Arheologija životne sredine

Proučava međusobnu zavisnost čoveka i životne sredine tj. ekologiju ljudskih zajednica u prošlosti.

1. fizička komponenta: reljef, klima,...2. biogena komponenta: flora i fauna

1. Kvartar, osnovne karakteristike: naziv, osnovna podela

Opšta podela vremena

Zemlja je stara oko 4,5 milijardi godina.Prvi tragovi života (virusi, bakterije) su stari oko 3,2 milijarde godina. Prvi geološki period nazivamo arhaik ( pre 4 mil.god), odsustvo života, nastaju prvi debeli kompleksi sedimentnih stena.Prvi tragovi života u stenama pre oko 550 miliona godina što predstavlja granicu fanerozoika. Deli se na: paleozoik, mezozoik i kenozoik. Kenozoik se deli na tercijar i kvartar. Kvartar počinje pre oko 1,87 miliona godina.

Na osnovama evolucije organskog sveta istorijski razvoj litosfere podeljen je na pet vremenskih etapa – era i veći broj perioda, čiji naziv odražava evoluciju organskog sveta:

1. Arhaik ili arhajska era (grč.arheos-prastari)2. Proterozoik (proteros-prvi, zoe-život)3. Paleozoik (paleo-stari, zoe-život)4. Mezozoik (mezo-srednji)5. Kenozoik (kenos-novi)Ere se objedinjuju u veća vremenska razdoblja koja se nazivaju eoni (aeon, lat.-dugotrajan period), zavisno od evolucije organskog sveta. Istorijski razvoj litosfere obuhvata 2 eona: 1. Kriptozoik (kriptos-nepoznat) koji obuhvata arhaik i proterozoik2. Fanerozoik (faneros-poznat) koji obuhvata paleozoik, mezozoik i kenozoikKriptozoik je trajao oko 4 milijarde godina, a fanerozoik oko 570 miliona. Trajanje perioda u okviru dugovremenih era svodi se na vreme od 25 do 70 miliona godina, sem kod kvartara, koji je trajao oko 2 miliona godina. Naziv perioda je u vezi sa geografskim mestima gde su bili najpre otkriveni i proučeni: kambrijum, devon, perm i jura, ili prema starim narodima koji su ta mesta naseljavali: ordovicijum, silur.ostali nalazi su usvojeni prema karakterističnim sedimentima (karbon, kreda) ili podeli sedimenatau određenim lokalitetima (trijas). Postoji i dalja podela na sitnije delove: eon-era-perioda-epoha-vek/doba-vreme-faza. Geološki vekovi su kratkotrajne geološke etape. Ekvivalenti vekova su katovi, hronostratigrafske jedinice čije se izdvajanje vrši na osnovu analize fosilnih ostataka u stenama. Vek je podeljen na intervale/vreme, a katovi na potkatove. U daljoj podeli intervali se dele na faze.Paleozoik: kambrijum, ordovicijum, silur, devon, karbon i perm (periode).Mezozoik: trijas, jura, kreda (periode).Kenozoik: tercijar i kvartar (periode). Tercijar se deli na epohe paleogen-paleocen, eocen, oligocen

neogen-miocen i pliocen Kvartar se deli na epohe diluvijum ili pleistocen aluvijum ili holocen

Paleozoik, mezozoik i kenozoik su ere. -Arhaik - početak života -Proterozoik - diferencijacija života -Kambrij i ordovicij - odlikuju se bujnim životom beskičmenjaka u moru -Devon, karbon i perm - razvijaju se golosemenice, gmizavci, vodozemci, kopnene biljke i ribe -Trijas, jura i kreda - veliki gmizavci, kritosemenjače i sisari-Tercijar i kvartar - čovek, hominizacija, prevlast sisara i kritosemenica.

Podela fanerozoika

• paleozoik-karakteriše ga stvaranje debelih kompleksa sedimentnih stena, u slojevima se u izobilju nalaze prvi sigurni fosilni ostaci beskičmenjaka i kičmenjaka-vodozemci, neki insekti a od biljaka prve kopnene primitivne bescvetnice. Deli se na stariji i mlađi paleozoik.Stariji paleozoik se deli na kambrijum, ordovicijum i silur a mlađi na karbon i perm.Trajao od pre oko 550 do pre 230-250 miliona godina.

• mezozoik-prvi sisari.Deli se na trijas, juru i kredu.Krajem jure pojava prvih ptica.• kenozoik-počinje pre oko 65 miliona godina, odmah nakon nestanka dinosaurusa,

na kopnu dominiraju sisari.Deli se na tercijar i kvartar.

Podela tercijara-stariji (paleogen)-paleocen, eocen, oligocen -mlađi (neogen)-miocen, pliocen(5 mil-1,87 mil godina)-arh.kontekst

Podela kvartara-stariji (pleistocen)-donji (1,87 mil-730.000), srednji (730.000-125.000), gornji pleistocen (125.000-10.000)Mlađi (holocen ): Preboreal, boreal, atlantik, subboreal, subatlantik

Tokom kvartara vlada uglavnom hladnija klima nego u svim ostalim geološkim periodima prošlosti. Bilo je i pre hladnih perioda, ali nikada toliko hladnih i sa toliko zahvaćenom teritorijom. Kvartar je takođe vrlo dinamičan period u smislu smene hladnih i toplih klimatskih perioda, što je uticalo i na fizičku i biogenu komponentu prirodne sredine. Stoga je brzina i trend u evoluciji čoveka posledica te dinamičnosti kvartarnog perioda.

2 miliona godina 65 miliona godina

550 miliona godina 4,5 milijarde godina

Alpska orogeneza dešava se u mezozoiku. Detaljnije objašnjeno, u prvoj fazi tercijara –paleogenu- se razvijaju dijatomeje, skrivenosemenjače, ježevi, korali, sisari, foraminiferi, gastropodi, u neogenu- školjke, puževi, ježevi, sisari. Kvartar odlikuje nastanak sadašnje flore i faune.

Kvartar

Kvartar je najmlađe i najkraće geološko doba. Nazivi koje vezujemo za kvartar su: antropogen, antropozoik, postpliocen, posttercijar, pleistocen i holocen, diluvijum i aluvijum, lednički period, ledeno doba. Ime kvartar potiče iz vremena kada se prošlost zemlje delila na primarno, sekundarno, tercijarno i kvartarno doba. Prvi ga je upotrebio Denoaje 1829. određujući time starost naslaga koje prekrivaju tercijarne tvorevine u pariskom bazenu. Paralelno sa razvojem glacijalne teorije kao sinonim za kvartar u upotrebi je naziv lednički period (pomalo laički naziv). Nešto kasnije Č. Lajel uvodi termin pleistocen (najnoviji život; danas se naziv pleistocen odnosi na vreme do 10000 p.n.e., a od tada sledi holocen) 1839. Njime je označio slojeve sa ostacima molusaka među kojima ima preko 70% savremenih vrsta (za razliku od tercijara 7-50%). Dok se smatralo da su eratički blokovi severne Nemačke iz vremena velikog potopa korišćeni su nazivi diluvijum (vreme do velikog potopa), za lednički i aluvijum (vreme posle velikog potopa) za postlednički period. Nazivi diluvijum i aluvijum potiču iz vremena kada se verovalo u biblijski potop.Kako je jedno od glavnih obeležja kvartarnog perioda pojava i razvoj čoveka, Pavlov 1922. uvodi naziv antropogen. Termin se i danas koristi paralelno sa nazivom kvartar. Neki istraživači su predlagali da se kvartar s obzirom na pojavu i razvoj čoveka izdvoji kao posebna era-antropozoik. Ima shvatanja da kvartar ne bi uopšte trebalo izdvajati u poseban period jer je njegova dužina manja od bilo kojeg kata tercijara, pa su kao nazivi za kvartar korišćeni i termini postpliocen, posttercijar i dr. Nijedan naziv nije bezrezervno prihvaćen i o svakom su vođene bezbrojne diskusije (naziv kvartar je izgubio smisao jer nije četvrta era po redu; lednički period ne odgovara u potpunosti jer su se hladni glacijalni stadijumi smenjivali sa interglacijalnim u kojima je klima bila slična današnjoj ili toplija). Ipak je najšire prihvaćen termin kvartar, zvanično potvrđen još 1888. ne Međunarodnom geološkom kongresu u Bolonji.

FANEROZOIK

KENOZOIK

KVARTAR

TERCIJAR

MEZOZOIK

PALEOZOIK

ARHAIK

Naziv kvartar

• Naziv kvartar potiče iz podele na primarno i sekundarno doba i podele na tercijar i kvartar.

• Rusi paralelno sa nazivom kvartar koriste i naziv antropogen koji 1922 uvodi Pavlov

• Antropozoik je isto naziv za kvartar, geolozi ne koriste ovaj naziv• postpliocen, posttercijar-isto nazivi, nema rang kvartara• stariji nazivi za delove kvartara su diluvijum i aluvijum koji potiču iz vremena

kada se verovalo u potop-kod nemaca.Vreme kada se verovalo u potop je kraj 18 veka-pojava eratičkih blokova,naziv eratički prvi upotrebio Sosir koji kao i Haton govore o ledničkom poreklu ovog kamenja-kamenje je doneto bujicama

• naziv kvartar je prvi upotrebio Denoaje 1829 godine da bi označio starost naslaga iznad tercijarnih prilikom istraživanja naslaga u Pariskom basenu

• 1837 Šimper-lednički period• 1839 Lajel-uvodi termin pleistocen da bi razlikovao slojeve sa ostacima

savremenih mekušaca od tercijarnih ili starijih gde su pored savremenih dominirale i izumrle vrste

• ledeno doba, lednički period-laički termini

Osnovne karakteristike kvartara

• Najmlađi geološki period, još traje• U kvartaru vlada mnogo hladnija klima u odnosu na raniju ali to ne znači da ranije

nije bilo hladnije klime, ali je u kvartaru veći deo kopna prekriven ledom(ranija ledena doba –permo karbonsko ledeno doba i u paleozoiku).Predstavlja izuzetno dinamičan period koji ostavlja jak uticaj na živi svet.Hladna klima nije delovala kontinuirano, već su bile oscilacije-smene toplih i hladnih oscilacija

• Učestalost klimatskih promena• Pojava čoveka i njegova evolucija-brzina evolucije je posledica dinamičnosti

kvartarnog perioda• Kolebanje nivoa mora i okeana zbog učestalih klimatskih promena• Nastanak kontinentalnih naslaga• Formiranje današnjeg izgleda reljefa-u tercijaru su definitivno obrazovane planine

Alpi, Karpati, Dinaridi, itd pri čemu su bila ogromna lavična izlivanja, pojačane vulkanske aktivnosti dovele su do izbacivanja sumpor dioksida što je svakako uticalo na klimatske promene

• Formiranje današnje vegetacije, današnji predstavnici flore i faune

2. Kvartarna klima

Odlike klime u kvartaru i uzroci promena klime u kvartaru

• Osetno zahlađenje u odnosu na klimu kenozoika.

• Kenozoik je u celini hladniji od mezozoika• Česte klimatske oscilacije-smena toplih i hladnih razdoblja ( glacijala i

interglacijala • Smena ukupno 20 ciklusa, oscilacije srednje godišnje temperature između hladnih

i toplih intervala su u nekim delovima sveta iznosile i više od 15 stepeni .• Tokom glacijala na severnoj hemisferi se formiraju veliki kontinentalni lednički

pokrovi

Osnovna karakteristika klime u kvartaru je osetno zahlađenje u odnosu na klimu kenozoika. Klimu kvartara još karakterišu česte klimatske oscilacije: smena toplih i hladnih razdoblja. Smenilo se najmanje 20 klimatskih ciklusa (glacijal+interglacijal), a oscilacije srednje godišnje temperature, između hladnih i toplih razdoblja su ponegde iznosile i do 150. Ova cikličnost se objašnjava astronomskom teorijom i računom paleotemperatura. Zahlađenje koje karakteriše kvartar je dugoročan proces koji kreće od kenozoika, negde pre oko 55 miliona godina; dešava se klimatski optimum i od tada se primećuje konstantan pad temperature. Taj klimatski optimum desio se u eocenu. Od sredine pliocena, temperatura konstantno pada. Nastaju varijacije toplo-hladno koje traju i danas. Glacijal je hladno razdoblje u prošlosti. Glacijal je vremenski interval, a glacijacija je geomorfološki proces. Unutar glacijala dešavaju se topliji (interstadijal) i hladniji (stadijal) periodi. Tokom glacijala dolazi do zaglečeravanja odnosno širenja ledničkog pokrova. Između intervala zaglečeravanja dolazilo je do cikličnih otopljenja klime – interglacijali kada je dolazilo do delimičnog povlačenja lednika, otapanja smrznutog tla, pomeranja borealnih (hladnih) formi životinjskog i biljnog sveta na sever i dolazak na njihovo mesto oblika umerene, pa čak i mediteranske klime. Klimatske oscilacije imale su za posledicu ciklične promene fizičko-geografskih uslova, što se odrazilo na karakteristike sedimenata nataloženih u glacijalnim i periglacijalnim oblastima, u oštroj smeni flore i faune i kolebanjima nivoa i temperature svetskih mora i okeana. Postoji ritam u smeni ledenih doba. Ledeno doba traje 20 - 100 miliona godina a toplija klima oko 150 miliona godina. U PALEOZOIKU tragovi ledenog doba pre 450 miliona godina gornji dovicium centar južna Afrika, kretanje prema centralnoj Africi. Krajem PALEOZOIKA (karbon perm) 100 miliona godina kopno objedinjeno u PANGEU većim delom se nalazi na južnoj polulopti. MEZOZOIK nema ledenih doba. U Juri je preskočeno ledeno doba jer nije bilo kopnenih masa na polovima pa lednici nisu mogli da se formiraju. Početak KVARTARA je početak i ledenog doba traje 2 miliona godina. Temperatura počela da opada tokom kenozoika. U hladnim razdobljima klima suva. Pre 4-5 miliona godina promena klime u Africi, sume su se povukle, povećana travnata vegetacija stepe savane i nastaju dve strategije preživljavanja:- Ostajanje u sumama sto su učinili majmuni šimpanza, gorila, čovekoliki majmuni. - Zivot na otvorenom sto je učinila familija čoveka, za koga je karakterističan bipedalizam. Sada se nalazimo u toplom razdoblju, sledi hladno, kvartar se nalazi na početku, interglacijal na kraju. Može da se dogodi i superglacijacija usled zagađenja.

Uzroci klimatskih promena u kvartaru. Klima zavisi od: solarne radijacije, vetrova i morskih struja i rasporeda mora i kopna. U najvećoj meri klima zavisi od solarne radijacije, ali i od samog sferičnog oblika zemlje; ne primaju sve tačke na zemlji istu količinu energije, na to kako prima tu sunčevu energiju zavisi i od rasporeda kopna i mora. Kad sunčevi zraci padaju pod pravim uglom na zemlju, zagrejavanje je najjače, a sve je manje kada padaju pod uglovima koji nisu pravi tj. solarna radijacija je najveća na Ekvatoru, a opada ka polovima. Od okeanskih voda na Ekvatoru ka polovima idu tople morske struje. Vetrovi i morske struje nose toplotu sa Ekvatora ka polovima i uravnotežuju temperaturne razlike. Da bi neki lednički pokrov nastao, mora da postoji kopno – južni pol; na moru ne može da se formira lednička kapa (večito zaleđeno tlo). Međutim, i na severnom polu se formirala lednička kapa zbog okolnog kopna. U mezozoiku nije bilo leda na polovima. Antarktik – večito zaleđeno kopno na južnom polu. Tople morske struje nemaju pristup Antarktiku, nego se tamo dešava stalno kruženje hladnih morskih struja oko kopna i ono ostaje večno zaleđeno. Lednička kalota ima tendenciju da se širi, odbija sunčeve zrake i tako se hladi.

