davamlılığı təxminən 5 bal

qiymətləndirilir;

B2 tipli binalar-bişmiş kərpicdən, yonma daşdan və ya beton bloklardan əhəng məhlulu və ya mürəkkəb məhluldan istifadə etməklə tikilən binalar. B2 tipli binaların zəlzələyə davamlılığı təxminən 5,5 bal qiymətləndirilir. Həmçinin həmin növ inşaat materiallarından tikilən bütöv hasarlar divarlar, eləcə də transformator yarımstansiyaları və su qüllələri zəlzələyə davamlılığına görə B2 tipli binalara aid edilir;

V, tipli binalar - «lapu» və ya «oblo» üsulları ilə

quraşdırmış taxta evlər. Vıtipli binaların zəlzələyə davamlılığı

təxmini olaraq 6 bal qiymətləndirilir; V2 tipli binalar - karkaslı dəmir-beton, iripanelli və

armaturlaşdırılmış iribloklu binalar. V2 tipli binaların zəlzələyə davamlılığı təxmini olaraq 6,5 bal qiymətləndirilir. Zəlzələyə davamlılığına görə belə binalara dəmir-beton qurğular: su qüllələri, mayaklar və dayaq divarları və s. də aid edilir.

Zəlzələyə davamlı tikiliyə aid edilən binalar və qurğular 7-9 bal intensivliyə malik zəlzələlərə qəzasız surətdə davam gətirməklə layihələndirilir. Ənənəvi surətdə tikilən binalardan fərqli olaraq bu binalarda hələ layihələndirmə mərhələsində xususi antiseysmoloji tədbirlər görülməsi nə

329

ticəsində onların hesablanmış seysmoloji davamlılığı təmin edilir. MMSK -86 seysmoloji intensivlik şkalası ilə müəyyən

edilən yuxarıda göstərilmiş təsnifat sistemində şəhərlərin kommunal təsərrüfatının yeraltı boru kəmərləri kimi vacib obyektlər nəzərdə tutulmamışdn. Bununla belə, yeraltı boru kəmərlərinin zəlzələdən sonrakı vəziyyəti barədə uyğun ədəbiyyatdakı mənbələrin məlumatları imkan verir ki, onları seysmoloji davamlılığına görə təxmini olaraq üç tipə ayıraq:

Atipii — keramik və betondan olan təzyiqsiz, ağzı gen borular. Onların zəlzələyə davamlılığı təxminən 6 bala bərabər götürülür;

Bıipii — «jebo» və «simleks» muftah, çuqun və asbest- sementdən olan ağzı gen borular; yığma dəmir-beton elementlərdən olan təzyiqsiz ağzı gen boru kəmərləri; müxtəlif en kəsikli kərpic boru kəmərləri. Bu boru kəmərlərinin zəlzələyə davamlılığı 7 bala bərabər hesab edilir;

Vıipii — təzyiqli dəmir-beton polad boru kəmərləri, onların zəlzələyə davamlılığı təxminən 8 bal hesab edilir.

Tikinti işləri üzrə normativ sənədlərdə binalar müxtəlif əlamətələrinə görə təsnif edilir. Bunlar monolit, iripanel, karkaslı - panel, iribloklu, kərpic və taxta (ağac) binalardır. Bu binaların zəlzələyə davamlılığını MMSK-86 şkalasmm məlumatlarına uyğun surətdə belə hesab etmək olar: monolit binalarmkı - ən azı 7 bal; iripanel, karkaslı-panel, həcmli- panel və yaxşı inşa edilmiş taxta binalarmkı — 6,5 bal; kərpic binalarmkı 6 bal.

Binaların, qurğuların zəlzələdən sonrakı vəziyyəti aşağıdakı beş zədələnmə dərəcəsi üzrə qiymətləndirilir:

Birinci dərəcə (i=l) - yüngül zədələnmələrə aid edilir və suvaqda (malada), danun divarla və divar doldurmalarının karkas elementlərlə birləşmə yerlərində, panellər arasında, sobaların, qapı çərçivələrinin ətraflarında, arakəsmə di

330

varlarda, karnizlərdə və s. yerlərdə nazik çatların yaranması ilə xarakterizə edilir. Kiçik suvaq parçalarının qopub tökülməsi də mümkündür. Əsas (daşıyıcı) konstruksiyalarda gözə görünən zədələnmələrə rast gəlinmir. Belə zədələnmələri aradan qaldırmaq üçün cari təmir işləri kifayətdir.

İkinci dərəcə (i=2)- orta dərəcəli zədələnmələrə aid edilir və qoruyucu (yardımçı) konstruksiyaların xeyli zədə- lənmələrilə: iri suvaq parçalarının qopub tökülməsi, arakəsmə divarlarda ikitərəfli çatların yaranması, karniz və frontonlarda dərin çatlar, borulardan kərpiclərin qopub düşməsi, ayrı-ayrı kirəmidlərin tökülməsi ilə; daşıyıcı (əsas) konstruksiyaların zəif zədələnməsi: daşıyıcı divarlarda çatlar yaranması, karkas qovşaqlannda və panel birləşmələrində azacıq deformasiyalar və kiçik beton və ya məhlul parçalarının qopub tökülməsi ilə xarakterizə edilir. Belə zədələnmələri aradan qaldırmaq üçün əsaslı təmir tələb olunur.

Üçüncü dərəcə (i=3)-ağır zədələnmələrə aid edilir və binamn qoruyucu konstruksiyalarının dağılması: arakəsmələrin, karnizlərin, frontonların, tüstü borularının qismən uçulması ilə daşıyıcı konstruksiyaların xeyli zədələnməsi əsas divarlarda ikitərəfli çatlar yaranması, karkasların xeyli deformasiyası, panellərin əhəmiyyətli dərəcədə yerindən sürüşməsi, karkas qovşaqlarında betonun ovulub tökülməsi ilə xarakterizə olunur. Belə zədələnmələri aradan qaldırmaq üçün binada bərpaetmə təmiri tələb olu- ııur. Dördüncü dərəcə (i=4) -dağıdıcı zəlzələlərə aid edilir və daşıyıcı konstruksiyaların qismən dağılması: əsas divarlarda sınıq və deşiklərin yaranması, karkasın qovşaq və birləşmələrinin pozulması, qırılıb qopması, binanın hissələri arasında əlaqələrin qırılması, dam örtüyünün bəzi lövhələrinin uçulması ilə xarakterizə edilir. Belə binalar bərpa olunmur və tamamilə sökülməlidir;

331

Bsşinci dərəcə (i=5) — dağıdıcı zədələnmələrə aid edilir, zəlzələ ocağında başdan-başa uçqunlar yaranmasına səbəb olur.

Yeraltı boru kəmərlərinin zəlzələdən sonrakı vəziyyətini isə bu sahəyə aid ədəbiyyatın məlumatlarına görə təxminən dörd zədələnmə dərəcəsinə müvafiq qiymətləndirmək mümkündür.

B. Nüv^> partlayışından zərər çəkmiş şəhər ərazisində vəziyyət

Hüvə zədələnməsi ocağındakı şəhər ərazisində yaranmış vəziyyəti göstəricilər üzrə qiymətləndirirlər.

Bu göstəriciləri iki qrupa ayırmaq məqsədəuyğundur: Birinci - mühəndis şəraitini bilavasitə xarakterizə edən

göstəricilər; İkinci - qəza-xilasetmə və əhalinin həyat fəaliyyətinin

təminatı üzrə işlərin həcmini xarakterizə edən göstəricilər. Şəhərdə mühəndis şəraitinin göstəricilərinə aşağıdakıları

aid edirlər: • müxtəlif dərəcədə dağıntılara məruz qalmış iqtisadiyyat

o byektlərinin və binaların sayı;

® dağıdılnuş və uçqunlar altında qalmış mühafizə

qurğularının sayı;

• hava verilməsi tələb olunan mühafizə qurğularının

sayı; • binaların dağıdılmış, yaxud zədələnmiş

konstruksiyalarının bərkidilməsi (tamam uçurulması) tələb olunan sahələrin miqdarı;

• uçqunların həcmi; • kommunal-enerji şəbəkələrində (KEŞ) qəzaların

miqdarı (sayı); • xilasetmə qüvvələri gətiriləcək marşrutlarda uçqun və

dağıntılarla tutulmuş sahələrin uzunluğu.

332

Müxtəlif xarakterli dağıntılara məruz qalnu'i iqtisadiyyat obyektlərinin, binaların və mühafizə qurğularının sayı bu düsturla hesablanır:

P = R- C • Kn, ədəd; (1.1.)

burada R - şəhərin, obyektlərin, binaların və ya mühafizə qurğularının sayı, ədəd; C - şəhərin zədələnmə dərəcəsi, D=0,7 olan halda iqtisadiyyat obyektlərinin, binaların və ya mühafizə qurğularının dağılması ehtimalı (cədvəl I.2.); Kn - yenidən hesablama (dəqiqləşdirmə) əmsalıdır. Bu əmsal belə tapılır:

K„=—. (1.2.) " 0 , 7

Proqnozlaşdırmanın birinci mərhələsində Kn = 1 götürülür.

Şəhərin zədələnmə dərəcəsi D= 0,7 olduqda

obyektlərin, binalarm və mühafizə qurğularmın dağılma

ehtimallara

Cədvəl 1.2 Mühəndis şəraitinin göstəriciləri Ehtimal Uçqunlara məruz qalmış obyekt və binaların sayı:

Tam və güclü dağıntılar 0,70 Orta dərəcəli dağıntılar, ədəd 0,18

Sığınacaqların sayı:

Dağıdılmış 0,7 Uçqun altında qalmış 0,35

Daldalanacaqlar ın sayı:

Uçqun altında qalmış 0.7 Dağıdılmış

0,45 J Qeydlər:

L Şəhərin zədələnmə dərəcəsi D =0,7 olarkən tam və güclü dağın tların payı (C) şəhərin zədələnmə dərəcəsinə müvafiq gələn rəqəmə bərabədir.

333

2. D > 0,7 olan halda orta dərocQli dağıntılara uidruz qalan obyekt vo binaların sayı obyektlərin ümumi sayı ilə güclü və tam dağıntılara məruz qalan obyektlərin sayı arasındakı fərqə bərabərdir,

3. Güclü və tam dağıntılara məruz qabmş obyekt və binaların sayı bu nisbətdə bölüşdürülür:

40% - tamamilə dağılnuş binalar; 60% - güclü dağılmış binalar. Cədvəl 1.2-də göstərilən ehtimallar metodika üzrə

hesablama nəticələrinin ümumiləşdirilməsi əsasında alınmışdır. Hava verilməsi Uçqun altında qalan sığınacaqların 15%-nə,

eləcə də daldalanacaqlarm 15%-nə hava verilməsi tələb olunur. Binaların uçulmuş və ya zədələnmiş konstruksiyalarının

bərkidilməsi (yaxud tamam uçurulması) tələb olunan sahələrin miqdarı güclü dağıntılara məruz qalmış binaların sayma bərabər götürülür.

Uçqunların həcmi (W) müəyyən olunarkən belə hesab edilir ki, bina güclü sürətdə dağılan halda onun uçqunlarının həcmi tamamilə dağılan haldakından 50% az olur:

M/=(0,5C3 + C,) H - S - dy

100

m^ (1.3.)

burada C3, C4 - binaların güclü və tam surətdə dağıntılara məruz qalması ehtimalı; H - tikintinin orta hündürlüyü m; S-d - nəzərdən keçirilən meydançada tikinti payı; y - tikintinin 100 m^ həcminə düşən uçqunun həcmi çəkisidir.

Kommunal-enerji şəbəkələrində qəza sahələrinin uzunluğu - şəhərin izafi təzyiq AP=30 kPa olan zonasında orta hesabla 1 km^ sahəyə düşən qəzaların sayı haqqındakı məlumat əsasında müəyyən edilir. Hesablamalar göstərir ki, bu zonada 3-4 qəza olacaqdır. Onda şəhərdə qəzaların ümumi sayı bu düsturla hesablana bilər:

P = Sş-OKn; (1.4.)

334

burada Sş - şəhərin sahəsi, km^; C - 2,8-ə bərabər götürülən əmsaldır.

KEŞ-də qəzaların ümumi sayı belə paylaşdınlır: İstilik təchizatı sistemində - 15%; Elektrik təchizatı, su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin

hər birində - 20%; Qəza təchizatı sistemində -25%. Xilasetmə qüvvələri gətiriləcək marşrutlarda uçqun və

dağıntılarla tutulmuş sahələrin uzunluğu şəhərin sahəsindən asılı olaraq, magistralların uzunluğu barədə statistik məlumatları, habelə bu magistralların uçqun qırıntıları ilə tutulması ehtimalı üzrə hesablama məlumatları əsasında qiymətləndirilir. İzafi təzyiq AP>30 kPa olan zonadakı hər 1 km^ şəhər əraziində orta hesabla təxminən 0,5 km uzunluqda sahə uçqunlarla tutulur. Marşrutlarda uçqun və dağıntılarla tutulan sahələrin uzunluğu (2.4) düsturu ilə təyin edilir ki, burada C = 0,35 götürülməlidir.

Mühəndis şəraiti qiymətləndirilərkən əsas göstəricilərdən əlavə, yardımçı göstəricilər də müəyyən edilə bilər ki, bunlara; qırıntıların kənara atılma məsafəsi, uçqunların hündürlüyü, uçqunun strukturu və qırıntıların həcm-çəki xarakteristikaları aiddir.

Nüvə partlayışı ocağında binalar dağılarkən qırıntıların kənara atılma məsafəsi (1) və hündürlüyü (h) müəyyənləşdirilir.

Ümumiləşdirilmiş asılılıqlar belə ifadə edilir:

1=H;H= Y’H

m+SH ,m; (1.5.)

burada H - binanın hündürlüyüdür, m. Uçqunun strukturu və qırıntıların həcm-çəki

xarakteristikaları verilən tövsiyələrə uyğun götürülür.

335

§1.3. XİLASETMƏ İŞLƏRİNİN HƏCMİNİN TƏYİNİ

Qəza, fəlakət və digər fövqəladə hadisə ocağındakı uçqunların həcmi xilasetmə işlərinin miqyasını müəyyən edən əsas göstəricidir,

Liçqunlann həcminin təyin edilməsi üsulu ilə qısa tanış olaq.

Fərz edək ki, nəzərdən keçirilən meydança hüdudlarında müəyyən növ tikinti S(x,u) nisbi vahidlər sıxlığı ilə yerləşmişdir. Belə məlumatı xəritədən və ya plandan əldə etmək mümkündür. Onda x,y koordinatlı meydança üçün bilavastə tikililərlə örtülü sahə (tikili sahə) belə olacaqdır:

O (x, y) = S(x, y) Ax Ay . (1-6.)

Tikintinin həcmini isə bu ifadə vasitəsilə təyin etmək

mümkündür:

Q(x, y) = H(x, y) S(x, y) Ax-Ay; (1.7.)

burada H(x, y) — nəzərdən keçirilən meydançada binaların orta hündürlüyüdür.

Yaşayış məntəqələrində tikintinin dağılmasının xarakteri barədə natural (müşahidə ilə əldə edilən) informasiyanın təhlili göstərdi ki, tam dağıntı zamanı (n dərəcəli dağıntı) binalar tamamilə daş-kəsək qırıntılarına çevrilir və hündür uçqunlar yaranır. Bina tam dağıntı dərəcəsindən bir dərəcə az dağılarkən (n--l dərəcəli dağıntı) hesablama zamanı belə qəbul etmək mümkündür ki, dağıntının həcmi binanın tamamilə dağılması halında yaranan uçqunun təxminən 50 faizinə bərabərdir. Onda meydançanın hüdudları daxilində, zədələyici amilin verilmiş qiyməti şəraitində (1-ci hesablama halı) uçıq[unların həcmini bu düsturla hesablamaq olar:

M[W(x,y)]=(0,5Pn.ı(O3)+P„(O3)]S(x,y)-

336

•H(x, y)y(x,y) Ax Ay; (1.8.)

burada Pn-ı(<I>3) və Pn(03) - O3 intensivliyə malik zədə- lə-yici amilin təsirindən binaların dağılma qanunları ilə müəyyən edilmiş n-1 və n dərəcəli zədələnmə alması ehtimalı; y(x, y) — meydançalar üçün xarakterik olan binaların 1 m^ tikinti həcmində uçqunların payıdır (uçqunların xüsusi həcmidir).

Təxmini hesablamalar üçün uçqunun xüsusi həcmini belə qəbul etmək olar:

• sənaye binaları üçün y=0,2;

• yaşayış binaları üçün y=0,4. Hər bir meydançada uçqunların həcmini sonadək

cəmləşdirməklə zəlzələnin verilmiş intensivliyi şəraitində yaşayış məntəqəsinin hüdudları daxilində uçqunların cəmi həcmini ala bilərik:

M{W) = JJto,5P„(0>.)+P.(<I>,)]S(x. y) • H(x. y) • Y(x, y)cfc(- dy

(1.9.)

Əgər hər hansı meydançada binaların tikinti həcmi haqqındakı informasiya məlumdursa (məsələn, texniki in- ventarlaşdırma bürosunun məlumatlarından), onda meydança hüdudları daxilində uçqunların həcmi aşağıdakılara bərabər olacaqdır:

M[Wj(x,y)] = [0,5Pn-ı(0)3) + P„(cD3)] (1.10.)

Q(x,y)' y(x,y);

burada Q (x, y) — x, y koordinatlı hər hansı meydança hüdudları daxilində binaların tikinti həcmidir.

Bu halda bütün yaşayış məntəqəsində uçqunların həcmi bu düsturla təyin edilir:

M(lV) = |;M[l^(x,y)];

(1.11.) /■1

337

burada M — yaşayış məntəqəsi hüdudları daxilində mey- dançaların sayıdır.

Əgər zədələyici amilin təsiri ehtimal modeli şəklində (2-ci hesablama halı) nəzərdən keçirilirsə, onda meydança hüdudları daxilində uçqunun riyazi gözləmə həcmi bu düsturla təyin edilir:

Mimx. y)l=*]^0,5P„(<I),)+P„(a>.)]^(x. y,<D)S(x, y) •

•>*ınln

H(x,y) 7 (x,y) -Ax-Ay d O.

(1.12.)

Belə halda bütün şəhər hüdudları daxilində uçqunların həcmi bu düsturla hesablanır:

M{W) = j| J [0,5P„-ı(O3) + Pn( O 3)]f(x,y, O )S(x,y)H(x,y)-

sro„

•y(x,y)dOdxdy. (1.13.)

Hər hansı (/-ci) meydançanın hüdudları daxilində binaların

tikinti həcmləri məlum olan halda (1.7), bu meydan- çalardakı

uçqunların həcmləri təsirin ehtimalı modelində bu düsturla

hesablanır:

M [Wj(x,y)l ='j'[0,5Pn-ı(<I>3) + Pn(03)] f(x,y,<D)

Q(x,y)y

(x,y)dO. (1.14.)

Belə halda bütün yaşayış məntəqəsində uçqunların həcmi

cəmləşdirmə qaydası ilə (1.11) təyin edilir.

338

§1.4. TƏMİR-BƏRPA İŞLƏRİNİN YERİNƏ YETİRİLMƏSİ ÜÇÜN TİKİNTİ TƏŞKİLATLARININ

SAYININ TƏYİNİ

Əvvəlki paraqraflarda təmir-bərpa işlərinin həcmindən, bu işlərə cəlb olunan tikinti təşkilatının istehsal imkanlarından və təmir-bərpa işlərinin yerinə yetirilmə müddətindən asılı olaraq bu işlər üçün lazım olan tikinti təşkilatlarının sayı əsaslandırılmışdı.

Zəlzələnin nəticələri adətən, geniş miqyaslı olur və buna görə də zəlzələ zamanı ayrı-ayrılıqda hər bir obyektin deyil, seysmoloji davamlılıq əlamətlərinə görə qruplaşdırıl- mış obyektlərin vəziyyətini qiymətləndirmək lazım gəlir. Lakin ehtimal nəzəriyyəsi bu obyektlərin ümumi sayından «J» seysmoloji davamlılığa malik hansı binaların «i» zədələnmə dərəcəli qrupa düşəcəyini müəyyən etməyə imkan vermir. Bu səbəbdən də bütün hesablamaları «Nümunə bina» adlandırılan bir binanın timsalında və onun ümumi sahəsinin orta qiymətinə görə aparırlar ki, bu sahə belə tapılır:

s„ = «i

(1.15.)

burada rij- şəhər tikintisinin tərkibində J seysmoloji da-

vamlıhğa malik binaların ümumi sayı; Sj - şəhər tikintisinin tərkibində J seysmoloji davamlılığa malik hər bir binanın ümumi sahəsidir.

Yuxanda verilmiş düstura uyğun olaraq, i dərəcəli zədələnmə alnuş J seysmoloji davamlılığa malik obyektlərdə bərpa işlərinin müddəti və ya bu işlərin icrası üçün inşaat işçilərinin sayı, müvafiq surətdə, belə hesablanacaq:

339

.İl,

340

üçüncü dərəcəli zədələnmə alnuş binalar üçün:

N?^=0,36- 0,50-340-10^ 0,02

0,511 = 2325 nəfər.

Dördüncü dərəcəli zədələnmə almış binalar üçün:

N?f=0,48 0,85-340 10^ >0,02

0,564 = 4919 nəfər.

Beşinci dərəcəli zədələnmə almış binalar üçün:

N7=0,08- 10-340-10^-0,02

= 944 nəfər. 0,576

Beləliklə, zəlzələ ocağında təmir-bərpa işlərini yerinə yetirmək üçün fövqəladə hadisələr dövründə aşağıdakı sayda işçilərdən ibarət tikinti təşkilatı hazır vəziyyətdə saxlanmalıdır:

//7 = =163 + 2325 = 2488 nəfər. Təmir-bərpa işlərinin icrası müddəti - ən çoxu 6 aydır.

Tamamilə uçulmuş binaların əvəzinə yeni binalar tikmək

üçün fövqəladə hadisə dövrü başa çatandan sonra, işçilərinin sayı

N 7 = = 4 9 1 9 + 944 = 5863 nəfər

olan tikinti təşkilatını cəlb etmək tələb olunur. Yeni binaların inşa

müddəti üç növbəli iş şəraitində ən çoxu 7 aydır.

Nəticədə qeyd edək ki, zəlzələnin təsirindən sonra tikinti

obyektlərinin vəziyyəti zəlzələnin intensivliyindən asılı olur və

beş zədələnmə dərəcəsi ilə qiymətləndirilir. Zəlzələdən sonra

binaların, qurğuların vəziyyəti barədə faktiki məlumatların

statistik ümumləşdirilməsi şəkil 1.4-dəki qrafiki tərtib etməyə

imkan verdi ki, bu qrafik zəlzələnin intensivliyi və binanın

seysmoloji davamlılığı arasındakı fərqdən ibarət əsas bir

parametrə görə binaların müxtəlif zədələnmə dərəcələri ehtimalını təyin etmək üçündür.

342

Şəkil 1.4. Binaların müxtəlif dərəcəli dağıntılara

məruz qalma ehtimallannm təyini qrafiki

Bu sahəyə aid xarici ölkə məlumatlarının təhlili göstərir ki, zəlzələdən sonra binaların vəziyyətinin qiymətləndirilməsi, eləcə də təmir-bərpa işləri üçün inşaat işçilərinin saymm və işlərin icra müddətinin təyin edilməsi üsulu prinsipcə nə qiymət, nə də kefıyyət baxımından ölkəmizdəkin- dən fərqlənmir.

343

и FƏSİL

RADİASİYA VƏ KİMYƏVİ TƏHLÜKƏLİ

OBYEKTLƏRDƏ QƏZALAR

§2.1. OBYEKTİN ƏRAZİSİNİ RADİOAKTİV ÇİRKIL/ƏNMİŞ QIRINTILARDAN VƏ TORPAQDAN TƏMİZLƏMƏK ÜZRƏ İŞLƏRİN HƏCMİNİN TƏYİNİ ÜSULU

Dağılmış reaktor binasının radioaktiv çirklənmiş qırıntılarından, texnoloji avadanlıqların hissələrindən, habelə reaktor partlayarkən ətrafa atılan radioaktiv çirkli hissəciklərdən ^VES sənaye meydançası ərazisinin təmizlənməsi - işlərinin həcmi reaktorun tipindən və binanın tikinti həcmindən asılı olur. Əldə olan məlumatlara görə, VVER- 1000 tipli reaktorun yerüstü binasımn həcmi təxminən 20 OOOm^, 21,0 X 21,6 X 25,6 m ölçülü RBMK-1000 reaktorların kı isə 11000 m^-ə qədərdir. VVER-400 reaktoru binasının tikinti həcmi təxminən 5000 m^ təşkil edir. Yerüstü binaların divarlarının qalınlığı 0,5-0,6 m olur. Məlum məlumatlara görə, sənaye binalarının güclü və tamamilə dağılması hallarında tikinti həcminin hər min kubmetri üzrə 40-dan 100 m-'’-dək uçqunlar yarana bilər.

Bu zaman, WER-1000 və RBMK-1000 reaktorları dağılarkən ətrafa atılan yüksək dərəcədə radioaktiv çirklənmiş qırıntıların həcmi 500-800 m^-ə çata bilən uçqunlar törədir.

Qırıntıların xeyli qisminin müxtəlif səmtdə onlarla metr ətrafa atılması və stansiyanın sənaye meydançasının bütün :=»razisində güclü radioaktiv çirklənmə törətməsi mümkündür.

344

AES“in sənaye meydançasının ərazisində yüksək radiasiya fonunu zəiflətmək, həmçinin radioaktiv hissəciklərin çirkli sahələrdən küləklə digər sahələrə aparılması təhlükəsini azalt-maq üçün müxtəlif mühəndis-texniki tədbirlər (MTT) görmək lazımdır. O, cümlədən:

• AES-in ərazisinin tikinti konstruksiyaları və texnoloji avadanlıqların qırıntılarından təmizlənməsi;

• AES ərazisində dağılmış reaktor binasından (reaktor blokundan) 20-30 m məsafədəki sahələrdə qalınlığı 15-20 sm olan asfalt və ya beton ekranlar düzəldilməsi. Bu məsafədəki sahələrdə çirklənmənin səviyyəsi xeyli yüksək olur və dağılmış reaktordan ətrafa fasiləsiz surətdə radioaktiv hissəciklərin atılması nəticəsində daha da yüksələ bilər;

• Sənaye meydançasının ərazisində ot örtüklü və ya örtüksüz torpaq sahələrindən radioaktiv maddələrlə çirklənmiş torpağın ən azı 10 sm qalınlığında qatının qazılıb çıxarılması və oraya radioaktiv hissəciklərin yayılmasının qarşısını alan məhlul hopdurulması.

Çernobil AES-də qəzanın nəticələri aradan qaldırılarkən sənaye meydançasının ərazisini dağılmış binaların radioaktiv çirkli qırıntılarından (uçqunlarından) təmizləmək üçün yüksək dərəcədə mühafizəyə malik, radiasiyanı zəiflətmə əmsalı Ks = 1000 dəfə və daha artıq olan İMR markalı torpaqqazan maşından istifadə edilirdi. Bu maşınların quruluşu operatorlar və sürücülər maşınlardan çıxmadan, uçqunları söküb özlərinin avtomatik surətdə bağlanan xüsusi konteynerlərinə yüksəlməyə imkan verir.

Bir tMR maşının məhsuldarlığı (Pim) saatda 20-25 m^- ə çatır.