Paleoklimatologija (proučava klimu prošlosti) i metode rekonstrukcije. Podaci za paleoklimatološke rekonstrukcije: -organski ostaci (fosili) -izotopski podaci(O16 i O18) -sedimentološki i naslage leda

-Izotopski podaci: količina svih izotopa zavisi od količine leda na zemlji. Kriva koja pokazuje odnos ovih izotopa poklapa se sa količinom leda na zemlji u određenim periodima.-Sedimentološki podaci: neki sedimenti su paleoklimatološki indikativni, nastaju u određenim uslovima klime. -Naslage leda: led se buši na Arktiku i Antarktiku. Godišnji slojevi se tada mogu razlikovati i oni nose informaciju o temperaturi i dužini perioda.Po konvenciji naše ledeno doba počelo je pre oko 10000 godina. Samo čovekovo delovanje izaziva promene u klimi. Postoje nagoveštaji klimatologa o eventualno predstojećoj tzv. superinterglacijaciji kada bi nastupilo naglo povećanje temperature zbog sagorevanja raznih goriva, što bi bilo praćeno podizanjem nivoa mora koja bi potopila većinu svetskih metropola. Nakon ovoga bi nastupilo zahlađenje.Nezaglečerene oblasti

Periglacijalne oblasti - dejstvo leda. PERMAFROST- stalno smrznuto tlo.LES - karakteristična i veoma rasprostranjena kvartarna tvorevina. Nastaje izduvavanjem prašine iz morenskih naslaga, nošena vetrom(i do 300km/h) i taložena u uslovima hladne i suve klime periglacijalne oblasti na prostorima koje je prekrivala stepska vegetacija. Horizonti lesa formirali su se tokom glacijalnih epoha, pogrebene zemlje su prekidi u sedimentaciji do kojih je dolazilo u interglacijalima kada se na površini formirao šumski pokrivač. Na lesu se formira najplodniji tip zemljišta černozem. Debljina lesa varira 2-15m.

Umereni pojas – intenzivna erozija, rečna, kraška, eolska, rečne terase su se usecale u doline akumulirale aluvijalni materijal, sistemi morskih terasa. Tropski i suptropski pojas – u interglacijalu široko rasprostranjene tropske sume, u glacijalu površina veoma sužena, pustinje se sire zbog suvlje klime. Pluvijalna jezera – veliko jezero u USA, sada malo. Pluvijali i interpluvijali.Interglacijali se odlikuju promenom u životnoj sredini 10-12 000 godina. Promene unutar interglacijala Holocen – danas kraj, optimalni maximum je bio oko 7.000p.n.e. neolitska revolucija. Velike razlike postoje od onda do danas. Sahara je između 9.000 i 7.000 bila plodna ravnica, a onda pad temperature i smanjenje vlažnosti. Pouzdano znamo za period od sto godina. Praćenje klime počinje 1880. U periodu od 1940 do danas uočeno je opadanje temperature, kada bi se nastavilo opadanje za oko 700g. došlo bi ledeno doba, sto se slaze sa trendom kvartarnih promena. Ali uticaj čoveka na prirodnu sredinu je drugačiji danas. Sagorevanjem fosilnih goriva dobija se efekat staklene bašte sto bi moglo povećati temperaturu i dovesti do SUPERINTERGLACIJACIJE rast nivoa mora i posledice koje nosi posle toga bi moralo doci do pada temperature i nove glacijacije.

Globalno zahlađenje klime i glacijacije nisu, međutim, pojave vezane samo za kvartar. Ledničke manifestacije velikog obima konstatovane su još u mlađem prekambrijumu (pre oko 700 miliona godina) i u mlađem paleozoiku (permo-karbonsko ledeno doba, pre oko 300 miliona godina). Permokarbonska glacijacija je ostavila tragove u delovima Brazila, Argentine, Južne Afrike, Indije, Antarktika i Australije. Do zaglečeravanja je moglo doći kada su se veliki delovi kopna na zemlji nalazili u blizini polova. U mlađem paleozoiku kopno je na Zemlji bilo predstavljeno jedinstvenim kontinentom Pangeja, čije je središte bilo na ekvatoru.

Pregled regionalnog izgleda zemlje tokom kvartara (za glacijala i interglacijala)Veliki deo s i sz Evrope nalazio se tokom glacijala pod ledničkim pokrivačem, koji je pri maksimalnom rasprostranjenju imao površinu od oko 5,5 miliona km2 (Evroazijski lednički pokrov). Lednički pokrivač nastajao je spajanjem nekoliko manjih ledničkih štitova, koji su imali svoje autonomne centre zaglečeravanja, iz kojih su se lepezasto širili tokom glacijacija.Od zapada ka istoku prostirali su se: -Britanski lednički pokrov ( Britanska ostrva i Irska) -Skandinavski štit (obuhvatao je severne zemlje: od Skandinavskog poluostrva, srednjoevropske nizije, sz dela ruske platforme i bio najveći u Evropi) -Berencov šelf (ostrvski arhipelazi Špicberg, Nova zemlja, Zemlja Franca Josifa). Šelf je plitko more uz kontinent koje se lako ledi. Morfološki gledano, šelf je zapravo pre deo kontinenta nego okeanskog basena. Danas je oko 3800 m2 prekriveno ledom, a tokom glacijala i do oko 150 000 km2. Snežna granica se danas nalazi na 3200 m nadmorske visine, dok je ranije bila na 1800-2000 m. Na severo-američkom kontinentu se nalazio Laurentijski i Kordiljerski lednički pokrov. Obuhvatao je 16 miliona km2, spuštao se ka jugu, nemajući nikakvih fizičkih prepreka. Na južnoj polulopti Antarktik je pod ledom od vremena miocena, odnosno od pre 10 miliona godina i ta se situacija nije bitno menjala do danas. Na istočnom delu Antarktika su nadmorske visine nešto niže i tu imamo ravniji

lednički pokrov, dok je na zapadu, obzirom na složeniji reljef, koji podrazumeva razuđeniju obalu i planine, nešto složeniji lednički pokrov. Tokom glacijala i interglacijala menjale su se obalske linije, a samim tim i nivo svetskog mora. U glacijalu su obale niže za oko 100 m, neki moreuzi su bili zatvoreni, a neke kopnene veze uspostavljene, izolujući pojedine morske delove.

Kvartarna klima- dodatak

Glavni događaj u kvartarnoj periodi je naglo opadanje temperature i pojava lednika na velikim površinama (ledeno doba). Kvartarni sedimenti su postavljeni isključivo na kontinentalnim facijama. Na kopnenim površinama nema morskih sedimenata, osim duž obala, usled neznatnih pomeranja obalskih linjija, gde se mogu naći i morski glinovito-peskoviti sedimenti. Biljni i životinjski svet kvartara sa manjim izmenama živi i danas. U sedimentima ove periode, nađene su kosti slona, zebre i drugih kopitara. Naglo i iznenadno opadanje temperature posle pliocena, sa pojavom lednika na širem prostranstvu, uzrokovalo je promene u biljnom i životinjskom svetu: neki organizmi ne podnose pad temperature, zbog čega izumiru, drugi se sele u tople krajeve, ili se prilagođavaju nastalim promenama. Kvartar se deli na donji kvartar – diluvijum= potop=pleistocen=ledničko doba i gornji kvartar – aluvijum=holocen=postledničko doba. A.Pavlov je za kvartar predložio naziv antropogen, ističući nalazak fosilnog čoveka u sedimentima ove epohe. Na prostorima bivše SFRJ u kvartaru su stvarani pretežno kontinentalni sedimenti:

1. glečerski: morene2. eolski: les i peskovi3. rečno-jezerski: terasni šljunkovi, peskovi i gline4. pećinski sedimenti: peskovi, šljunkovi, gline i bigar

Najveći značaj imaju eolski les i rečni peskovi i šljunkovi koji predstavljaju sirovinu za građevinske potrebe. U aluvijonima reka, pored peskova značajne su akumulacije podzemne vode, koja se u mnogim slučajevima koristi kao pijaća voda. Od ne manjeg značaja mogu biti rasipna ležišta, tj. mineralne sirovine u aluvijonima većih reka, koja se za sada još uvek ne koriste značajnije.

Astronomska teorija o uzrocima klimatskih promena u kvartaru

Kako dolazi do zaglečeravanja? Zašto se u kvartaru smenjuju hladna i topla razdoblja? Šta izaziva ta početna snižavanja temperature? Koliko traju hladna, a koliko topla razdoblja? Da li i kada će početi novo ledeno doba?

Ledničke teorije-monoglacijalna teorija-shvatanje o postojanju samo jednog ledenog dobapoliglacijalna teorija-nakon što je utvrđeno da postoji više horizonata morena a koje su dokaz da je lednički pokrov nadirao i povlačio se više puta , prihvaćeno je mišljenje da je postojalo više glacijala, izuzetno su važni radovi Penka i Briknera koji započinju svoja istraživanja 1901 godine a završavaju ih 1909 godine kada postavljaju poliglacijalnu teoriju odnosno kada je potvrđuju

Ledničke teorije počev od 19 veka-Luj Agasis vodi raspravu da li su ili ne postojala ledena doba

Postoji više hipoteza koje pokušavaju da daju odgovor šta je uslovilo početnu promenu količine leda, odnosno temperature:1. Smanjenje količine energije koju emituje Sunce. Nemoguće je dokazati ovu hipotezu jer se ne može izračunati variranje Sunčevog zračenja tokom vremena. 2. Nejednaka koncentracija čestica kosmičke prašine. Hipoteza ima dve varijante: prva- smanjenje energije koju zemlja prima kada prolazi kroz oblast u kojoj su čestice kosmičke prašine gusto koncentrisane tako da se javlja tendencija ka zahlađenju. Prema drugoj se dešava upravo suprotno: veća koncentracija čestica utiče na povećanje primljene energije usled refleksije, pa temperatura na Zemlji raste.3. Promena koncentracije CO2 u atmosferi. Povećana koncentracija stvara efekat staklene bašte tj. utice na povećanje temperature (jedan od načina da čovek drastično promeni klimu prekomernim sagorevanjem fosilnih goriva). Smanjenje koncentracije CO2 utice na pad temperature, ali ne postoji objašnjenje za smanjenje koncentracije CO2 koje bi potvrdilo ovu hipotezu. 4. Pojačana vulkanska aktivnost. Radom vulkana u atmosferi raste koncentracija fine vulkanske prašine koja izaziva odbijanje veće količine Sunčeve energije, a samim tim i pad temperature. Teoretski posmatrano vulkanska aktivnost može izazvati pojavu ledenog doba. Međutim, u stenama kvartarne starosti nema dokaza za ovu hipotezu. 5. Astronomska teorija. Pomenute hipoteze manje ili više uspešno objašnjavaju neke od mogućih uzroka globalnog zahlađenja. Međutim, pored toga što nijedna od njih nije dokazana, one ne daju objašnjenje za cikličnost klimatskih promena u kvartaru, odnosno za smenjivanje toplih i hladnih razdoblja.

Astronomska teorija daje odgovore na pitanja o uzrocima zaglečeravanja. Astronomska teorija objašnjava nastanak glacijala, smenu hladnih i toplih razdoblja odnosno ciklične promene tokom kvartara, omogućava vreme izračunavanja napredovanja i povlačenja ovih razdoblja, predviđa buduća ledena doba. Astronomska teorija ne samo da objašnjava nastanak ledenih doba, mehanizam smenjivanja hladnih i toplih razdoblja, već omogućava i izračunavanje vremena njihovog napredovanja i povlačenja kao i predikciju budućih ledenih doba. Tri faktora utiču na intenzitet solarne radijacije:

1. ekscentricitet orbite: Zemljina orbita oko Sunca je elipsa (ekliptika) čiji se oblik menja u intervalima od oko 100 000 godina. 2. precesija: Zemlja se obrće oko svoje ose uz rotaciju po jednoj uskoj dvostrukoj kupi u intervalima od oko 21 000 godina. 3. iskošenje ekliptike: osa rotacije Zemlje je nagnuta u odnosu na ravan ekliptike, a taj ugao se menja za oko 2,40 priblizno svakih 41 000 godina.

Uzroci kolebanja intenziteta osunčavanja proizilaze iz promenjivih elemenata zemljine rotacije i revolucije i njihovog cikličnog ponavljanja:

• ekscentritet zemljine putanje pri kretanju oko sunca menja se u ciklusima od oko 100.000 godina( zemljina orbita oko sunca je elipsa-enkliptika čiji se oblik menja u intervalu od 100.000 godina

• ugao zemljine ose rotacije u odnosu na ravan enkliptike menja se u ciklusima od oko 41.000 godina (iskošenje enkliptike-osa rotacije zemlje je nagnuta u odnosu na ravan enkliptike a taj ugao se menja za oko 2,4 stepena približno na svakih 41.000 godina

• precesija zemljine ose rotacije (precesija je pomeranje unazad ravnodnevničkih tačaka) u ciklusima od oko 21.000 godina- zemlja se obrće oko svoje ose uz rotaciju po jednoj uskoj dvostrukoj kupi u intervalima od oko 21.000 godina

Uzroci ovih cikličnih promena astronomskih faktora leže u dinamici Sunčevog sistema u kome planete međusobno utiču jedna na drugu. Jedno od centralnih mesta u dokazivanju ove teorije zauzima Milutin Milanković (1879-1958.). Astronomska teorija Džejms Krola 1875. o uzrocima zaglečeravanja data je u knjizi “Klima i vreme”, a dokazao ju je matematičkim putem Milanković.

Uzimajući u obzir sve ove elemente a koji su i faktori koji utiču na intenzitet solarne radijacije tj. količine toplotne energije koju zemlja dobija od sunca, Milanković je konstruisao krivu osunčavanja koja je geolozima poslužila kao osnova za utvrživanje broja i jačine glacijacija tokom kvartara.Posledica uprošćavanja kriva osunčavanja ( odstupanja u broju minimuma insolacije i maksimuma širenja leda ) kao i mehanizama zaglečeravanja dovela su do toga da su Milankovićevi proračuni prvo bili odbačeni.Uzroci cikličnih promena gore navedenih faktora leži u dinamici sunčevog sistema u kome planete međusobno utiču jedne na druge.Uticaj ciklusa od 100.000, 41.000, 21.000 godina potvrđen je stratigrafijom kiseonikovih izotopa.Najveći uticaj ima ciklus od 100.000 koji određuje ritam glacijal-interglacijal, dok kraći ciklusi određuju i interpoliraju manje klimatske oscilacije-stadijale i interstadijale.Usled razlika u amplitudama astronomskih faktora, intenzitet solarne radijacije nije isti u svakom glacijalu i interglacijalu ali tu je i uticaj ostalih faktora-raspored kopna i mora, tektonski pokreti, vulkanska aktivnost, organski svet a koji su mogli da se nadovežu na promene klime izazvanim astronomskim faktorima.

Dobio je krive koje su pokazivale smenu interglacijala i glacijala, a onda su se tokom više decenija medju geolozima trazili dokazi da se taj račun potvrdi ili ospori. On je izračunao intenzitet solarne radijacije za geografske širine 65, 60 i 55 stepeni za proteklih 650 000 godina. Krive osunčavanja su objavljene 1924. godine u Kepen and Vegener “Klime u geološkoj prošlosti”.

Milankovićevi proračuni su prvo bili odbačeni jer su bili u suprotnosti sa tadašnjim shavatanjima o broju glacijala i interglacijala koji su bili zasnovani na proučavanju terestičnih naslaga. Razvoj nauke nije mogao da isprati postavljenu krivu Milankovića tako da je ova teorija u početku bila osporavana. Medjutim, nove metode pronađene 70-tih godina XX veka: istraživanje dubokomorskih tvorevina i uspostavljanje stratigrafije kiseonikovih izotopa u velikoj meri je potvrdilo osnovanost astronomske teorije i uticaj ciklusa od 100 000, 41 000 i 21 000 godina na klimatske oscilacije. Najveći uticaj ima ciklus od 100 000 godina i on uglavnom određuje ritam glacijal/interglacijal, dok se uticaji kraćih ciklusa interpoliraju i određuju manje klimatske oscilacije (stadijali i

interstadijali). Usled razlike u amplitudama astronomskih faktora, intenzitet solarne radijacije nije isti u svakom glacijalu, odnosno interglacijalu. Osim toga, na klimatske prilike u kvartaru mogli su uticati i drugi faktori, pre svega oni na zemlji: raspored kopna i mora, tektonski pokreti, vulkanska aktivnost, čak i organski svet i nadovezivati se na promene izazvane astronomskim faktorima.

M.Milankovic “Matematicka teorija toplotnih pojava prouzrokovanih suncevim zracima” 1920.V.Kepen i A.Vegener “Klime u geoloskoj proslosti” 1924. Milankoviceve krive tu publikovane. M.Milankovic “Kroz vasionu i vekove” 1928.M.Milankovic “Matematicka klimatologija i astronomska teorija klimatskih promena” 1930.

3. Hronologija i stratigrafija kvartara

Kvartar je najmlađi i najkraći geološki period. Deli se na dve epohe sasvim različite dužine: pleistocen, koji obuhvata vreme između 1.87 miliona godina i 10 000 godina i holocen koji počinje pre 10 000 godina i još uvek traje. Ranije je početak kvartara vezivan za pojavu čoveka i savremene flore i faune. Granice povučene na osnovu prve pojave čoveka i postojećih asocijacija flore i faune nisu se uvek poklapale. 70-tih godina prošlog veka proučavanjem uzoraka dobijenih bušenjem okeanskog dna, dobijeni su podaci za globalnu stratigrafiju kvartara i korelaciju sa efektima glacijacije na Zemljinoj povrsini, utvrđena je i precizirana uloga varijacija solarne radijacije. Na geološkom kongresu 1984. u Moskvi i na kongresu održanom 1987. u Kanadi predložena je sledeća podela kvartara:

- donja granica donjeg pleistocena odgovara početku pozitivne paleomagnetne epizode Olduvaj (unutar negativne paleomagnetne epohe Matujama) tj. 1,87 miliona godina BP

- granica izmedju donjeg i srednjeg pleistocena nalazi se na granici negativne paleomagnetne epohe Matujama i pozitivne Brines, tj. priblizno pre 0,73 miliona godina

- granica između srednjeg i gornjeg pleistocena odgovara izotopskom stadijumu n0 5- poslednji interglacijal, tj. pre oko 125 000 godina

- granica između pleistocena i holocena datuje se u 10 000 godina BP

Delta O18 stratigrafija

Najšire prihvaćena hronologija kvartara koja se zasniva na odnosu izotopa O16 i O18 čija je proporcija uglavnom ispitivana na ljušturicama foraminifera iz bušotina morskog dna. Ova stratigrafija potvrđuje astronomsku teoriju o promeni klime i uzrocima glacijacije. To svakako nije jedini način da bi se postavila hronološka shema i ovako dobijeni podaci proveravaju se drugim metodama. Značaj u postavljanju hronologije imala su interdisciplinarna istraživanja 60-tih god. prošlog veka : - dubokomorska bušenja

- proučavanje fosila – konstruisane su temperaturne krive i utvrđene promene faktora klimatskih promena na osnovu fosila : foraminiferi, radiolarije, dijatomeje i kokoliti

- utvrđivanje odnosa kiseonikovih izotopa u ljušturicama fosilnih foraminifera omogućilo je utvrđivanje promena količine leda

- topla razdoblja u zapisu kiseonikovih izotopa datovana su U/Th metodom u koralnim sprudovima

- paleomagnetnim istraživanjima postavljeni su reperi čija je apsolutna starost poznata - izvršena je korelacija na kontinentalnim tvorevinama pre svega na osnovu stratigrafije

lesa

Stratigrafija kvartara

Stratigrafija kvartara podrazumeva proučavanje stratifikovanih stena kvartarne starosti. Ona u arheologiji ima najveći značaj za istraživanje najstarijeg perioda čovekovog razvoja. Arheologija se oslanja na stratigrafiju kvartara u sz Evropi i u alpskoj oblasti zaglečeravanja. Glacijalni stadijumi u oblasti koju je nekad pokrivao Skandinavski lednički štit, nazivaju se Weichsel ili Visla, Warthe ili Varta, Saale ili Zala i Elster. U severozapadnoj Evropi, koja je pripadala skandinavskoj oblasti zaglečeravanja, izdvojeni su glacijali. - elster, zala i vajhsel: na osnovu čeonih morena koje se pružaju duž Danske, Holandije, severne Nemačke i Poljske- stariji glacijalni stadijumi zahlađenja: menap, eburon, bringen: prema fosilima koji ukazuju na hladniju klimu- na osnovu sadržaja polena, koji dokumentuje postojanje šuma umerene klime u naslagama iz marinskih transgresija i tresetišta, ustanovljeni su interglacijalni stadijumi: em, holštajn i kromerPolenskom analizom potvrđeni su interglacijali u okviru vajhsel glacijala: amersfort, brerup, oderade, morhold, hengelo i denekamp. Takođe su uočene klimatske oscilacije u kasnom glacijalu: hladnna razloblja-najstariji, stariji i mlađi drijas i topli intervali- beling i alered. Podela holocena izvršena je u oblasti Baltika i odgovara fazama kroz koje je prolazilo Baltičko more, datovanim metodom trakastih glina i radiougljenikovim metodom.

U alpskoj oblasti zaglečeravanja A. Penk i E. Brikner su na osnovu broja i položaja fluvioglacijalnih terasa, u međurečju Iler-Leh, na Bavarskom platou, izdvojili su četiri glacijala: ginc, mindel, ris i virm i tri intreglacijala: ginc-mindel, mindel-ris i ris-virm. Glacijacije su dobile imena prema malim rekama u bavarskim alpima Ravizijom i dopunom njihove četveročlane podele, utvrđeno je smenjivanje više hladnih i toplih epizoda u okviru ranije izdvojenih glacijala. Uočena su još dva starija glacijala: dunav i biber, i intreglacijali biber-dunav, odnosno dunav-ginc.

Skandinavija: - Visla glacijacija- Em interglacijacija- Zala glacijacija

- Holštajn interglacijacija- Elster glacijacija- Kromer interglacijacija- Menap zahlađenje- Val topli period- Eburon zahlađenje- Telegen topli period- Brigen zahlađenje

Alpska oblast:- Biber glacijal- Biber-danubius interglacijal- Danubius glacijal- Danubius-Ginc interglacijal- Ginc glacijal- Ginc-Mindel interglacijal- Mindel glacijal- Mindel-Ris interglacijal- Ris glacijal- Ris-Virm interglacijal- Virm glacijal

4. Paleogeografske promene u kvartaru

Do nedavno se smatralo da su krupni oblici reljefa formirani pre kvartara i da se kasnije nisu mnogo menjali. Novija istraživanja su pokazala da je u kvartaru došlo do značajnih promena reljefa koja su izazvana mladim tektonskim kretanjima: izdizanjima i spuštanjima. Tako je potenciran kontrast reljefa: s jedne strane se povećevala visina planinskih masiva, a sa druge produbljivali okeanski prostori. To je došlo do izražaja u mladim mobilnim terenima kao što su Alpi, Dinaridi, Karpato-balkanidi, Kavkaz, Iranidi, a visina kopna se u kvartaru povećala za 300 do 800 m u odnosu na savremeni nivo mora. Za oblikovanje reljefa su pored endogenih, bili značajni egzogeni faktori, među kojima najveći značaj imaju lednički procesi kojima je formiran čitav niz morfoloških: akumulativnih i erozionih oblika reljefa. Generalno posmatrano: u kvartaru se smanjila površina svetskih okeana, a povećala se, shodno tome, površina kontinenata. Raspored mora i kopna menjao se tokom kvartara. U starijem pleistocenu ima značajnih odstupanja od današnjeg izgleda obalskih linija. U oblasti Sredozemnog mora, obale Jadranskog mora, sa obe strane (i jadranske i tirenske) bile su pomaknute u unutrašnjost kopna za više od 20 km, tako da Rim leži na naslagama marinskog pleistocena. Gotovo sva jadranska ostrva su pripadala severnojadranskom kopnu i to sve do poslednjeg glacijala. Na italijanskoj strani, more je dopiralo sve do podnožja Apeninskih planina. Delovi Egejide su takođe bili iznad nivoa mora. Sredozemno more je na više mesta, prema jugu dopiralo u unutrašnjost afričkog kontinenta: Alžir, Tunis, Libija.

Severno more je takođe daleko na zapadu u odnosu na današnje prostiranje. Britanska ostrva zajedno sa Lofotskim i Šetlandskim činila je celinu kao deo evropskog kontinenta. Baltičko more tokom glacijala starijeg i srednjeg pleistocena nije postojalo, jer se preko prostora koji danas zauzima, iz pravca Skandinavije, prema jugu pružao lednički štit. Krajem poslednjeg glacijala, otapanjem leda nastaje Baltički basen koji prolazi kroz jezersku fazu -ancilusovo more i marinsku -joldijsko more, sve do uspostavljanja široke veze sa okeanom. Od zapadnog Paratetisa – Panonski basen ostalo je samo jezero – senteško ili gornjepaludsko u starijem kvartaru, i nekoliko manjih obodnih jezera. U Dakijskom basenu formira se veliko vlaško jezero. Crno more je bilo povremeno potpuno izolovano od Sredozemnog, a nivo Kaspijskog je porastao nakon otapanja glacijalnog leda, na sever čitavih 100 km. Neko vreme je bila uspostavljena i veza sa Crnim morem. Izvan Evrope stariji pleistocen ima nešto drugačiji izgled mora i kopna od savremenog. Azijski i Severnoamerički kontinent bili su spojeni Beringovim kopnom, a Beringovo more predstavljalo zatvoreni akvatorijum. Indonežansko poluostrvo bilo je vezano sa Borneom, Javom, Sumatrom. Severnoamerički kontinent je zauzimao znatno veći prostor i bio spojen sa Arktičkim arhipelagom koji je tada bio kopno prekriveno ledom.Promena nivoa mora i okeana, pomeranje obalskih linija su pojave uzazvane glacioeustatičkim, glacioizostatičkim i tektonskim procesima. Neki smatraju da su se oscilacije nivoa svetskih mora i okeana u pleistocenu kretale tokom interglacijala + 10m, a tokom glacijala -110 m. Glacioeustatički procesi vezuju se za smenjivanje glacijalnih i interglacijalnih intervala, tj. zaleđivanje i odleđivanje. Tokom glacijacije se snižavao nivo svetskih mora, a tokom interglacijacije, povećavao.Glacioizostazija je pojava kretanja i uravnotežavanja stenskih blokova u zemljinoj kori usled statičkog opterećenja i rasterećenja izazvanog kontinentalnim ledom. Ova izdizanja i spuštanja su dovodila do pomeranja obalskih linija. Pomeranja obalskih linija u kvartaru mogla su biti izazvana tektonskim pokretima – izdizanjima i spuštanjima, čiji su uzroci vezani za složene geodinamičke procese u dubini Zemlje.

Tektonika i vulkanizam

U poslednje vreme dokazano je postojanje poslednjih faza neotektonske aktivnosti: dograđivanje i završetak oblikovanja starijih struktura. Karakteristična u kvartaru su epirogena kretanja kojima su intenzivirana uzdizanja mobilnih prostora Evroazije, Centralne Azije, zapadnog dela severne i južne Amerike itd. Povećana je time ukupna visina kopna: od nekoliko stotina m do više km. Ovakva kretanja su zahvatila i starije strukture konsolidovane u paleozoiku i prekambrijumu. To su vertikalna kretanja različitog intenziteta, na koja su uticali glacioizostatički procesi – rasterećenja nastala otapanjem leda. Paralelno sa izdizanjima, odigravala su se i spuštanja: produbljuju se marinski i okeanski baseni.U starijem pleistocenu odigrala su se razlamanja i spuštanja blokova oblasti Severnog oboda Sredozemnog mora: Tirensko, Jonsko, Jadransko i Egejsko more, u Makedoniji,

Anadoliji, Bliskom istoku. Mlada spuštanja bila su praćena vulkanizmom tako da u tim terenima ima pojava smenjivanja naslaga lesa i vulkanskog pepela.Krajem pliocena se ispoljila valahijska, a u kvartaru pasadenska mladoalpska faza orogeneze; ovim pokretima su ubrani pojedini delovi Karpata, npr. oblast Ploeštija u Rumuniji, gornjopaludinski slojevi u Slavoniji i sl.Kvartarna tektonska aktivnost se odrazila i na sastav klastičnog materijala, na reljef i na klimu: uzdizanjem planina za 1km, temperatura se snižava za 60C. Tektonska aktivnost odvija se i danas: ispoljava se laganim kretanjima (reidna) i impulsnim pokretima (zemljotresi). Vulkanizam je u vezi sa tektonskim pokretima i ispoljava se u najmobilnijim sistemima Evrope, Azije i Amerike, u zonama razlamanja i riftovanja na kontinentima. Island, Rajnska oblast, Kavkaz, Iran, Java, Francuski središnji plato Ovrenj, srednja i južna Italija. U Italiji od Toskane na severu do Kalabrije na jugu, utvrđeno je naizmenično ređanje pleistocenskih marinskih sedimenata i vulkanskih tufova sa lavom. Južno od Rima, na Monte Albano, u kraterima ugašenih vulkana vidljiva su vulkanska jezera; takvo je Trazimensko jezero. Pleistocenski vulkanizam poznat je još u Kordiljerima, od Aljaske do Meksika i na jug, nalazi se veliki broj vulkanskih centara formiranih u pleistocenu, od kojih su i danas neki aktivni. Danas je kvartarni vulkanizam prisutan na istočnom obodu Azijskog kontinenta, teritoriji Japana, Kurilskih ostrva, Kamčatke i Sahalina. Obrazovanje krupnih grabenskih sistema na kontinentima takođe je praćeno snažnim vulkanizmom: Istočnoafrički rift, Rajnski greben itd.