Uçqunun sökülməsi müddəti (Tra/.) bu düsturla müəyyən edilə bilər:

Traz~ Vzav/(Pim * K.v * u), saat; (2.1.)

345

burada Vzav - sökülməsi lazım gələn uçqunun həcmi, m^;

Pi Tt - İMR-in məhsuldarlığı, mVsaat; Kv- maşından is- tifadə olunmasının vaxt əmsalıdır. Radioaktiv çirklənmiş ərazidə iş şəraiti üçün Kv = 0,7-0,8-ə bərabər götürülə bilər, n - uçqunun sökülməsində işləyən İMR maşınlarının sayı- dır.

Ərazidə beton (yaxud asfalt) ekran düzəldilməsi aşağdakı işlərdən ibarətdir:

•Çirkli torpaq qatının 10 sm qalınlıqda qazılıb çıxarıl- ması;

•Beton (asfalt) qarışığının beton zavolarından gətirilmə- si, qarışığın xüsusi (və ya standart) mexanizmlər, İMR ma- şını, yaxud radiasiyanı zəiflətmə əmsalı K3 = 800 olan kabi- naya malik buldozer vasitəsilə hamarlanması. Beton qatı- şığını gətirmək üçün mikserinin həcmi 4 m^ olan «mikser» tipli betondaşıyan maşından və ya kuzasınnı həcmi 2-3 m^ olan yükünü özüboşaldan maşından istifadə etmək olar.

Betonun lazımi miqdarı (Vbet) bu düsturla hesablana

bilər:

Vbet=d • Sb-ns!, m^; (2.2.)

bursıda d - beton ekranın bir qatının müəyyən edilmiş qahn- lığıdır (0,15 - 0,20 m qəbul edilə bilər, çünki bu qalınlıqda beton qatı şüalanmanın dərəcəsini 3-4 dəfə zəiflədir);

Sb - sənaye meydançasının betonla örtülən əraziçinin sahəsi;

ıisi -meydançaya tökülən beton qatlarının sayıdır.

Beton ekranların düzəldilməsi müddəti iş yerinə gətri- lən betonun həcmindən asılı olur. Çernobil AES-in təcrübəsi göstərir ki, bir mikser 10-25 km məsafədən saatda 4-dən 8m^-a qədər beton qatışığı gətirə bilər.

346

Beton ekran düzəldilməsinin konkret müddətini bu düsturla təyin etmək mümkündür:

Tekr~Vbct/ (Pmik ' Kv’ Umik)» Saatj (2.3.)

burada; Vber ekran düzəltməyə lazım olan betonun həcmi, m^;

Pmik - beton daşıyarkən miskerin (yükünü özüboşaldan maşının) məhsuldarlığı, m^/saat. Məhsuldarlıq mikser üçün 4-8 mVsaat, yükünü özüboşaldan maşın üçün 4-7 rn^/ saat götürülə bilər. Kv -nəqliyyat vasitələrindən istifadə olunması əmsalı, Kv = 0,6-0,8; nmik - mikserlərin, yaxud özüboşaldan maşınların sayı, ədəd.

AES-in sənaye meydançasının ərazisində radioaktiv hissəciklərlə çirklənmiş SOm^-dən artıq sahələrin betonla örtülməsi zamanı, texniki şərtlərə görə, deformasiya tikişləri düzəldilməsi tələb olunur. Buna görə də betonlanacaq sahədə torpağın üst qatı qazıhb çıxarılandan sonra orada təməl olaraq taxtadan 6x3 m və ya 6x6 m ölçülü özəklər (şəbəkə) düzəldilir. Tökülən hər Im^ beton üçün uzunluğu 5 m, eni beton qatının qalınlığına bərabər olan 5-6 ədəd taxta sərf edilir.

AES-in sənaye meydançası ərazisində çirklənmiş torpağın üst qatının qazılıb çıxarılması işi İMR maşınının tiyəsi və ya mühaifızə olunan kabinəli (K? = 800-1000) l^uldozcr vastəsilə icra edilir. Qazılıb çıxarılmış torpaq qalacjlanır və mühafizə olunan kabinəli (K3= 100-1000) ekskovator vasitəsilə yükünü özüboşaldan maşınların kuzalannda qoyulmuş konteynerlərə yığılıb basdırılma yerlərinə daşınır. Torpağı qazıyarkən və konteynerlərə doldurarkən tozu azaltmaq məqsədilə, ekskovatorun kabinəsində qoyulmuş xüsusi qab vasitəsilə torpağa su çiləyirlər, torpağı qazılmış sahəyə isə bərkiyərkən qoruyucu plyonkaya (örtüyə) çevrilən xüsusi qatı maddə tökürlər.

347

Qazılıb çıxarılan torpağın həcmi (Vsrez) təmizlənən meydançanın ölçülərindən, IMR maşınının və ya buldozerin bir dəfəyə qazıdığı torpaq qatının qalınlığından asılı olur və bu düsturla müəyyən edilə bilər:

Vsrez = d • S • nsi, m}. (2.4.)

burada d - bir dəfəyə qazılan torpaq qatının qalınlığı, m; S - sənaye meydançası ərazisinin çirkli torpağı qazılan sahəsi, m^; nsi - qazılan torpaq qatlarının sayıdır.

İMR maşınından və buldozerdən istifadə edərkən qazılan torpaq qatının qalınlığı 10 sm-ə çata bilər.

Sənaye meydançasının ərazisində torpaq qatını qazıb çıxarırkən İMR maşınının məhsuldarlığı 800-dən 1200 mVsaata qədərdir.

Radioaktiv çirkli torpağı qazılıb çıxarılmış sahələrdə qoruyucu örtük yaratmaq üçün müxtəlif səthi aktiv maddələrdən və ən əvvəl meşə-kimya sənayesinin tullantılarından: sulfıt-spirt məhlulu, sulfıt-sellüloid tortası, bitum emusiya- sından və s.-dən istifadə edilə bilər.

Bu tərkiblərin su məhlulları bərkiyərkən lazımi dərəcədə möhkəm qoruyucu örtük (qabıq) yaradırlar ki, o, hətta yağışlı havada 7-10 gün yararlı qalır.

Məhlullar ARS-14, yaxud ARS-15 tipli çiləyici- yuyucu maşınlar vasitəsilə sahələrə çilənir.

Maşınlardan hər biri hər Im^ səthə 1-1,5 1 məhlul sərf etməklə və iki dəfə doldurularkən 1 saat ərzində 4-5 min m^ sahəyə məhlul çiləyə bilir. ARS-15 maşınının çəninin tutumu -25001, ARS-14 maşınınınkı isə 20001-dir.

Məhlul çiləmək üçün həmçinin, sisteminin tutumu 6- 10 min litr olan şəhər kommunal təsərrüfat çiləyici-yuyucu maşınlardan da istifadə etmək mümkündür. Yolların hərə

348

kət hissəsinin vəziyyətindən və torpaq sahələrdə hərəkətin sürətindən asılı olaraq belə maşınların məhsuldarlığı saatda 10000 m^ və daha artıq ola bilər.

Radioaktiv çirkli ərazilərdə işlədilməsi üçün bütün bu maşınlarda ionlaşdırıcı şüalanmaların təsirindən mühafizə olunmuş kabinkalar düzəldilməlidir.

§2.2. RADİOAKTİV ÇİRKLƏNMİŞ QIRINTILARIN

VƏ TORPAĞIN XÜSUSİ QƏBİRİSTANLIQDA BASDIRILMASI

Radioaktiv qırıntıların və çirkli torpağın basdırılması üçün xüsusi radiasiya qəbiristanlığı - adətən quru torpaqlı sahələrdə qazılan və tutumu basdırılacaq qırıntıların həcminə bərabər olan çaladan ibarətdir.

Çalanı qazarkən çıxarılan torpaq, çalaya, qırıntılar basdırılnadan sonra yerindəcə hamarlanır ki, bu da çalanın ümumi dərinliyini artırmağa, habelə radioaktiv çirklənmiş uçqun qırıntılarını və torpağı çalaya yığandan sonra üstdən tökülən torpaq qatının lazımi qalınlığını təmin etməyə imkan verir. ÇAES qəzası zamanı çirkli qırıntıların basdırılması təcrübəsinə görə, üstdən tökülən torpağın qalınlığı ən azı 0,8-1,0 m, çalanın dibi isə qrunt sularının səviyyəsindən ən azı 1,5-2 m hündürdə olmalıdır. Belə halda hidroizolya- siya düzəltmək nəzərdə tutulmaya bilər.

Xüsusi qəbiristanlıq, adətən qrunt sularının səviyyəsi 5-6 m-dən yüksək olan sahələrdə qazılır. Bu zaman çalanın dərinliyi 4 m-ə qədər ola bilər. Qrunt sularının səviyyəsi daha yüksək olan hallarda çalanın dibində, habelə çalanın bütün divarlarının aşağı hissələri boyu gildən və ya betondan qalınlığı ən azı 10-15 sm olan hidroizolyasiya qatı düzəldilir.

349

Çirkli qırıntılar və torpaqla doldurulandan sonra çalanın üstü su keçirməyən örtüklə (tol, ruberoid) və digər hid- roizolyasiya materialları ilə bərkidilir və torpaqla örtülür. Çalanın üst hidroizolyasiya qatı çalaya su keçməsinin və radioaktiv' hissəcikləri yumasının qarşısını almaq üçündür.

Çalanın dibindəki və divarlarının aşağı hissəsi boyu 0,5-1 m hündürlüklü hidroizolyasiya qrunt sularının mövsüm və gözlənilmədən yüksəlməsi hallarında ona radioaktiv hissəciklər qarşısını almağa imkan verir.

Xüsusi qəbiristanlıq üçün çala qazıyarkən çıxarılan torpağın həcmi, basdırılması lazım gələn radioaktiv materialların həcminə bərabər olmalıdır. Basdınlacaq qırıntıların həcmi (Vqr) və çalanın dərinliyi (H) məlum olan hallarda çalanın ölçüləri bu düsturla təyin edilə bilər:

гр m3; (2.5.)

burada Vqr - basdırılacaq radioaktiv çirklənmiş qırıntıların və torpağın, habelə uçqunun həcmi, m^; BB VƏ BH -çalanın üstdə və dibdə eni, m; L$r - çalanın orta uzunluğu (LB+LH)/2, m; H - çalanın dərinliyidir, m.

Basdırılası radioaktiv çirkli materialların konkret həcmi məlum olmayan hallarda çalanın ölçüləri: dibdə uzunluğu 30-50m, eni 6-10 m götürülə bilər. Divarın mailliyi 1.1 və çalanın dərinliyi 3-4 m olarkən, üstdə çalanın uzunluğu 40- 60m, eni isə 12-18 m-ə çata bilər. Belə çalanın həcmi təxminən 3 000 olacaqdır.

Xüsusi qəbiristanlığın qazılması aşağıdakı işlərdən ibarət olur: buraya yol salınması, meydançanın kollardan və bitki örtüyündən təmizlənməsi; torpağın laylarla qazılıb çıxarılması və bir yerdə qalaqlanması; qazılan torpağın çala ətrafı sahələrdə hamarlanması. Çalanın qazılması torpağın

350

qalaqlanma yerinə daşınması və hamarlanması işləri İMR maşım və ya buldozer vastəsilə icra edilir; bu maşınlar çalanın uzunluq oxu boyunca hərəkət edərək ardıcıl surətdə torpaq qatlarını 10-15 sm qalın-lıqda qazıyır və maşının qa- zıyıcı tiyəsi qarşısına yığılan torpağı qalaqlama yerinə itələyir.

Torpaq qalaqlanan meydança ilə çalanın baş tərəflə- rindəki apparellərin kənarları arasında eni 10-15 metr olan keçid yeri qalmalıdır ki, çirkli qırıntı və torpaq daşıyan maşınlar yükünü çalaya boşaldandan sonra dönüb geri qayıda bilsinlər.

Xüsusi qəbiristanlığın çalasının qazıma müddəti İMR və buldozerin gücündən və dartıcı qabiliyyətindən asılı olur. İMR maşını və DZT-250 tipli buldozerlərin iş təcrııbəsindən məlumdur ki, bu maşınların çala qazmaq üzrə məhsuldarlığı saatda 80-dən 150 m^-dəkdir.

Yumşaq gildən, yaxud betonsahnan 10-15 sm qalınlığı hidroizolyasiyanın həcmi bu düsturla tapıla bilər:

Vhidr - dr*BH‘LH+dr-2Hr(LH+BH), m^; (2.6.)

burada dr - hidrozalizasiya qatının qalınlığı (ən azı 15-20 sm), m; BH - çalamn dibdə eni, m; Hr - çalanın yan divarlarında hidroizolyasiya qatının hündürlüyü ( Hr = 0,5-0,8); LH - çalanın dibdə uzunluğudur, m.

§2.3. AES-də QƏZAI.AR ZAMANI İÇMƏLİ

SUYUN MÜHAFİZƏSİ TƏDBİRLƏRİ

Çernobil AES-də qəza nəticələrinin aradan qaldırılması təcrübəsi göstərdi ki, çaylarda və kanallarda suyun çirklənməsi təhlükəsinin azaldılmasının əsas səmərəli üsulları bunlardır:

351

• AES-in çirklənmiş ərazisinin ətrafında radioaktiv hissəciklərin çaylara, su hövzələrinə və qrunt sularına düşməsinin qarşısını alan qoruyucu bəndlər, «torpaqda divarlar» düzəldilməsi;

• İri çayların məcralarında çay sularına və lil çöküntülərinə qarışımş radioaktiv hissəciklərin geniş yayılmasının qarşısını almaq üçün lilsaxlayan tərtibatların düzəldilməsi;

• Kiçik çaylarda və kanallarda daşqın və qar əriyən mövsümlərdə ətrafdan radioaktiv hissəciklərin yuyulub bu çay və kanallara gətirilməsinin qarşısını alan süzücü və bütöv bəndlərin düzəldilməsi.

Qrunt və çay sularının çirklənməsi təhlükəsini azaldan birinci və ikinci üsullar xüsusi texnikadan və texnologiyalardan istifadə etməklə yerinə yetirilir.

Çernobil qəzasımn nəticələri aradan qaldırılarkən suyun mühafizəsi tədbirləri arasında kiçik çaylarda və kanallarda süzücü və bütöv bəndlərin düzəldilməsi üsulundan daha geniş istifadə olunurdu.

Bu məqsədlə ÇAES zonasının 30 km ərazisi hüdudlarında

aşağıdakı müxtəlif hazırlıq tədbirləri görülmüşdü: •

• Təhlükəli radioaktiv çirklənmə zonasının ərazisindəki çayların, kanalların, iri yarğanların sayı müəyyən edilmişdi;

• Daşqınlar dövründə çayların yə mərzlərin eni və dərinliyi, çayların, yarğanların, subasar sahələrin ölçüləri və sahillərin mailliyi, habelə hər bir çay kanalı, yarğana suyığı- lan ərazilərin sahələri müəyyən edilmişdi;

• Yağıntı və qarın əriməsi dövrlərində müxtəlif şəraitdə suaxarların həcmi üzrə müxtəlif hesablamalar aparılmış və bəndin hündürlüyü, uzunluğu və eninin qiymətləri müəyyən edilmişdi.

Bənddə istifadə olunacaq torpağın və süzücü materialların (əsasən siolitlərin) ümumi həcmi bu düsturla müəyyən edilə bilər:

352

f'». = +1H) + (-4 + 2İ/ + /!,), m3; (2.7.)

burada L,H - bəndin uzunluğu və hündürlüyü, m; A - üstdən bəndin eni (torpağın buldozerlə sıxlaşdırarkən ən azı 3 m götürülür); hp,Bp- mərzdə çayın dərinliyi və enidir, ra.

Bütöv bəndlər, adətən, yaxın sahələrdən torpağı qa- zıyıb daşımaq, yaxud skreperlə kəsmək üsulu ilə yerli torpaqdan düzəldilir. İşlər skreperlər, buldozerlər, yaxud ekskavatorlarla icarə edilə bilər.

Yamaclar daşla, beton lövhələrlə, çimlə bərkidilir.

Süzücü bəndlərdə, onların yatağı, adətən, but daşı ilə örtülür. Bəndin yamacına su gələn tərəfdən (yuxan byefdə) süzücü material qatı - qalınlığı 1 m-dən artıq olan s iolit daşı döşənir. Bu qatın üstündən isə 0,5-1,0 m qalınlıqda (bəndin hündürlüyündən asılı olaraq) çınqıl, yaxud qırma daş tökülür.

Bütöv bəndlərin tikilməsi müddəti mövcud yerqazan maşınların tipindən və sayından asılı olaraq müəyyən oluna bilər.

Torpağı buldozerlə bəndin yaxınlığında qazıyarkən və ya 50 metrədək məsafəyə daşıyarkən buldozerin məhsuldar- hğı saatda 100-200 m^ ola bilər. Torpağın daşınması məsafəsi 100 m-dək artarkən buldozerin bəndə torpaq tökmək üzrə məhsuldarlığı təxminən 2 dəfə (50-100 m^/saat) azalır.

Skreper, torpaqqazan - nəqliyyat vasitəsi olmaqla, torpağın qazılması və bir km-dək məsafəyə aparılması üçün səmərəli işlədilə bilər. Bu halda calo\oınun (təknəsinin) tutumu 6-10 m^ olan skreperin məhsuldarlığı 50-100 m^/saat təşkil edir.

353

§2.4. AES-də QƏZA ZAMANI RADİOAKTİV ÇİRKLƏNMİŞ MEŞƏ SAHƏLƏRİNİN

KONSERVASİYASI ÜZRƏ MÜHƏNDİS-TEXNİKİ TƏDBİRLƏRİN HƏCMİNİN VƏ İCRA

MÜDDƏTLƏRİNİN TƏYİNİ

ÇAES-də qəza zamanı radiasiya şəraitinin təhlili göstərdi ki, radioaktiv buludun hərəkət istiqamətindəki meşəlik sahələrdə radioaktiv çirklənmənin səviyyəsi açıq sahələrdəkindən 1,5-2 dəfə artıq olur və 50 mR/saatdan 1600 mR/saat-dək dəyişir. Bunun əsas səbəbi yarpaqların, xüsusən də şax budağın yüksək tutma qabiliyyətidir. Belə ki, bunların səthi radioaktiv buludla daha geniş təmasda olur və radioaktiv hissəcikləri tutub saxlaya bilirlər.

Stronsium-90 və sezium-137 maddələrinin radioaktiv hissəciklərinin yarpaqlara və şax budaqlara təsiri bunların məhvinə səbəb olur, ağacların gövdəsi isə, güclü külək və ya yanğın zamanı ikinci çirklənmə mənbəinə çevrilir.

Radioaktiv maddələrlə çirklənmiş meşə sahələrinin konservasiya edilməsinin aşağıdakı üsulları məlumdur:

1. Mişarlanmış meşənin (ağacların) torpağa «basdırılması» ilə birlikdə sahənin su ilə yuyulması.

2. ÇirkIi odunu (ağacları) xüsusi sobalarda yandırmaq və tüstü aerozolunun narın halda təmizlənməsi.

3. Ağacın süni (sürətlə) çürüdülməsi. 4. Kəsilmiş (yığılmış) gövdə və şax budaqların quru

torpağa basdırılması (torpaqlanması).

ÇAES qəza zonasında çirklənmiş meşənin konservasiya təcrübəsi və bu sahədə aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, ən səmərəli üsul-mişarlanmış ağac gövdələrinin, budaqlarının, habelə kolların quru torpağa basdırılmasıdır. Bu zaman aşağıdakı tədbirlər və ya işlər yerinə yetirilmişdir:

354

1. Radiasiya kəşfiyyatı aparmaq, radiasiya fonunu 5-7 dəfə zəiflətmək və iş aparılmasının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə ağacların arasına 0,3-0,5 m qalınlıqda quru və təmiz ilkin qum qatı tökmək.

2. Ağacları qırmaq, şax budaqdan təmizləmək, qalaq- lamaq və qalağı İMR maşım, yaxud buldozerin tırtılları altında basıb sıxlaşdırmaq.

3. Sıxlaşdırılmış bu «uçqunun» üstünü 0,5-0,7 m qa- İmlıq-da torpaq qatı ilə örtmək.

4. Yaranmış «təpənin» üstünə münbit torpaq qatı tökmək və orada ot, yaxud kol bitkiləri əkmək.

Bu işlər görüləndən sonra yaranmış «təpənin» səthində çirklənmənin səviyyəsi 100 dəfədən artıq zəifləyəcəkdir (torpağın 1 metr qalınlığı 7 yarım - zəiflətmə qatına bərabərdir 2^ = 128 dəfə).

Radioaktiv çirklənmiş meşəlik sahələri konservasiya etməyə başlamazdan əvvəl bu sahələrin ətrafında hündürlüyü 1-1,5-in olan torpağı səddi düzəldir ki, bundan məqsəd - radioaktiv hissəciklərin yağış və qar suları vasitəsilə yuyulub kənara çıxarılmasının qarşısını almaqdır. Belə sədd torpağı yol tərəfdən və açıq sahələrdən qazıyıb meşə tərəfə tökməklə düzəldilir. Bunun üçün mühafizə edilmiş kabinkaya malik (Kz = 80-100 olan) BAT -M, yaxud İMR maşınlarından istifadə edilir. Meşə sahələri ətrafında sədd düzəldərkən BAT və İMR maşınlarının məhsuldarlığı 100- 120 mV saatdır.

Bundan əlavə, meşə sahəsində eni 3,5 m olan yanğından mühafizə zolaqları düzəldilir ki, bu zolaqlar kollardan, digər bitki örtüyündən açıq torpaq qatmadək təmizlənir. Daimi radiasiya kəşfiyyatı (sutkada ən azı 2 dəfə) aparılır. Yanğından mühafizə zolaqları arasındakı məsafə 50-100 m olur. Zolaqları bitki örtüyündən təmizləmək üçün mühafizə əmsalı Kz = 80-100 olan kabinkalı İMR və BAT-M maşm-

355

larından istifadə edirlər. Yanğından mühafizə zolaqlarının təmizlənməsində İMR və BAT-M maşınlarının məhsuldarlığı saatda 200-400 m təşkil edir.

Konservasiya ediləcək meşənin ümumi sahəsi-eni 20 m, uzunluğu 50 m və sahəsi 1000 m^ olan iş sahələrinə ayrılır. Hər bir belə sahədə torpaq daşıyan yük maşınlarının iri ağac qrupları arasından keçə bilməsi üçün 2-3 müvəqqəti keçidlər düzəldilir. Belə hazırlıq işləri İMR maşınları və buldozerlərlə yerinə yetirilir.

Ağacların arasına ilkin təmiz qum qatı tökülməsi işləri yükünü özüboşaldan maşınlar, qumu ağacların arasında hamarlamaq işi isə buldozerlər vasitəsilə icra edilir ki, bu maşınların şüalanmam ən azı 8-10 dəfə zəiflədən kabinkala- rı olmalıdır. İlkin tökülən təmiz qum qatının həcmi (Vqr p) hər bir iş sahəsində (lOOOm^ və qatın qalınlığı 0,3-0,4 m olan halda) cəmi 300-400 m^ təşkil edər.

İş sahələrinə ilkin qum qatı tökmək üçün tələb olunan

yükünü özüboşaldan maşınların sayı (Nc) bu düsturla müəy- ən edilə bilər:

Nc=VQr.p/(Ec- np- Ku), maş/saat (2.8.)

burada Vqr.p - iş sahəsinə tökülən ilkin qum qatının həcmi, m^; Ec

-yükünü özüboşaldan hər maşında daşman torpağın tutumu (2-3 m^); np - yükünü özüboşaldan avtomobilin 1 saat ərzində etdiyi reyslərin sayı. Daşıma məsafəsi 5-7 km olan və torpağı 1 ekskavator 3mkləyən hallarda np saatda 2- 4 reysə bərabər hesab edilə bilər; Ku - avtomobilin iş dövründən istifadə olunması əmsalıdır, Ku =0,5.

Ağacların arasına yükünü özüboşadan maşınların tökdüyü torpağı yaymaq (hamarlamaq) üçün D3-27 buldozeri işlədilir. Onun məhsuldarlığı saatda 40-60 km-dir.

356

Məsələ 1. İş sahəsinə Vqr.p = 300-400 həcmində ilkin qum qatı tökmək üçün saatda 3 reys (пр = 3) etmək və avtomobildən istifadə əmsalı (Ku = 0,5) olmaq şərtilə kuzasının tutumu 2-4 m^ (E = 3m^) yükünü özüboşadan avtomobillərin lazımi sayım (Nc)

təyin etməli. Hər növbədə fasiləsiz iş müddəti 4 saatdır.

НэШ:

7.8 düsturu üzrə, Vqr.p = 300m^ olarkən;

Nc= 300/(3* 3* 0,5) « 67 maşın/saat.

Vqr.p = 400 m^ olarkən:

Nc = 400/(3 • 3 * 0,5) « 88 maşın/saat.

Radioaktiv çirklənmiş sahələrdə şəxsi heyətin fasiləsiz iş müddəti 4 saat olan halda, 1000 m^ sahəyə ilkin qum qatı tökmək işlərinin icrası üçün ən azı 17-22 yükünü özüboşal- dan avtomobil tələb olunur.

Ağacları qırmaq, şax budaqdan təmizləmək, onları bir yerə qalaqlayıb onu sıxlaşdırmaq işləri üçün «Drujba» və «Ural-2» tipli motomişarlardan istifadə olunur. Ağacların mişarlanması və şax budaqdan təmizlənməsi işlərinin həcmi (Vsp.ı) meşənin sıxlığından, ağaclann diametrindən və hündürlüyündən asılı olur:

Vsp.ı.=Kkp-Vik+Kcp-Vicp, m3/ha; (2.9.)

burada Kkp və Kcp - 1 hektar meşədəki iri və orta diametrli ağacların miqdarıdır. Meşənin sıxlığı dərəcəsindən asılı olur və cədvəl 2.1-dən hesablana bilər; Vik və Vicp iri və orta diametrli bir ağacın həcmi, m^, cədvəl 2.1-dən hesablana bilər.

Məsələ 2. Orta sıxhğa malik 1 000 m^ meşə sahəsində mişarlanan iri və orta diametrli ağaclann həcmini təyin etməli.

357

HəlU:

Cədvəl 2 l~dən orta sıxlıqlı meşə üçün:

Kkp= 200 ağac/ha; Kcp = 340 ağac/ha; Vikp =1,6 m^; Vicp= 0,9m3;

Vsp.ı = 200 • 1,6 + 340 • 0,9 = 626 m^/ha.

lOOOm^ olan bir iş sahəsi 0,1 hektar (ha) təşkil edir; onda iş sahəsində mişarlanan ağacların həcmi: 626 *0,1 = 62,6 m^ ola-caqdır.

Meşənin xarakteristikası

Cədvəl 2.1

Sıra

№- si

1 hektar meşədə ağacların sayı (Kkr)

Ağacların

xarakteristik

ası

Ağac -larin dia- met- ri, sm

Ağaci arın orta hündü r-lüyü, m

Bir ağacı n həcmi (Vı), m^

Sıx

me şə

Orta

sıxlıqlı

meşə

Seyrək

meşə

1 320 200 130 iri diametrli

ağaclar >32 20 1,6

520 340 300 Orta diametrli ağaclar

24-31 15 0,6

3 122 750 450 Xırda diametrli ağaclar

12-23 5-15 0,75

Ağacların mişarlanması, şax budaqdan təmizlənməsi, qalaqlanmış şax budaqların tırtıllı texnika isə basılıb sıxlaş- dırılmas:. üçün tələb olunan vaxt mişarların məhsuldarlığından, onların sayından və istifadə edilməsinin səmərəliliyindən asılıdır və bu düsturla hesablanır:

358

Tsp.ı=Vsp.ı/Pp-Ki (2.10.)

burada Vsp.ı. - meşənin 1 hektar sahəsində iri və orta diametrli ağacların həcmi, m^; Pp - mişarın məhsuldarlığıdır; «Drujba» mişarı üçün ömVsaat; «Tayqa» mişarı üçün - 4mVsaat; «Ural-2» mişarı üçün 7,2mVsaata bərabər götürülə bilər.

Məsələ 3. Orta sıxlıqh meşənin 1 hektar sahəsində iri və orta diametrli ağacların mişarlanmasma sərf edilən vaxtı təyin etməli. «Drujba» mişarlarının məhsuldarlığı - 6 mVsaat, «Ural-2» mişarının məhsuldarlığı - 7,2 m Vsaatdır. Mişarlanan ağacların həcmi, 2-ci məsələdən məlum olduğu kimi, 626 m^/hektara bərabərdir.

sp.l.

Həlli:

. 626

*60,5 209

burada Tsp.ı. - ağacların mişarlanması müddətidir.

Sahəsi 1000 m^ (0,1 hektar) olan iş sahəsində bir mişarla mişarlama müddəti 209 x 0,1 = 20,9 maşın-saat olacaq. «Drujba» və «Tayqa» tiph 3-4 mişar işlədilərkən iri və orta diametrli ağacların mişarlanması müddətiııi təxminən 8 saat və ya 4 saat davam edən iki iş növbəsi təşkil edəcəkdir.

Mişarlannuş ağaclardan və onların şax budaq larından ibarət sıxılmış «uçqunun» üstünün, habelə bitki örtüyünün üstünün təmiz torpaqla örtülməsi - meşəlik sahəyə ilkin təmiz qum qatı tökülməsi üzrə yuxarıda göstərilən texnologiyaya uyğun yerinə yetirilir. Sıxılmış «uçqunun» üstünün örtülməsinə ilkin təmiz qum qatı tökülərək olduğundan 2 dəfə artıq həcmdə torpaq lazım gələcəyi üçün, yükünü özü-

359

boşaldan avtomobillərin iş növbələrinin sayım da 2 dəfə artıracaq, 1- ci məsələdəki üçün, yükünü özüboşaldan avtomobillərin iş növbələrinin sayını da 2 dəfə artıracaq, 1 - ci məsələdəki rəqəmlərə uyğun, 134-dən 176 maşın-saata çatdırmaq tələb olunur. Belə halda isə, 8 saat, yəni iki növbədə işləyərkən kuzasının tutumu təxminən 3m^ olan 17-22 yükünü özüboşaldan avtomobil lazımdır.

Bütün deyilənlərin qiymətləndirilməsi əsasında müəyyən etmək mümkündür ki, meşənin çirklənmiş sahələrinin konservasiyası üzrə işlərin icrası üçün sahəsi 1000 m^ olan hər bir meydaçasında fasiləsiz iş aparmaqdan ötrü aşağıdakı mexanizasiya vasitələri kompleksi və göstərilən sayda şəxsi heyət hazırlamaq lazımdır:

• Şüalanmanı zəiflətmə əmsalı ən azı 200 olan İMR maşını

- 2 ədəd;

• Şüalanmanı ən azı 10 dəfə zəiflədən kabinkalı DZ- 27

tipli buldozer - 2 ədəd; • Yükqaldırma qabiliyyəti 5-7 ton və kuzasının tutumu 2,5

- 3 m^ olan 25-35 yükünü özüboşaldan avtomobil; • «Drujba» və «Tayqa» tipli motomişar - 3-4 ədəd; • Təknəsinin (çalovunun) tutumu 0,5 - Im^ olan

ekskavator - 2 ədəd (karxanada); • Radiasiya kəşfiyyatı cihazları - 2 komplekt; • Şəxsi heyət (iki iş növbəsində) 60-80 nəfər, o cümlədən

buldozerçilər - 4 nəfər, sürücülər - 40-50 nəfər, meşə mişarı maşınlarının mexanikləri 6-8 nəfər, kəşfiyyatçı dozi- metriçilər - 2 nəfər.

Qeyd: İMR-in, buldozerlərin və digər mexanizasiya vasitələrinin sayının artıq götürülməsi (hesablamalarla müqayisədə 20-30%) - torpaq tökərkən, ağacları kəsərkən və şax budaqdan təmizləyərkən, ərazidə radiasiyanın səviyyəsi yüksək olan hallarda digər işlərin fasiləsizliyini təmin etmək, habelə texnika sıradan çıxan hallar üçün ehtiyatlar yaratmaq üçündür.

360

Şəxsi heyətin çiyinlikli kaskalan, əlcəkləri, reıspiralor- lan, o cümlədən, «Lepestok» tipli respiratoru olmalı, habelə onların fasilədə qısa müddət daldalanması üçün mühafizə qurğusu nəzərdə tutulmalıdır. Bu məqsədlə ÇAES-də kəşfiyyat transportyorundan istifadə edilirdi.

ÇAES-də qəza zamanı 20 hektara qədər çirkli meşə sahəsinin konservasiyası üzrə mühəndis-texniki işlərin yerinə yetirilməsi təcrübəsi göstərdi ki, bu məqsəd üçün ayrılmış qüvvə və vasitələr kompleksinin fəaliyyətinin dəqiq təşkili sayəsində yuxarıdı göstərilən texnologiya üzrə konsıervasiya olunmuş «çirkli» meşə sahəsinin səthində çirklənmə səviyyəsinin ölçülməsi üzrə radiasiya kəşfiyyatının nəticələrindən məlum oldu ki, 1997-ci ilin ortalarında çirklənmənin səviyyəsi 1000 mR/saatdan artıq olan bir sıra sahələrdə bu səviyyə 10-20 R/saatadək azalmış, ətraf mühitdəki fona yaxın (15-20 mR/saat) olmuşdur.

Meşə «qalaqları» üzərinə 0,7-1,0 m qalınlığında torpaq tökülməsi üzrə tədbirin səmərəsinin hesablanması göstərdi ki, belə hallarda tökülmüş torpaq qatının səthində radiasiyanın səviyyəsi 100 dəfədən çox zəifləyir. Hesablamalarda belə qəbul edilmişdi ki, torpağın yarımzəiflətmə qatının qalınlığı 11-12 sm-dir. Torpaq qatının 0,7-0,8 m qalınlığı 7 yarımzəiflətmə qatına bərabərdir. Belə halda K3 = 2“^= 128 dəfə olacaq və meşə sahəsinin konservasiya edilməsindən əvvəl bəzi yerlərdə 1000 mR/saat və bundan da yüksək olan çirklənmə səviyyəsi 8 mR/saatadək zəifləyəcəkdir.

361

§2.5. RADİASİYA TƏHLÜKƏLİ MÜXTƏLİF OBYEKTLƏRDƏ QƏZALAR ARADAN QALDIRILARKƏN DEZAKTİVASİYA ÜZRƏ İŞLƏRİN TƏŞKİLİ VƏ YERİNƏ YETİRİLMƏSİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Radiasiya təhlükəli obyektdə ehtimal edilən qəza reallaşarsa, ərazilərin radioaktiv çirklənməsi bir sıra xüsusiyyətlərə malik olacaqdır. Məsələn, belə halda dezaktivasiya işlərinə başlamazdan əvvəl, atmosferə radioaktiv maddələr buraxan mənbəni məhdudlaşdırmaq (lokallaşdırmaq) və yalnız bundan sonra işə girişmək lazımdır. Əks təqdirdə təkrarən radioaktiv çirklənmə baş verə bilər.

Çernobl AES-də qəza vaxtı dezaktivasiya üzrə işləri yerinə yetirmək üçün, ərazidə aşağıdakı radioaktiv çirklənmə zonaları aid edilmişdir (cədvəl 2.2.).

Çernobil AES-də qəza zamanı radioaktiv çirklənmə zo- nalanmn adları və xarakteristikası

Cədvəl 2.2

№ Zonanın adı Çirklənmə zonalarının xarakteristikası Şüala

dozasın mRad

nma ın

gücü /saat İllik

şüalanma dozası, Ber

Xarici hüdudu

Daxili hüdudu

Xarici hüdudu

Daxili hüdudu

1. Özləşdirmə zonası 20-dən

artıq - 40-dan

artıq -

2. Müvəqqəti köçürmə

zonası 5

20 10 40

3. Ciddi nəzarət zonası 3 5 5 10

Özləşdirmə zonasında dezaktivasiya işləri onların olduqca səmərəsizliyinə görə aparılmalıdı. Müvvəqqəti köçürülmə zonasında əhalini köçürməklə dezaktivasiya işləri

362

vaxta görə üsulu ilə aparılırdı. Ciddi nəzarət zonasında de- zaktivasiya üzrə işlər əhali köçürülmədən yerinə yetirilirdi.

Dezaktivasiya üzrə işləri yerinə yetirərkən belə bir qanunauyğunluğu müəyyənləşdirmək mümkün oldu: çirklənmiş müəyyən bir səthi dezaktivasiya etməkdənsə, onun səthinə xüsusi maddələr və ya məhlul çəkməklə radioaktiv çirklənmədən qorumaq, sonra isə bu qoruyucu maddələri səthlərdən kənar etmək işləri daha rahat və ucuz başa gəlir.

Yaşıyış məntəqələrim və müxtəlif ərazi sahələrini dezaktivasiya etməyə başlamazdan əvvəl orada rekoqnosirov- ka (kəşfiyyat) aparmaq və ərazidə şüalanma dozalarının gücünü, habelə ayrı-ayrılıqda müxtəlif qurğuların, torpağın, bitkilərin, su mənbələrinin və s- nin radioaktiv çirklənmə dərəcələrini müəyyən etmək lazımdır. Alman məlumatlar əsasında dezaktivasiya edilməli olan (olmayan) yolların, tikililərin və başqa obyektlərin siyahısı, eləcə də görülməli işlərin həcmi dəqiqləşdirilir. Çernobil qəzasının nəticələrini aradan qaldırarkən obyektlərin səthlərinin yolverilən radioaktiv çirklənməsinin qiymətləri cədvəl 2.3-də verilir.

Sonra bu işləri müəyyən olunmuş müddətdə yerinə yetirmək üçün tələb olunan qüvvə və vasitələri normativ sənədlərə uyğun müəyyən edirlər.

Çemobü AES-də qəza nəticələri aradan qaldırılarkən obyektlərin səthlərinin yolverilən radioaktiv çirklənmə dərəcələri

Cədvəl 2.3 № Obyektlərin adları

Şüalanma dozasının

qiyməti, mRad/saat

1. Yaşayış məntəqəsindən kənarda

yollann səthi 1,0

2. Yaşayış məntəqələrində yollann

səthi

0,7

363

3.

Tor]Daq sahələrinin, baxçala- rın,

səkilərin və.s.-nin açıq səthləri

0,7

4. Yaşayış evləri və digər qurğu- lann

xarici səthləri

0.7

5. Evlərin və xidməti binalann daxili

səthləri 0,3

6. Mejianizmlər, yol örtükləri 0,2 7. Nəqliyyat vasitələri və mexa-

nizmlərin daxili səthləri

0,15

8. Dəri nin səthi, alt və yataq paltarları,

şəxsi paltar, mebel

0,07

9. Şəxsi ayaqqabılar 0,1

Daha sonra zəhərli torpağı, bitkiləri və digər tullantıları daşıyıb çıxarmaq, eləcə də su, dezaktivasiya maddələri və məhlulları gətirmək marşrutlarını müəyyən edirlər.

Alınmış məlumatlar əsasında dezaktivasiya edilməsi haqqında qərar qəbul olunur, dezaktivasiya işlərinin texnoloji layihəsi tərtib edilib yerli hakimiyyət orqanları ilə razılaşdırılır və FH üzrə idarəetmə orqanlarının rəisi, tərəfindən təsdiq edilir.

Dezaktivasiya olunmuş obyektlər qurğular, yaşayış məntəqələri ərazi hakimiyyət orqanlarına akt üzrə təhlil verilir.

Belə hallarda yaşayış məntəqələrinin ən əlverişli dezaktivasiya üsulları bunlar hesab olunur:

o Obyektlərin səthinin cilalayıcı alətlərlə mexaniki surətdə

təmizlənməsi;

• Torpaq qatının 10-15 sm qalınlığında qazılıb çıxarılması

və təmiz torpaqla əvəz edilməsi; ® Bina və qurğuların xarici və daxili səthlərinin yuyucu

maddələrin su məhlulları və su ilə yuyulub təmizlənmə

si: o Səthlərin tozsoran vasitəsilə təmizlənməsi;

364

• Zəhərlənmiş səthlərin təmiz torpaqla, betonla, as- valtla çınqılla ekranlanması (örtülməsi);

• Çəpərlərin, dam örtüklərinin, köhnə tikintilərin dağıdılıb xüsusi yerlərdə torpağa basdıniması, habelə kolluqların və ağacların kəsilib xüsusi yerlərə daşınması.

Dezaktivasiya əmsalı (səthlərdəki şüalanma dozaları gücünün dezaktivasiya üzrə işlərə başlamazdan əvvəlki və bu işlər sonna yetiriləndən sonrakı qiymətlərinin nisbəti) belə ola bilər:

• Yaşayış binalarının xarici səthlərində - 6-6,5; • Yaşayış binalarının daxili səthlərində - 1,5-3; • Yaşayış məntəqələrində, ərazi sahələrində - 3-4.

Hər bir obyektiUy binanın və qurğunun dezaktivasiya edilməsi üzrə işlərin texnologiyası kifayət dərəcədə mürəkkəbdir və çoxlu ilkin parametrlərdən asılı olur (dezaktivasiya ediləcək obyektin tərkibindən və quruluşundan, onun çirklənmə dərəcəsindən, qüvvə və texniki vasitələrin mövcudluğundan və s.). Yaşayış məntəqələrinin, binaların, tikililərin, su mənbələrinin və yolların dezaktivasiya edilməsi üzrə ümumi qaydalar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Bölmələr qarşısında vəzifə qoyulur, şəxsi heyətlə bu icra qaydası üzrə nümunəvi məşğələ və təlimat keçirilir.

2. Çox köhnə tikintilərin, qurğuların, çəpərlərin və s.nin sökülməsi üzrə işləri razılaşdırmaq üçün yerli özünüidarə orqarımn nümayəndəsi iş yerlərinə çağrılır.

3. Dezaktivasiya olunacaq tör-töküntü və köhnə tikililər yığışdırılır.

4. Dezaktivasiya işlərini və həyat fəaliyyətini təmin etmək üçün texnika hərəkət edəcəyi yollarda və ərazi sahələrində güclü toz yaranmasının qarşısını alan tədbirlər görülür.

5. Bütün xarici (çöldəki) elektrik xətlərində cərəyan kəsilir.

6. Su və məhlulla birlikdə binaların daxilinə radioaktiv maddələrin keçməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülür (pəncərələr, qapılar, çardaq bacaları və s. örtülür).

365

7. Yaşayış məntəqəsindəki obyektlərdə təmizlənmə işləri aparılır.

Yaşayış məntəqəsinə giriş və çıxış yerlərinə komendant xidməti təşkil edilir. Dezaktivasiya olunmayan marşrutlar !)ağlanır, yaşayış məntəqəsinin özündə isə hərəkət məhdudlaşdırılır.

Qəsəbə (kənd) tipli yaşayış məntəqələrinin dezaktivasiya edilməsi üç mərhələ üzrə planlaşdırılır:

I - bərk örtüyü olmayan küçələrin, yolların və digər sahələrin qreyder maşınının köməyi ilə dezaktivasiyası, həyətyanı torpaq sahələrinin şumlanması;

II- evlərin və binaların firçalı branspoyta malik avtomobil-çi i əyici maşınlar vasitəsilə SF-2U, SF-3K məhlullarından istifadə etməklə (norma: 5-6 litr/m^, yəni 1 həyət üçün dolu bir ARS-14 stansiyası (maşını) olmaqla) təmizlənməsi;

III - evlərin və tikililərin su vasitəsilə təkrar dezaktivasiya edilməsi (təmizlənməsi), sərfiyyat norması 6-10 l/m^, yəni 1 həyət üçün 1,5 ədəd dolu ARS-14 maşını.

Qüvvə və vasitələrə olan tələbat: *>SF-2U məhlulu ilə dolu bir ARS maşım ilə 2 yaşayış

binasını Yd 1 həyəti təmizləmək mümkündür; «‘2-3 nəfər əlavə işçi ilə qüvvətləndirilən ARS maşınının

heyəti bii: gün ərzində 2-3 heyəti təmizləyə bilir; «*bir yaşayış məntəqəsini (100-200 heyət) dezaktivasiya

etmək üçün 250-300 nəfər şəxsi heyət və 50-60 vahid texnika lazımdır, o cümlədən:

- ARS-14 (PM-130) maşım - 35-40 ədəd; - BRDM- RX maşını - 1-2 ədəd; - yanğın söndürən maşın - 3-4 ədəd; - avtoqreyder (skrepar) - maşını -1-2 vahid;

-buldozer maşını - 1-2 ədəd.

Həy^ıtləri, həyətyani sahələri, bağları və parkları

dezaktivasiya edərkən ağacları səthi aktiv maddələr qatılmış su

şırnağı ilə yuyurlar. Ağacların və kolların xüsusən çox çirklənmiş qol-budaqlarını kəsib kənar edirlər. Həyətlərdə,

366

lənmiş qol-budaqlarını kəsib kənar edirlər. Həyətlərdə, bağ və parklardakı çirklənmiş bitkilər dezaktivasiya edildikdən sonra orada torpaq qatı 2-5 sm qalınlıqda qazılıb çıxarılır və xüsusi sahələrdə torpağa basdırılır.

Binaların otaqlarını yuyucu məhlullarda isladılmış çınqılla yaş üsulla dezaktivasiya edilir. Sərt mebeli (şkaf, bufet, stol və s.) yaş cındırla silməklə, yumşaq mebeli isə (xalçalar, ayaqaltlıqlar və s.) tozsoranla təmizləmək, otaqlardan kənarda çırpmaq yolu ilə təmizləyirlər. Yuyularkən xarab olmayan metal və plastik kütlə əşyalar yuyucu maddələrin su məhlulu ilə təmizlənir, sonra isə təmiz suda yuyulur (suya çəkilir).

Hər bir tikilini təmizləməzdən əvvəl onun dövrəsində xarici divardan 1-1,5 m məsafədə dərinliyi 50 sm, eni isə 25 sm olan qanov düzəldilir, onu həyətin ən alçaq yerində qazılmış dərinliyi 70-100 sm olan su yığılan quyu ilə birləşdirirlər.

Bina və qurğuları SF-2U maddəsi əsasında hazırlanan dezaktivasiya məhlulu ilə təmizləyib, sonra (məhlul quruyanadək) təmiz su ilə yuyurlar.

Sərfiyyat norması: su ilə dolu bir ARS-14 və ya PM-130 maşım üçün 4 kq toz hahndakı SF-2U maddəsi.

Binaları təmizləməyə - dam örtüyünün ən yuxarı hissəsindən, söykəmə və ya aşma nərdivandan istifadə edərək başlayırlar. Küləşdən hazırlannuş, habelə çox köhnə taxta və şifer dam örtüklərini təmizləmir, təzələri ilə əvəz edirlər.

Təmizləndikdən sonra da səthlərin çirklənmə dərəcəsi yolverilən normadan yüksək olaraq qalarsa, onda təkrar dezaktivasiya keçirirlər.

Binaların dezaktivasiya işlərini başa çatdırandan sonra şəxsi heyət öz iş yerini yığışdırır, suaxıdan qanov və su yığılan quyunu təmiz torpaqla örtür, bundan sonra isə həyətin, həyətyanı sahənin və bağçanın dezaktivasiyası işlərinə başlayır.

367

Dəridən, göndən və onu əvəz edən materiallardan hazırlanan ayaqqabılar, eləcə də rezin və rezin tərkibli ayaqqabıları yaş cındır (əski) ilə silərək və ya yuyucu maddələrin su məhlulları ilə işlətməklə dezaktivasiya edirlər.

Pambıq-parça, viskoz, yun paltarların, habelə alt paltarlarını paltaryuyan maşında sintetik yuyucu maddələr, sabun, soda işlətmək üsulu ilə dezaktivasiyası daha effektlidir (səmərəlidir).

Radionuklidlərlə çirklənmiş alt və üst paltarların yuyulması və ekstraksiyası adi yuyulmadan çox ciddi rejimlə fərqlənir.

Ərazidə və yollarda dezaktivasiya işləri aparılarkən toz yaranmasının qarşısının alınması çox vacib əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə işlədilən əsas materialları iki qrupa ayırmaq olar.

I qrup - havadan çoxlu miqdarda su və rütubəti özünə çəkə (uda) bilən, habelə bu zaman qatı maye məhlullar (su- vaşqan, yapışqan tərkiblər) əmələ gətirən hidroskopik duzlardan ibarətdir. Bu qrupa aid maddələrə kalsium xlor (CaCh), maqnezium xlor (MgCb), natrium xlor (NaCI) və kalium xlor (KCl), kalsium, kalium və natrium sulfatlar (CaS04, K2SO4, Na2S04), karialit və s. aiddir.

II qrup - yapışqana oxşar suvaşqan xassələrini uzun müddət saxlaya bilən büzücü maddələrdən ibarətdir (sulfat- spirt qarışığı, sulfat-sellüloz tortası, neft qalığı və s.). Tozu yatırmaq üçün işlədilən büzücü tərkiblər cədvəl 2.4-də verilmişdir.

Birinci və ikinci qrupa aid belə maddələrdən istifadə olunarkən zəhərsizləşdirmənin səmərəliliyi ~ havadakı toz- torpaq zərrəciklərin tutularaq suvaşqan hala salınması və səthlərdə elastik bir qat yaranması hesabına əldə edilir.

Torpaq yolların dezaktivasiyası işlərinə başlayarkən əvvəlcə bu yollara su çiləyir (sulayır), torpaq sahələrin üst qatını 2-5 sm qalınlıqda qazıb çıxarır və oranı qreyder vasitəsilə profilləşdirirlər, sonra bu sahəyə5-6 sm qalınlığında

368

çınqıl tökür və toztutan (toz yatıran) tərkiblə cədvəl 2.5 qarışdırır və ya yolun səthini sement, yaxud asfaltla bərkidirlər.

Küvetləri (yol boyu su arxları) çirkli torpaqdan təmizlənmiş zonada torpağı əlavə olaraq polimer tərkiblərlə və ya tezboyatan otlar əkməklə bərkidirlər. Şaquli yamaclj sahələri isə şüşə armaturlu şəbəkə toz vasitəsilə möhkəmləc irlər.

Bərk örtüklü yolları SF-2U maddəsinin 0,01%-li məhlulu və ya hər m^-ə 3-5 litr məhlul sərf etməklə sull;at-spirt məhlulu vasitəsilə təmizləyirlər. Təmizləməni hər 2-3 gündən bir təkrar edirlər. Yol kənarlarını və arxları (küvetləri) torpaq yollarda olduğu kimi zəhərsizləşdirir və bərkidirlər.

Tozy atıran resepturların tərkibi

Cədvəl 2.4

Resepturların adları Tərkibindəki maddələrin adları

Tərkibindəki maddələrin %

Sərfıyyat norması

Reseptur № 1 Sulfat-spirt qarışığı 30,6 l-31/m2 (tozun qarşısını PF-BJ qatranı 3,3

almaq üçün) Oksilat turşusu Su 0,17 66

Reseptur № 2 Sulfat-spirt qarışığı 40 1-31/m^ (yol kənannı Kalsium xlor məhlulu 10

bərkitmək üçün) Su 50

Reseptur № 3 (yollarda tozu yatırmaq üçün)

Neft qalığı (tullantısı) 100 2-41/m^

Reseptur № 4 Polimer plyonka «La- 100 200-250 (səthləri RM çöküntüsündən qorumaq üçün)

teks» l/m2

Texnikanı dezaktivasiya etmək üçün onun çirklənmə dərəcəsini tədricən azaltmaq məqsədilə çirklənmənin xarakterindən və dərəcəsindən asılı olaraq, habelə iş yeri nəzərə

369

alınmaqla xüsusi təmizləmə məntəqələri və texnika zəhərsiz- ləşdirmə stansiyaları sistemi yaradılmalıdır:

• Xüsusi təmizləmə məntəqəsi - XTM - 1, (AES-dən 3-5 km radiusunda) - zəhərlənmə dərəcəsi 20 mR/saat və bundan artıq olan texnikam dezaktivasiya etmək üçün;

•XTM-2 (AES-dan 12-15 km radiusda) - çirklənmə dərəcəsi 5 mR/saat və artıq olan texnikanı dezaktivasiya etmək üçün;

•XTM-3,4 (AES-dən 20-25 km radiusda)- çirklənmə dərəcələri 3 mR/saat və 0,2-0,3 mR/saat və artıq olan texnikanın dezaktivasiya edilməsi üçün.

Güclü çirklənmiş texnikanın əsas dezaktivasiya edilməsi üsulları cədvəl 2.5 bunlardır:

• Yüksək təzyiqli maye şırnağı vasitəsilə yaş üsulla dezaktivasiya (OM-2616, M-1-100, «Kerxer», H-26-1200BH hidromonitorlu qurğuların köməyilə);

• RP-1 buxar-ejektorlu tozlandırıcısı tətbiq edilməklə

dezaktivasiya; • Çıxarılan avadanlıqların və hissələrin emulsiya

məhlullarında dezaktivasiyası; • Çirklənmiş səthdən lak-boyaq örtüyünün isladılıb təzyiq

altında su və buxar şırnağı ilə kənar edilməsi; məhlullarla yu-yulması;

• Çıxarılan avadanlıq və hissələrin elektrokimyəvi üsulla təmizlənməsi;

Dezaktivasiya üsulu radioaktiv çirklənmənin növündən asılı olaraq seçilir.

370

Fiziki-kimyəvi zəhərlənmə proseslərinin və dezaktivasiya üsullanmn təsnifatı

Cədvəl 2.5

S: M

Çirklən mənin növü

Çirklənmə prosesi

Çirklən- dirmə mənbələri

Çirklənmə daha sıx (çox) olan sahələr

Çirklənmənin xüsusiyyətləri

Dezaktivasiya- mn əsas üsullan

Adgezion (səthi yapışma) çirklənmə

Adgeziya (yapışma)

Bərk zərrəciklər və damalar

Mühərrik və hərəkət hissəsi

Radioaktiv maddələrlə səth arasında aynima həddi olması

təzyiq altında su şırnağı ilə; təzyiq altında qaz şırnağı ilə; fırça vasi-təsilə dama şırnağı yaratmaq üsulu ilə; köpüklə, tam- ponla sürtərək, to-zu sormaq-la; tezliyi 18-30 kHs olan ultrasəs vasitəsilə.