Lednički i fluvio-glacijalni vodotociPored reka i potoka, povremenih i stalnih vodotokova na površini zemlje, geološki rad obavljaju i lednici ili glečeri, kao i fluvio-glacijalni vodotoci. To podrazumeva ledničku ili glačersku eroziju, odnosno glacijaciju, a akcent se stavlja na plastične ledene mase. Lednici kao velike mase zamrznute površinske vode izvojene su pod nazivom inlandajs. Danas zauzimaju prostor od oko 15 miliona km2.To pokazuje ogromne razmere geološkog delovanja samih lednika. Najveće mase lednika se nalaze na polovima, gde su jasno izdvojeni lednici Grendlanda na severu i Antarktika (lednik Antarktika zahvata blizu 13 miliona km2) na jugu Zemlje. Manje ledničke mase i večiti sneg uglavnom zahvataju planinske predele. Njihov rad, uprokos maloj površini koju zahvataju nije zanemarljiv, jer se brže kreću i otapaju u nižim predelima tako da u geološkom smislu deluju i kao čvrste i kao tečne mase, ostvarujući širok proces erozije i akumulacije razorenog materijala. Danas lednici zahvataju 2% od ukupnog prostora koji zahvataju vode mora i okeana. U kvartaru, međutim, lednici su zahvatali veći prostor Zemlje – pre 10 000 godina, prekrivajući čitavu severnu Evropusa lednikom čiji je centar bio na prostoru Finoskandinavije, a prekrivao je i sve veće planine uključujući Alpe i Pirineje. Pod lednicima su tada bile još: severna Azija i severna Amerika, ali i veliki deo južne hemisfere od kojeg je zaostao Antarktik. Čitav navedeni prostor bio je izložen debelim masama lednika i podvrgnut snažnim procesima razaranja stena, kako u podnožju samih lednika, tako i na njihovim obodima. Ogromne mase stene drobljene su i nošene u niže delove gde su akumulirane i stvorile su nanose drobinskog materijala širokog prostranstva. Na mnogim mestima, naročito u predelima planinskih lednika, dubljenjem stenovite podloge su stvarana prostrana udubljenja, od kojih danas mnoga predstavljaju glečerska jezera. Vodotoci nastali otapanjem lednika povećali su bilans voda u rekama i morima sveta, kao i akumulaciju materijla u fluvio-ledničkim dolinama. Debljina lednika

ponegde dostiže 4 000 m, a kada bi se danas otopili zaostali lednici koji prekrivaju visoke planine i polarne oblasti, nivo svetskog mora bi se povećao za oko 40m.

1. Postoje lednici planina i planinskih dolina: na Alpima ih ima na visini od 2500 m, a na Himalajima na visini od 5500 m; oni se tope i spuštaju niz planine puneći rečne tokove. 2. Lednički pokrovi ili ledničke mase ogromnih prostranstava postoje u polarnim oblastima; radijalno se kreću ka obalama ledenih pokrova. To su lednici pokrovnog tipa, velikih dimenzija. 3. Lednik Grendlanda zahvata 1,750 000 km2 površine i 80% ostrva Grendland. Debljine je oko 1,5 km do 3 km.4. Lednik Antarktika, prekriva južni pol Zemlje sa svojih 13 miliona km2 površine i predstavlja glavne ledene mase na Zemlji. Debljina lednika prelazi 4km. On se neposredno vezuje za vode okeana u koji se često utapaju znatne mase plovećih lednika koji se kreću u pravcu Ekvatora.

Lednička erozijaGeološki rad lednika zavisi od: mase lednika, temperature koja vlada u lednicima, sastava stena po kojima se lednici kreću. Efekat razaranja stena je veći ako se ledničke mase kreću. Kod planinskih lednika se erozija odvija u dva smera: bočno-kada lednici potkopavaju i ruše stenovitu podlogu i dubinski-kada pod pritiskom svoje mase deru podlogu i nose razoreni materijal. Lednici pokrova uglavnom ispoljavaju dubinsku eroziju; mogu da time formiraju udubljenja u stenovitoj podlozi znatnih razmera, čiji nivo katkad može biti ispod nivoa mora i okeana. Ukupni efekat lednika veći je od rečne erozije. Temperatura lednika na Grendlandu iznosi -300, na Antarktiku i do -500. Sa dubinom lednika, raste temperatura. Geofizička istraživanja reljefa zemlje obavljena su pod rukovodstvom Vegenera 1929/31. godine i pokazala da je reljef podlednika jako razuđen: u njemu se nalaze visoki grebeni, prostrani platoi i duboke doline, što pokazuje na primarnu morfologiju stenovite podloge, ali i erozione procese koji stoje u vezi sa radom lednika. Radom lednika odvijaju se složeni procesi erozije: kristalisani krupni sneg – firn i lednički led – plastična čvrsta masa leda obavljaju vidne procese erozije. Snežne mase iznad granice večitog snega mogu da se sruče kao usovi ogromnih razmera i time izazovu rušilačke efekte, a ponekad i zemljotrese (radi se udarima mase oko 70 miliona tona brzinom od 600 km/h). Razoreni materijal lednici odnose u pravcu kretanja obavljajući na taj način proces poznat pod nazivom ablacija (ablatio-odnošenje). Otopljeni led sa površine lednika prodire kroz ledničke pukotine i stvara podledničke potoke, koji proces erozije prenose na dno lednika. Na čelu lednika proces razaranja stvara oblike kao što su lednička vrata, ledničke škarpe, a u samim lednicima ako se preko njih nalaze blokovi stena, oblike nazvane lednički stolovi ili lednički stubovi. Lednici svojom masom i razorenim stenovitim blokovima napadaju reljef, glačaju stene i u njima stvaraju brazde ili strije, i dubeći podlogu, stvaraju razna udubljenja: najznačajnija su cirkovi i valovi/trogovi. Lednička erozija, čiji efekat zavisi od mase lednika, nagiba ledničkog reljefa, geološkog sastava podloge, razarajući stenoviti materijal na jednoj strani niveliše teren, a na drugoj vrši akumulaciju razorenog materijala. Brzina kretanja lednika zavisi od: mase lednika, nagiba ledničkih valova, profila samog korita i temperature vazduha. Ako je masa veća, biće veća i brzina kretanja, ako je nagib terena veći takođe će brzina kretanja biti veća.

Snaga lednika i nagib terena su polazna osnova za ledničku eroziju. Razoreni materijal lednici nose do svojih podnožja i on se dalje rekama prenosi formirajući akumulacione nanose. Krupni blokovi stena se ili prebacuju preko lednika ili deponuju uz ledničke doline. Sav razoreni materijal u ledničkim predelima se svakako naziva opštim imenom morene (od fr. Moraine-drobinski materijal lednika). Morene mogu biti prema načinu formiranja i mestu deponovanja:

1.-bočne ili obalske na obodima glečera2.-središnje nastaju spajanjem bočnih morena dva ili više glečera3.-podinske nastaju razaranjem podinskog stenovitog dela4.-površinske nastaju od materijala koji leži preko lednika5. -unutrašnje nastaju od površinskih, središnjih, bočnih morena čiji materijal poniranjem kroz glečerske pukotine dospeva u unutrašnji deo glečera6.-čeone nastaju na kraju kada glečer počinje da se topi; sav materijal nošen glečerom tada ostaje u vidu luka označavajući granicu glečera7.-završne morene nastaju od čeonih kad se usled varijacije temperature lednik povlači i nadire i preko obrazovanih čeonih morena taloži novi materijal.

Sve morene se odlikuju prisustvom različitih materijala, koji zavisi od sastava samog terena kroz koji se kretao glečer. U njima se može naći mulj, pesak, krupni komadi stena i blokovi. Kad se lednik istopi, onda nastaje površinski tok koji dalje vrši svoje procese akumulacije rečnog tipa. Uzvodno tada ostaju veći blokovi stenskog materijala, nizvodno akumulira finiji materijal: pesak i drobina, finozrni materijal mulj i prašina. Od produkata rečno-ledničke akumulacije poznatije su valovske gline ili tiliti ili valovsko-lednički konglomerat. Odlikuju se egzotičnim blokovima stena, dugo transportovanim, na kojima se zapažaju strije: brazde u koje su lednici usekli u odlomke stena. Prašinasti deo materijala, dignut vetrovima može da formira naslage lesa koji je produkt eolske erozije. U jezerima koja se napajaju rečno-ledniočkim vodotokom talože se alevroliti sa glinama se smenjujući.

Na prostorima bivše Jugoslavije takođe su se u kvartaru nalazili lednici. Oni su nosili morenski materijal spuštajući se niz planinske obronke. Mnoge planine imaju lednička jezera, nekadašnji cirkovi. U Julijskim Alpima lednička su Bohinjsko i Bledsko jezero. Jovan Cvijić isticao je da je u oblasti Durmitora i Prokletija glacijacija bila intenzivnija nego što je danas u Alpima. Prokletije su potpuno bile prekrivene lednicima koji su se spuštali niz strme strane ka Plavu, Limu, Peći i dolini Ibra. Plavsko jezero postalo je ledničkim putem. Po Cvijiću je Crna gora bila najznačajnija lednička oblast na Balkanskom poluostrvu, sa centrom ka Durmitoru. Posledice glacijacije, kao što su cirkovi, valovi, ledničko-kraška jezera vidljiva su i u drugim delovima Dinarida. Danas nema lednika na Balkanu, tragovi večitog snega vidljivi su samo na Triglavu.

5. Kvartarna flora

Klimatska kolebanja i promena fizičko-geografskih uslova odrazile su se na biljni i životinjski svet kvartarnog ledenog doba – pleistocena. Ove promene su naročito izražene

na severnim geografskim širinama, uključujući Evropu. Organski svet mlađeg dela kvartara – holocena podudara se uglavnom sa savremenim.

Organski svet kvartara-flora i fauna

• Ostaci flore i faune-paleoklimatske rekonstrukcije• Smena toplodobnih i hladnodobnih formi sa svakom smenom ledenog doba• migracija, promena areala • izumiranje nekih vrsta-izumiranje je češće u kvartaru zbog klimatskih promena• biljni pokrivač je tokom kvartara bio drugačiji, već početkom kvartara povlače se

iz srednje Evrope i severne amerike tercijarne forme iz tople i vlažne klime

Kvartarna flora

Biljni svet Evrope je sastavljen uglavnom od istih vrsta koje i danas postoje, ali se njihovo geografsko rasprostranjenje menjalo vremenom. Pliocenski egzotični četinari Sequoia, Taxodium i Glyptostrobus povukli su se iz Evrope pre početka kvartara. Pleistocensko smenjivanje toplih i hladnih perioda uzrokovalo je da proces prelaska tercijarne flore u današnju evropsku floru bude nagao, naročito u oblastima severne Evrope, Azije i Amerike koje je pokrivao inlandajs. Smena borealne i umerene vegetacije pratila je smenu toplih i hladnih perioda. Borealna flora razvijala se u blizini oboda inlandajsa i odlikovala se niskom i kržljavom vegetacijom. To je bila močvarna vegetacija tundre koju je, u višim krajevima, pratila zajednica žbunastih cvetnica na čelu sa borealnom ružom Dryas octopetala. Pored nje tu je: kržljava polarna vrba Salix polaris i breza Betula nana.Dryas octopetala, Salix polaris, Betula nana spadaju u tzv. Drijasovu vegetaciju, a nalažene su u fosilnom stanju u srednjoj i severnoj Evropi – oblastima koje je prekrivao inlandajs i u Alpima, Dinaridima.Pojasevi vegetacije kao što su tundra (močvarna vegetacija severno od polarne šumske granice, gde je godišnja temperatura najtoplijeg meseca u godini – jula - do 100, tu je permafrost, a zima traje 8 meseci) i stepa (vegetacija trava i drugih zeljstih biljaka otpornih na sušu i mraz u periglacijalnoj i umereno-kontinentalnoj oblasti) imali su naročito rasprostranjenje u vreme glacijacija.Flora umerenih regiona nalazila se južno od pojasa tundri i pripadala mahovinastoj i travnatoj stepi. Dalje, prema jugu počinje pojas šuma: četinarske i listopadne šume bile su potisnute daleko na jug. Sa povlačenjem ledničkog pokrova na sever i one su se povlačile: prvo borove i smrčeve, za njima brezove, bukove i hrastove šume. U pojedinim delovima postojale su planinske barijere (npr. alpsko-karpatska) koje su otežavale njihovo pomeranje, pa su neki tercijarni relikti tako izumrli: Magnolia, Liquidambar, Cari, Taxodium itd. U severnoj Americi planinski venci bili su orijentisani s-j i nisu sprečavali migraciju vegetacije, pa je opstao veći broj tropskih formi. Najveći broj toplih tercijarnih relikata u Evropi je preživeo ledeno doba u refugijumima na balkanskom i Pirinejskom poluostrvu, kao i na južnim padinama Kavkaza. Među takve toplije forme spada Rododendron ponticum koji kao relikt raste u oblastima crnog mora, Zakavkazju i španskoj Siera Nevadi. Rododendron ponticum je u Alpima i Srednjoj Evropi izdržao hladnu klimu do kraja ris-virm interglacijacije, a potom je početkom virma tu izčezao.

• Borealna flora-hladnodobna forma, niska i kržljava vegetacija tundre, glavni predstavnici su: Dryas octopetala (borealna ruža ), Salix polaris (kržljava polarna vrba ), Betula nana ( breza ).

• tkz. drijasova vegetacija je nađena na području srednje i severne evrope u oblastima koje je pokrivao inlandlajs kao i u Alpima i na Dinaridima gde se drijas očuvao kao relikt

• nasuprot borealnoj flori je flora umernih regiona-toplodobne forme, rasprostranjene južno od pojasa tundi, vegetacija travnate i mahovinaste stepe.Dalje ka jugu je počinjao pojas šuma koje su tokom glacijala bile potisnute u toplije krajeve, sa povlačenjem lednika ka severu počinje i njihovo povlačenje i to prvo borovih šuma, smrčeve i na kraju listopadne-brezovve, bukove i hrastove šume.

• migracije flore-pomeranja u pravcu sever-jug i obratno sa nadiranjem leda ka jugu• tokom glacijala veliko rasprostranjenje imala su dva tipa vegetacije-tundra i stepa• Tundra se razvija u uslovima artičke klime, severno od polarne šumske granice,

vegetaciju tundre čine mahovine, lišajevi i žbunovi, nema drveća, formira se na stalno smrznutom tlu, permafrost postoji već na maloj dubini, srednja godišnja temeperatura najtoplijeg meseca jula iznosi do 10 stepeni, zima traje do 8 meseci, leta su kratka i prohladna, faunu tundre čine irvasi, polarni zec, polarna lisica, od ptica snežna koka i polarna sova, tokom leta insekti, tokom zime dolazi do migracija faune u toplije krajeve, floru tundre cine mahom lišajevi, tokom glacijala na pojas tundre se nadovezivala stepa.

• Stepa-rasprostranjena u zoni umereno kontinentalne klime kao i u periglacijalnim oblastima, vegetaciju stepe čine trave i druge zeljaste biljke koje su otporne na sušu i mraz, zauzimale su ogromne prostore na evroazijskom, severnoameričkom i južnoameričkom području, u južnoj Americi to su pampasi a u severnoj prerije, za rasprostiranje stepa u periglacijalnim oblastima vezano je taloženje lesa, glacijalna stepa se još zove i mamutova stepa koja je imala veliko rasprostranjenje tokom kvartara a u kojoj je živeo veliki broj životinja zbog bogatog izvora hrane, u oblasti stepa se formira černozem.

6. Kvartarna fauna

U različitim oblastima su sačuvani ostaci marinske, slatkovodne i kopnene faune. Marinski organizmi: puževi i školjke skoro su identični današnjim. Jedina razlika je u učestalosti pojavljivanja pojedinih vrsta obzirom na temperaturu vode u toku glacijala. U hladnim periodima borealni mekušci su naselili su se uz Atlansku obalu i Sredozemno more. Mali broj izumrlih mekušaca se uglavnom vezuje za rečno-jezerske i kopnene uslove: puž Viviparus diluvianus. Ima vrsta koje danas imaju drugačije rasprostranjenje nego u pleistocenu: školjka Corbicula fluminalis se krajem srednjeg pleistocena pomerila iz Evrope Dunavom i naselila oko Kaspijskog mora, a ima je u u Zakavkazju, Turkmeniji, Afganistanu, Pakistanu i Indiji. Za stratigrafiju su važne vrste beskičmenjaka kao što su foraminiferi– marinski jednoćelijski organizmi sa karbonatnom ljušturom, ostrakodi- račići koji žive u kopnenim vodama itd.