Səthi (zəif bərkimiş) çirklənmə

Adsor- bsiya (səthdə udul- ma)ion mübadilə-

Kolloid və ion formalı radionuk- lid məh- lullan

Texnikanın xarici səthi

Üst qatının çirklənməsi

buxarla yu-maq; radioaktiv maddələrin əridilməsi, isladılma, ion mübadiləsi, kolloidləşdirmə və kompleks yaratma; ultrasəslə (5Vt/sm^); elektro-kimyəvi üsulla

Dərin (xeyli bərkimiş) çirklənmə

Diffuziya, səthdə pas qatı yaranması. Korroziya törəməsi

Kolloid və iorf formalı radioaktiv izoto- plann məhlulla-

Mühərrik qrupunun hissələri və daxili səthləri. Lak- boyaq və polimer örtüklər

Dərin qatların zəhərlənməsi

Səthi zəhərlənmələr halında istifadə edilən eyni üsullar

371

Güldü çirklənmiş texnikanın nəzarət edilən zonada istifadə edilməsi üçün yararlı normayadək dezaktivasiya edilməsi xüısusi təmizləmə üzrə 4-cü məntəqədə yerinə yetirilir və bir neçə mərhələdən ibarət olur.

İlk mərhələdə dezaktivasiya edilməsi nəzərdə tutulan texnikanı yoxlayırlar, məqsəd-texnikamn qovşaq və aqre- qatlarırm ümumi çirklənmə səviyyəsini müəyyən etməkdir. Bundan, sonra bu texnikanı 4/1 xüsusi təmizləmə məntəqəsinə gətirib buradakı meydançalarda ilkin dezaktivasiyadan keçirirlər (təmizləmək üçün əlçatan hərəkət hissəsindən, xarici sətWərdən çirkli torpağı, betonu, sürtkü yağını və s.-ni kənar edir, texnikam demontaj edir, onun ən çox çirklənmiş hissələrini dezaktivasiya edir və ya torpağa basdırırlar). Sonra həmin texnikanı 4/2 nömrəli xüsusi təmizləmə məntəqəsinə gətirib onun meydançalarında ikinci zəhərlənmədən (məntəq^əyə gətirilmə zamanı yolda baş verən təkrar çirklənmədən) təmizləyirlər.

Bundan sonra texnika 4/3 №-li xüsusi təmizləmə məntəqəsinə gətirilib onun meydançalarında ardıcıl surətdə üç mərhələdə çirklənmədən təmizlənir.

Birinci mərhələ. Texnikanı altlıqlar üzərində yerləşdirir, təkərləri və əsas aqreqatları örtən lövhələri (əl çatsın deyə) çıxarır, sonra aqreqatları dezaktivasiya edirlər. Sökühnüş hissələri radiasiya üzrə nəzarətdən sonra dezaktivasiya edirlər. Laziimi hallarda çirklənmiş hissələrin lak-boyaq örtüklərini kənar edirlər. Maşının sökülmüş hissələrini qismən yığırlar.

ikinci mərhələ. Maşını hissə-hissə (detallar üzrə) radiasiya nəzarətindən keçirir, ən çox radioaktiv çirklənməyə məruz q almış hissələri (sahələri) aşkar edib təmizləyir, maşım tam yığırlar.

Üçüncü mərhələ texnikanı qəbul edir və onun dezaktivasiya olunduğu barədə akt tərtib edirlər.

Texnikanı ehtimal edilən radioaktiv çirklənmədən mühafizə etmək üçün cürbəcür polimer plyonkalardan və

372

yaxmalardan istifadə olunur və sonradan onlar radioaktiv çirklə birlikdə kənar edilir.

Dezaktivasiya etməklə təmizləmək mümkün olmayan texnika, qovşaq və hissələr saxlanma (çirklənmə səviyyəsi zəifləyənədək) meydançasına göndərilir.

Paltarların (geyimlərin) dezaktivasiyasını paltaı təmizləmə stansiyasında iki əsas üsulla keçirmək məqsəd yönlüdür.

• Səyyar (səhra) mexaniki camaşırxanalarda - gigiyenik yuma üsulu ilə dezaktivasiya əmsalı Kd=4,3-6,2.

• Ekstraksiya üsulu ilə (ayırma vasitəsilə) EP AS ekstraksiya stansiyalarında, kimyəvi təmizləmə fabriklərində, dezaktivasiya əmsah Kd=8-25.

Dezaktivasiyadan əvvəl çirkli əemlakı radioaİLtiv çirklənmə səviyyəsinə və assortimentinə (çeşidinə) görə çeşidlərə (sortlara) ayırırlar (cədvəl 2.$).

Su mənbələrinin dezaktivasiyası suyu 2-3 dəfə nasos vasitəsilə təkrarən quyudan kənar etmək, quyunun di varlarını fırça vasitəsilə təmizləmək, quyunun dibindəki torJ:^aq və ya lil qatını kənar edib onu təmiz su ilə yenidən doldurmaqla yerinə yetirilir.

373

Radioaktiv çirklənmənin səviyyəsinə görə paltarların çeşidlənməsi və dezaktivasiya üsulunun seçilməsi

Cədvəl 2.6

Sıra №

Radioaktiv çirklənmənin səviyyəsi, mR/saat

Təmizləmək qaydası

Təmizləmə yeri

1 2 3 4

1 0,1-dən az Gigiyenik yuyulma Hamam-camaşır-

xana 2 ^

0,1-1 Paltaryuyan maşında dezaktivasiya

Həmçinin

3 1,0-10 Paltaryuyan maşında

dezaktivasiya Həmçinin

4 10-30 Kimyəvi təmizləmə fabrikində dezaktivasiya

Xüsusi camaşırxana- larda

5 30-dan artıq Torpağa basdırrmaq

Su quyusunun xarici səthini gil palçıqla suvaq çəkib bərkidir, ağzım isə plyonka materialla kip örtürlər.

§2.6. KİMYƏVİ TƏHLÜKƏLİ QƏZA NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDIRILMASI ÜÇÜN QÜWƏ VƏ

VASİTƏLƏRİN HAZIRLANMASI

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması vəzifəsi xalq təsərrüfatı obyektlərinin hərbiləşməmiş dəstələrinə, ixtisaslaşdırılmış dəstələrinə Mülki Müdafiə və Müdafiə Nazirliyinin qoşun hissələrinə həvalə olunmuşdur.

MM-in hərbiləşməmiş dəstələri ərazi istehsalat prinsipi üzrə əvvəlcədən yaradılır. Onların yaradılması dəstələrin şəxsi heyətlə komplektləşdirilməsindən, nəqliyyatla, xüsusi texnika və avadanlıqla təchiz edilməsindən, şəxsi heyətlərin müvafiq proqramlar üzrə hazırlığından (təlimindən) ibarətdir.

374

Dəstələrin təşkilatı strukturu və texniki təchizatı onların təyinatından, habelə bazası əsasında yaradıldıqları obyektdə istehsal prosesinin xüsusiyyətlərindən asılı olur. Bu zaman obyektin istehsalat xüsusiyyətləri ilə yanaşı, burad^ qəza nəticələrinin aradan qaldırılması işləri aparmaq üçün hansı müvafiq texnika və mexanizmlərin olması da nəzərə ahnır.

İstehsalat prinsipi hərbiləşməmiş dəstələrin şəxsi heyətlə komplektləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Bu prinsip kollektivi tam halda saxlamağa, dəstələri qətiyyətlə və fasiləsiz idarə etməyə imkan yaradır.

Hərbiləşmiş dəstələr yaradarkən kimyəvi qəzalar zamanı bu ərazidə nə baş verə biləcəyi nəzərə alınmalıdır.

Obyektin (şəhərin, rayonun) mülki müdafiə rəhbəri xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin ehtimal edilən xarakterini və həcmini qiymətləndirməli, bunun əsasında yaradılacaq qüvvə və vasitələrin heyətini, sayını və texniki təchizatını müəyyən etməlidir. Kimyəvi təhlükəli qəzaları aradan qaldırmaq üçün dəstələrdə yanğınsöndürmə vasitələri və külli miq-darda sudaşıyan texnika, buldozerlər, tranşey- qazan maşınlar, uçqun qalıqlarını sökmək, müxtəlif enerji şəbəkələrində qəzaları ləğv etmək üçün vasitələr, xüsusi mülıafızə vasitələri, tabel deqazasiya maddələri ehtiyatları, eləcə də bu və ya digər QTKM deqazasiya etmək (neytrallaşdırmaq) üçün işlədilə bilən kimyəvi məhsullar və sənaye istehsalı tullantıları olmalıdır.

Mülki müdafiənin hərbiləşməmiş dəstələri elə hesablanıb şəxsi heyətlə komplektləşdirilir və texnika ilə təchiz edilir ki, onların xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərə cəlb olunması obyektlərin istehsalat fəaliyyətini pozmasın.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrini aradan qaldırmaq üzrə vəzifələrin icrası üçün nəzərdə tutulan qüvvələrin şəxsi heyətlə komplektləşdirilməsi zamanı dəstələrin komandir-rəis heyətinin seçilib yerləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Bu şəxslər nəinki yaxşı təşkilatçılıq bacarığına və yüksək iradi keyfiyyətlərə, həm də ixtisas biliklərinə və kimyəvi təhlükəli qəzaların aradan qaldırılması işləri üzrə mümkün qədər təcrübəyə malik olmalıdırlar.

375

Mülki müdafiənin hərbüəşməmiş dəstələri tabeliyindən asılj. olaraq müvafiq obyektin (şəhərin, rayonun) rəhbərinin sərəncamı əsasında hazır vəziyyətə gətirilir. Bunun üçün: dəstələrə xəbər verilməsi qaydası; şəxsi heyətin toplanış yeri və müddəti; nəqliyyatın, texnikanın və digər vasitələrin alınması qaydası, yeri və müddətləri; dəstələrin toplanması rayonu, onların hərəkət marşrutları və bu rayona gəlməsi müddətləri; dəstələrin hazırlığının yoxlanması qaydası və müddəti əvvəlcədən müəyyən edilir.

Dəstələrin hazırlıq dərəcəsini onların təlimlərdə əməli vəzifələrin yerinə yetirilməsinin yekunlarına və ya kimyəvi təhlükəl i qəza nəticələrinin aradan qaldırılması zamanı onların fəaliyyətinin yekunlarına görə təyin edirlər.

Dəstələrin hazırlığı üçün obyektlərin rəhbərləri məsuliyyət daşıyırlar. Bu iş üzrə üzrə əsas tələblər bunlardır: onların miiılki müdafiə vəzifələrini yerinə yetirməyə həmişə hazır saxlanması, şəxsi heyətin dəstənin təchizatmdakı texnika və cihazların, kimyəvi təhlükəli qəzaların aradan qaldırılmasının üsul və qaydalarını bilməsi.

Mülki müdafiə dəstələrinin qarşısında duran vəzifələrin müvəffəqiyyətlə və vaxtında yerinə yetirilməsi xeyli dərəcədə onların komandir-rəis və bütün şəxsi heyətinin hazırlıq dərəcəsindən asılı olur.

Komandir-rəis heyətinin hazırlanmasının əsas metodları əməli məşğələlərdən, nümunəvi və təminatlı metodik məşğələlərdən, qruplar üzrə təlimlərdən və seminarlardan ibarətdir. Şəxsi heyətin əldə etdiyi nəzəri biliklər və əməli vərdişlər obyektlərdə keçirilən komandir qərargah təlimlərində vsı məşqlərində, eləcə də dəstələrlə keçirilən taktiki- ixtisas məşğələlərində və təlimlərində möhkəmləndirilir, təkmilləşdirilir. Komandir-rəis heyəti, əsasən, obyektlərdə keçirilən toplantılarda və plan üzrə məşğələlərdə öyrədilir, həmçinin mülki müdafiə kurslarında hazırlıq keçir və vəzifələrini müstəqil surətdə öyrənirlər.

376

Hərbiləşməmiş dəstələrin komandirləri dəstənin şəxsi heyətinin hazırlanması üçün məsuliyyət daşıyırlar. Dəstənin şəxsi heyətinin hazırlanması (öyrədilməsi) əhalinin mülki müdafiə üzrə ümumi məcburi minimum bilikləri proqramı həcmində ixtisas və taktiki-ixtisas hazırlığından ibarətdir.

§2.7. KİMYƏVİ TƏHLÜKƏLİ QƏZA NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDIRILMASININ

TƏŞKİLİ

QTKM istehsal edən, işlədən və ya saxlanılan müəssisələrdə, eləcə də belə maddələr daşınan nəqliyyat vasitələrində baş verən kimyəvi təhlükəli qəzalar dedikdə zədələnmiş qablardan, müəssisənin texnoloji avadanlıqlarından, yaxud nəqliyyat vasitəsindən zəhərli maddələrin kənara axması (atılması, səpilməsi) ilə müşayiət olunan qəzalar, habelə partlayış, yanğın, adamların və kənd təsərrüfatı heyvanlarının zəhərlənməsinə səbəb ola bilən digər hadisələr nəzərdə tutulur.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrini aradan qaldırmaq üzrə işlərin təşkili qaydaları bu qəzaların miqyasından və nəticələrinin xarakterindən asıh olur.

Qəzaların miqyası - atmosferə (əraziyə) yayılan qəza təhlükəli kimyəvi maddələrin (QTKM) miqdarı ilə, habelə onun yayılması məkanı və zamanı, eləcə də zəhərlənmə təhlükəsinə məruz qalan əhalinin sağlığı və qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinin sayı ilə müəyyən edilir.

Bunların hamısı birlikdə, yəni qəzanın miqyası, kimyəvi zəhərlənmənin qoşunlara (qüvvələrə) və əhaliyə, habelə xalq təsərrüfatı obyektlərinə və ətraf mühitə təsirinin yekunları qəzanın nəticələrini təşkil edir.

QTKM -in yayıldığı sahələrin ölçülərinə və zəhərlənmənin

nəticələrinə görə kimyəvi təhlükəli qəzaları üç növə

377

ayırmaq təklif olunur: lokal (məhdud) qəzalar, yerli qəzalar və ümumi təhlükəli qəzalar.

Lokal qəza - kimyəvi təsiri müəssisənin ancaq bir qurğusu (aqreqatı, tikintisi) ilə məhdudlaşan, yalnız bu qurğuda havanın və burada işləyən işçilərin zəhərlənməsi təhlükəsi yaradan qəzalara deyilir.

Yerli qəza - kimyəvi təsiri müəssisənin istehsalat sahəsində və ya müəssisənin sanitariya-mühaflzə zonasında (müəssisənin ən yaxındakı yaşayış binasında və ictimai binalardan ayrı zonada) məhdudlaşan və müəssisənin bütün işçilərinin zəhərlənməsi təhlüksi yaradan qəzalara deyilir.

Ümumi qəza - kimyəvi təsiri zəhərləyici zonanın ilk həddindən yüksək müəssisənin istehsalat sahəsinin və onun sanitariya-mühafizə zonasının hüdudlarından kənara çıxan və ətraf mühitin zəhərlənməsinə səbəb olan, habelə müəssisənin yaıxmlığında əhalini, qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətini zədələyə bilən (yaxud belə təhlükə yaradan) qəzadan ibarətdir.

Lokal (məhdud) qəzaların nəticələri qəza baş vermiş müəssisənin özünün qüvvə və vasitələri ilə aradan qaldırılır. Bunun üçün çoxlu miqdarda QTKM istehsal edilən və işlədilən müəssisələrdə ştat üzrə saxlanılan ixtisaslı xilasetmə dəstələri və hərbiləşdirilmiş (qeyri-hərbi) dəstələr (yığma dəstələr, komandalar, qruplar) olur. Qəzadan xilasetmə dəstəsi, adətən, üç taqımdan ibarətdir; operativ taqım - dörd növbə ilə daim növbə çəkir, habelə qəzaları aradan qaldınr və adamları xilas edir: təhlükəsizliyi təmin edən taqım - iş yerlərində, sexlərdə təhlükəsizlik qaydalarının gözlənilməsini yoxlayır və müəssisədə bu sahədə vəzifələrin yerinə yetirilməsinə kömək edir; texniki taqım - müəssisənin sexlərini mühafizə vasitələrilə təmin etmək və bu vasitələrin yararlı- lığını yoxlamaqla məşğul olur.

378

QTKM -in istehsalı və istehlakı ilə əlaqədar olan müəssisənin hər bir sexində ştatdankənar qəza komandaları (qrupları) yaradılır. Müəssisədə lokal qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinə bu müəssisənin baş mühəndisinin başçılığı altında qəza işləri üzrə qərargah rəhbərlik edir.

Yerli qəzaların aradan qaldırılmasını müəssisənin qüvvə vasitələrindən əlavə, şəhərin (rayonun) mülki müdafiə hissələri və dəstələri də cəlb olunur. Yerli qəzaların aradan qaldırılmasına rəhbərliyi müəssisənin qəza işləri üzrə qərargahı, yaxud ra-yon (şəhər) fövqəladə hallar komissiyası həyata keçirir.

Ümumi qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılmasına müəssisənin, mülki müdafiənin qüvvə və vasitələrindən əlavə respublika hökumətinin və Müdafiə Nazirliyinin qərarına əsasən qoşun bölmələri (hissələri) cəlb edilə bilər.

Ümumi qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinə rəhbərliyi qəzamn miqyasından asılı olarac^ rayon, şəhər fövqəladə hallar komissiyaları, çox ağır nəticəli geniş qəzalar zamanı isə respublika fövqəladə hallar komissiyası yerinə yetirir. Fövqəladə hallar komissiyaları (rayonların, şəhərlərin, respublikanın) güclü təbii fəlakətlərlə, müxtəlif qəzalarla mübarizə tədbirlərinə rəhbərlik etmək, eləcə də onların nəticələrinin aradan qaldırılması işlərini təşkil etmək üçün yaradılmışdır. Onlara, adətən, icra hakimiyyəti başçılarının birinci müavinləri rəhbərlik edirlər. Komissiyaların heyətinə icra hakimiyyətləri başçılarının müavinləri, icra hakimiyyəti orqanlarının idarə (şöbə) və xidmət rəisləri daxil edilirlər.

Dövlət komissiyası respublikanın regionlarını tam surətdə əhatə edən çox geniş və güclü fəlakətlərin və qəzaların aradan qaldırılması dövründə, ya da belə fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılması üçün respublikanın müxtəlif qüvvə və maddi vasitələrini cəmləşdirib cəlb etmək lazım gəldikdə fəaliyyətə qoşulur.

379

Belə qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən qoşun hissələrinə, habelə MM bölmələrinə rəhbərlik etmək üçün operativ qruplar yaradıla bilər.

QTKM daşınarkən nəqliyyatda baş verən kimyəvi təhlükəli qəzalar zamam, onların nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinin təşkili də həmçinin bu cür qəzaların miqyasından və nəticələrindən asılı olur.

Sistemlərdə qapaqların hermetikliyinin (kipliyin) pozulması və QTKM -in damcı halında axması ilə əlaqədar olan qəzaları və onların nəticələrini QTKM daşınan nəqliyyat vasitələrini müşayiət edən mütəxəssislər aradan qaldırırlar.

Sistemlərin hermetikliyinin pozulması və xeyli miqdar QTKM -in ətrafa yayılması (sızması) ilə bağlı daha güclü qəzalar zamam qəzaları və onların nəticələrinin aradan qaldırılması Dəmiryol tdarəsi (şöbəsi) yerli hakimiyyət orqanlarının iştirakı ilə təşkil edilir.

QTKM avtomobil nəqliyyatı ilə daşınarkən qəza baş verən hallarda isə onun nəticələrinin aradan qaldırılması rayon (şəhər) fövqəladə hallar komissiyası tərəfindən təşkil edilir.

Belə kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasına, həmçinin yük göndərən müəssisələrin ixtisaslı komandaları, MM hissələri və dəstələri, lazımi hallarda isə qoşun hissələri (bölmələri) cəlb oluna bilər.

Belə işlərə cəlb olunmuş qoşun hissələrinin, MM bölmələrinin işinə respublika FHN Mülki Müdafiə qərargahının nümayəndəsi rəhbərlik edir.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması qısa müddətdə yerinə yetirilən tam bir kompleks tədbirlərdən ibarətdir ki, bunlardan məqsəd qəza rayonunda zərər çəkmiş əhaliyə və qoşunların (qüvvələrin) şəxsi

380

heyətinə yardım göstərmək, tələfatın artmasının qarşısım almaq, habelə yaşayış məntəqələrində həyat fəaliyyətini, xalq təsərrüfatı obyektləri və qoşun hissələrinin isə normal işini təmin etməkdir.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə tədbirlər kompleksinə bunlar daxildir:

• kimyəvi təhlükəli qəzaların ehtimal edilən nəticələrinin proqnozlaşdırılması;

• belə qəzaların nəticələrinin aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsi;

• xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin yerinə yetirilməsi;

• kimyəvi zəhərlənmənin aradan qaldırılması;

• texnikanın xüsusi təmizlənmədən və adamların sani- tariya təmizlənməsindən keçirilməsi;

• zədələnmiş adamlara tibbi yardım göstərilməsi.

Kimyəvi təhlükəli qəzaların ehtimal edilən nəticələrinin proqnozlaşdırılması işlərinin ştatlı, yaxud ştatdankənar hesablama-analiz qrupları (stansiyaları) və ya qoşun hissələrinin qə-rargahları yerinə yetirirlər. Bu zaman alman məlumatlardan əhalinin və qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinin mühafizəsi üçün təcili tədbirlər görmək, qəza nəticələrinin araşdırılmasında, xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin təşkilində istifadə olunur.

Qəzaların nəticələri kimyəvi və mühəndis kəşfiyyatı aparmaqla aşkar edilir. Kəşfiyyat işlərinə cəlb olunan qüvvələrin və vasitələrin tərkibi onun xarakterindən və miqyasından asılı olur. Kəşfiyyat məlumatları qəzanın aradan qaldırılmasına rəhbərlik qərargahında (fövqəladə hallar komissiyasında) toplanır. Bu məlumatlar əsasında qəzanın

381

nəticələn qiymətləndirilir, onun aradan qaldırılması planı tərtib ed ilir.

Xil asetmə və digər təxirəsalınmaz işlər adamları xilasetmə, zərərçəkən şəxslərə yardım göstərmək, qəzanın genişlənməsinə səbəb ola biləcək zədələnmələri məhdudlaşdırmaq və qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə gələcək işlərin yerinə yetirilməsinə şərait yaratmaq məqsədilə görülür.

Kimyəvi zəhərlənmənin aradan qaldırılması işləri - qəza rayonunda QTKM -lə zəhərlənməyə məruz qalan avadanlığın, binaların, qurğuların və ərazinin deqazasiya edilməsi (neytrallaşdıniması) vasitəsilə və onların zəhərlənməsi dərəcəsinin azaldılması, habelə adamların zədələnməsinin qarşısını almaq məqsədilə yerinə yetirilir.

Texnikanın xüsusi və adamların sanitariya təmizlənməsi zəhərlənmə zonasından çıxandan sonra, adamların QTKM-lə zədələnməsinə yol verməmək məqsədilə keçirilir.

Bu tədbirlərin səmərəliliyi onların vaxtında həyata keçirilməsindən və keyfiyyətindən asılı olur.

Zədələnmiş şəxsi heyətə tibbi yardım adamların səhhəti üçün yaranan təhlükəni azaltmaq, habelə onlara QTKM in təsirini zəiflətmək məqsədilə göstərilir.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə tədbirlər kompleksinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün onların dəqiq təşkil edilməsi və bu işlərin görülməsinə əzmlə rəhbərlik edilməsi tələb olunur.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması işlərinə rəhbərlik edən şəxsin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Kimyəvi vəziyyəti qiymətləndirmək, zəhərlənmə zonasınm hüdudlarım müəyyən etmək, onun nişanlanması və dövrəyə alınıb qorunması üzrə tədbirlər görmək.

382

2. QTKM-in təsirinə məruz qalmış adamları aşkar etmək və onlara tibbi yardım göstərilməsini təşkil etmək.

3. Qəza nəticələrinin aradan qaldırılması planını tərtib etmək, bu planda kimyəvi zəhərlənmənin miqyasından və xarakterindən asıb olaraq aşağıdakıları qeyd etmək;

a) qəza nəticələrinin qısa xarakteristikası və yaranmış kimyəvi vəziyyətin qiymətləndirilməsindən çıxarılan nəticələr;

b) qəza nəticələrinin aradan qaldırılması cəlb olunan qoşun hissələrinin, MM hissələri və dəstələrinin yerinə yetirəcəyi vəzifələri;

v) görüləcək işlərin ardıcıllığı və onların icra müddətləri;

q) QTKM-ni deqazasiya etmək (neytrallaşdırmaq) üsulları;

ğ) ərazinin, texnikanın, binaların, qurğu və nəqliyyat vasitələrinin tam surətdə deqazasiya edilməsinə (neytrallaş- dınlmasma) nəzarətin təşkili;

d) tibbi təminatın, təhlükəsizlik qaydalarının yerinə

yetirilməsinin təşkib;

e) idaretmənin təşkili və işlərin gedişatı barədə məlumat

verilməsi qaydası.

Bu işlərə, adətən, qəza rayonunda qabaqcadan araşdırma aparılmasından başlanır ki, bu zaman da aşağıdakı məsələlər öyrənilib müəyyən edilir:

• qəzamn miqyası və onun aradan qaldırılmasının ümumi

qaydası; •

• maye və buxar (halında) olan QTKM-in ehtimal edilən

yayılmasının miqyası;

383

• iş aparılacaq rayonun yanğın təhlükəsi baxımından vəziyyəti;

• əhalinin, qoşun hissələrinin (qüvvələrin) şəxsi heyətlərinin köçürülməsi, kənd təsərrüfatı heyvanlarının çıxarılması üzrə işlərin həcmi;

• işlərin icrası üçün tələb olunan qüvvə və vasitələr;

• qəza nəticələrini aradan qaldıracaq qüvvə və vasitələrin

toplanış yerləri;

• qəza yerinə yaxınlaşmaq üçün yol və keçidlərin

təmizlənməsi üzrə vəzifələr;

• meteoroloji şərait, bazalar, idaretmə məntəqələri, mühafizə vasitələrini paylama, iaşə yerləri və s.-nin təşkili.

Araşdırmaların nəticələri əsasında işə cəlb olunan qüvvələrin qarşısına vəzifələr qoyulur. Bu zaman aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur ki, onlar da konkret vəziyyətdən asılı olaraq dəqiqləşdirilə bilər:

• QTKM buxarlarının yayılması zonasının aşkar edilməsi

və ona nəzarət edilməsi;

• əhalinin, qoşunların (qüvvələrin) şəxsi heyətinin

xəbərdar edilməsi və zəhərli zonadan köçürülməsi, heyvanların

çıxarılması;

• zədəlilərə tibbi yardım göstərilməsi; qəza zonasının və təhlükəli konsentrasiyada QTKM yayılmış sahələrin dövrəyə alınıb qorunmasının təşkili;

•

• yanğınların söndürülməsi, görülən işlərin partlayış və

yanğından təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

• qəza yerinə gedən yol və keçidlərin təmizlənib sahmana

salınması;

384

• zədələnmiş tutumlardan QTKM-in axmasının və əraziyə yayılmasının qarşısının alınması və ya məhdudlaşdırılması;

• QTKM-nin ehtiyat tutumlarına vurulması və ya bir yerə yığılması;

• qəza ocağında QTKM -in deqazasiya edilməsinin (neytrallaşdırılmasmın) təşkili;

• obyektdə istifadə olunmuş texnikanın dezaktivasiya edilməsinin təşkili;

• ərazidə iştirak edən adamların sanitariya təmizlənməsindən keçirilməsi.

Qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən qoşun hissələrinin (bölmələrinin), MM hissələri və dəstələrinin hər birinə iş tapşırığı verildikdən sonra, onlara zəhərlənmə zonasında işlərin icra olunması üzrə naryad-buraxılış vərəqəsi təq-dim edilir.

Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən qüvvə və vasitələrə rəhbərlik etməkdən ötrü rabitə sistemi (səyyar idaretmə məntəqələri) yaradılır. İctimai asayişi mühafizə, yanğından mühafizə qüVA'ələrini, habelə qoşun hissələrini idarə etməkdən ötrü radioşəbəkə təşkil edilə bilər. Bu məqsədlə həmçinin ümumi istifadəli dövlət telefon xətləri şəbəkəsindən, birbaşa telefon xətlərindən, elecə də qoşun bölmələri, rabitə və xəbərdarlıq xidməti tərəfindən açılan səhra telefon xətlərindən də istifadə etmək mümkündür.

Qeyd edək ki, kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə işlər hər cür hava şəraitində, sutkanın istənilən vaxtında, lazım gəldikdə isə gecə-gündüz fasiləsiz olaraq

aparılmalıdır. Belə hallarda iş növbələr üzrə təşkil edilir.

385

§ 2.7.1. Kimyəvi təhlükəli qəzalarm nəticələrinin aradan qaldırılması qaydaları və vasitələri

Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələri aradan qaldırılarkən onların xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, ilk növbədə QTKM-in kənara axmasını azaltmaq və dayandırmaq, kimyəvi zəhərlənməni məhdudlaşdırmaq, eləcə də torpağın və torpaq sularının zəhərlənməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülür.

QTKM -in kənara axması (çıxması) bu maddə qəza yerinə verilən magistral xətdə kran və siyirtmələri bağlamaq, magistral xətlərdə və tutumlarda zədələnmiş yerləri, deşik-bacaları, bandaş, xamut, tıxac, siyirtmələrlə bağlayıb- bərkitmək, mayeni qəzaya uğramış tutumdan ehtiyat tutumuna vurmaq yolu ilə azaldıb dayandırmaq. Bu işlər, qəza baş vermiş sənaye avadanlığına xidmət edən, yaxud QTKM daşman nəqliyyat vasitələrini müşayiət edən mütəxəssislərin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə yerinə yetirilir.

Kimyəvi zəhərlənməni məhdudlaşdırmaq, QTKM-in yayılmasının, torpağın və yeraltı suların zəhərlənməsinin qarşısını almaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilə bilər.

QTKM-in əraziyə yayılmasını məhdudlaşdırmaq və mayenin buxarlanma səthini azaltmaq üçün ətrafa axan maddəni torpaq səddi vasitəsilə dövrələyir, axma qarşı maneələr düzəldir, mayeni təbii çalalara, xəndəklərə, digər çökək yerlərə, habelə yerdə xüsusi olaraq qazılan çalalara, yarğanlara və s. axıdıb bir yerdə yığırlar. Belə işlər görülərkən, ilk növbədə, QTKM-in çaya, gölə, yeraltı kommunikasiyalara, bina və qurğuların zirzəmi hissələrinə və s. axması- mn qarşısını almaq vacibdir. Bu işləri buldozerlərdən, eksk- vatorlardan və digər teznikadan istifadə etməklə yerinə yetirmək mümkündür.

Bəzi hallarda, maye halmdakı QTKM-in ətrafa axmasına yol verməmək məqsədilə onu xüsusi tutumlara (çəlləklərə) yığmaq olar.

386

QTKM-in buxarlanmasmı zəiflətmək və buxarların yayılmasını məhdudlaşdırmaq üçün aşağıdakı üsullardan istifadə olunması mümkündür:

• buxar-qaz fazasında (halında) olan QTKM-in su pərdəsi vasitəsilə udulması;

• maye fazada olan QTKM-in dənəvər adsorbsiya materialları (torpaq, qum, şlak, keramzit və s.) qatında uddu- rulması;

• maye fazasmdakı QTKM-in köpüklə təcrid edilməsi; • maye fazasmdakı QTKM-in su və ya neytral maddələrin

məhlulları ilə durulaşdırılması; • QTKM-in kimyəvi aktiv reagentlər vasitəsilə deqaza- siya

edilməsi (neytallaşdırılması). Buxar-qaz fazasmdakı QTKM-in yayılmasını

məhdudlaşdırmaq məqsədilə onun yayılması istiqamətində narın su zərrəciklərindən ibarət su «pərdəsi» yaratmaq olar. QTKM-i neytrallaşdırmaq üçün suya neytrallaşdırıcı maddə qatmaq müınkündür.

Belə su pərdəsi su şırnağını azı 0,6 MPa təzyiqlə vura bilən maşın (motopompa) vasitəsilə yaradılır. Təzyiq bundan az olduqda buxar-qaz fazasında olan QTKM-i uda «tuta» biləcək keyfiyyətə malik narın su zərrəcikləri, adətən, alınmır. Belə su zərrəcikləri yaratmaq üçün yanğınsöndürən maşının (motopompanm) komplektində xüsusi brandspoytlar (ucluqlar) saxlamiması məsləhət görülür.

Maye fazasmdakı QTKM-i köpüklə təcrid etməkdə məqsəd onun buxarlanmasmı azaltmaqdır. Bundan əlavə, belə köpüyə deqazasiyaedici (neytrallaşdırıcı) maddələr də qatmaq olar ki, onlar QTKM-lə reaksiyaya qoşularaq onları zəhərsiz və ya yavaş buxarlanan maddələrə çevirə bilər. Köpük almaq və QTKM mayesinin üstünü onunla örtmək üçün yanğınsöndürən maşınların köpük generatorlarından istifadə edilir. QTKM-in bu cür təcrid edilməsi çox səmərəli üsuldur və kifayət qədər texniki vasitələr olduqda geniş sahələrdə tətbiq edilə bilər.

387

(JTKM-in buxarlanmasmm sürətini azaltmağın ən sadə üsulu isə maye halındakı QTKM-i su, yaxud neytral- laşdıncı məhlul şırnağı ilə durulaşdarmaqdır. Su və ya ney- trallaşdırıcı məhlul qəza ocağına narın zərrəciklər, eləcə də şırnaq halında verilə bilər. Çətir şəklində verilən narın zərrəciklər zəhərli maddənin maye fazasını həm deqazasiya edib neytrallaşdırırır, həm də absorbsiya edir, eyni zamanda buxar-qaz fazasını neytrallaşdırır. Maye şırnağı isə su ilə güclü reaksiyaya qoşulan qatı turşuları, oksidləşdirici və digər maddələri neytrallaşdırmaq üçün tətbiq edilir.

Narın zərrəciklərdən ibarət şırnaq yaratmaq üçün qoşun avtomatçiləyici maşının (ARS), yanğınsöndürən maşınların düz brandspoytlarmdan (yanğın nasosu) və digər vasitələrdən istifadə etmək mümkündür. Bu zaman su şaquli istiqamətdə yuxarı vurulmalıdır ki, çilənmiş halda aşağıya tökülsün.

Narın su zərrəcikləri TSM-65 markalı qoşun istilik maşınları vasitəsilə də yaradıla bilər. Burada suyun qızması və bunnn nəticəsi olaraq QTKM buxarlanmn suda əriməsi prosesir in zəifləməsi neytrallaşdırma prosesinə ciddi təsir göstərə bilmir, çünki su şırnağı reaktiv mühərrikin uduğundan çıxıb uzaqlaşdıqca onun temperaturu kəskin surətdə aşağı düşür. TSM-65 maşını vasitəsilə həmçinin qatılığı 10 %-dək olan qələvi (soda) məhlullarının işlədilməsi də mümkündür.

§2.8. KİMYƏVİ TƏHLÜKƏLİ QƏZA NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDIRILMASI ÜZRƏ GÖRÜLƏN İŞLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Güclü qəzalar zamanı və çox mürəkkəb hallarda, həmçinin müvafiq istehsalat sahələrinin bu rayonda kifayət qədər qü vvə və vasitələri olmadıqda. Respublika Fövqəladə Hallar l'^azirlyinin göstərişinə əsasən, qəza nəticələrinin

388

aradan qaldırılması üzrə bir sıra vəzifələrin yerinə yetirilməsinə qoşun hissələri (bölmələri) cəlb edilə bilər.

Onlara: qəza rayonunun dövrələnib qorunması, əhalinin köçürülməsinə yardım göstərmək, kimyəvi kəşiıyyat və kimyəvi nəzarətin yerinə yetirilməsi, QTKM dağılnuş sahələrdə onların deqazasiya edilməsi (neytrallaşdırılması), ərazinin, istehsalat avadanlıqlarının və sənaye binalarının de- qazasiyası, zəhərli torpağın yığılması, daşınıb çıxarılması və zərərsizləşdirilməsi kimi vəzifələr həvalə oluna bilər.

Belə vəzifələri yerinə yetirməyə MM-in qoşun hissələri (bölmələri) və kimyəvi qoşunların bölmələri də qabildirlər. Zəhərli torpağın yığılıb daşınmasına isə mühəndis bölmələrini cəlb etmək mümkündür.

Qoşun hissələrinin (bölmələrinin) şəxsi heyəti belə vəzifələri icra etmək üçün xüsusi hazırlığa malik olmalıdırlar. Bu heyətlər əsas QTKM-in fıziki-kimyəvi və zəhərləyici xassələrini, onların partlayış və yanğın təhlükəsini, QTKM-lə zəhərlənmə zonalarında işləyərkən təhlükəsizlik tələblərini, fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə etmək qaydalarını, onların əsas QTKM növlərindən mühafizə üzrə xarakteristikalarını, belə maddələrlə zədələnən şəxslərə ilk yardım göstərmək üsullarını bilməlidirlər.

Bunlardan əlavə, mülki müdafiə və kimyəvi (qoşunların müvafiq bölmələrinin şəxsi heyətləri aşağıdakı işlərin yerinə yetirilməsinə hazırlıqlı olmalıdırlar: QTKM ilə zəhərlənmə zonalarında kimya kəşfiyyatı, o cümlədən sənaye kəşfiyyat vasitələrindən nəzarət üzrə vəzifələrin yerini':» yetirilməsi; QTKM dağılmış (yayılmış) rayonda onların deqazasiya edilməsi işlərinin icrası; QTKM -i neytrallaşdırmaq üçün deqazasiya məhlullarının hazırlanması; QTKM-in qəza baş vermiş çənlərdən ehtiyat çənlərinə vurulması; texnikanın və texnoloji avadanhqlarm, binaların və istehsalat sahələrindən müxtəlif qurğuların xüsusi təmizlənməsi üzrə işlərin yerinə yetirilməsi; şəxsi heyətin sanitariya təmizlən

389

məsindən keçirilməsi; QTKM-lə zəhərlənmiş fərdi mühafizə vasitələrinin deqazasiya edilməsi.

Hissənin (bölmənin) komandiri qəza rayonuna gələrək, öz bölməsinin heyəti, vəziyyəti və imkanları barədə obyekt rəhbərinə məlumat verir, ondan yaranmış vəziyyət barədə lazımi əlavə məlumatlar ahr, öz bölməsinin vəzifələrini dəqiqləşdirir və alınmış tapşırığın (vəzifələrin) yerinə yetirməsi üzrə özünün fəaliyyət qaydasını iş rəhbərilə razılaşdırır. Sonra hissə (bölmə) komandiri qəzanın aradan qaldırılması üzrə komissiyanın nümayəndəsi ilə birlikdə, öz vəzifələrini yerinə yetirəcək ra-yonda qabaqcadan yoxlama (kəşfiyyat) aparır. Kəşfiyyat nəticəsində o, bunları dəqiqləşdirir: kimyəvi vəziyyəti, zəhərlənmə zonasının hüdudlarını, iş aparılacaq sahədə partlayış-yanğın təhlükəsi olub- olmadığını; qəza ocağına yaxınlaşma yollarının vəziyyətini, QTKM-in ətrafa yayılmasının (dağılmasının) miqyasım; qəzanın miqyasına və yaranmış kimyəvi vəziyyətə uyğun olaraq təhlükəsizlik tələblərinin gözlənilməsi qaydasını; hissənin (bölmənin) yerləşmə toplanması və burada mühafizəsi qaydasını; qəza rayonunda «təmiz» və «çirkli» sahələrin hüdudlarını; idaretmə məntəqəsi, rabitə xətləri, kimyəvi müşalıidə postu, tibb məntəqəsi, təsərrüfat təminatı məntəqəsi düzəldiləcək yerləri; məMul hazırlamaq üçün su götürüləcək yer və oranın vəziyyəti, habelə digər məsələləri.

Qəza rayonunu şərti olaraq «təmiz» və «çirkli» sahələrə ayırmaq mümkündür. «Təmiz» sahələr ərazinin elə sahələridir ki, bura zəhərlənməyib və QTKM buxarlarının təsirinə məruz qalnur. «Çirkli» sahə isə qəza ocağından və onun ətrafında yayılan zəhərli maddə buxarlarının təsirinə məruz qalan ərazi sahəsindən ibarətdir.

«Təmiz» sahədə məntəqələr düzəldilir: idaretmə məntəqəsi, rabitə vasitələri qovşağı; şəxsi heyətin istirahəti üçün yer və mətbəx (təsərrüfat təminatı məntəqəsi); qəza rayonuna giriş yerində nəzarət buraxılış məntəqəsi; maddi vəsait ehtiyat anbarı və mühafizə vasitələri verilən məntəqə; tibb

390

məntəqəsi; kimyəvi müşahidə postu; əleyhqazlarm texniki yoxlanması kamerası (çadırı); zəhərlənməmiş nəqliyyat vasitələri və xüsusi maşınlar dayanacağı; mühafizə vasitələri geyilən meydança; zəhərlənmə zonasında işlədikdən sonra şəxsi heyətin sanitariya təmizlənməsi məntəqəsi və zəhərlənmə ocağında işlərin aparılması üçün zəruri olan digər məntəqələr.

«Çirkli» sahədə isə zəhərlənməyə məruz qalımş nəqliyyat maşınlarının dayanacağı; texnikanın deqazasiyası (neytrallaşdırılması) meydançası; zəhərlənmiş fərdi mühafizə vasitələri yığılan məntəqə düzəldilə bilər.

Kəşfiyyat apardıqdan sonra hissə (bölmə) komandiri qərar qəbul edir, tabeçilikdə olanlara iş tapşırığı verir (vəzifə tapşırır) və qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən bölmələr arasında qarşılıqlı fəaliyyəti təşkil edir.

Qəza aradan qaldırılması üzrə vəzifələrin yerinə yetirilməsi haqqında əmrdə (yəni iş tapşırığında) hissə (bölmə) komandiri bunları göstərir: qəzanın xarakteri, yerinə yetiriləcək rayonda yaranmış kimyəvi vəziyyət və zəhərlənmə zonasının hüdudları barədə məlumat; tabelikdəki bölmələrin (komandalann) vəzifələri və onları icra etmək qaydaları; təhlükəsizlik tələbləri və mühafizə vasitələrindən istifadə qaydaları: işə başlamaq və qurtarmaq müddətləri, istifadə edilən fərdi mühafizə vasitələrinə və havanın temperaturuna müvafiq olaraq işlərin aparılması rejimi; vəzifələr yerinə yetirilərkən bölmələrin maddi vasitələrlə təchizatı qaydası, bu vasitələrin verilmə məntəqəsinin yeri; tibb məntəqəsinin yeri və zədələnmə hallarında təcili yardım göstərmək üçün tibb işçilərini çağırmaq qaydası; rabitə ilə əlaqə saxlanması qaydası və vəzifənin yerinə yetirilməsinin gedişatı barədə məlumat verilməsi müddətləri.

Hissə (bölmə) komandiri tabeliyindəkiləri idarə etməkdən

ötrü radio və telefon rabitəsini təşkil edir.

391

Vəzifələrin yerinə yetirilməsi dövründə komandir vəziyyəti dəqiqləşdirmək, işlərin gedişatma, təhlükəsizlik qaydalarıma gözlənilməsinə nəzarət etmək məqsədilə tabeliyin- dəki heyətin iş apardığı sahələrə avtomobildə, yaxud zirehli maşında gedə bilər ki, bu zaman o, qərargah və bölmələrlə etibarh ırabitə saxlamalıdır.

Bölmə komandirləri işə başlamazdan əvvəl öz tabeliy- indəki heyətləri vəzifələrin yerinə yetirilməsi qaydaları haqqında, təhlükəsizlik tələblərinə riayət olunması barədə təli- matlandırırlar. Onlar işlərin gedişatı vaxtı tabelikdəki adamları hər an diqqət mərkəzində saxlamalı, lazımi hallarda onlara dərhal tələb olunan yardımı göstərməlidirlər. Komandirlər həmçinin şəxsi heyətin zəhərli havada əleyh- qazda işləməsi müddətinin uçotunu aparmalıdu*lar. Əleyh- qaz qutularının (regenerativ partronların) mühafizəedici müddəti sona yetdikdə onları təzələri ilə əvəz edirlər. Bu məqsədlə, iş aparılan yerdən 300-400 m məsafədə ərazinin «təmiz» sahəsində əleyhqaz qutularının və regenerativ patronların dəyişdirilməsi məntəqəsi düzəldilməlidir. Bu məntə avtomobildə yerləşdirilməli və iş aparılan zonadan yaxşı görülən nişanla nişanlanmalıdır.

Sənaye əleyhqazlarından istifadə olunan hallarda, bölmə komandirləri şəxsi heyətə paylanmazdan əvvəl onlara belə əleyhqazların işlədilməsi qaydasını öyrətməlidirlər.

Bilavasitə qəza ocağında iş aparılarkən şəxsi heyət təcrid-edici əleyhqazlardan istifadə etməlidir. Havada oksigen çatışmayan (18%-dən az olan) və ya havanın tərkibində karbon oksidi yüksək olan hallarda, xüsusən də qəza zo- nasmdalcı yanğın şəraitində iş aparılarkən həmçinin təcri- dedici əleyhqazlar tətbiq edilməlidir.

Qəza ocağında bilavasitə QTKM-lə iş aparılarkən bədənin dəri səthini zədələnmədən qorumaq üçün təcridedici mühafıZiD geyimindən istifadə olunmalıdır.

392

QTKM buxarları ilə zəhərlənmə zonasında bədənin dəri səthini mühafizə üçün hər yerdə təcridedici mühafizə geyiminin tətbiqi tələb olunmur. Kimyəvi vəziyyətin qiymətləndirilməsi əsasında digər əşyalardan: plaş, mühafzə corabları (rezin çəkmə) və rezin əlcəklərdən də istifadə etmək mümkündür. Zəhərlənmə zonasında iş aparan şəxsi heyətə mühafizə geyiminin altından geymək üçün tuman- köynək, patava (ayaq sarığı) və əvəzetmə fondundan paltar verilir. Hər iş növbəsindən sonra alt paltarlar dəyişdirilir.

İşlər bilavasitə qəza ocağında apanlarkən, hər bir iş yerində deqasiya (neytrallaşdırma) maddələri ehtiyatlarının yaradılması nəzərdə tutulmalıdır ki, bu da səthinə QTKM damcılan düşərkən əleyhqazlarm üzlük hissələrini və dərini mühafizə vasitələrini təmizləmək üçündür.

İş əsasmdakı fasilələr zamanı «təmiz» sahədə fərdi mühafizə vasitələrini əyindən çıxarmaq olar. Belə hallarda mühafizə vasitələrinin əvvəlcədən deqazasiya edilmədən çıxarılmasına ancaq tezbuxarlanan QTKM-lərlə (xlor, am- monyak, hidrogen-sianid və s.) işləyərkən yol verilə bilər; fasilədən son-ra bu fərdi mühafizə vasitələrindən yenidən istifadə etmək mümkündür.

Zəif və orta dərəcədə buxarlanan QTKM-lə işləyərkən

fasilələrdə dərini, mühafizə vasitələrini çıxarmazdan əvvəl, əyində olarkən deqazasiya etmək (neytrallaşdırmaq) lazımdır.

Şəxsi heyət fasilə vaxtı dincəlmək üçün nəzərdə tutulan meydançanın qarşısında mühafizə vasitələrini çıxarıb asılqanlardan asmalıdırlar. Fasilədən sonra həmin mühafizə geyimlərindən ancaq elə hallarda yenidən istifadə etmək olar ki, onları əyindən çıxararkən geyimin içəri səthinə QTKM damcıları düşməmiş olsun.

İşlər başa çatdırılandan sonra mühafizə vasitələri

deqazasiya (neytrallaşdırıcı) edici məhlullarla təmizlənir, qu-

393

rudulandan və sazlığı yoxlanılandan sonra gələcəkdə təyinat üzrə istifadə üçün saxlanma yerinə təhvil verilir.

Şəxsi heyətin dincəlməsi üçün fasilələr, komandirin müəyyən etdiyi vaxt (bütün bölmələrə komandalar eyni vax- da, ya da növbələrlə) verilir.

Zəhərlənmə zonasında su içmək, yemək, siqaret çəkmək qadağandır. Fasilələr vaxtı və iş növbəsindən sonra şəxsi heyət tibb məntəqəsinin işçiləri tərəfindən tibbi müayinədən keçirilə bilər.

Qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasına cəlb olunan qoşun hissələri QTKM -ləri deqazasiya (neytrallaşdırma) üçün la2:ımi maddələr və reseptlər üzrə, habelə sənaye tipli fərdi mühafizə vasitələrilə müvafiq nazirliklər üzrə sənaye müəssisələri tərəfindən təchiz olunur.

§2.9. ÖMYƏVİ, RADİASİYA VƏ BAKTERİOLOJİ ZƏHƏRLƏNMƏ OCAQLARINDA APARILAN QX DTİ-nin İCRASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Yuxarıda deyildiyi kimi, xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin təşkili, prinsipləri və ümumi qaydaları bütün zədələnmə ocaqlarında eyni cürdür. İşlərin məzmunu, xüsusiyyətləri və ardıcıllığı isə zədələnmə ocaqlarını yaradan amillərin növün-dən və buradakı konkret şəraitdən asılı olur.

Düşmənin zəhərləyici və bakterialoji maddələr işlətməsi nəticəsində törəyən kimyəvi zəhərlənmə, yaxud bakterialoji yoluxma ocaqlarında adətən dağıntılar və yanğınlar baş vermir. Burada xilasetmə işləri - zədəlilərə ilk yardım göstərib tibb məntəqəsinə köçürməkdən, yoluxma ocaqlarının hüdudlarını müəyyənləşdirib çəpərləməkdən (giriş-çıxışı məhdudlaşdırmaq üçün), ərazini, avadanlığı zərərsizləşdir

394

mək və adamları sanitar təmizlənməsindən keçirməkdən ibarətdir. Kimyəvi zəhərlənmə ocağında işləyəcək dəstələrin şəxsi

heyəti əleyhqazlarla, mühafizə paltarları, fərdi kimyəvi paket və antidotlarla təchiz edilməli, bu vasitələrdən dəqiq istifadə qaydaları onlara öyrədilməlidir.

Zəhərlənmə ocağına kəşfiyyat bölmələrinin ardınca ilk növbədə, adətən, sanitar drujinaları, radiasiyadan və kimyəvi zəhərlənmədən mühafizə və zərərsizləşdirmə dəstələri, ictimai asayişi mühafizə bölmələri göndərilir. Mühafizə və zərərsizləşdirmə dəstələri. Drujinaların iş yerlərinə girməsi, adamların zəhərlənmiş sahələrdən çıxarılması üç lin yolları, keçidləri təmizləyir; asayişi mühafizə bölmələri müvafiq qayda-qanunların gözlənilməsini təmin edir; tibb dəstələri zədəlilərə yardım gös-tərir: əleyhqaz geydirir, zəhər əleyhinə dərman vurur, onları zədələnmənin ağırlığına görə qruplaşdırıb tibb müəssisələrinə aparırlar. Bundan sonra zəhərlənməyə məruz qalmış ərazi, qurğular, texnika və avadanlıq deqazasiya edilir və dəstələrin şəxsi heyəti xüsusi təmizləmə məntəqələrində tam sanitar təmizlənməsindən keçirilir.

Bakterioloji (bioloji) yoluxma ocağının ləğv edilməsi üzrə tədbirlər respublika rəhbərliyinin qərarına uyğun həyata keçirilir. Yerlərdə bu işlərə obyekt (rayon) MM rəhbərləri başçılıq edir, səhiyyə tədbirlərinin bilavasitə icrasını isə tibb xidmətinin rəisləri təşkil edirlər.

Bu işlərin icrası üçün ilk növbədə, ancaq >oluxma ocağımn ərazisində yerləşən qüvvə və vasitələrdən, habelə sanitar-epidemioloji stansiyaların, epidemiya əleyhinə səyyar dəstələrin, ixtisaslaşdırılmış briqadaların, xəstəxanaların, baytarlıq müəssisələrinin qüvvələrindən istifadə edilir. Bunlar kifayət etmədikdə, yoluxma ocağının hüdudlarından kənardakı qüvvələr cəlb olunurlar. Yoluxma ocağına girməzdən əvvəl bütün belə dəstələrin şəxsi heyətinə yoluxmaya qarşı peyvənd vurulur və digər lazımi təhlükəsizlik tədbirləri yerinə yetirilir.

395

Güclü təsirli kimyəvi maddələrin törətdiyi zəhərlənmə ocağında dağıntılar, yanğınlar da ola bilər, çünki bu maddələrin ətrafa axması adətən istehsalat qəzaları nəticəsində tutumlar, texnoloji avadanlıq sıradan çıxarkən baş verir. Belə hallarda xilasetmə işləri aparmaq üçün daha çoxsaylı yanğınsöndürmə qüvvələri və vasitələrini, zəhərli buludun yayılmasını məhdudlaşdıran (“su pərdəsi” yaradan və s.) xüsusi texnika və avadanlığı, eləcə də texnoloji xətləri bağlamağı, neytrallaşdırıcı maddələrlə işləməyi bacaran heyətləri cəlb etmək lazım gəlir. Bütün bu heyətlər təcride- dici əleyhqazlarla, ya da müxtəlif markalı xüsusi sənaye əleyhqazları ilə təchiz edilməlidirlər.

Xilasetmə işləri aparılarkən əsas səylər zədələnmiş adamlara tibbi yardım göstərilməsinə, onların, habelə digər şəxslərin təhlükəsiz sahələrə çıxarılmasına, həmçinin yanğınların, qəza yerlərinin məhdudlaşdırılmasma yönəldilir. Özü də qazların məhdudlaşdırılması işlərini əsasən mütəxəssislər, xüsusi hazırlıqlı operatorlar yerinə yetirirlər. Hər bir sahədə belə işlərə sahənin texnologiyasını yaxşı bilən mütəxəssislər, sex, qurğu rəisləri rəhbərlik etməlidirlər.

Bütün hallarda güclü təsirli kimyəvi maddələrin ətrafa yayılması ilə baş verən qəzaları aradan qaldırmağa hanudan əvvəl qazdan xilasetmə xidmətinin növbətçi heyəti yerinə yetirir. Onlar iş yerindəki fəhlələri qorxulu yerlərdən çıxarır, onlara tibbi yardım göstərir, texnoloji xətlərin qəzah sahələrini bağlayır, digər təcili işləri icra edirlər. Digər dəstələr də hazır vəziyyətə gətirildikcə MM rəhbərinin sərəncamı əsa- smda lazımi işlərə cəlb olunurlar.

Çox geniş və ağır qəzalar zamam, habelə qəza rayonunda MM-in müvafiq ixtisaslı qüvvə və vasitələri olmayan hallarda, qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə bir sıra işlərin yerinə yetirilməsinə respublika müdafiə nazirliyinin göstərişinə əsasən hərbi bölmələr cəlb edilərkən onlara aşabıdakı vəzifələr həvalə oluna bilər: qəza ocağının qorunması; əhalinin köçürülməsinə yardım göstərmək; kimya

396

kəşfiyyatını və nəzarətini yerinə yetirmək; QTKM yayılmış (kənara atılmış) rayonda onun deqazasiya edilməsi (neytral- laşdırılması); ərazinin, sənaye binalarının, avadanlığın deqazasiya edilməsi (zəhərsizləşdirilməsi); zəhərli torpağın yığılıb kənara daşınması və zəhərsizləşdirilməsi.

Bu vəzifələrin icrasını MM hərbi hissəsi bölmələrinə, zəhərli torpağın yığılması və daşınması işlərinin isə həmçinin mühəndis qoşunları bölmələrinə tapşırmaq mümkündür.

Belə işləri icra etmək üçün hərbi hissələrin (bölmələrin) şəxsi heyətləri müvafiq ixtisas hazırlığına malik olmalıdırlar. Onlar QTKM-in əsas növlərinin fiziki-kimyəvi və zəhərləy- ici xüsusiyyətlərini, partlayış və yanğın törətmə qabiliyyətini, zəhərlənmə zonalarında, qəza rayonlarında iş apararkən təhlükəsizlik üzrə tələbləri, fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə qaydalarını, bu vasitələrin əsas QTKM-dən mühafizə üzrə xarakteristikalarım və zəhərlənmiş şəxslərə ilk tibbi yardım göstərmək üsullarını bilməlidirlər.

Bunlardan əlavə, MM və kimya qoşunlarının müvafiq bölmələrinin şəxsi heyətinə aşağıdakı məsələlər də öyrədilməlidir: QTKM-lə zəhərlənmə zonalarında kimyəvi kəşfiyyat aparmaq (o cümlədən sənaye vasitələrindən istifadə etməklə) və kimyəvi nəzarət üzrə vəzifələri yerinə yetirmək; QTKM dağılmış (yayılmış) sahələrdə onların deqazasiyası (neytallaşdıniması) işlərini icra etmək və bu məqsədlə deqazasiya məhlulları hazırlamaq; QTZM-i qəzaya uğranuş tutumlardan ehtiyat tutumlarına vurmaq; istehsalat meydan- çasmdakı texnikanın, texnoloji avadanlığın, müxtəlif bina və qurğuların xüsusi təmizlənməsi işlərini yerinə yetirmək; zəhərlənmələrə məruz qalımş şəxsi heyəti sanitariya təmizlənməsindən keçirmək, fərdi mühafizə vasitələrini deqazasiya etmək (zəhərsizləşdirmək).

Hərbi hissə (bölmə) komandiri qəza rayonuna çatan kimi iş rəhbərinə öz bölməsinin tərkibi, vəziyyəti və imkanları barədə məlumat verir, yaranmış şərait haqqında ondan lazımı məlumatlar alır, bölməyə həvalə edilən vəzifələri də

397

qiqləşdirir və tapşırıqların icrası üzrə bölmənin fəaliyyət qaydasını onunla razılaşdırır. Bundan sonra bölmənin komandiri qəzanın aradan qaldırılması üzrə komissiyanın nümayəndəsi ilə birlikdə qəza rayonunu şəxsi müşahidə üsulu ilə ö>Tənir (rekoqnosirovka edir). Bu zaman o, aşağıdakı məsələləri dəqiqləşdirir: qəza zonasının hüdudlarını, partlayış və yanğın təhlükəsini; qəza ocağına gedən yolların vəziyyətini; QTKM-in kənara yayılmasının miqyasını; qəzanın mic(yasını və yaranmış kimyəvi şəraitə uyğun olaraq təhlükəsizlik tələblərinə riayət edilməsi qaydalarını; yerləşmə rayonunda bölmənin toplanış məntəqəsini və onun müharİ2:əsi qaydasını; qəza rayonunda “təmiz” və “çirkli” sahələr arasındakı sərhədi; idarəetmə məntəqəsi, rabitə vasitələri, kimyəvi müşahidə postu, tibb məntəqəsi düzəldiləcək yerləri; təmizləyici məhlullar hazırlamaq üçün su götürə- ləcək yerləri, onların vəziyyətini və digər məsələləri.

Qəza rayonunu şərti olaraq iki sahəyə ayırmaq mümkün-dür: “təmiz” sahə, yəni zəhərlənməyə və QTKM buxarlarının təsirinə məruz qalmamış ərazi və “çirkli”, yəni qəza ocağından və onun yaxınlığındakı QTKM buxarlarının təsirinə məruz qalımş sahədən ibarət ərazi.

“Təmiz” sahədə bunlar yerləşdirir: idarəetmə məntəqəsi və rabitə vasitələri; şəxsi heyətin dincəlməsi və qida qəbul etməsi üçün yer (təsərrüfat təminatı məntəqəsi); qəza rayonuna girən yerdəki nəzarət-buraxılış məntəqəsi; maddi vəsait anbarı və mühafizə vasitələrinin verilməsi məntəqəsi; tibb məntəqəsi; kimyəvi müşahidə məntəqəsi; əleyhqazların texniki yoxlanması kamerası (çadırı); çirklənməmiş nəqliyyat və xüsusi maşınların dayanacaq yeri; mühafizə vasitələrini geyinmək üçün meydança; zəhərlənmə zonasında işlədikdən sonra şəxsi heyətin sanitariya təmizlənməsi məntəqəsi və qəza ocağında işlərin aparılmasını təmin etmək üçün digər lazıım elementlər.

“Çirkli” sahədə: çirklənırüş nəqliyyat və xüsusi texnikanın

saxlanması üçün yer; texnikanı deqazasiya meydan

398

çası; çirkli fərdi mühafizə vasitələri yığılan məntəqə yerləşdirilə bilər.

Rekoqnosirovkadan sonra bölmənin komandiri qərar qəbul edir, tabeliyindəkilərə iş tapşırığı verir və qəzanın aradan qalıdırılmasında iştirak edən bölmələr arasında qar- şıhqlı fəaliyyəti təşkil edir.

Qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə işlərin icrası barədə tabeliyindəkilərə verdiyi əmrdə bölmə komandiri aşağıdakıları göstərir: iş aparılacaq rayonda baş vermiş qəzanın xarakteri, kimyəvi şərait və zəhərlənmə zonalarının hüdudları haqqında məlumat; tabeliyindəki bölmələrin (komandaların) vəzifələri və tapşırıqların icrası üsulları; təhlükəsizlik tədbirləri və mühafizə vasitələrindən istifadə olunması qaydası; istifadə edilən fərdi mühafizə vasitələrindən və havanın temperaturundan asılı olaraq işin başlanması və qurtarması müddətləri və iş rejimi; işin gedişində bölmələrin maddi təminatı qaydası və belə təminat məntəqələrinin yeri; tibb məntəqəsinin yeri və zədələnmiş şəxslərə təxirəsalınmaz yardım göstərmək üçün tibb işçilərinin çağırılması qaydası; rabitə saxlamaq qaydası və vəzifələ rin icrası, işin gedişi barədə məlumatların verilməsi müddətləri.

Bölmənin komandirinin tabeliyindəkiləri idarə etmək üçün radio və telefon rabitəsi yaradır.

Vəzifələrin icrası zamanı şəraiti dəqiqləşdirmək, işlərin gedişinə, təhlükəsizlik qaydalarının gözlənüməsinə nəzarət etmək məqsədüə komandir tabeliyindəki heyətlər işləyən sahələrə avtomobildə, yaxud zirehli transportyorda gedə bilər ki, o, belə hallarda da qərargahla və bölmələrlə etibarlı surətdə rabitə saxlamalıdır.

İşə başlamazdan əvvəl bölmə komandirləri (komandaların başçıları) tabeliyindəki heyəti tapşırıqların yerinə yetirilməsi və bu zaman təhlükəsizlik tələbələrinin gözlənilməsi qaydaları barədə təlimatlandırnıhr. İşlərin gedişində komandir öz tabeliyindəki şəxsləri hər an nəzər dairəsində saxlamalı, lazım gəldikdə onlara vaxtında yardım göstərilməsi

399

ni təşkil etməlidir. Onlar həmçinin şəxsi heyətin zəhərli havada əleyhqazda işləməsi müddətinin uçotunu aparmalıdırlar. Əleyhqaz qutusunun (regenerativ patronun) mühafizə qabiliyyəti müddəti qurtaranda onlar yenilərilə əvəz olunur. Bu məqsədlə “təmiz” sahədə, iş aparılan yerdən 300-400 m məsafədə əleyhqaz qutularını və regenerativ patronları dəyişdirmə məntəqəsi düzəldilir. Məntəqə avtomobildə yerləşdirilir, xüsusi göstərici nişanla işarələnir ki, iş aparılan yerdən yaxşı görünsün.

Sənaye əleyhqazlarından istifadə etmək lazım gələn hallarda bölmə komandirləri belə əleyhqazları verməzdən əvvəl onlardan istifadə qaydalarını şəxsi heyətə öyrətməlidirlər.

Bilavasitə qəza ocağında iş aparılarkən şəxsi heyət təcridedici əleyhqazlardan istifadə etməlidir. Həmçinin havada oksigen çatışmayan (18%-dən az olan) və ya karbon oksidi yüksək olan şəraitdə, qəza zonasında yanğınlar zamanı da belə əleyhqazlar işlədilməlidir.

Qəza yerlərində bilavasitə QTKM-lə əlaqədar olan işlər yerinə yetirilən hallarda bədənin dəri səthini zəhərlənmədən qorumaq üçün təcridedici mühafizə paltarları geyilməlidir.

QTKM buxarları ilə zəhərlənmə zonasında bədənin səthini qorumaq üçün təcridedici mühafizə geyimlərindən istifadə etmək heç də bütün hallarda tələb olunmur. Kimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsi nəticələrindən asdı olaraq ayrı-ayrı mühafizə vasitələrindən, plaşdan, qoruyucu corablardan (rezin çəkmələrdən), rezin əlcəklərdən istifadə oluna bilər. Zəhərlənmə zonalarında iş aparan şəxsi heyətə mühafizə paltarlarının altından geymək üçün tuman-köynək, ayaq sarğısı (portyanka) və dəyişdirilən fonddan alt paltarları verilir. Alt paltar (tuman-köynək) hər iş növbəsindən sonra dəyişdirilir.

Bilavasitə qəza ocaqlarında işləri təşkil edərkən iş yerlərində deqazasiya (neytralaşdıcı) maddə ehtiyatının sax

400

lanması nəzərdə tutulmalıdır ki, bu, dəri səthinə QTKM damçıları düşərkən dərini mühafizə vasitələrini və əleyhqa- zın üzlük hissəsini təmizləmək üçündür.

işdə fasilələr vaxtı “təmiz” sahədə fərdi mühallızə vasitələrini əyindən çıxarmaq ola!r. Belə halda yüksək uçuculuq qabiliyyətinə malik QTKM-lə (xlor, ammonyak, hidrogen- sianid və s.) işləyərkən mühafizə geyimini əvvəlcə deqaza- siya etmədən çıxarmağa icazə verilir. Fasilədən sonra bu mühafizə vasitələrindən təkrar istifadə edilə bilər.

Orta və ya zəif dərəcədə uçuculuğa malik QTI<[.M-lə işləyən hallarda isə fasiləyə çıxmazdan əvvəl, dərinin mühafizə vasitələri hökmən deqazasiya edilməlidir.

Dincəlmək üçün nəzərdə tutulmuş meydançanın qarşısında fərdi mühafizə paltarım soyunur və paltarasanlarda sərirlər. Fasilədən sonra həmin vasitələrdən yenidən istifadə edilə bilər, lakin o şərtlə ki, soyunarkən onların daxili səthinə gtzm damcıları düşməmiş olsun.

Tapşırıqlar yerinə yetiriləndən sonra mühafizə vasitələri deqazasiya məhlullan ilə təmizlənir (neytrallaşdınlır). Onlar qurudulandan və sazlığı yoxlanılandan sonra təkrar istifadəyə hazır saxlanılır.

Şəxsi heyətin dincəlməsi üçün fasilələr komandirin müəyyən etdiyi müddətlərdə, mütəşəkkil surətdə, bütün bölmələrdə (komandalarda) eyni zamanda və ya növbələr üzrə təşkil edilir.

Zəhərlənmə zonasında yemək, su içmək, siqaret çəkmək qadağandır. Dincəlmə vaxtı və iş növbəsi qurtarandan sonra şəxsi heyət tibb məntəqəsinin işçiləri tərəfindən tibbi müayinədən keçirilə bilər.

QX və DTİ-nə cəlb edilən bölmələrin deqazas iya (neytrallaşdırma) maddələri və resepturası ilə, habelə sənaye tipli fərdi mühafizə vasitələrilə təminatı sənaye müəssisələri tərəfindən, müvafiq nazirliklər vasitəsilə yerinə yetirilir.

401

in FƏSİL QÜVVƏ VƏ VASİTƏLƏRİN QRUPLAŞDIRILMASI

§3.1. İSTEHSALAT QƏZALARI VƏ TƏBİİ FƏLAKƏTLƏRİN NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN QALDARBLMASI ÜÇÜN QÜVVƏ VƏ VASİTƏLƏRİN QRUPLAŞDIRILMASI

İstehsalat qəzaları və təbii fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılması üçün qüvvə və vasitələr qruplaşması yaradılır. Qruplaşmanın heyəti fəlakətin növündən və miqyasından, qüvvə və vasitələrin mövcudluğundan, işlərin xarakterindən və həcmindən, eləcə də yerli şəraitdən 2isıh olur.

Kimya, neftçıxarma, neft emalı müəssisələri, tezahşan və

yanğın təhlükəli maye anbarları (saxlanılma bazaları) yerləşən

rayonlarda, eləcə də meşə materialı, ağac emalı sənayesi

obyektləri, iri mişar materialları anbarları olan rayonlarda

yanğınla mübarizə üçün qüvvə və vasitələr qruplaşması

əwəl-cədən yaradılır.

İstehsalat qəzalarının, yaxud təbii fəlakətlərin nəticələrini

aradan qaldırmaq üçün QX və DTİ-nin yerinə yetirilməsinə həmin

rayonun xilasediciləri cəlb edilirlər. Lazımı hallarda bu işlərə

yuxarı rəisin qərarı üzrə qonşu rayonların və şəhərlərin

xilasedicüəri də cəlb oluna bilər.

Təbii fəlakətlərin və istehsalat qəzalarının nəticələrini

aradan qaldırmaq üçün qüvvə və vasitələr qruplaşması -

xilasedicilər və digər qüvvələr fəlakət rayonuna gəlib çatdıqca

yaradılır. Əvvəlcə, fəlakətə məruz qalımş rayonun obyekt və ərazi

dəstələri işə girişirlər; onlar qüvvə və vasitələr qruplaşmasının

birinci eşalonunu təşkil edirlər. Qonşu rayon və şəhərlərdən gəlib

çatan qüvvələrdən-ikinci eşalon və qüvvə ehtiyatları yraradıhr ki,

bunlardan da birinci eşalonun səylərini gücləndirmək və ya təbii

fəlakəti və istehsalat qəzalarını məhdudlaşdırmaq məqsədli əlavə

tədbirlər görmək üçün istifadə edilir.

402

Təbii fəlakət, istehsalat qəzası sahələrinə xilasedicilər

bilavasitə, özlərinin toplanmış rayonundan və yüksək sürətlə

yeridilir. Onların hərəkət marşrutlarında yanğınlara, uçqunlara,

dağıdılmış körpü və bərələrə rast gələ biləcəyi ehtimalını nəzərə

almaqla hərəkəti təmin edən dəstələrin (HTD) köməyi ilə yürüşün

fasiləsizliyinə nail olmaq üçün tədbirlər görmək lazımdır.

§3.1.1. Mülki müdafiə və fövqəladə hallar üzrə

dövlət sistemi qüvvələrinin qruplaşdırılması

Azərbaycan Respublikası üçün əsas hərbi təhlükə və qorxu mənbəyi - milli, etnik, dini ziddiyətlər və ərazi iddialıdır ki, bunlar silalüı münaqişələrlə və məhdud (lokal) müharibələrlə nəticələnə bilər.

Eyni zamanda Azərbaycanın daxilində müharibə təhlükəsinin artması tendensiyası (meyli) müşahidə olunur ki, bu du Dağlıq Qarabağda artıq müxtəlif miqyaslı və intensiv silahlı toqquşmalara gətirib çıxarmışdır.

Həmçinin beynəlxalq terrorizm, terrorçu dəstələrlə, o

cümlədən bilavasitə dövlətə mənsub olan dəstələrlə silahlı qarşıdurma ehtimalını da nəzərə almamaq olmaz.

Hərbi münaqişələr və müharibələr qorxusu törədən daxili və xarici ziddiyyətlərin mürəkkəbliyi Mülki Müdafiənin (MM)-in möhkəmləndirilməsini, onun hazırlığının yüksəldilməsini, əvvəlcədən MM qüvvələrinin təşkili və hazırlanmasını lazımi MM qüvvələri və vasitələri qruplaşmalarının yaradılmasını tələb edir.

MM qruplaşmalarının yaradılması qaydaları və ona ve- rihn ümumi

təhbhr. MM qüvvəhrinin tərkibi və strukturu

403

«Mülki Müdafiə haqqında» Respublika qanununa müvafiq olaraq MM qüvvələrinin tərkibinə: mülki müdafiə sahəsindəki xüsusi vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş hərbi bölmələr (mülki müdafiə qoşunları) və mülki müdafiə dəstələri (hərbiləşməmiş dəstələr) daxildirlər. MM dəstələri sülh dövründə Azərbaycan Respublikası hökumətinin müəyyən etdiyi qaydada, Azərbaycan Respublikasının, rayonların və şəhərdərin MM planlarına uyğun yaradılır, onların heyətinə səfərbərlik tapşırıqları olmayan müəssələrin, təşkilatların və idarələrin işçiləri cəlb olunurlar.

Bundan başqa MM qüvvələrinə bütün səviyyəli MM xidmətlərinin ixtisaslaşdırılmış (hərbiləşdirilmiş və hərbiləş- dirilməroiş) hissələri və bölmələri, həmçinin respublikanın MM üzrə vəzifələrə malik nazirliklərinin və baş idarələrinin müxtəlif ixtisaslaşdırılmış digər dəstələri də daxildirlər.

Göstərilən bütün dəstələr, hissə və bölmələr vahid MM qüvvələi'i sistemini təşkil edir ki, bu da müasir qırğın vasitələrinin törətdiyi zədələnmə ocaqlarında qəza-xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin yerinə yetirilməsi və zərəçəkmiş əhalinin ilk növbəli həyat təminatı tədbirlərinin yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulur.MM məsələlərinin həlli üçün Azərbaj'can Respublikası Silahlı Qüvvələrinin hərbi hissələri və bölmələri, eləcə də Azərbaycan Respublikası prezidentinin müəyyən etdiyi qaydada (qarşılıqlı fəaliyyət planına uyğun olaraq) digər qoşunlar və qoşun hissələri, həmçinin ixtisaslaşdırılımş təşkilatların qəza-xilasetmə və qəza-bərpa də.stələrii də cəlb edilə bilər.

Silahlı münaqişə və müharibə zamanı isə, müasir silahların təsirinə məruz qalmış obyekt və ərazilərdə QXDTİ-nin təşkili və yerinə yetirilməsində əsas rol (sülh dövründə olduğu kimi) müvafiq obyekt, yerli və ərazi idarəetmə orqanlarına və onların tabeliyindəki obyekt, rayon və şəhər, MM qüvvələrinə məxsus olur.

404

Hazırda qüvvədə olan normativ aktlara görə, MM dəstələri bütün rayonlarda, şəhərlərdə, yaşayış məntəqələrində, qəsəbələrdə, müəssisələrdə, kənd təsərrüfatı obyektlərində, habelə müvafiq baza olan hallarda - təşkilatlarda, idarələrdə və tədris müəssisələrində yaradılmalıdır.

MM dəstələri: tabeliyinə görə - ərazi və obyekt dəsətə- ləri; nəzərdə tutulması məqsədinə və təyinatına görə isə ümumi məqsədli MM dəstələri və MM xidmətlərinin dəstələri (xüsusi məqsədli dəstələr) növlərinə ayrıhr.

Azərbaycan Respublikası FHN-nm qoşunları, onlar haqqındakı əsasnaməyə görə, təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə qüvvələrin tərkib hissəsi sayılır, təbii və texnogen xarakterli fövqəladə hadisələrdən, həmçinin hərbi əməliyyatlar aparılarkən və ya onların nəticələri sayəsində yaranan təhlükələrdən ölkənin ərazisini və əhalisini mühafizə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Əmin-amanlıq dövründə MM qoşunları ixtisar edilmiş heyətdə saxlanır, Azərbaycan Respublikası hökuməti tərəfindən müəyyən olunmuş qaydada istifadə edilir. Bu dəstələrin səfərbərlik üzrə tam heyətdə toplanması müəyyən edilmiş qaydada yerinə yetirilir, hazır vəziyyətə gətiriləməsi qaydası isə Azərbaycan Respublikası FH nazirinin müvafiq direktivi ilə müəyyən olunur.

§ 3.1.2. Adi qırğın vasitələri işlədilməklə aparılan silahlı münaqişə və müharibələr zamanı mülki müdafiə

qüvvələrinin vəzifələri Təhlillər göstərir ki, adi qırğın silahları işlədilməklə

aparılan müharibələr və silahh münaqişələr zamanı da MM qüvvələri əməli olaraq, kütləvi qırğın vasitələri tətbiq edilən hərbi əməliyyatlar vaxtı yerinə yetirilməsi tələb olan eyni vəzifələri icra etməli olacaqlar.

405

Fərq yalnız yerinə yetirilməsi lazım gələcək QXDTİ- nin həcmində ola bilər (adi silahlar işlədilərkən işlərin həcmi adətən nisbətən az olacaq). Bunu nəzərə almaqla, müasir aidi qırğın vasitələri, o cümlədən də yüksək dəqiqvu- ran silaWar işlədilərkən, MM qoşunları da daxil olmaqla MM qüv\'ələrinin əsas vəzifələri bunlardır (bu vəzifələrin tam siyahısı «M M haqqında » Respublika qanununda verilmişdir).

• Əhalini və müvafiq MM dəstələrini yaranan təhlükələr,

zədələnmə qorxusu və zərbə endiriləndən sonra lazımi fəaliyyət

barədə xəbərdar etmək və məlumatlandırmaq;

• Hər cür kəşfiyyat aparmaq;

• €>halini təhlükəli zonalardan köçürmək;

• llknövbəli axtarış, qəza-xilasetmə işləri aparmaq, zə-

rərçəkmış insanları tapıb çıxarmaq;

• Zədəlilərə ilk tibbi yardım göstərmək, onları tibb

müəssisələrinə köçürmək;

• Y anğınları məhdudlaşdırmaq və söndürmək, kimyəvi

zəhərlənmə və radioaktiv çirklənmə mənbələrini

məhdudlaşdırmaq; • Uçqunları sökmək, zədələnmə ocağına yanaşmaq

yollarım təmizləmək, uçqunlarda nəqliyyat və piyadalar üçün keçidlər düzəltmək;

• Elektrik, qaz, istilik, su təchizatı xətləri və şəbəkələrində, kanalizasiya sistemlərində qəzaları aradan qaldırmaq, habelə zərəçəkmiş əhalinin ilknövbəli həyat təminatı tələbatını təmin etmək üçün təxirəsalınmaz bərpa işlərini yerinə yetirmək;

• Cəsədlərin təcili basdırılması üzrə sanitar- epidimioloji mühafizə tədbirlərini yerinə yetirmək;

• Su mənbələrinin və su təchizatı sistemlərinin, ərzağın və ərzaq xammalllarının, alafm, kənd təsərrüfatı heyvanları və bitkilərinin radioaktiv, kimyəvi və bioloji (bakterioloji)

406

çirklənmə və zəhərlənmələrdən mühafizəsi üzrə tədbirlər həyata keçirmək;

• Əhalinin sanitariya təmizlənməsi, texnikanın deqa- zasiyası və dezaktivasiyası, deqazasiya, dezinfeksiya və de- zaktivasiya üzrə digər tədbirlərin icrası;

• Radiasiya bombaları və ftıqasların zərərsizləşdirilməsi, habelə zədələnmiş bina və qurğuların, uçub-tökülmə qorxusu yaradan dayanıqsız hissələrin partalyış üsulu ilə tam dağılması üçün pirotexniki işləri yerinə yetirmək;

• Fəlakət rayonlarında MM tədbirlərini həyata keçirərkən təhlükəsizliyi və ictimai asayişin qorunmasını təmin etmək;

• Müharibə dövründə baş verən təbii və texnogen xarakterli FH-ın aradan qaldırılmasında MM qüvvə \ ə vasitələrinin iştirakını təmin etmək.

Sülh dövründə və «təhlükəli dövrdə» MM qüvvələri və onun komandir-rəis heyəti, müasir qırğın vasitələrinin birinci və ikinci (təkrar) zədələyici amillərindən qorunmaq üsullanmn habelə əhaliyə tapşırılnuş vəzifələrin uğurla icrasına yönəlmiş lazımi hazırlıq tədbirlərinin yerinə yetirilməsi qaydalarının öyrədilməsində fəal iştirak edir.

§3.1.3. Mülki müdafiə qüvvələrinin qruplaşdıınlması

Hərbi əməliyyatlar aparılarkən və onların nəticəsi olaraq törəyən təhlükələrdən əhalinin və ərazilərin mühafizəsi üzrə vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulan müxtəlif MM qoşun hissələri və birləşmələrinin, hərbiləşmiş və hərbiləşməmiş MM dəstələrinin müəyyən sistemə gətirilmiş halda yerləşdirilməsindən ibarətdir.

MM qüvvələri qruplaşmasına tələb olunan qoşunların miqdarı və onların tərkibi yarana biləcək şəraitin ik i variantı üzrətəyin olunur: adi silahlar, o cümlədən də yüksək də-

407

qiqvuran silahlar işlədilən müharibənin gedişi vaxtı üçün və məhdud halda nüvə silahı işlədilən müharibənin gedişi üçün.

MM qüvvələri qruplaşması yaradılmasının başlıca prinsipləri işlənib hazırlanarkən çıxış bazası (zəmin) olaraq tam əsasla hərb sənətinin prinsiplərinə müasir baxışları əsas götürmək mümkündür; bu baxışlar isə silahlı mübarizə nəzəriyyəsi və praktikasının, habelə əhalinin və ərazilərin təbii və texnocen xarakterli FH-dan mühafizəsi prinsiplərinin elmi ümumiləşdirilməsi nəticəsində işlənib hazırlanımşdır.

Qüvvələr qruplaşmaları yaradılarkən həm strateji, həm də operativ və taktiki səviyyələrdə reallaşdırılan hərb sənətinin əsas prinsipləri bunlardır:

• Sülh dövründə qoşunları ölkə ərazisində optimal surətdə

yerləşdirmək hesabına qüvvələr qruplaşmasının təşkilinə imkan

yaradılması;

• Məqsəd və vəzifələrin real müəyyən edilməsi, qüvvə və

vasitələrə uyğun gəlməsi;

• Hərbi əməliyyatların başlanğıcında və gedişində istənilən

şəraitdə vəzifələrin yerinə yetirilməsinə yüksək dərəcədə hazır

olmaq;

• Əsas vəzifələri yerinə yetirmək üçün həlledici anda ən

vacib istiqamətlərdə qüvvələri qətiyyətlə toplamağa, fəaliyyəti

yüksək surətlə inkişaf etdirmək üçün qüvvələri vaxtında

artırmağa, qüvvə və vasitələrə cürətlə manevr etməyə imkan

yaratmaq;

• Bütün qüvvələrin və qoşun növlərindən qarşılıqlı

razılaşdırılma və qarşılıqlı fəaliyyət şəraitində istifadə olunmasını

təmin etmək;

• Hərbi əməliyyatları hərtərəfli təmin etmək, qabaqcadan

ehtiyatlar yaratmaq, onlardan bacarıqla istifadə etmək və vaxtında

bərpa etmək.