Najznačajniji za stratigrafiju kontinentalnih tvorevina su kičmenjaci, naročito sisari. Krajem tercijara u Evropi žive razne vrste mastodonata, konja, zebri, jelena, medveda, nosoroga, tigrova sa sabljastim zubima i džinovskih dabrova. Izrazito tople forme napuštaju Evropu ili se sklanjaju ka njenom jugu početkom ledenog doba. U interglacijalima se ponovo pomeraju ka srednjoj i severnoj Evropi. Neki od tercijarnih sisara su preživeli do u početak kvartara: Anancus arvernensis i Zygolophodon borsoni – surlaši u Evropi, u istočnoj Aziji: Hipparion- troprsti konjić, a u Grčkoj žirafa- Macedonotherium. Sisari toplije i umerene klime obuhvataju naročito veliki broj surlaša. U severnoj Americi se zadržao mastodon Mammuth americanum, u Evropi i Aziji Palaeoloxodon antiqus- šumski slon sa pravim kljovama koji je živeo do poslednjeg interglacijala i Mammuthus trogontherii- stepski slon koji zalazi u poslednji glacijal.U toplije forme, pored surlaša, spada i Merkov nosorog- Rhinoceros mercki, šumski i orijaški jelen- Megaloceros giganteus. U bovide spada tur ili pragoveče- Bos primigenius, predak domaćeg govečeta koji je živeo na teritoriji Francuske do XIV veka, zatim stepski Equidae- konji: Equus caballus fossilis, E. Przewalskii, E. Woldrichi itd. U južnoj Americi karakteristične su krezubice- Edentata i džinovski lenjivac- Megantherium gigantheum.U formi hladnih predela prilagođenih na hladnu klimu dominira: mamut- Mammuthus primigenius, čije tragove nalazimo na širokom arealu od Evrope do Serdozemlja, a u vreme poslednjeg najjačeg zahlađenja stigao je do Solunskog zaliva, srednje Italije i Pirinejskog poluostrva. Tu još spadaju: runasti nosorog- Coleodonta antiquitatis, irvas- Rangifer tarandus, rasprostranjen do severne Španije i Panonskog basena, bizon- Bison priscus koji je u Evropi opstao sve do I svetskog rata (Bjelovecke šume u Litvaniji). Od krupnih borealnih sisara na jug su bili rasprostranjeni mošusno goveče- Ovibos moschatus i los- Alces alces. Za stratigrafiju su još značajni i: sitni sisari, glodari, bubojedi, naročito leminzi koji su živeli u tundrama, ali i stanovnici stepa: tekunica- Citellus i skočimiš- Alactaga i visokoplaninskih oblasti mrmot- Marmota marmota.Pećinski sisari su takođe važni: pećinski medved- Ursus spelaeus, pećinski lav- Panthera spelaea i pećinska hijena- Crocuta spelaea.

• Fauna prati promene u vegetaciji, ali je manje osetljiva na promene temperature, dolazi do promena u sastavu krupnih sisara tokom pleistocena zbog klimatskih promena a tokom holocena zbog dominacije čoveka

Glavni predstavnici iz grupe kičmenjaka su:

Mammuthus primigenius- runasti mamut- pleistocenski predstavnik familije slonova

Mamut, Mammuthus je pleistocenski predstavnik familije slonova. Runasti mamut Mammuthus primigenius iz mlađeg pleistocena je bio prilagođen hladnoj klimi i ishrani oskudnim rastinjem tundre. U stalno smrznutoj zemlji i ledu Sibira očuvali su se fosilni ostaci mamuta sa krznom, kožom, i mekim delovima tela. Povećani sekutići-kljove, spiralno povijeni unazad mogli su da dosegnu dužinu veću od 3m. Na leđima se nalazila velika grba sa zalihom masnog tkiva, a telo je bilo prekriveno dugom dlakom. U

poslednjem glacijalu mamut je bio rasprostranjen širom Evrope. Dopirao je sve do Solunskog zaliva, na Apeninskom poluostrvu do srednje Italije, u j-z Evropi do Pirinejskog poluostrva. U gornjem paleolitu imao je vodeću ulogu u životu čoveka kao: izvor hrane, koža, kosti, kljove za izradu oruđa, oružja, odeće i ukrasnih predmeta. U gornjepaleolitskim nalazištima u južnom Sibiru i Ukrajini kosti mamuta korišćene su za izradu kuća, a naopako okrenute donje vilice, lobanje i kljove na lokalitetu Kostjenki.Predačka vrsta runastog mamuta je M. Trogontherii iz srednjeg i donjeg pleistocena, a iz donjeg južni slon. Zubi sve tri vrste razlikuju se po broju i gustini gleđnih lamela na žvatnoj povtršini kutnjaka do čijeg povećanja dolazi usled prilagođavanja na ishranu sve tvrđom hranom.

• Mammuthus primigenius živeo je u gornjem pleistocenu, izumire krajem poslednjeg glacijala, prilagođen na uslove surove klime i na ishranu oskudnu rastinjem tundre, ostaci mamuta su nađeni na velikom prostoru Evrope i to u vreme maksimuma zahlađenja poslednjeg glacijala kada je bio rasprostranjen sve do Balkanskog poluostrva i do Solunskog zaliva, na Apeninskom poluostrvu sve do srednje Italije a u jugozap Evropi sve do Pirinejskog poluostrva.

• Povećani sekutići (kljove), spiralno uvijeni unazad mogli su da dostignu dužinu i do 3 metra, na leđima velika grba sa zalihama masnog tkiva a telo je bilo prekriveno dugom i oštrom dlakom.

• Ostaci mamuta sa krznom, kožom i mekim delovima tela nađeni su u ledu Sibira• Preci mamuta i slonova javljaju se prvi put u pliocenu u Africi, u donjem

pleistocenu je živeo Mammuthus meridionalis ili južni slon iz Afrike, iz njega evouliraju dve vrste-Mammuthus trogontheri (trongoterijev mamut ili stepski slon ) i Mammuthus berungi koji je Beringovim moreuzom naselio severnu Ameriku.

• Stepski slon je živeo u srednjem i gornjem pleistocenu, iz njega se tokom gornjeg pleistocena razvija runasti mamut koji izumire krajem poslednjeg glacijala ali su nađeni ostaci izmenjene vrste na Rangelovom ostrvu u Sibiru datovani pre oko 3750 gpne ( ostaci se odlikuju smanjenim dimenzijama, verovatno je u pitanju bila potpuno izolovana populacija, patuljastog rasta)

• Ostaci runastog mamuta iz perioda max zahlađenja poslednjeg glacijala pre oko 18.000 godina na Peloponezu i kod nas, ali u južnoj Evropi nestaju pre oko 15.000-12.000 godina

• Ostaci trogonterijevog mamuta nađeni su u Viminacijumu i Kikindi.• Zubi gore pomenutih vrsta se razlikuju po broju i gustini gleđnih lamela na

žvaćnoj površini kutnjaka, do čijeg je povećanja došlo usled adaptacije na ishranu sve tvrđom biljnom hranom

• Zubi su visoki, građeni iz gleđnih prizmi, tako da se na žvaćnoj površini razlikuju prizme građene iz gleđi, dentina a između pojedinačnih gleđnih prizmi je cement.Visina zubne krune se postepeno uvećavala tako da kod runastog iznosi 20-25 cm.Na lobanji mamuta posmatranoj spreda uočavamo-visoko čelo, velike orbite (za oči), velike alveole ( za kljove)

• Izumrli su zbog klimatskih promena, promena u rasporedu vegetacije (stepa se postepeno smanjivala pa se smanjivao njihov areal, ali ovoga je bilo ranije), zbog

svoje veličine, zbog načina razmnožavanja jer ženka može da ima mladunče tek posle 3 godine, 2 godine nosi mladunče

• važna uloga mamuta u gornjem paleolitu-izvor hrane, koža, kosti, kljove kao materijal za izradu odeće, oruđa, oružja, kljove za izradu gravura, predmeta, kosti kao sirovina za ogrev, za izgradnju kuća

• ostale vrste iz familije mamuta i slonova-M.americanus-živeo u severnoj Americi tokom pleistocena, toplodobna forma; Paleoloxodon antiquus ( šumski slon sa pravim kljovama ) bio je rasprostranjen do poslednjeg interglacijala u Evropi i Aziji, toplodobna forma

COELODONTA ANTIQUITANS- runasti nosorog

• Glavni predstavnik borealne faune pored mamuta, u vreme maksimuma zahlađenja virma bio je rasprostranjen na jugoistoku Evrope tokom gornjeg pleistocena, ostaci su nađeni na Peloponezu

• Merkov nosorog (Rhinocerus mercki)-toplodobna forma

BISON PRISCUS- stepski bizon

• U Evropi je rasprostranjen od donjeg pleistocena pa do kraja poslednjeg glacijala, u kasnom pleistocenu poznat je šumski bizon (Bison bonasus), u stepama severne Amerike u pleistocenu i holocenu živi američki bizon (Bison bison)

BOS PRIMIGENIUS- tur, pragoveče

• predak domaćeg govečeta, širok arel rasprostranjenosti krajem pleistocena i tokom holocena osim na području severne Amerike, vezan za umerenu klimu, živeo u stepama, šumo-stepama i proređenim šumama

EQUUS FERRUS-divlji konj

• Krajem pleistocena brojni u stepama Evrope, Azike i Amerike, usled širenja šuma dolazi do smanjenja areala i do povlačenja u Evropi iAziji ka istoku u polupustinje Centralne Azije gde je do danas preživela vrsta Equus ferrus przewalski.

MEGALOCERUS GIGANTEUS- džinovski jelen, orijaški jelen

Smatra se izumrlom vrstom familijoe cervida, krupnog rasta i ogromnih rogova, raspona do 4 m. Kompletni skeleti su očuvani u tresetištima u Irskoj. Javlja se od srednjeg pleistocena. U mlađem je široko rasprostranjen u Evropi, severnoj Aziji, a njegov areal se smanjuje tokom poslednjeg glacijala. U nekim delovima Evrope, preživljava i u poslednji glacijal: Štajerska, crnomorsko područje, a negde čak i u holocen (700-500.p.n.e.). Povremeno je lovljen u paleolitu, ali nikad nije imao primarnu ulogu u lovačkoj privredi.

• Izumrla vrsta iz familije Cervida, ostaci čitavog skeleta u tresetištima u Irskoj, krupan rast, palmasti rogovi raspona do 4 metra, živeo od srednjeg pleistocena, tokom gornjeg pleistocena širok areal u Evropi, sev.Aziji ( na jugu do sev Italije i juž Francuske, na zapadu do Irske, na istoku do Altaja, na severu do Sibira), areal smanjen tokom virma ali na području Crnog mora i u Štajerskoj preživlajava do holocena, nikad glavna lovna životinja.Toplodobna forma

• iz familije cervida bitni su još-hladnodobne forme- Rangifer tarandus (irvas, sob), Alces alces (los) potom tople forme Cervus elaphus (šumski jelen), Capreolus capreolus ( srna ), Dama dama (jelen lopatar )

PEĆINSKI SISARI

Panthera spelaea ( pećinski lav ) - živeo je tokom pleistocena širom Evrope u hladnim i toplim intervalima. Odlikuje se znatno većim rastom od recentnog afričkog lava. Njegovi su ostaci nalaženi mahom u pećinskim sedimentima.

Crocuta spelea ( pećinska hijena ) – veći rast od recentne afričke hijene, hrani se leševima životinja na čijim ostacima su vidljivi tipični tragovi zuba , javlja se u pećinama gde dominira pećinski medved ali sa manje ostataka, hijene drobe kosti , neke kosti potpuno pojedu a neke kosti samo oglode. To je pećinska vrsta hijene, veća od afričkog recentnog oblika, čiji su ostaci nalaženi u pećinskim naslagama Evrope. Hrani se leševima životinja na čijim kostima njeni snažni zubi ostavljaju karakteristične tragove. Tzv. hijenske pećine sadrže velike količine ostataka samih hijena i kostiju kojima su se hranile. Veoma se često javlja i u pećinama u kojima je dominanatan medved, ali sa manjim brojem ostataka.

Ursus spelaeus ( pećinski medved ) – dominantna vrsta u gornjem pleistocenu , izumira krajem virma, u većini pećina ustanovljeno da ostaci potiču od jedinki uginulih tokom perioda hibernacije, mladunaca koji nisu doživeli prvu ili drugu zimu, ili od starih jedinki a ne od ostataka plena čoveka. U onim oblastima koje nije naseljavao pećinski medved tokom srednjeg i gornjeg pleistocena je rasprostranjen mrki medved ( Ursus arctos ). Pećinski medved je krupnijeg rasta, kraćih zadnjih ekstermiteta , sa zubima specijalizovanim za biljnu isharanu i sa izbočenim čeonim delom lobanje ( razlika od mrkog ). Bio je dominantna vrsta u gornjopleistocenskim pećinskim naslagama Evrope. Rastom je krupniji od mrkog medveda i ima za razliku od njega izbočeniji čeoni deo lobanje, zube specijalizovane za biljnu ishranu, i kraće zadnje ekstremitete. Izumro je krajem poslednjeg glacijala. Nasuprot ranijim shvatanjima, lov na pećinske medvede bio je pre izuzetak nego pravilo. Ostaci kostiju pećinskih medveda iz pećina Evrope, kako je potvrđeno, potiču od jedinki uginulih tokom perioda hibernacije, mladunaca koji nisu preživeli svoju prvu ili drugu zimu, i starijih i oslabljenih jedinki, a ne kao plen čoveka. Mrki medved Urus arctos je u većem delu Evrope tokom srednjeg i gornjeg pleistocena živeo samo onde gde nije bilo pećinskog medveda. U postglacijalu se širi na: šume Azije, Evrope i Severne Amerike. Tokom postglacijala vidljivo je smanjenje njihove veličine.