Belə hesab edirik ki, bu prinsiplər vəziyyətdən asılı olur və

yalnız yaranmış şəraitlə əlaqədar nəzərdən keçirilə bilər.

408

Aydındır ki, bu prinsiplər MM qoşunları qruplaşdırı- larkən daha yüksək dərəcədə tətbiq edilir.

Mülki müdafiə dəstələri eyni zamanda həm ərazi orqanlarının, həm də FH üzrə dövlət sistemi funksional alt sistemləri qüvvələrinin xeyli hissəsini təşkil edir və bu dəstələrin hüquqi və təşkilati əsasları, habelə fəaliyyət pri nsipləri «Mülki müdafiə haqqında» Respublika qanunu ilə müə)7ən edilir.

Bu qanuna görə əhalinin və ərazilərin FH-dan mühafizəsinin əsas prinsipləri bunlardır:

• FH-nn qarşısını almaq və hadisə baş verərsə zərəri və itkiləri maksimal azaltmaq üçün tədbirlərin qabaqcadan görülməsi;

• Əhalinin və ərazilərin FH-dan mühafizəsi tədbirlərinin ərazilərin iqtisadi, təbii və digər xarakteristikalarını, xüsusiyyətlərini, habelə FH baş verməsi təhlükəsinin reallıq dərəcəsini nəzərə almaqla planlaşdırılması və həyata keçirilməsi; bu zaman tədbirlərin həcmi və məzmunu lüzumu və kifayət prinsipi əsasında, habelə mövcud qüvvə və vasitələrdən mümkün maksimal dərəcədə istifadə olunması nəzərdə tutulmaqla

planlaşdırmalı və icra edilməlidir; •

• FH-nn aradan qaldırılması üçün qəza-xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin, əsasən, hüquqi formasından asılı olmayaraq müəssisələrin, idarələrin və təşkilatların, həmçinin FH baş vermiş ərazilərdəki yerli özünü idarəetmə orqanlarının, şəhər və rayonların icra orqanlarının qüvvə və vasitələri ilə aparılması. Bu qü\^'ə və vasitələr kifayət etmədiyi hallarda qarşılıqlı fəaliyyət planlarına əsasən və müəyyən olunmuş qaydada yuxarı icra hakimiyyəti orqanlarının qüvvə və vasitələri cəlb edilir.

Hərb sənətinin yuxarıda sadalanan prinsiplərini və əhalinin FH-dan mühafizəsi prinsipini əsas götürərək MM

409

qüvvələri qruplaşması yaradılmasının ümumi prinsiplərini formalaşdırmaq mümkündür. Bu prinsiplərə aşağıdakıları aid etmək vacibdir:

• Mühafizə üçün əvvəlcədən tədbir görülməsi; • Mövcud olan qüvvə və vasitələrdən maksimal istifadə

edilərkən tədbirlərin lazımi və kifayət dərəcədə olması; • Qüvvələrin təşkilati strukturunun yerinə yetirilən

vəzifələrə uyğun gəlməsi və bu qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi;

410

»Qarşıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsində bütün növlərdən olan qüvvə və vasitələrdən qarşılıqlı fəaliyyət şəraitində və kompleks istifadə edilməsi;

® Qüvvələrin müxtəlif silahlı münaqişə və müharibələrdə, habelə hər cür strateji rayonlarda fəaliyyət göstərməyə hazır olması;

®MM qüvvələrinin fəaliyyətinin hər tərəfli təmin edilməsi;

»Lazımi qüvvə və vasitə ehtiyatlarının yaradılması, onların yüksək çevikliyinin təmin olunması.

l'ədbirlərin əvvəlcədən görülməsi (qabaqlayıcı tədbirlər) prinsipi -- MM qüvvə və vasitələrinin lazımi qədər güclən<lirilməsi (yeni MM dəstələrinin yaradılması, mövcud dəstələrin şəxsi heyət və avadanlıqlarla təchizatının tamamlanması və s.) üçün hələ sülh dövründə şərait yaradılmasını nəzərdə tutur; belə tədbirlər MM qoşunirı və ayrı-ayrı MM xidmət bölmələrinin səfərbərlik hazırlığı, habelə səfərbərlik zamanı respublikanın və digər dövlət FH sisteminin ərazi və obyekt ixtisaslı (hərbiləşməmiş) MM dəstələrinin mümkün qədər daimi hazırlıq vəziyyətində saxlanması, müxtəlif mütəxəssis qruplarının müəyyən edilmiş qaydada bronlaşdırılması və səfərbərlik vərəqəJəri olmayan vətəndaşların qabaqcadan müvafiq MM dəstələrinə cəlb olunması hesabına əldə edilir.

Flərbi əməliyyatların başlanmasının mümkün vari- natlarımn təhlili göstərir ki, hərbi əməliyyatlar adi qırğın vasitələri tətbiq edilməklə aparılan şəraitdə «təhlükəli vəziyyət» dövrü kifayət dərəcədə davamlı olacaq və bu dövrdə dövlətin mövcud bazası əsasında qüvvədə olan planlarla müəyyən edilən qaydada MM qoşunlarının səfərbərlik hazırlığına gətirilməsi, habelə MM dəstələrindəki vətəndaşların hərbi xidmətə getməsi və xüsusi texnikanın müəyyən qisminin Silahlı Qüvvələrin ehtiyacları üçün səfərbər edilməsi ilə əlaqədar, MM dəstələrinin (hərbiləş-

412

məmiş ixtisaslı dəstələrin) yenidən formalaşdınimasına (təşkilinə) imkan olacaqdır.

Kifayətlik prinsipi - MM qüvvələrinin elə qruplaşmasının yaradılmasını nəzərdə tutur ki, o, müxtəlif silahlı münaqişələr və müharibələr şəraitində (miqyasına, tətbiq edilən zədələyici vasitələrə və gərginliyə görə) qarşısına qoyulan vəzifələrin öhdəsindən gəlməyə qadir olsun. Bu zaman «kifayət» anlayışı nəinki qüvvələrin sayca tərkibini, həm də keyfiyyətini (müasir texniki vasitələrlə təchizatını, tam komplektləşdirilməsini, müvafiq qoşun hissələri və bölmələri şəxsi heyətlərinin hazırlıqlığmı da və s.) əhatə edir.

MM qüvvə qruplaşmaları yaradılarkən «MM qüvvələrinin strukturunun yerinə yetirilən vəzifələrə müvafiq gəlməsi», «MM qruplaşmasındakı bütün növ qüvvə və vasitələrdən qarşılıqlı fəaliyyət şəraitində və kompleks istifadə olunması» prinsipləri ilə düşmən müasir silahlar tətbiq edərkən zədələnmə ocaqlarında yerinə yetiriləcək qəza- xilasetmə işlərinin kompleksli xarakter daşıyacağı (o cümlədən də ikinci zədələyici amillərin təsiri hesabına), yaşayış məntəqələrinin geniş ərazilərini və onların həndəvərlərini əhatə edən təhlükəli zonaların yarancağı ehtimalları ilə şərtlənir.

Bu prinsip həmçinin respublikanın hər bir şəhərinin hərbi strateji və digər xüsusiyyətlərindən asılı olaraq MM qüvvələri qruplaşması tərkibindəki qoşunların növlərinə və sayma fərqli surətdə yanaşmağı tələb edir.

MM qüvvəllərinin müxtəlif miqyash hərbi münaqişələr və müharibələrdə fəaliyyətə hazırlığı və ya «universal- hq», «hər tərəfli» hazırlıq prinsipi silahlı münaqişələrin və onların iri miqyash müharibəyə çevrilməsinin ehtimal edilən xarakterinin obyektiv qiymətləndirilməsinə və proqnozuna əsaslanır.

413

Bu prinsipin (eyni zamanda da «kifayətlik» prisipi- nin) gözlənilməsi MM qüvvələrinin elə qruplaşması yaradılmasında özünü göstərməlidir ki, bu qruplaşma dövlətin hər bir regionunda əhalinin və ərazilərin mühafizəsi üzrə vəzifələri yalnız düşmən adi silahlar işlədərkən deyil, həm də məhdud halda nüvə silahı, habelə digər müasir kütləvi qırğın vasitələri tətbiq edərkən yerinə yetirilə bilsin.

Mülki müdafiə qüvvələrinin fəaliyyətinin təmin edilməsi dedikdə - MM qüvvələrinin öz vəzifələrini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirə bilməsi üçün həyata keçirilən əlavə tədbirlər komplesi başa düşülür.

Təminatın əsas növlərinə aşağıdakılar aid edilir: kəşfiyyat, yol, maddi və hidrometeoroloji təminat. Bunlardan başqa M M vəzifələrinin yerinə yetirilməsi həmçinin tibbi, mühəndis-texniki, radiasiya əleyhinə, kimya əleyhinə və yanğın əleyhinə tədbirləri ilə təmin edilir,

MM qüvvələri fəaliyyətinin hərtərəfli təminatı prinsipi əsasında tələb olunur İd, qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icrası və MM qüvvələri qruplaşması üçün MM qüvvə və vasitəktrini müəyyənləşdirərkən onların tərkibində müvafiq təminatlı qüvvə və vasitələr (cəlb edilməsini) nəzərdə tutmaq lazımdır.

Azərbaycan Respublikası MM rəhbərliyinin regional mərkəzlərin rəislərinin, digər rəhbərlərin bilavasitə ta- bcli-yində olan qüvvə və vasitə ehtiyatları respublikanın şəhər və rayonlarına vacib hallarda yardım göstərmək üçün lazımdır ki, belə yardım şəhər və rayon rəhbərlərinin sərəncamındakı qüw'ə və vasitələr kifayət etməyən hallarda, habelə qəflətən meydana çıxan vəzifələrin (iri radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlər dağılarkən, hərbi xarakterli digər (xüsusən güclü) FH baş verərkən) yerinə yetirilməsi üçün göstərilir.

414

öz növbəsində Azərbaycan Respublikasının rayonlarında və şəhərlərində də lazımi hallarda yerli idarəetmə orqanlarına yardım göstərmək üçün bu şəhərlərin və ya rayonların MM rəhbərlərinin sərəncamında da qüvvə və vasitələr ehti-yatları yaradılmalıdır.

Ehtiyat qüvvə və vasitələri düşmənin ehtimal olunan təsir zonasından kənarda, mümkün qədər seyrək yerləşdirilməli, kömək göstəriləcək rayona operativ olaraq təcili çatdırılması üçün yüksək çevikliyə (o cümlədən də səmərəli nəqliyyat imkanı olan texniki vasitələrə) malik olmalıdır.

MM qüvvələri qruplaşması qarşıda duran fəaliyyətin başlıca məqsədinin (niyyətinin) tələblərinə tam uyğun olmalı və aşağıdakıları təmin etməlidir:

• Ən çətin şəraitdə belə, qüvvələrin təcili olaraq hazır vəziyyətə gətirilməsi və vəzifələrin yerinə yetirilməsinə tam hazır olmağı, qüvvə və vasitələrin xilasetmə işləri aparılacaq yerlərə vaxtında çatdırılmasını; xilasetmə işlərinə dərhal başlanmasını, işlərin fasiləsiz aparılmasını, əsas səylərin başlıca vəzifələr yerinə yetirilməsinə cəmləşdirilməsini;

• Zədələnmə ocaqlarında bütün qüvvə və vasitələrdən maksimal istifadə etmək sayəsində xilasetmə işləri ilə eyni zamanda qısa müddətdə zədəliləri bilavasitə xilas etmək imkanlarını;

• Növbəti iş növbələri, eşalonlar və ehtiyatlar hesabına cəhdləri artırmağa; iş əsasında qüvvə və vasitələrlə manevr etməyi; MM qüvvələrinin şəxsi heyətlərini mühafizə etməyi;

MM qüvvələri qruplaşması yaratmaq üçün istifadə olunur: •

• iqtisadiyyat obyektlərində - obyektin dəstələri, habelə şəhərin (rayonun) ərazi dəstələri, kənd rayonunun (dərəcəsiz şəhərin) dəstələri və obyektdə vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün ytıxarı MM rəisinin qərarı ilə ayrılmış digər qüvvələr;

416

• Rayonda obyekt qüvvələrinin qruplaşmaları, rayonun ərazi dəstələri, həmçinin MM-in qoşun hissələri və silahlı qüvvələrin digər qoşun hissələri, sahə ixtisaslı dəstələri və bölmələri, yaxınlıqdakı kənd rayonlarının dəstələri və rayonun ərazisində vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün yuxarı MM rəisinin qərarı ilə ayrılmış digər qüvvələr;

• Rayon bölgüsü olmayan şəhərlərdə - obyekt qüvvələrinin qruplaşmaları, şəhərlərin ərazi dəstələri; hərbi qarnizonun qoşun bölmələri və hissələri, həmçinin qarşılıqlı fəaliyyət planına uyğun ayrılan digər qüvvələr;

• Rayon bölgülü şəhərdə - şəhər rayonları MM qüvvələrinin qruplaşmlan və şəhərin ehtiyat qüvvələri.

QXDTİ başa çatanadək onların fasiləsiz aparılmasını, qüvvələrin artırılmasını, xilasetmə işləri cəbhəsinin genişləndirilməsini; habelə qüvvə və vasitələrin növbələrlə dəyişdirilməsini təmin etmək məqsədilə MM qüvvələrinin qruplaşmaları bir və ya iki eşalondan və ehtiyatlardan ibarət ola bilər. Qruplaşmada eşalonlarm sayı: xilasetmə işlərinin həcmi və işlərin aparılması şəraitindən, MM qüvvələrinin miqdarından və düşmənin təkrar zərbə endirməsi ehtimalı da nəzərə alınmaqla, zədələnmə ocağında vəzifələrin icrası müddətindən asılı olur.

Hər bir eşalon bir neçə növbədən ibarət ola bilər.

Qüvvələr qruplaşması iki eşalondan ibarət olan halda - Birinci eşalon, radiasiya və kimyəvi şəraiti nəzərə almaqla, xilasetmə işlərinə dərhal başlamaq və işləri yüksək sürətlə aparmaq üçün nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə birinci eşalo- nun tərkibinə ən mobil, yaxşı hazırlıqlı və müasir texnika ilə təchiz edilmiş, zədələnmə ocağına qüsa müddətdə gəlməyə və işə başlamağa qadir olan qüvvələr daxil edilir ki, bunlar: MM qoşun hissələri və bölmələri, hərbi komandanlıq tərəfindən qarşıhqlı fəaliyyət plamna uyğun ayrılan qouşn hissələri və bölmələri, dərəcəli şəhərlərin ərazi MM dəstələri, şəhərlərdə işini davam

etdirən obyektlərin dəstələri, yaxınlı

417

qdakı dərəcəsiz şəhərlərin və kənd rayonlarının MM dəstələri ola bilər. Bu zaman xüsusən birinci iş növbəsinin tərkibi olduqcci diqqətlə müəyyən edilir. Bu iş növbəsinin heyəti müəyyənləşdirərkən nəzərə alınmalıdır ki, bu növbəyə daxil edilən texnika, lazımi hallarda iş yerlərində qalır və o biri növlərin heyətlərinə verilir.

İkinci eşalon - səyləri gücləndirmək və radiasiya səviyyələri azaldıqca xilasetmə işlərinin cəbhəsini genişləndirmək. həmçinin birinci eşalondakı bölmə və dəstələri dəyişmək üçün nəzərdə tutulur. İkinci eşalonun tərkibinə birinci eşalona daxil edilməmiş şəhərlərin və kənd rayonlarının qüvvələri, qoşun hissələri və bölmələri cəlb edilir.

Bu eşalona həmçinin Silahlı qüvvələrin, DİN-in plan üzrə daha gec hazırhq vəziyyətinə gətirilən qüvvələri və şəhərdənkənar zonada işini davam etdirən obyektlərin dəstələri də daxil edilir.

Elitiyat qüvvəllərinin tərkibinə: dərəcəsiz şəhərlərin və ayrı-ayrı kənd raoynlarının dəstələri, eşalonlann tərkibinə cəlb edilməmiş qoşun hissələri və bölmələri və qonşu rayonlar tərəliındə qarşılıqh fəaliyyət planına uyğun ayrılımş MM qüvvələri daxil edilir.

Düşmənin qəflətən basqını şəraitində və sülh xarakterli FH 2:amanı fəaliyyət üçün qüvvələr qruplaşmaları yaradılması bəzi xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlər onunla səciyyəlidir ki, düşmənin qəflətən basqım hallarında QXDTİ-nin həcmi artarkən lazımi qüvvələr qruplaşması yaratmaq üzrə imkan azahr. Belə halda qruplaşmaya tam halda və ya qismən də olsa ərazi dəstələrini, obyekt dəstələrini, ixtisaslı dəstələri cəlb etmək mümkünsüz olar, çünki bu dəstələr düşmənin qəflətən zərbəsi anında dərəcəli şəhərlərdə idi və tələfata məruz qaldılar.

Bu şəraitdə birinci eşalonun əsasını daim şəhərdənkənar

zonada yerləşən qüvvələr; MM qoşun hissələri və hərbi

418

komandanlıq tərəfindən qarşılıqlı fəaliyyət planlarına uyğun ayrılan digər qoşun hissələri və bölmələri; habelə kənd rayonlarınm və dərəcəsiz şəhərlərin yüksək hazırlıqlı MM dəstələri təşkil edə bilər.

Düşmənin qəflətən basqım zamanı MM qüvvələrinin eşalonlaşdırılması, hər şeydən əvvəl, dərəcəli şəhərlərdə və kənd rayonlannda yaşayan əhalinin sayca nisbətindən asılı olur. Əgər dərəcəsiz şəhərlərin, kənd və qəsəbələrin əhalisi bütün əhalinin çox qismini təşkil edirsə, onda qüvvələr qruplaşması iki eşalondan və ehtiyatlardan ibarət təşkil edilir, əhalinin çoxu dərəcəli şəhərlərdə yaşayan hallarda isə qruplaşma tək bir eşalondan ibarət ola bilər ki, belə halda iş növbələrinin heyətləri daha ^jüclü, ehtiyatlar isə daha çox olmahdır.

Düşmənin qəflətən basqım halları üçün nəzərdə tutulan MM qüvvələri qruplaşması MM tədbirləri planlı surətdə yerinə yetirilərkən ən əvvəl hərbi dövrdə yaradılan və dərəcəli şəhərlərdən çıxarılan şəhər ərazi dəstələri və obyekt dəstələri hesabına gücləndiriləcəkdir. Dərəcəli şəhərlərdən köçürülən əmək qabiliyyətli əhali, habelə dəstələrə cəlb olunmamış fəhlə və qulluqçulardan şəhərdənkənar zonada ümumi məqsədli ixtisaslı MM dəstələri yaradılacağı və fəaliyyətə hazırlanacaq-dır. Bu isə lazımi qüvvələr qru plaşması təşkil etmək, onları eşalonlara və iş növbələrinə ayırmaq imkanlarını xeyli artırır, QXDTİ -nin aparılması müddətini qısaldır.

419

Qarşıda duran fəali}^ətin əsas MMqüwohri qruplaşması niyyətinə xidmət etməli və

NJ O

-Aşağıdakıları təmin etməlidir: - - - ' , -

• Vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün MM qüvvələrinin surətlə tam hazır vəziyyətə

gətirilməsini • Xilasetmə işləri aparılan yerə qüvvələrin vaxtında gətirilməsini • Xilasetmə işlərinə surətlə başlanmasım və onlarm fasiləsiz aparılmasını

• İşlərin eyni zamanda apaniması məqsədilə qüvvə və vasitələrdən maksimal

-.istifadə olunmasını -

• Növbəti iş növbələrindən, eşalonlardan və ehtiyatlardan səmərəli istifadə etməklə

işdə səylərin artırılmasını, qüvvə və vasitələrlə manevr etdirilməsini • MM qüvvələrinin şəxsi heyətinin mühafizəsini

Sxem 3.3. MM qüvvələri qruplaşmasma verilən tələblər

4^ to

§3.2. MÜLKİ MÜDAFİƏ QÜVVƏLƏRİ QRUPLAŞMASINDA

MÜLKİ MÜDAFİƏ QOŞUNLARININ

ROLU VƏ MÖVQEYİ

Müasir silahlı münaqişələr və müharibələr şəraitində dəqiqvuran silahların (elə silahların ki, bunlar vasitəsilə düşmən ölkənin ən vacib müdafiə sistemi obyektlərinə və həyat təminatı sahələrinə intensiv və gözlənilməz zərbələr endirməyə cəhd göstərəcəkdir) surətlə inkişaf etdirildiyi şə> raitdə MM qoşunları xüsusi əhəmiyyətə malik olacaqdır, bu qoşun tissələrinin vaxtında səfərbərlik üzrə toplanması və hazır vəziyyətə gətirilməsi çox vacib rol oynayacaqdır.

Böyük Vətən müharibəsinin təcrübəsi, son onilliklərdə dünyada baş verən lokal silahh münaqişələrin, habelə müxtəlif ölkələrdə FHN-nin fəaliyyətinin nəticələri göstərir ki, qüvvələr qruplaşması tərkibində ixtisaslı qoşun birləşmələri və hissələrinin - MM qoşun hissələrinin olması - obyektiv zəruriyyətdir. ’

Təhlillər təsdiq edir ki, yalnız qarşılıqlı şəxsi heyətlə (hərbi qulluqçularla) komplektləşdirilmiş və lazımi texnika və avadanhqla təchiz edilmiş ixtisaslı qoşun bölmələri (ha- zırki halda MM qoşunları) qəza-xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin bütün kompleksinin habelə bilavasitə hərbi əməliyyatlar zonasında və daxili münaqişələr zonasında (Dağhq Qarabağda, Çeçenstanda və s. olduğu kimi) əhalinin ilknövbəli həyat təminatım təşkil etməyə qadirdir yalnız bu qoşunlann hissə və bölmələri zədələnmə ocaqlarmda, çirklənmə (zəhərlənmə) zonalarında, fəlakətli subasma zonalarında, MM dəstələrinin QXDTİ aparılan zonalara gəti- rihnəsi marşrutlarında ixtisaslı və lazım olan müddətdə kəşfiyyat (o cümlədən də radiasiya, kimya və bakterioloji kəşfiyyat) gıparar, bu zaman lazımi hallarda təhlükəli bina hissələrini partladıb .dağıtmaqla, partlamaımş aviasiya bomba-

422

larim zərərsizləşdirmək və s. üsullarla keçidlər, maşın yollan düzəldərək MM qoşun hissələrinin xilasetmə işləri aparılacaq sahələrə və obyektlərə keçməsini təmin edə bilər.

Zədələnmə obyektlərində yüksək təhlükəli vəziyyət yaranarkən (yüksək səviyyədə radiasiya və kimyəvi çirklənmələr, partlayış təhlükəsi, uçqun qorxusu və s.) bir çox hallarda belə obyektlərdə qəza-xilasetmə işlərinin əsas həcmini həmçinin MM qüvvələri yerinə yetirməli olacaqlar, xüsusən də Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin qüvvələrini cəlb etmək qeyri-mümkün sayılan, digər neızirlik və idarələrin isə belə ixtisash hərbiləşmiş dəstələri olmayan hallarda.

Radiasiya, kimyəvi, bakterioloji çirklənmə (2:əhərlən- mə) şəraitində əhalinin sanitar təmizlənməsi, texnika və avadanhqlann xüsusi təmizlənməsi, binalann, qurğuların, ərazinin zərərsizləşdirilməsi (zəhərsizləşdirilməsi) işlərinin təşkili və ixtisaslı hallarda icrası üzrə aparıcı rol lı.əmçinin MM qoşun hissələrinə mənsub olacaqdır.

Yalnız MM qoşun dəstələrinin mövcud olması - lazımi hallarda ciddi ehtiyac yaranarkən yardım göstərmək üçün xeyli uzaq məsafələrdə qüvvə və vasitələrlə dərhal manevr etməyə imkan yaradır.

Bundan başqa, MM qoşunları hazırhqh komandirlər heyətinə, mobil vasitələrə müvafiq qərargah stukturlarına və mütəxəssislərə malik olmaqla, lazımi hallarda müəyyən cavabdehlik zonalannda QXIDTİ-nin təşkili və idarə edilməsi üzrə Mərkəz funksiyalanm yerinə yetirəcəklər.

423

MM qüvvələrinin qnıplaşdmlması

(MM tədbirləri planı yerinə yetirilərkən)

>

K)

2-ci eşa-

lon >

>

Xilasetmə işlərinə dərhal (radiasiya şəraitini nəzərə almaqla) başla- maq üçündür; eşalona MM-in qoşun hissələri, şəhər obyektlərinin MM dəstələri, şəhərin ərazi MM dəstələri, yaxınlıqdakı kənd rayonla- rının dəstələri daxil edilir Səyləri artırmaq, radiasiya səviyyəsi azaldıqca xilasetmə işləri cəbhəsini genişləndirmək və 1-ci eşalon qüvvələrini əvəz etmək üçün:eşa!ona:l-ci eşalona cəlb olunmamış şəhər və kənd rayonlannm qüvvələri, Silahlı qüvvələrin qoşım hissələri, şəhərdənkənar zonadakı obyektlərin MM qüvvələri daxil edilir.

Zədələnmə ocağındakı M M dəstələrini əvəz etmək və gözlənilmədən meydana çıxan vəzifələri icra etmək üçün; ehtiyat qüvvələrinə: də- rəcəsiz şəhərlərin və uzaq kənd rayonlannm M M qüvvələri, nisbətən gec hazır vəziyyətə gətirilən qoşun hissələri, qonşu şəhərlərin MM qüvvələri daxil edilir.

Sxem 3.5. MM tədbirləri planlı surətdə həyata keçirilərkən MM qüvvə qruplaşmasınm etalonlaşdıniması

QXDTİ-nin təşkili və yerinə yetirilməsində MM qoşunlarının xüsusi rolunu nəzərə almaqla belə bir obyektiv zərurət meydana çıxır ki, hərbi dövrdə hər bir regionda müəyyən qoşun qruplaşmasına malik olmaq lazımdır. Bu qruplaşma, adətən, ən vacib obyektlərdə və ən mürəkkəb vəziyyətlərdə QXDTt-nin apaniması üçün istifadə (idilməli, habelə MM qüvvələrinin respublika və regional ehtiyatlarının əsasını təşkil etməlidirlər. Burada «region» deyilərkən Azərbaycan Respublikası ərazisinin təbii, sosial-iqtisadi, milli-mədəni və digər eyni şəraitə malik hissələri nə2ərdə tutulur. Region respublikanın bir rayonu ərazisinin ssrhədləri ilə məhdudlaşar, yaxud bir neçə rayonun və şəhərin ərazilərində təşkil olunacaq.

MM qoşunlan hissələri və birləşmələrinin növü, heyətin və şəxsi heyəti ştat üzrə sayı müəyyən edilərkən bir sıra prinsipial müddəalara əsaslanmaq şəhərin ərazisinin və obyektlərin xüsusiyyətlərini xarakterizə edən əsas göstəriciləri (strateji və müdafiə əhəmiyyətini, hərbi əməliyyatlar şəraitində obyektlərin təhlükə potensialı), QXDTI-nin ehtimal olunan həcmləri, düşmənin qırğuı vasitələri işlətməsi və sülh dövründə FH-m baş verməsi nəticəsində ərazidə yaranacaq təhlükələrdən əhalinin mühafizəsi üzrə görülməli tədbirləri nəzərə almaq lazımdu*.

Aparılan tədqiqatlar belə bir nəticə çıxarmağa imkan verir ki, MM qoşunları qruplaşmaları yaradarkən əvvəllər istifadə olunan vacib obyektlərin və şəhərlərin qoşunlarla mühafizə edilməsi prinsipindən yeni prinsipəmüəyyən zona- lann ərazilərinin qoşunlarla mühafizəsi (qorunması ) prinsipinə keçmək lazımdır.

Müasir müharibələrdə aparılan hərbi əməliyyatların həm miqyasına, həm də qarşıya qoyulan məqsədlərə görə ehtimal edilən xarakterini nəzərə alan bu yeni prinsipə uyğun olaraq respublikanın iqtisadiyyat obyektləıinin və infrastrukturun dağılması üzrə və rayonlann MM sahəsində

425

fəaliyyət planlarında qüvvələrlə müyyən manevrlər edilməsi, yəni MM qoşım hissələri və bölmələrinin lazun gəldikdə bir yaşayış məntəqəsindən digərinə göndərilməsi imkanları da diqqətdən qaçınlmamahdır.

Qoşunlarla ərazilərin mühafizəsi (qorunması) prinsipinin tətbiqi hərbi dövrün ştatlan üzrə MM qoşunlannm ümumi sayım xeyli azaltmağa imkan yaradır və eyni zamanda da MM-in bütün qoşun hissələri və bölmələrinin mobiUiyini (çevikliyini) xeyli yüksəltməyi, onların hər cür hazırhq dərəcəsini və texnild təchizatım artırmağı tələb edir.

Şəhərin (rayonun)MM qüvvələrinin qruplaşmasım: ümumi məqsədli ərazi MM dəstələri, şəhər (rayon) MM xidmətlərinin dəstələri və ən iri obyektlərin MM dəstələri təşkil edir.

Ümumi məqsədli ərazi MM dəstələri, yəni yığma dəstələr (dərəcəli şəhərlərdə) və komandalar (qalan şəhərlərdə və rayonlarda), həmçinin işləri mexanizmləşdirmə üzrə dəstələr, komandalar və qruplar, radiasiyadan, kimyəvi və bak- terioloji zəhərlənmələrdən mühafizə, kəşfiyyat qruplan, ixtisaslı mühafizə dəstələri əvvəlcədən müvafiq yerU özünüidarə orqanmın qərarı əsasında yaradıhr; bu dəstələr idarəetmə formasından asıh olmayaraq, həmin dəstələri yaratmaq üçün lazımi mütəxəssislər və texniki vasitələrə malik müəssisə və təşkilatların bazasında təşkil edilir.

Dəstələr yaradılarkən (və ya əvvəllər yaradılan dəstələr yenidən təşkO edilərkən) xüsusən diqqət yetirilir ki, belə dəstələri lazım gələrsə, sülh dövründə baş verən FH-m aradan qaldıniması üçün QXDTİ-yə cəlb etmək mümkün olsun, hərbi dövrdə' səfərbərlik zamam isə özlərinin əsas heyətini və texnikasım saxlamış olsunlar.

MM xidmətlərinin (tibb,yanğından mühafizə, ictimai asayişi mühafizə, rabitə xəbərdarhq və s. xidmətlər), o cüml^ən də QXDTİ-nin icrasına cəlb olunan respublika

426

tabelikli ixtisaslaşdırılmış təşkilatların qüvvələrinin tərkibi bu dəstələrin və təşkilatlarm hərbi dövr üçün ştatlan ilə müəyyən edilir.

Obyekt MM dəstələri adətən öz obyektlərində istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulur. Bununla belə ehtimal olunan müharibələrin dəyişkən xarakterini nəzərə almaqla çox vacib hallarda və hərbi əməliyyatların bu dövründə obyektin zədələnməsi üçün bilavasitə təhlükə olmayan hallarda həmin dəstələr (əsasən iri obyektlərin MM xidmətlərinin dəstələri) yuxan rəis tərəfindən digər obyektlərdə QXDTİ və ya digər obyektlərdə zədələnmiş əhalinin həyat təminatı ilə əlaqədar ilk növbəli işlərə cəlb oluna bilər.

Obyekt MM dəstələri şəhərin (rayonun) qüvvələr qru- plaşmasma MM plam işlənib hazırlanarkən seçmə yolla və ya zərbə endiriləndən sonra yaranmış vəziyyət nəzərə ahn- maqla cəlb edilir.

Şəhər (rayon) MM rəisinin eştiyatında isə gözlənilmədən meydana çıxan vəzifələri yerinə yetirmək üçün yüksək hazırhqlı qəza-xilasetmə məqsədli komanda və ya MM xidməti dəstələri ilə gücləndirilmiş yığma komanda (dəstə) saxlamaq məqsədəuyğundur.

Azərbaycan Respublikası MM qoşunlannm qruplaşması sülh dövründə fəaliyyət göstərən MM birləşmələri və hissələrindən, habelə MM qoşunlannm təşkili planma uyğun olaraq yenidən yaradılan, yaxud hərbi dövr ştatlanm tam komplektləşdirilən qoşun hissələri və birləşmələrindən ibarətdir.

MM qoşun birləşmələri və hissələrinin ümumi sayı və yerləşdirilməsi müəyyənləşdirilərkən yuxanda şərh olunan ümumi prinsiplər, habelə regionların xüsusiyyətlərini xarakterizə edən bir sıra ən vacib göstəricilər nəzərə alınır. Belə göstəricilər aşağıdakılardır:

427

• Regionun coğrafi (təbii), habelə nəqliyyat və iqtisadi xüsusiyyətləri (ərazisinin sahəsi, əhalisinin, o cümlədən də şəhər əhalisinin sayı);

• Regionun strateji və müdafiə əhəmiyyəti (MM üzrə qruplara aid edilən şəhərlərin olması, MM üzrə dərəcəli, o cümlədən də xüsusi və birinci dərəcəli obyektlərin sayı);

•Ərazidə xüsusən iri, güclü radiasiya, kimyəvi və hid- rodinamik təhlükəli obyektlərin olması, yəni elə obyektlərin ki, hətta müasir adi zədələyici vasitələrlə zədələnən hallarda belə, çox

• geniş çirklənmə zonalan və fəlakətli subasma (daşqın) zonaları yarana bilər;

• Düşmən tərəfindən adi qırğın vasitələri ilə zərbələr endiriləcəyi daha çox ehtimal edilən iqtisadiyyat və infrastruktur obyektlərinin sayı və siyahısı;

• Bu hədəflərin (obyektlərin) dağılması zamam aparılmalı olacaq QXDTt-nin ehtimal olunan (hesablanan) həcmi və növləri.

MM qoşunları birləşmələrinin və hissələrinin təşkili və təchizatı iırian verməlidir ki, bu qoşun bölmələri lazım gəldikdə əlahiddə (avtonora) surətdə, o cümlədən də tam heyətdə, həm də qeyri-tam heyətdə, yəni ayrı-ayn batalyonlar (taburlar), istisna hallarda isə rotalar (bölüklər)tərkibində fəaliyyət göstərməyə qadir olsunlar.

M M qoşunları birləşmələri və hissələrində istifadə olunması və onların yerləşdirilməsi planlaşduilarkən nəzərə alınmalıdır ki, bu qoşunların qüvvədə olan Nizamnaməsinə görə, onların tam tərkibli briqadası - ən çoxu altı-yeddi obyektdə, alayı isə üç-dörd obyektdə QXDTİ kompleksini yerinə yetirə bilər.

428

MM qüvvələrinin qruplaşdırüması (Gözlənilmədən meydana çıxan MM tədbirləri yerinə yetirilərkən)

KJ sO

>

Ehtiyatlar

Xilasetmə işlərinə dərhal (radiasiya şəraitini nəzərə almaqla) başlamaq

nəzərdə tutulur; eşalona şəhərdən kənar zonanın MM qüvvələri, MM-in

(Silahlı Qüvvələrin) qoşun hissələri, yüksək hazırlıqlı şəhər MM qüvvələri və

dərəcəsiz şəhərlərin və kənd rayonlarının vüksək hazırlıalı MM dəstələri cəlb

edilir

Xilasetmə işlərində səyləri artırmaq, radiasiya səviyyəsi azaldıqca

xilasetmə işləri cəbhəsini genişləndirmək və 1-ci eşalonu əvəz etmək üçün

nəzərdə tutulur. Eşalona şəhərlərin və kənd rayonlarının 1-cı eşalona daxil

edilməmiş qüvvələri. Silahlı qüvvələrin qoşun hissələri, şəhər və

şəhərdənkənar zonalardakı iqtisadiyyat obyektlərinin qüvvələri cəlb edilir.

Zədələnmə ocaqlarında işləyən dəstələri əvəz etmək, gözlənilmədən

meydana çıxan vəzifələri yerinə yetirmək üçündür. Buraya dərəcəsiz

şəhərlərin və uzaq rayonlann dəstələri, plana uyğun n -Nt • K f •'1 \//\11 t O I*« » »

I j r j o c t r X A V X X X X VX « W XXXXXİ « XI

qüvvələri daxil edilir.

Sxem 3.6. uüşmənin qəflətən basqım şəraitində MM qüvvələri qruplaşmasının cşalonian

MM qoşunlarının yeni yaradılan birləşmə və hissələrinin yerləşdirilməsi üçün koıücret sahələri müəyyən edərkən aşağıdakı prinsiplərə riayət etmək lazımdır:

• Bu qoşunları düşmən zərbələrinin ehtimal olunan

hədəfləri ola biləcək şəhərlərin və obyektlərin ehtimali zədələnmə

• zonalarından kənarda yerləşdirilməsi; • Bu qüvvələr üçün səfərbərlik üzrə toplamş bazası və

lazımi səfərbərlik ‘ehtiyatlarının olması; • Bu qoşun hissələri yaradılan yerlərin yaxınhğmda

magistral avtomobil və dəmir yoUanmn, aerodromlann (bəzi regionlarda isə - limanlann) olması;

Regionda, şəhərdə yadnız bir qoşun hissəsi (birləşməsi) yaradılırsa, onda bu qoşun hissəsi adətən, bu şəhərin inzibati mərkəzinin yaxınhğmda yerləşdirilir. Bu zaman bu regionun digər şəhərləri və ya xüsusən vacib obyektləri çox uzaq məsafədə yerləşdiyi halda, onların ətrafmda həmin qoşun hissəsinin (birləşməsinin) bir-iki taburunu yerləşdirmək məqsədəuyğun sayıhr. Habelə xüsusi hallarda belə şəhərlərdə müstəqil MM qoşun hissəsinin yaradılması barədə qərar qəbul edilə bilər.

Adi qırğın vasitələri tətbiq edilən müasir müharibələrdə MM qoşun hissələrinin qüvvə və vasitələri yaranmış vəziyyətdən asıh olaraq ümumi MM qüvvələri qruplaşmasımn həm birinci həm* də ikinci eşalonlannda QXDTİ-yə cəlb oluna bilər, bu qüvvələrin bir qisminin isə MM rəisinin ehtiyat qüvvələri tərkibinə daxil edilməsi mümkündür.

430

431

432

ƏDƏBİYYAT

1. «MüUd Müdafiə haqqında» Azərbaycan Respublikası

Qanununun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 700 saylı fərmanı, Bakı, 18 aprel 1998.

2. «Azərbaycan Respublikasının Mülki Müdafiəsi haqqında»

Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası

Prezidentin 93 saylı fərmanı. Bakı, 31 iyul 1992.

3. <tMülki Müdafiənin təmin edilməsi barədə» Azərbaycan

Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 193 saylı qəran. Bakı, 25

sentyabr 1998.

4. «Azərbaycan Respublikasında sülh və müharibə dövrlərində

fövqəladə hallarda əhalini mühafizənin əsas prinsipləri

haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 700

saylı qərarı. Bakı, 28 dekabr 1992.

5. «Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanunu. Bakı, 2001.

6. Оджагов Г.О. «Вредные вещества и защита от них». Баку,

«Азернешр», 1992.

7. H.O.Ocaqov və başqaları «Zəhərli maddələr və onlardan

mühafizə». Bakı, «Maarif», 1998.

8. HiO.Ocaqov «Rəhbər heyətin fövqəladə hallarda fəaliyyətə

və idarəetməyə hazırlanması». Bakı, «Çaşıoğlu» , 2002.

9. H.O.Ocaqov. «Fövqəladə hallarda həyat fəaliyətinin

təhlükəsizliyi (Mülki Müdafiə)». Bakı, «Çaşıoğlu», 2002.

10. M.T .Maksimov, H.O.Ocaqov. «Radioaktiv çirklənmələr və

onların ölçülməsi». Dərs vəsaiti, Bakı, «Azərnəşr», 1989.

433

11. B.Bəkirov, H.O.Ocaqov. «Fövqəladə hallara dair termin yə

anlayışlar». Bakı, «Çaşıoğlu», 2002.

12. М.В.Чинюк и др. «Радиационная и химическая защита

населения и сил ликвидации чрезвычайных ситуаций»

Учебное пособие, Москва, «ВИУ», 2002.

13., Ме'юдика выявления и оценки радиационной

обстановки при разрушениях (аварии) АЭС. - Москва, ВИА,

1989.

14. Руководство по специааьной обработке (для

гражданской обороны). - Москва, Воениздат, 1992.

15. РукоЕЮдства по специальной обработке. -Москва,

Воениз- даг, 1988.

16. Уроки и выводы из аварии на Чернобыльской АЭС для

Вооруженных Сил. Книга 3, 1989 г.

17. Уроки и выводы из аварии на Чернобыльской АЭС для

Вооруженных Сил. Книга 4, 1989 г.

18. Журнал «rpa>KaiiHCKofi Защиты». Москва, 1999-2005.

19. Журнал «Основы безопасности жизнедеятельности».

Москва, 1999-2005.

20. Жур нал «Военное знание». Москва, 1999-2005.

21. Журнал «Проблемы безопасности и чрезвычайных

ситуаций». Москва, 1999-2005.

22. «Ав£1рии и катастрофы», предупреждение и

ликвидация последствий, книги 1-4, Москва, 1995-1998.

23. Справочные данные о «Чрезвычайных ситуациях тех-

ногенноЕ'о, природного и эко.тогического происхождения»,

части 1-2, Москва, 1990.

24. Ocaqov Н.О. Mülki müdafiə. Çaşıoğlu, Bakı, 2000.

434

25. Русак и др. «Безопасность жизнедеятельности», Санкт-

Петербург, 2000.

26. «Защита населения и территорий в чрезвычайных

ситуациях»,. Под общей редакцией Фалеева М.Н. ГУП «06-

лиздат» г. Калуга 2001.

27. Алексеев В.Н. «Отравляющие вещества». Москва,

Воениздат, 1969.

28. Алтунин А.Т. «Формирования ГО в борьбе со

стихийными бедствиями». Москва. Стройиздат, 1976.

29. Оджагов Г.О. «Особенности ликвидации пос.педствий

аварий на железной дороге при фанспортировке: СДЯВ»

(информационный сборник ГО №4. Баку, 1994.).

30. Оджагов Г.О. Эфендиев А.Н.Для решения внезапно

возникших задач. «Гражданская оборона СССР» 1985, №3.

31. Цивилиев М.П. и др. Инженерно-спасательные работы. -

М., Воениздат, 1975.

32. Уроки и выводы ликвидации последствий

разрушительных землетрясений для гражданской оборонь[

под обшей редакцией генерал армии В.Л.Говорова, СССР,

Москва 1989.

33. Михно Е.П. «Ликвидация последствий аварий и

стихийных бедствий». Москва. Атомиздат. 1979.

435

MÜNDƏRİCAT

Giriş ............................................................................... 4 IBÖLMƏ ....................................................................... 7 I Fəsil. Sülh və hərbi dövrlərdə fövqəladə halların 7 (FH) aradan qaldırılmasının təşkilinin əsasları .............. §1.1.Zədələnmə ocaqlarının, dağıntıların dərəcələri- 7 nin və xarakterinin təsnifatı ........................................... §1.2. Sülh və hərbi dövrlərdəki fövqəladə halların 15 aradan qaldırılması işlərinin məzmunu .....................................

§1.3. Fövqəladə halların aradan qaldırılmasının təşki- 28 li mərhlələri .......................................................................

§1.4. Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərinin (QX və DTİ) məqsədi, tərkibi və icrasının xüsusiy- yələri .......................................................................................

§1.5. Fövqəladə halların nəticələrinin aradan qaldırılmasına cəlb edilən qüvvə və vasitələr ..................................................... 49 n Fəsil. Radiasiya, kimyəvi və mühəndis kəşfiyatla- 51

rmın əsaları ....................................................................

§2.1. Fövqəladə hallarda təhdidləri olan və ya baş vermiş

rayonlardavəziyyətinkəşfıyyatı ............................................ 51

§2.2. Mühəndis kəşfiyatının məqsədi, vəzifələri, obyekti, üsulları və təşkli .................................................................... 53

§2.2.1 .Mühəndis kəşfiyyatı üsullrı ....... .. .......................... 60

§2.2.2. Mühəndis kəşfiyyatının təşkili................................. 62

§2.3. Fövqəladə halların aradan qaldırarkən qüvvələrin hərəkət marşrutlarının mühəndis kəşfıyytı ................................. 64

^2.4. Zədələnmə ocaqlarında və dağılma zonalarında mühöndis kəşfiyyatı ............................................................. 74 §2.5. Radiasiya və kimyəvi kəşfiyyatın aparılması 82 üçün qüvvə və vaxtı təyin etmək metodiksı ..................

436

§2.5.1. Radiasiya təhlükəli obyektlərdə qəzalar za- 100 manı radiasiya kəşfiyyatının aparılmasının xüsusiyyətləri ... §2.5.2, Qəza kimyəvi təhlükəli maddələrin atılması (yayılması) ilə kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəza zamanı kimyəvi kəşfiyyatın aparılmasının xüsusiyyət- 104 ləri ................................................................................. §2.6. Radiasiya və kimyəvi kəşfiyyatın aparılması üçün qüvvə və vasitələrin təyini ^ ................................ 107 §2.6.1. Radiasiya və kimyəvi kəşfiyyatın aparılması üçün qüvvə və vasitələrin təyini üzrə məsələlərin həlli 112 in^əsil. Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərinin aparılmasının taktiki üsulları və ardıcıllığı ...................................................................... 119 §3.1. Qəza və təbii fəlakət nəticələrinin aradan qaldı- 119 rılması üzrə vəzifələrin xüsusiyyətləri ......................... §3.2. Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılmasının taktiki üsulları və ardıcıllığı ......................................... 123

rV Fəsil. Dağıntılar altında olan və zədələnən adamların xilas

edilməsi üçün üsullar və vasitələr ................................ 129 §4.1. Dağıntıların xarakteristikası ................................ 129 §4.2. Dağıntı altında qalan adamların axtarılması, çıxarılması üsulları və vasitələri ................................... 134 §4.3. Uçqunlarda keçidlərin salınması, dağılma ilə nəticələnə bilən zədələnmiş binaların elementlərinin müvəqqəti bərkidilməsi üsulları və vasitələri ............... . 149 §4.3.1. Dağıntılar zamanı nəqliyyat üçün yol açılması 149 §4.3.2. Kominunal-energetika şəbəkələrində baş ve- 151 rən-qəzaların məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılması .................. §4.3.3. Su təchizatı məntəqələri düzəldilməsi .............. 158 §4.3.4. Bina və tikilililərin davamsız konstruksiyalarının uçurulması və ya bərkidilməsi ................................................. ... 159 §4.4. Dağılmış binaların (qurğuların) xarici divarlarında boşluqların açılması ......................................................................... .. 161 §4.4.1. İstehsalat qəzaları və fəlakətlər zamanı qəza-

437

xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin təşkili və ye-

rinə yetirilməsi üsulları ................................................... §4.5. Hündür mərtəbəli mülki və sənaye obyektlərin- də qəza-xilasetmə işləri aparılmasının xüsusiyyətləri

^ V Fəsil. Əhalinin xüsusi təmizlənməsi. Ərazinin, yol- ların, obyektlərin, binaların və qurğuların zəhərsiz- ləşdirilməsi .....................................................................

§5.1. Ümumi müddəalar .................................................

§5.2. Ərazilərin, yolların, bina və qurğuların zəhərsiz- ləşdirilməsi üzrə işlərin təşkili və yerinə yetirilməsi...

164

170

180

180

186

§5.3. Tam xüsusi sanitariya təmizləməsinin təşkili və aparılması ....................................................................... 189 §5.4. Tam və xüsusi sanitariya təmizlənməsi üçün qüvvə, vasitə və vaxtının təyini üsulu ....................................................... 204

§5.4.1. Texnikanın xüsusi təmizlənməsi üçün qüvvə, vasitə və vaxtın təyini üsulu ................................................ 205 §5.5. Xüsusi sanitariya təmizlənməsi üçün qüvvə, vasitə və vaxtın təyini üzrə məsələlər həlli .......................................... 210

^ Fəsil. Kimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması ............................................................... 222 §6.1. Ehtimal olunan kimyəvi təhlükəli qəzaların xarakteri. 222 §6.2. Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasının təşkili ................................................................................... 231 Vn Fəsil. Zədələnmə zonalann^ binalar dağılarkən törəyən uçqunlar və onların aracSn qaldırılması üçün -— tələb olunan qüvvə və vasitələrin hesablanma- 241 sı.. §7.1. Uçqunların hesablanması sxemləri ............................. 242 §7.2. Qırıntıların kənara atılma məsafəsinin hesablanması 244 §7.3. Uçqunların hündürlüyünün hesablanması... 246

438

§7.4. Uçqunların strukturu və həcm-kütlə xarakteristikaları 250 §7.5. Qırıntıların göstəriciləri ......................................... .. 254 §7.6. Uçqun altında qalmış zədəlilərin xilas edilməsi üçün qüvvə və vasitələrin təyini .......................................... 257 §7.7. Sığınacaq və daldalanacaqların açılması üçün qüvvə və vasitələrin təyini .................................................... 264 §7.8. Tibbi yardımın göstərilməsi, yanğınların məhdudlaşdırılması, söndürülməsi və digər işlər üçün lazımdan qüvvələrin hesablanması ............................ 265 Vni Fəsil. Fövqəladə hallann nəticələrinin aradan qaldırılması üçün mülki müdafiə qüvvələrinin şəxsi heyətinin hazırlanması .......................................................... 269 §8.1. Bərpa işlərinin növləri ................................................ 269 §8.2. Fövqəladə halların nəticələrinin ləğv edilməsi zamanı idarəetmə və rabitə ................................................... 271 DC Fəsil. Meşə yanğınları ilə mübarizə ............................... 278 §9.1. Mülki müdafiə dəstələrindən istifadə edilməsi... 278 §9.1.1. Meşə yanğınlarının qısa xarakteristikası ............ 278 §9.1.2. Meşə yanğınları ilə mübarizənin təşkili .............. 281 §9.1.3. Meşə yanğınları ilə mübarizə üsulları ....................... 287 §9.1.4. Meşə yanğınlarının söndürülməsində tətbiq edilən taktiki üsullar ............................................................. 294 §9.1.5. Meşə yanğınları ilə mübarizə zamanı təhlükəsizlik qaydaları .............................................................................................. 306 §9.2. Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin mənəvi-siyasi və psixoloji təminatı ............................................................. 308

§9.3. Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işləri aparılan zamanı təhlükəsizlik qaydaları və təminatı... 311*^ n BÖLMƏ ........................................................................... 319 I Fəsil.Texnoloji prosesin modelinə əsasən qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılması üçün texniki vasitələrin strukturunun təyin edilməsi ............... 319 §1.1. Qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin aparılması üçün texniki vasitələrin strukturunun təy-

439

in edilməsi ..................................................................... 319

§1.2. Dığmtılardan sonra tikinti obyektlərinin zədə- 328 lənmə

dərəcəsinin təyini (proqnozlaşdırılması) §1.3.' Xilasetmə işlərinin həcminin təyini ...................... 336 §1.4. Təmir-bərpa işlərinin yerinə yetirilməsi üçün ti- 339 kinti təşkilatlarının sayının təyini ...........................................

IIFəsil. Radiasiya və kimyəvi təhlükəli obyektlərdə qəzalar

§2.1. Obyektin ərazisini radioaktiv çirklənmiş qırıntılardan və torpaqdan təmizləmək üzrə işlərin həcmi- nin təyini üsulu

(^I^J^-Radioaktiv çirklənmiş qırıntıların və torpağın loısusi qəbiristanlıqda basdırılması ..................................... 349

§2.3. AI:!S-də qəzalar zamanı içməli suyun mühafizəsi

tədbirləri ............................................................................. 351

§2.4. AES-də qəza zamanı radioaktiv çirklənmiş meşə sahələrinin konservasiyası üzrə mühəndis-texniki tədbirlərin həcminin və icra müddətlərinin təyini ............................

Radiasiya təhlükəli müxtəlif obyektlərdə qəza- -^för aradan qaldırılarkən dezaktivasiya üzrə işlərin .—

təşkili və yerinə yetirilməsinin xüsusiyyətləri. ..... ......... /36^ §2.6. Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qal- dırılması üçün qüvvə və vasitələrin hazırlanması .......................... 374

§2.7. Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan

qaldırılmasının təşkili .................................................... 377 §2.7.1. KLimyəvi təhlükəli qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması qaydaları və vasitələri ................................ 386

440

§2.8. Kimyəvi təhlükəli qəza nəticələrinin aradan qaldırılması üzrə görülən işlərin xüsusiyyətləri ..............

§2r9T) Kimyəvi, radiasiya və bakterioloji zəhərlənmə 'ocaqlarında aparılan QX və DTİ icrasımn xüsusiyyətləri 394 in FMİİ. QÜVVƏ VƏ vasitələrin qruplaşdı rılması ............ 402 §3.1. İstehsalat qəzaları və təbii fəlakətlərin nəticələrinin aradan qəldarılması üçün qüvvə və vasitələrinin qruplaşdırılması ................................................................... 402 §3.1.1. Mülki müdafiə və fövqəladə hallar üzrə döv'lət sistemi qüvvələrinin qruplaşdırılması ...................................... ....

§3.1.2. Adi qırğın vasitələri işlədilməklə aparılan silahlı münaqişə və müharibələr zamanı mülki müdafiə qüvvələrinin vəzifələri ......................................................................

§3.1.3. Mülki müdafiə qüvvələrinin qruplaşdırılmasıı.. 407

§3.2. Mülki müdafiə qüvvələri qruplaşmasında mülki müdafiə

qoşunlarının rolu və mövqeyi .............................. ........... ^29

Qısaldılmış sözlərin siyahısı ............................................... 431

Ədəbiyyat ............................................................................ 433

441

OCAQOV HƏBİB OSMAN oğlu

FÖVQƏLADƏ HALLARIN

NƏTİCƏLƏRİNİN ARADAN

QALDIRILMASI

Yığılmağa verilib: 25.02.09. Çapa imzalanıb: 05.03.09

Format 60x84 '/le. F.ç.v.27,63. Sifariş №26.

Kağız əla növ. Tiraj 200 nüsxə. Qiyməti müqavilə ilə

**Tİ-MEDİA** şirkətinin mətbəəsi