Izumiranje megafaune

• Krajem poslednjeg glacijala dolazi do masovnog izumiranja megafaune ( faune krupnih sisara ) u Evroaziji, severnoj Americi, južnoj Americi i u Australiji

• Hipoteza o izlovljavanju ili tkz. Over Kil hipoteza- teza o dominaciji čoveka i njegovom uticaju na izumiranje ( lov ), povod za hipotezu su bile pronađene strelice klovis tipa između rebara mamuta, odnosno ostataka mamuta zajedno sa artefaktima , siguran dokaz za lov

Micromammalia ( sitni sisari )

• značajni za stratigrafiju kvartara zbog brojnosti , raznovrsnosti, brzine evolucije, izumiranje ih nije pogodilo posebno glodare, takođe ih ne pogađa ni smanjenje stepa tokom glacijala jer se brzo razmnožavaju, važni zbog rekonstrukcije klime jer su njihovi ostaci brojni pa stoga ima više podataka , to su bubojedi, glodari, zečevi , sitni mesodžeri, ostaci su rasuti u sloju ili su akumulirani na određenim mestima kao na primer jame ili ostave ( privlače glodare ) ili njihove ostatke akumuliraju predatori ( sove ), sistematski se sakupljaju flotacijom ili vlažnim prosejavanjem sedimenata, većina vrsta je ekološki osteljiva pa su zbog toga bitni za paleoklimatske rekonstrukcije

• leminzi, alpski mrmot u tundrama, u stepama mrmot (Marmota marmota ), skočimiš ( Alactaga ), tekunica ( Citellus )

Invertebrata ( beskičmenjaci )

• najvažnije ostatke predstavljaju mekušci ( školjke i puževi ) , važni zbog paleekoloških rekonstrukcija, mali broj izumrlih vrsta, ima vrsta koje su promenile arel rasprostranjenosti, morske vrste su skoro potpune identične današnjim vrstama, razlika je samo u učestalosti njihove pojave što se objašnjava sa promenama nivoa mora tokom smena glacijala i interglacijala, među kopnenim vrstama ima izumrlih vrsta, kopnene vrste puževa su bitne zbog rekonstrukcije

• Viviparus diluvianus-kopnena vrsta puža koja je živela u srednjem pleistocenu a izumire u gornjem pleistocenu

• Corbicula fluminalis, Artica islandica, Astarte borealis – školjke koje su promenile svoj arel

7. Sedimentologija, sedimentne stene i sedimentološke analize u arheologiji

Kvartarne naslage se kao rezultat njihove geološke mladosti u velikoj meri razlikuju od tvorevina formiranih u starijim geološkim epohama. Glavna karakteristika su kontinentalne tvorevine. Kontinentalni sedimenti su litološki raznovrsni, a za razliku od marinskih naslaga, koje su mahom dobro uslojene, javljaju se u vidu složenih sočivastih tela. Sedimentacija se obavlja u brojnim manjim depresijama, na blagim padinama, u podnožjima padina, rečnim dolinama. Na marinskim naslagama se zasniva podela i hronologija prekvartarnih perioda.

Za kvartarne tvorevine je karakteristično:Naglo horizontalno i vertikalno smenjivanje na kratkom rastojanju.Cikličnost kao posledica ponavljanja sličnih uslova sedimentacije. Sedimenti bilo kog tipa kvartarnih naslaga po pravilu su slabo vezani, rastresiti i meki (glinovite stene) i porozni (bigrovi).U kraškim terenima se sreću breče, konglomerati i peščari koji su vezani rastvorenim CaCO3 koji se javlja kao cement.Male su debljine, za razliku od nizija gde preovlađuje akumulacija nad erozijom mogu biti debele i do više stotina m. Tvorevine kvartara imaju često niži hipsometrijski položaj mlađih u odnosu na starije tvorevine. Nisu skoro nikad metamorfisane. Odsutnost fosilnih organizama sreće se u nekim tipovima kontinentalnih naslaga kvartara: ledničke, fluvioglacijalne, proluvijalne naslage: izumrli organizmi ostaju na površini u subaerskim zonama i bivaju uništeni.

Taloženje materijala u basenima stvara talog koji se naknadno procesima dijageneze prelazi u sedimentnu stenu. Dijageneza je skup svih faktora preobražaja taloga u stenu. Obuhvata:- Zbijanje: delovanje hidrostatičkih pritisaka i izbijanje vode iz sedimenta - kod

muljevitog taloga - Cementaciju: vezivanje čestica i komada u talogu cementnom materijom koja dolazi

iz vode koja cirkuliše između čestica taloga, po hemijskom sastavu može biti karbonatna, silicijska i glinovita; važna za cementiranje klastičnog materijala kao što su peskovi, šljunkovi itd., koji cementacijom daju klastite: konglomerate, peščare.

- Prekristalizaciju: proces izmena čestica kod finozrnog materijala: glina i karbonata.Sedimentne stene su sve vrste taloženog materijala nastale u sedimentacionoj sredini; glavne odlike su: slojevitost, horizontalni položaj taloga i često prisustvo organskih ostataka u samom talogu. Dijageneza zavisi od više faktora: pritiska, vezivnog materijala i vremena njenog trajanja. Tamo gde nema pritiska viših slojeva, proces očvršćavanja je znatno usporen.

Podela sedimentnih stena

Tri osnovne grupe:1. Klastični ili terigeni sedimenti su produkti mehaničkog nagomilavanja nastalog

razaranjem stena2. Hemijski sedimenti su nastali nagomilavanjem materije hemijskim putem ili

isparavanjem iz rastvora3. Organogeni sedimenti nastali su nagomilavanjem izumrlih organizama biljnog ili

životinjskog sveta ili njigovim delovanjem. Sa stanovišta mesta stvaranja taloga, prema poreklu materije od koje su nastale, kao i uslovima sredine dele se na:

1. protogene stene – prvobitni produkti sedimentacije bez pretaložavanja2. deuterogene stene – produkti sedimentacije nastali pretaložavanjem razorenog

materijala, sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stena3. klastične stene – nastale mehaničkim pretaložavanjem razorenih minerala i stena.

Po krupnoći mogu biti: krupnozrne, srednjezrne i finozrne stene. Glavni faktori

koji uslovljavaju postanak ove vrste stena su: voda, vetar i gravitacija. Piroklastiti su posebna vrsta nastala od odlomaka stena i minerala nastalih radom vulkana. Transportom vulkanskog materijala i njegovim deponovanjem u akumulacione sredine, sa sedimentnim materijalom i cementacijom istog, nastaju razne vrste piroklastičnih stena: tufovi, tufiti, vulkanski aglomerati, breče itd.

1. krupnozrne (prečnik zrna>2 mm):- nevezana nezaobljena zrna – drobina (npr. Pećinska drobina)- vezana nezaobljena zrna – breča (konsolidovana drobina)- nevezana zaobljena zrna – šljunak- vezana zaobljena zrna – konglomerat2. srednjozrne (prečnik zrna 2-0,05 mm)-nevezana –pesak-vezana – peščar3. sitnozrna (prečnik zrna 0,05-0,0005 mm)-nevezana- alevrit-vezana- alevrolit4. finozrna (prečnik zrna manji od 0,0005 mm)-nevezana- glina-vezana- glinac

Krupnozrne (psefiti i psefitoliti) klastične stene obuhvataju šljunak, konglomerat i breču. Šljunak je nevezan materijal različite veličine i najčešće zaobljen. Konglomerat je od cementovanog zaobljenog, a breča od cementovanog nezaobljenog materijala.

Srednjezrne klastične stene (psamiti i psamitoliti) imaju zrna veličine od 2 do 0,05 mm. Tu spadaju peskovi i peščari – cementovan materijal različitog sastava.

Sitnozrne klastične stene (alevriti i alevroliti) su najfiniji sedimentni materijal, zrna veličine ispod 0,05 mm, kojima pripadaju alevriti (nevezani) i alevroliti (vezan materijal), kao i les.

Finozrni sedimenti (peliti i pelitoliti) gline čine posebnu grupu sedimenata u čijem sastavu učestvuju najfinije čestice, veličine ispod 0,005 mm. Sve nastaju u svim sedimentacionim sredinama gde vladaju povoljni uslovi za akumulaciju najfinijih čestica: u jezerskim, lagunskim, morskim i drugim prelaznim sredinama sedimentacije.

Karbonatne stene su krečnjaci, dolomiti, sedimentni magneziti, mineralizovani karbonati, a pre svega gvožđevite i manganske karbonatne stene. Krečnjaci i dolomiti su izgrađeni od primesa kalcita i minerala dolomita i smatraju se najčešćim karbonatnim stenama u sastavu Zemljine kore. Mogu biti sa ili bez primesa peska i u zavisnosti od njih, javljaju se peskoviti, glinoviti i organogeni krečnjaci.

Organogene stene su poreklom od neposredno ili posredno nagomilanih ostataka organskog materijala. Pošto se radi o materijalu biljno-životinjskog porekla, njihova podela je složena.

Podela na osnovu sastava:

Hemijske i biohemijske stene1. karbonatne (sadrzaj CaCO3 > 50%)-krečnjaci, dolomiti, magneziti1. silicijske ( izgrađuju ih minerali silicijuma)-opal, kalcedon i kvarc2. gvožđevite 3. fosfatne4. evaporiti (nastaju isparavanjem: gips)

Slojevitost

Taloženje materijala u basenima stvara talog koji naknadno procesima dijageneze prelazi u sedimentnu stenu. Osnovni vid sedimentacije je sloj, koji se nalazi najčešće u paketu slojeva – sedimenata nastalih u određenom vremenu, sredini i pod određenim uslovima.Sloj je najmanji geološki član jedne sedimentne celine, nastao kao produkt neprekinutih i neizmenjenih uslova sedimentacije. Jasno je izdvojen u seriji naslaga, od podloge odvojen podinskim slojem, a od drugih slojeva povlatnim slojem. Obično je male debljine, može se javiti i u vidu tankih proslojaka, nalik na listiće ili u vidu debelih slojeva ''banaka'' ili bankovnih slojeva. Sloj je dakle, osnovna jedinica sedimentacionih procesa i serija sedimenata koji nastaju u tim procesima.

Po debljini slojevi mogu biti:-lamine (slojići manji od 5 mm)-ploče (5-50 mm)-slojevi (5-60 cm)-banci (> 60 cm)U arheološke slojeve spadaju slojevi, a često i lamine.

Slojevitost kao osnovna karakteristika sedimentacije nastaje pod različitim uslovima, a značaj u njihovom stvaranju imaju razni faktori: klimatski uslovi, kretanja vodenih masa i strujanja u vodi, promene nivoa u vodenim basenima i uticaj organskog sveta na sedimentaciju. Slojevitost se javlja kao produkt sedimentacije taloga u horizontalnom položaju, osim u pustinjskim uslovima i deltama reka, i uopšte u sedimentacionium sredinama gde se sreću stujanja vode u različitim smerovima, gde se javlja ukrštena slojevitost. Danas se slojevi sreću u kosom, uspravnom i prevrnutom položaju, što je posledica naknadnih horizontalnih i vertikalnih kretanja stenovitih masa usled tektonike.

Ritmičnost je pravilno i periodično ponavljanje i obnavljanje slojeva u jednoj sedimentnoj celini. Javlja se zbog izmena uslova sedimentacije gde se periodično i naizmenično ponavljaju isti uslovi. Ritmičnost je vezana u velikoj meri sa tektonskim kretanjima, seizmičkim i vulkanskim pokretima, promenama u transportu i deponovanju materijala.

Za sloj je karakteristična mala debljina u odnosu na prostiranje. Geološka tela koja imaju ograničeno prostiranje nazivamo sočivima.Karakteristike stena-materijalni sastav-vezivna materija (matriks ili cement)-boja (Munsell-ove kartice- etaloni za boju koji su obeleženi šiframa)-struktura (oblik i veličina zrna u steni)-zaobljenost (ukazuje na dužinu transporta – takođe postoje etaloni za određivanjeU opis slojeva ulaze i granice. Prelazi (granice) izmedju slojeva mogu biti postepeni, nejasni i oštri. Površina zrna ukazuje na to koji je morfološki agens uticao na njega. -matiranje površine zrna pod uticajem transporta vodom (glatka površina)-strije na površini zrna pod uticajem transporta lednikom-nagrizanje površine zrna pod uticajem erozije

To je sve bila struktura, a tekstura stene je osobina koja se odnosi na internu slojevitost koja može biti: horizontalna, kosa i talasasta. U opis stena treba da uđu i konkrecije ako ih ima. U vezi sa postankom sedimenata je i pitanje konkrecija, obično grudvastih oblika elipsoidnog izgleda koji nastaju u poroznim i slabo vezanim stenama, deponovanjem mineralnih materija , bilo za vreme sedimentacije ili naknadno. Disperzne čestice koncentrišu se oko nekog organskog tela kao što su školjka ili puž, koje predstavlja buduće jezgro konkrecije. Najčešće su karbonatne, silikatne, gvožđevite, fosfatne, sulfidne i konkrecije od glina. Krečnjačke konkrecije česte su u lesu – lesne lutkice.Konkrecije su tela nastala segregacijom male količine mineralne materije u steni domaćina- npr. Silicije u karbonatima, karbonate u alevrolitima ili peščarima.

Sedimentacioni procesi i sedimenti

Taloženje materijala u basenima stvara talog koji naknadno procesima dijageneze prelazi u sedimentnu stenu. Osnovni vid sedimentacije je sloj, koji se nalazi najčešće u paketu slojeva – sedimenata nastalih u određenom vremenu, sredini i pod određenim uslovima.

Sloj je najmanji geološki član jedne sedimentne celine, nastao kao produkt neprekinutih i neizmenjenih uslova sedimentacije. Jasno je izdvojen u seriji naslaga, od podloge odvojen podinskim slojem, a od drugih slojeva povlatnim slojem. Obično je male debljine, može se javiti i u vidu tankih proslojaka, nalik na listiće ili u vidu debelih slojeva ''banaka'' ili bankovnih slojeva. Sloj je dakle, osnovna jedinica sedimentacionih procesa i serija sedimenata koji nastaju u tim procesima. Slojevitost kao osnovna karakteristika sedimentacije nastaje pod različitim uslovima, a značaj u njihovom stvaranju imaju razni faktori: klimatski uslovi, kretanja vodenih masa i strujanja u vodi, promene nivoa u vodenim basenima i uticaj organskog sveta na sedimentaciju. Slojevitost se javlja kao produkt sedimentacije taloga u horizontalnom položaju, osim u pustinjskim uslovima i deltama reka, i uopšte u sedimentacionium sredinama gde se sreću stujanja vode u različitim smerovima, gde se javlja ukrštena slojevitost. Danas se slojevi sreću u kosom, uspravnom i prevrnutom položaju, što je posledica naknadnih horizontalnih i vertikalnih kretanja stenovitih masa usled tektonike.

Ritmičnost je pravilno i periodično ponavljanje i obnavljanje slojeva u jednoj sedimentnoj celini. Javlja se zbog izmena uslova sedimentacije gde se periodično i naizmenično ponavljaju isti uslovi. Ritmičnost je vezana u velikoj meri sa tektonskim kretanjima, seizmičkim i vulkanskim pokretima, promenama u transportu i deponovanju materijala.U vezi sa ritmičnošću pominje se i cikličnost. To je simetrično ponavljanje analognih slojeva, raspoređenih progresivno i regresivno.

8. Sedimentacione sredine

Poseban značaj u stvaranju sedimenata imaju tektonski pokreti koji se dešavaju u prostoru sedimentacione sredine, kao i geološko vreme.

1. Tektonska kretanja stvaraju u oblasti sedimentacione sredine potoline i udubljenja na površini Zemlje, a zatim i spuštanje ili izdizanje dna sedimentacione sredine. Tako utiču na konfiguraciju terena, od čijeg nagiba i morfologije zavisi proces transporta i deponovanja materijala u sredini taloženja.

2. Reljef i njegovi oblici zavise od tektonskih kretanja i procesa erozije, tako da njihov uticaj na uslove sedimentacije stoji u vezi sa radom endogenih i egzogenih faktora.

3. Klimatski faktor je jedan od važnijih činilaca u stvaranju sedimentnih stena. Klima neposredno utiče na atmosferske padavine i količinu taloga, od koga zavisi i količina vode u akumulacionim sredinama i stvaranje taloga u njima.

Sedimentacione sredine mogu biti: kontinentalne, morske i prelazne ili mešovite.

1. Kontinentalne sredine sedimentacije nalaze se van morskih. Mogu biti vodene (rečne, potočne, jezerske, močvarne) i kopnene (pustinjske i ledničke). Sedimente nastale u ovim sredinama nazivamo opštim imenom kontinentalnim sedimentima.

-Rečne (i potočne) sredine su, za razliku od jezerskih i morskih, manje povoljne za stvaranje sedimenata. U njima se odvija intenzivna cirkulacija vodenih masa, a sa njom transport materijala. Akumulacija taloga, uglavnom sitnozrnog materijala, vezana je za rečna korita i to za ravničarske terene gde nema tako izražene erozije, i gde je kretanje vode sporije. Najznačajniji produkti rečne sedimentacije su pesak i šljunak u kojima je slabo ispoljena slojevitost. Česta je pojava ukrštene sedimentacije kao posledica brzih promena pri kretanju vode i deponovanju materijala. Tvorevine rečnih vodenih sredina ispunjavaju nekadašnja rečna korita i doline, na taj način stvarajući aluvijone.

Rečna sedimentaciona sredinaGeomorfološki agensi su stalni i povremeni vodotokovi.Morfološki oblici: rečne terase (erozione i akumulativne- nagomilavanje stenskog materijala).Naslage: klastiti svih veličina zrna (sortirani, zaobljeni, slojeviti, kosa slojevitost).Fosili: grubozrni klastiti bez fosila, dobro očuvani fosili u sitnozrnim klastitima.Arheološka nalazišta su brojna.

-Jezerska sredina odlikuje se niskim vodenim stubom, slabim promenama u strujanju vode i velikim površinama na kojima se odvija sedimentacija. U nekim slučajevima jezera imaju salinitet (Kaspijsko), ali su uglavnom slatkovodna, sa posebnim uslovima sedimentacije, koji uslovljavaju zonarni raspored klastičnog materijala: pesak i šljunak su uz obalu, a finiji sedimenti u dubljim delovima basena. Sedimenti su malih debljina, a njihovi glavni članovi konglomerati, različite vrste peščara, gline i alevroliti, karbonatne stene- uglavnom laporci i ređe krečnjaci. Organogene stene su ređe nego u morskim sredinama. Jezerske sredine su podesne za akumulaciju biljnog materijala i postanak ugljeva, pa je najveći broj današnjih ugljonosnih basena jezerskog porekla. -Močvarne sredine imaju nizak vodeni stub. Obrasle su raznovrsnom vegetacijom. Voda je u njima stajaća i bez cirkulacije, a sedimentacija ograničena na stvaranje mulja, koji prekriva humusnu i tresetnu materiju od koje nastaju različite vrste ugljeva.

Jezersko-močvarna sedimentaciona sredinaGeomorfološki agens je stajaća voda.Morfološki oblici: jezerske terase (pluvijalna jezera- pod uticajem klimatskih kolebanja u pleistocenu, pluvijalna i interpluvijalna).Naslage: pretežno sitnozrni klastiti, laporci i krečnjaci.Fosili: dobro očuvani, mekušci, ostrakodi, ribe, kopneni kičmenjaci i kopnene biljke. Vidljiv je bogat palinološki materijal. Arheološka nalazišta su brojna.

-Glacijalne sredine sedimentacije nalaze se u neposrednoj blizini glečera, tako da su od sporednog značaja za postanak sedimenata. Glavni produkti su morene, materijal heterogenog sastava bez jasne slojevitosti.

Glacijalna sedimentaciona sredinaGlavni antropološki agens je led (sočnica- ispod leda se topi voda i ona deluje). Geomorfološki oblici: morene, eskeri -pravi ili vijugavi grebeni dugački i nekoliko stotina km-nastaju radom sočnice, drumlini –nagomilavanja fluvioglacijalnog materijala izdužena u pravcu kretanja leda. Naslage: til, tilit (nesortirani, nezaobljeni, neslojeviti, zrna sa uglačanom površinom i strijama).Fosili: samo ostaci krupnih sisara u ledu. Polen se može naći u sporama u ledu i sedimentima ledničkih jezera. Arheološka nalazišta: Iceman (retko). Najvažnije je da pravimo razliku između geomorfoloških oblika i stena. Geomorfološki oblici su čeone morene, a til je stena.

Periglacijalne sedimentacione sredineGlavni geomerfološki agens je mraz, vetar i voda.Geomorfološki oblici: poligonalna tla, tzv. kameni prstenovi, nastaju zbog nepravilnih vremenskih uslova i mraza. Naslage: dejstvom mraza (ledeni klinovi, solifikacija –tečenje tla na padinama, krioturbacija), dejstvo vetra (les), dejstvo vode (periglacijalne rečne terase), varve

(trakaste gline u periglacijalnim jezerima), les (lesne zaravni) i lesoidi (padinski les, barski les).Fosili: kopneni puževi i sisari u lesu.Arheološka nalazišta: Paleolitska u lesu. Smatra se da se u holocenu les više ne stvara, te stoga lesna nalazišta najčešće potiču iz pleistocena.

-Pustinjske sredine su vezane za predele izrazitog delovanja vetra kao geološkog faktora. Tu je veće isparavanje od količine padavina. Produkt taloženja je pesak, slojevitost okarakterisana izvesnim nedostajanjem sedimenata, usled seoba materijala, u kome se zapaža ukrštena sedimentacija koja je posledica strujanja vazduha i transporta materijala.

Pustinjska (aridna) sedimentaciona sredinaGeomorfološki agens je vetar, bujice, fizičko-hemijsko raspadanje. Morfološki oblici: dine, vadi (povremeni rečni tokovi, sabka (povremena slana jezera)Naslage: dobro sortirani klastiti (pesak i alevrit)Fosili: nema ih u pustinjskim peskovima, u lesu ima kopnenih puževa, sisara i polena.

-Lesne sredine sedimentacije su vezane za rad vetra tj. eolske erozije. Talog se sastoji od najfijinijeg prašinastog materijala – lesa, koji nema izraženu slojevitost.

2.Morske sredine sedimentacije najznačajnije su za stvaranje sedimentnih stena. Zavisno od zone sedimentacije u morskom prostoru, izdvajaju se različite morske i okeanske sredine: sublitoralna, epikontinentalna i dubokomorska.-Sublitoralna sredina obuhvata litoralni i neritski pojas mora, dubine do 200 m. Tu se taloži različit materijal: uz obale mora- grubozrni klastični sedimenti, glaukonitski talog i ređe karbonatni materijal, a dalje od obale peskovi i gline. -Epikontinentalne sredine sedimentacije vezane su za mala i plitka mora koja se pružaju iznad delova kopna., čiji su sedimenti malih debljina: peskovito-glinovite stene.-Dubokomorske sredine obuhvataju batijalne (200-2000 m dubine) i abisalne (> 2000 m dubine) prostore mora. U ovim sredinama vlada mir, promene temperature po vertikali, klastični sedimenti su retki. Terigeni materijal (20%) sastoji se od glinovito-alevritskih tvorevina, a organski od karbonatnih materijala. -Sredine ostrvskih lukova su oblasti između unutrašnjih mora i okeana, u kojima se talože sedimenti klastičnog porekla.

3.Prelazne ili mešovite sredine sedimentacije obuhvataju oblasti u kojima je salinitet vode u opadanju prelaskom ka slatkim vodama. To su obalski delovi morske sredine sa intenzivnim procesima delovanja plime i oseke, kao i prilivom slatke vode. Pošto su ovde preimetna strujanja vode, česte promene obalskih linija i mešanje morskih i kontinentalnih uslova sedimenatcije, ovi sedimenti nose obeležja mešavine morsko-kontinentalnih uslova sedimentacije. Ovde pripadaju: kamenite morske obale, šljunkovite obale, peskovite plaže, delte, lagune, limani. Sedimenti su posledica: ili abrazije mora, ili erozije površinskih tekućih voda. Finozrni su: gline, krečnjaci, soli, gips, razni talozi, a grubnozrni: konglomerati, breče, šljunkovi, peskovi i dr.

Za sedimentacione sredine vezane su neke karakteristične naslage. Tipovi naslaga:-eluvijalne (fizičko-hemijsko raspadanje)-koluvijalne (padinske- pod uticajem gravitacije)-aluvijalne (rečne)-proluvijalne (bujične)-jezersko-močvarne-glacijalne-eolske (transport vetrom)-pećinske -tehnogene/antropogene (radom čoveka)-vulkanske-marinske

Arheološka nalazišta na različitim sredinamaButzer je podelio (Enviroment and Archaeology) arheološka nalazišta na:-površinskaU geološkom kontekstu to su:-aluvijalna-jezerska-eolska-padinska-pećinska-priobalna

9. Petrologija, petrološke analize, utvrđivanje vrste i porekla materijala

Petrologija izučava postanak, sastav, osobine i način pojavljivanja stena u Zemljinoj kori. Prema načinu postanka sve stene su podeljene na tri osnovne grupe: magmatske, sedimentne i metamorfne. Magmatske su nastale kristalizacijom i očvršćavanjem magme bilo u samoj zemljinoj kori ili na njenoj površini. Sedimentne stene su nastale taloženjem različitih materijala u vodenim sredinama uglavnom. Taj materijal vodi poreklo od mehanički zdrobljenih stena ili je produkt hemijskih, odnosno organogenih procesa. U Zemljinoj kori se sedimentne stene javljaju u više slojeva, pa je slojevitost jedna od njihovih glavnih osobina. Prema načinu postanka i poreklu materijala, sedimentne stene mogu se podeliti u tri osnovne grupe: 1.mehaničke ili klastične nastale taloženjem stena i cementacijom čestica i komada raspadnutih stena. Najčešće su u zemljinoj kori. U njih spadju: -psefiti i psefitoliti, veličine zrna iznad 2 mm: drobina, šljunak, konglomerat, breča-psamiti i psamitoliti, zrna veličine 0,05-2 mm kojima pripadaju pesak i peščar-alevriti i alevroliti, zrna veličine 0,005-0,05 mm sa glavnim predstavnicima: alevrit, alevrolit, les-peliti i pelitoliti, zrna ispod 0,005 mm: mulj, gline, glinci2. hemijske i organogene stene (biohemijske) su produkti taloženja organogenog, biljnog i životinjskog materijala i hemijskog taloga, koji se najčešće javljaju zajedno, ređe kao posebni produkti sedimentacije. Ove stene obuhvataju: karbonatne- krečnjake, laporce,

dolomite, biga, pisaću kredu, evaporite ili soli, gvožđevite stene i silicijske stene- lidit, dijatomejska zemlja, rožnac 3. metamorfne stene su nastale složenim fizičko-hemijskim procesima, koji dovode do potpuno ili delimične izmene hemijskih, fizičkih i paragenetskih osobina ranije stvorenih minerala i stena. Ti procesi se odvijaju u dubljim delovima litosfere. Osnovni faktori preobražaja su pritisak i temperatura. U metamorfne stene spadaju filiti, škriljci, gnajsevi, amfiboliti i amfibolitske stene, mermeri, kvarcit i dr.Sedimentologija je deo petrologije. Važno je u arheologiji odrediti materijal od kojeg su izrađeni artefakti, njegove karakteristike i njegovo poreklo. Metodi ispitivanja stena mogu biti: makroskopski i laboratorijski. Rožnac (chert) je kompaktna silikatna sedimentna stena školjkastog preloma, izrađena pretežno od kvarca i kalcedona. Javlja se u tankim slojevima ili bancima, kvrgama ili sočivima u krečnjacima. Rožnac je najčešće korišćena sirovina za izradu artefakata od okresanog kamena. Kremen (flint, fr. Silex) je sirovina za izradu artefakata od okresanog kamena, pretežno rožnac, dobrog kvaliteta. Kremen je arheološki laički termin za rožnac, nije petrološki. Magnezit – Antonović D., ? of Light Stone in the Central Balkans Neolithic, Starinar XLVIII, 33-39

PETROLOGIJA – nauka o stenama- odredba materijala od koga su izgradjeni artefakti i njegove karakteristike- poreklo materijalaMetodi ispitivanja stena:- makroskopski od nje se polazi (golim okom se posmatra)- mikroskopski ili laboratorijskiKremen je laički naziv za rožnac silikatna stena, školjkast prelom, cepanje može da se

kontroliše pa se koristi za okresane alatke.

Jedna od osnovinih laboratorijskih metoda:Metoda ‘tankih preseka’ materijal koji se ispituje se istanji toliko da propusta svetlost,

stavlja se na staklo pa pod mikroskop. Ovako može da se posmatra i keramika i bilo koji drugi materijal.

Petrološke analize

1. Morfoskopske analize- Obuhvataju analizu veličine, oblika i zaobljenosti zrna, kao i njihovu vezanost u sedimentu. Prema veličini zrna sedimenti se dele na krupnozrne, srednjezrne, sitnozrne i finozrne. Za određivanje veličine zrna koriste se etaloni. Prema obliku, zrna mogu biti diskoidna, pločasta, vretenasta i sferna. Prema zaobljenosti, mogu biti uglasta, poluuglasta, poluzaboljena, zaobljena i veoma zaobljena. Zaobljena zrna javljaju se radom vode, dok ona u glacijalnim sedimentima na površini imaju brazde (strije). U ovim ispitivanjima posmatra se i boja sedimenta (korišćenjem Muncellovih kartica za boje), kao i stepen vezanosti (ima li cementa).

2. Analize sastava- Utvrđuju koji sve elementi (minerali) ulaze u sastav sedimenta. Ovo se često obavlja savremenim fizičkim metodama, u koje spadaju:

Analiza teške frakcije (frakcija teških minerala)- Separacja izmrvljenog materijala se stavlja u centrifugu i izdvajaju se teške čestice.

Analiza elemenata u tragovima elemenata prisutnih u vrlo maloj količini 10 na –6:Optička emisiona spektrometrija – bazira se na činjenici da spoljašnji elektroni svakog

hemijskog elementa, kada se zagreju emituju svetlost određene talasne dužine.Poboljšane metode zasnivaju se na istom principuPlazma masena spektroskopija Atomska apsorpcijaDruge metode: Neutron aktivaciona analiza, fluorescencija x-zraka, izotopske analize3. Teksturno-Strukturne analize- Ovim analizama se utvrđuje eksterna i interna

slojevitost i druge teksturne i strukturne osobine sedimenta. Horizontalna (paralelna) laminacija označena je smenjivanjem tankih i debljih slojića (lamina) u jednom sloju. Karakteristična je za mirne sedimentacijone prostore kakvi su, na primer, dublji delovi jezerskih basena. Kosa laminacija je česta pojava u kvartarnim naslagama i manifestuje se pojavom grupe slojića (lamina) postavljenih koso u odnosu na granice serija površina slojevitosti. Karakteristična je za aluvijalne (rečne) sedimente, fluvioglacijalne tvorevine (od rada reka nastalih topljenjem leda), eolske i deltne naslage.

4. Paleontološke analize- Obuvataju paleobotaničke i paleozoološke metode.

Utvrđivanje porekla materijala

Utvrđivanje vrste i porekla materijala je složen istraživački proces. Potrebno je :• dobro definisati problem• dobro izabrati metode • uzorkovanje• analiza uzoraka• tumačenje rezultata• arheološka interpretacija

Opsidijan(Iz Tripković B., 2001. Uloga opsidijana u neolitu, utilitarni predmeti ili sredstva prestiža, Glasnik SAD 17: 21-24)

Opsidijan – lapis opsidianus je prirodno vulkansko staklo, crne, sivo-crne ili mrke boje. Nastaje hlađenjem lave u određenom temperaturnom ritmu. Njegova upotreba proizašla je iz mehaničkih svojstava sličnih kremenu; u Anadoliji je korišćen za izradu ogledala; u bronzanom dobu Egeje za izradu pečata i vaza.

Upotreba opsidijana je zasnovana na:tehničko-upotrebnim i estetskim kriterijumima. Načini nabavljanja opsidijana su se menjali: direktna ekspolatacija, s jedne strane i složeni mehanizam razmene s druge strane. Tamo gde su postojala izvorišta opsidijana, on je bio glavni materijal za okresivanje oruđa zbog mogućnosti neprestanog obnavljanja istrošenih ili izgubljenih alatki. Tamo gde nije bilo ležišta, trgovina opsidijanom je bila tržišno formirana i zavisila je od univerzalnih ekonomskih principa: kvaliteta, upotrebne vrednosti, odnosa ponude i potražnje. Ograničen broj ležišta i velike razdaljine stvrstavaju opsidijan u egzotičnu robu, u grupu sa bakrom, zlatom, ćilibarom, Spodylus školjkama i dr. Pored toga, ovi predmeti su roba prestižnog karaktera. Starčevačka i vinčanska kultura, datovane od 6200-4000. godine, sa izraženom genetskom vezom, koriste opsidijan, čijih izvorišta

nema na centralnom Balkanu, a hemijski sastav ukazuje na karpatsko poreklo. Potreba za kremenom regulisana je na matičnom području, eksploatacija je bila direktna: rudarenje ili sakupljanje nanosa iz reka. Tim pre što je kremen bio lako dostupan, očekuje se da je opsidijan imao veću vrednost. U vinčanskim naseljima češće se javlja opsidijan nego u starčevačkim. U Vinči tragova opsidijana je nalaženo u zemunicama, kućama, a arheološki kontekst ukazuje da opsidijan nije imao nijednu drugu funkciju osim one u svakodnevnom životu. Ako poredimo opsidijan i Spondylus školjku, videćemo da su oba artikla dobavljana iz daleka i bila predmet razmene sirovina neolitskih i eneolitskih zajednica sve do centralno-balkanskog i zapadno-evropskog prostora. Od Spondylus školjke pravljene su narukvice, perle, privesci i nalaženi kao grobni inventar. Opsidijan, međutim nije bio korišćen kao deo grobnog inventara niti se njegov način deponovanja poklapa sa deponovanjem egzotične robe drugih vrsta. Početak upotrebe opsidijana vezuje se za pojavu proizvodnje hrane kao nove strategije opstanka, koja je otrgla čoveka od puke zavisnosti u odnosu na prirodu i njene resurse. Mada je opsidijan korišćen i ranije, u srednjem i gornjem paleolitu i mezolitu, u većem obimu se javlja tek sa nastupom neolitskih kultura. Tada se vađenje ovog kamena intenziviralo i on postaje jedan od predmeta trgovine. U kasnom neolitu razvojem prekomorske plovidbe, opsidijan sa Melosa dostiže do lokaliteta na grčkom kopnu i do zapadne Anadolije. Meloski opsidijan se sreće još u mezolitskim slojevima iz pećine Frankti. Postoje neposredni dokazi o tome da je opsidijan iz kapadokijskih i jermenskih izvora bio prisutan na obalama Levanta. Opadanje, pak, uloge opsidijana u vezi je sa pojavom i korišćenjem metala. U distribuciji opsidijana postojala je izvesna regionalizacija, nametnuta ograničenošću ležišta na tri prostora:-egejski -zapadno-mediteranski-karpatskiS tim u vezi, Garašanin je definisao tri kulturna kompleksa: balkansko-anadolski, zapadno-mediteranski i podunavski kompleks. Od njih jedino je podunavski bio bez nalazišta opsidijana, ali je bio najbliži karpatskim izvorima sa kojima je ostvarivao dobru komunikaciju. U Bosni, na lokalitetima Kakanj i Obre, pored opsidijana poreklom sa Karpata, sreće se i opsidijan sa Sardinije, što pokazuje susretanje podunavskih i zapadno-mediteranskih uticaja. U kulturi Lepenskog vira, tragovi opsidijana su neznatni, u starčevačkoj nešto češći, ali neznatni u odnosu na kulture u Grčkoj toga vremena. Na Balkan je opsidijan dopro posredstvom Kereš kulture, a mezolitskim zajednicama toga vremena opsidijan kao materijal nije bio toliko zanimljiv obzirom da kod njih u okresanoj industriji dominiraju silikatne stene krečnjačkog porekla iz rečnih depozita. U samoj Vinči opsidijan dominira sa 70% u okresanoj industriji, a u višim slojevima, pojavom novog tehnološkog zaokreta – upotrebe bakra, njegova količina opada. Iako je opsidijan vrlo estetski atraktivan, i budući dobavljan sa velikih udaljenosti, može se pretpostaviti njegov status egzotičnog predmeta trgovine (prestižne robe), ali u arheološkom kontekstu se ne vidi njegova drugačija uloga od isključivo upotrebne (nema ga u grobovima, ostavama,...).

10. Pedologija, pedološki horizonti i tipovi tla

Zemljište je specifična prirodna tvorevina nastala na određenom geološkom supstratu pod uticajem fizičkih, hemijskih i biohemijskih procesa. To je trofazni sistem koji se sastoji iz čvrste faze (mineralni i organski deo-humus), tečne faze i gasovite faze. Zemljište ne nastaje taloženjem. Pedogenetski činioci: geološka podloga, biljni i životinjski svet, klima, reljef i vreme.Horizonti su pedogenetske tvorevine nastale pod uticajem procesa eluvijalno-iluvijalne i biološke migracije materije po dubini zemljišta (ne treba ih mešati sa stvarnim slojevima).Eluvijacija i iluvijacija: pedogenetski procesi koji utiču na stvaranje horizonata u profilu zemljišta:

1. humifikacija – nastanak humusa2. eluvijacija – ispiranje materijala (voda ih nosi u niži sloj)3. iluvijacija – akumuliranje materijala ispranog iz eluvijalnog horizonta4. lesiviranje ili merizacija – eluviranje nerazorenih čestica5. oglejavanje – procesi pod uticajem podzemnih voda

Pedološki horizonti se obeležavaju velikim slovima: A, B, G, CJedan od tipova kvartarnih naslaga su i eluvijalne tvorevine. Pod eluvijem se podrazumevaju proizvodi raspadanja osnovnih stena koji nisu pretrpeli nikakav transport, nego su se akumulirali na mestu gde je već obavljen proces razaranja. Uporedo sa fizičkim, ovde značajnu ulogu ima i hemijsko raspadanje i izlučivanje. Iako je eluvijalni pokrov nastao od osnovnih stena, on se od njih veoma razlikuje. Prema procesima formiranja i klimatskim uslovima eluvijalne naslage dele se na 4 tipa: kriogeni, mehanogeni, hipergeni i biogeni. Biogeni tip eluvijuma je vezan za delovanje različitih oblika organizama na razlaganje organske mase. Ovim procesima formira se poseban tip eluvijalnih tvorevina koje su bogate organskim materijama i nazivaju se zemljišta. Odnos između eluvijuma i zemljišta je dvojak: mogu biti u potpunosti identični kada je proces formiranja zemljišta zahvatio ceo eluvijum, ili se zemljište javlja samo na vrhu eluvijalnog pokrova. Poznata su tri osnovna procesa obrazovanja zemljišta:

- lateritski- u tropskim oblastima, humus se i ne obrazuje jer je stepen raspadanja brz usled visokih temperatura, raspadanje je pretežno hemijsko, a zemljište zasićeno vodom - podzolski- u polarnim i umerenim oblastima visokih širina, organska materija se ovde sporo razlaže i zato se taloži ogromna količina humusa, ispod koga leži podzol; jedan deo materije iz podzolskog horizonta se pretaložava kao iluvijum

- stepsko-pustinjski- iz zemljišta se izlučuju alkalni i zemno alkalni oksidi, a silicijska materija i oksidi Fe i Al ostaju; u zavisnosti od geografsko-klimatske zonalnosti u ovim uslovima se formiraju sledeći tipovi zemljišta: černozem, smeđa, suva i slana zemljišta.

ZEMLJIŠTE je površinski sloj zemljine kore, specifično izmenjen delovanjem biogenih i abiogenih faktora na geološku podlogu. Sastoji se od organske materije (humus) i neorganske komponente. HUMUS je organska komponenta zemljišta koja nastaje razlaganjem biljnih i životinjskih ostataka pod uticajem različitih organizama, naročito gljiva i bakterija. Proces humifikacije intenzivniji je u povoljnim aerobnim, humidnim i temperaturnim uslovima. Zavisno od karakteristika vegetacijskog pokrova,

mikroorganizama koji žive u zemljištu, vrste stenske podloge i klimatskih faktora nastaju različiti tipovi zemljišta: podzol, černozem, rendzina, smonica, crvenica. Na profilu zemljišta razlikuje se manji ili veći broj pretežno horizontalnih zona koje se nazivaju genetski horizonti. Horizonte zemljišta obrazovane pedogenetskim procesima treba razlikovati od slojeva nastalih taloženjem materijala. Klasifikacija zemljišta (red, klasa, tip, podtip, varijetet i forma).

Pedološki horizonti

Pedološki horizonti se obeležavaju velikim slovima: A, B, G, CHorizont A je obavezni član razvijenog zemljišta i to je horizont eluvijacije (ispiranje).A0 – pothorizont šumske prostirke ili stepske ledine (prirodna vegetacija)AOR – oranicaA1 – humusno-akumulativni pothorizontA2 – pothorizont ispiranja(A)– površinski horizont genetski nerazvijenih zemljištaHorizont B je horizont iluvijacije (nagomilavanje materijala iz eluvijacije).B1 – pothorizont iluvijacije humusa B2 – pothorizont iluvijacije oksida gvožđa i aluminijumaB2Ca – pothorizont iluvijacija karbonataHorizont G – horizont gleja (zona stagniranja podzemne vode, anaerobnih uslova i redukcije gvožđa i mangana)Gp – pothorizont oksidacijeGr – pothorizont redukcije (trajno anaerobni uslovi)Horizont C – matična podloga

Pogrebena zemlja (barried soil)Ovo su zemljišta formirana u prošlosti, koja su prekrivena slojem sedimenta i u kojima su zaustavljeni pedogenetski procesi. Pogrebene zemlje čije proučavanje daje podatke o paleoekološkim promenama. Pogrebene zemlje su karakteristične za profile lesnih naslaga na kojima se lako izdvajaju na osnovu mrke do mrkocrvenkaste boje u odnosu na svetliji les. Pogrebene zemlje nastale su na sloju lesa tokom perioda interglacijala, kada je usled tople temperature došlo do razvoja vegetacije i nastanka zemljišta. Sa novim sniženjem temperature iznad ovog zemljišta formirao se novi sloj lesa. Horizonti lesa su formirani navejavanjem lesne prašine tokom glacijala, a pogrebene zemlje - u periodima prekida taloženja lesa i razvoja bujnije vegetacije, u interglacijalima i interstadijalima. Važno je zapamtiti: les je sediment (stena) a pogrebene zemlje su zemljište.

Analize pogrebenih zemalja:-stratigrafski markeri-rekonstrukcija topografske površine-rekonstrukcija klime i vegetacije

Tipovi zemljištaKlasifikacija zemljišta (red, klasa, tip, podtip, varijetet i forma)

Černozem je tip zemljišta karakterističan za stepsku klimu i vegetaciju. Najrasprostanjeniji je na pleistocenskim naslagama. To je veoma plodno zemljište zrnaste strukture sa velikom količinom humusa. Debljina humusnog sloja može da iznosi više od 40 cm. Na evroazijskom kontinentu černozem prekriva šrioke oblasti južnog Sibira, južne Rusije, Panonski basen, u Severnoj Americi Nebrasku, Dakotu i Teksas, a Južnoj Argentinu. Černozem: (na lesu) A i C, A, AC, i C

Rendzina se razvija kao tip zemljišta na rastresitom karbonatnom supstratu. To je rana faza u razvoju zemljišta i ima jednostavan profil, sa mešovitim mineralno-humusnim slojem koji leži direktno preko stenske eluvijalne podloge. Humusni horizont je ovde plići od 40 cm i ima slabije izraženu strukturu, po čemu se razlikuje od černozema.

Smonica nastaje u oblastima sa polusuvom do poluvlažnom klimom sa visokim letnjim temperaturama, pod vegetacijom proređenih i zatravljenih listopadnih šuma, na blago zatalasanom reljefu. Geološka podloga bogata je glinenom frakcijom i čine je uglavnom tercijarni jezerski sedimenti ili eluvijum bazičnih stena. Tokom vlažnog dela godine, zbog visokog sadržaja glinene komponente i slabe unutrašnje drenaže, nastaju anaerobni uslovi i bubrenje, pa cela masa ima smolast izgled. Tokom sušnog dela godine javljaju se pukotine, pa sezonske promene u vlažnosti dovode do mešanja humusno-akumulativnog horizonta i dubljih horizonata. U vlažnom tlu smonica je tamnosive do crne boje, a navedene pedološki procesi joj daju strukturu. Smonica: A i C.

Podzol je tip zemljišta karakterističan za četinarske šume i tresave, kao i hladnu i vlažnu klimu. Razvija se na supstratu bogatom silicijumom i odlikuje velikom kiselošću. Na profilu se razlikuje eluvijalni horizont, pepeljastosiv, ispran i peskovit i iluvijalni horizont, mrke boje, u kome su nataložene humusne materije i oksidi gvožđa isprani iz eluvijalnog sloja. Horizonti A, B i C.

Crvenica je tip zemljišta koji se nalazi na podlozi od mezozojskih karbonatnih i dolomitičnih stena, čest u mediteranskoj oblasti. Najčešće pokriva manje površine, zaravni, vrtače, kraška polja, pukotine i blaže oblike reljefa. Debljina crvenice je 30 do 70 cm. Profil A – (B) – C. Podloga krečnjaci. Klima je mediteranska.

11. Procesi formiranja i destrukcije nalazišta

ReljefZašto je potrebno da poznajemo reljef ukoliko se bavimo arheologijom?1. Da bi smo pronašli arheološki lokalitet. Uspešna prospekcija podrazumeva poznavanje reljefa i osobina sedimentacione sredine u kojoj se vrši. Reljef i geomorfološki oblici pokrivaju tj. otkrivaju naslage određene starosti. Geomorfološki oblici mogu biti slični arheološkim nalazištima. 2. Da bi smo razumeli položaj arheološkog lokaliteta. Položaj staništa i organizacija života na staništu zavisi od karakteristika reljefa (blizina vode, preglednost, zaštićenost od vremenskih nepogoda, odbrambene mogućnosti, blizina obradivih površina, blizina resursa, položaj u odnosu na komunikacije, osunčanost...)

3. Da bi smo razumeli promene u reljefu od vremena koje proučavamo do danas. Reljef se menja.

Reljef je spoljašnji izgled zemljine površine. Proučavanjem reljefa bavi se geomorfologija. Geomorfologija proučava površinski oblik zemlje, geomorfološke karte rade geografi. Prirodne sile koje učestvuju u stvaranju i menjanju reljefa su: endogene (unutrašnje) i egzogene (spoljašnje) geološke sile. Endogene sile su pokreti koje prouzrokuje zemljina teža, strujanje magme i drugi činioci iz unutrašnjosti zemljine kore. Promene u litosferi, ali i na zemljinoj površini. Egzogene sile su spoljašnjeg porekla iz atmosfere, hidrosfere ili biosfere, a njihovo dejstvo se ogleda u razaranju stena i prenošenju i taloženju sedimenata koji su tim razaranjima stvoreni (sunčeva energija, voda, vetar, led i zemljina teža).Po veličini (odnosno visinskoj razlici) oblici reljefa mogu se podeliti na više grupa:-oblici I reda su kontinenti i okeani (tzv. Ororeljef). Nastaje tokom desetina miliona godina npr. alpska orogeneza – tokom mezozoika?-oblici II reda su planine, visoravni i nizije (makroreljef). Menja se tokom miliona godina, većina reka su pliocenskog porekla.-oblici III reda su bregovi, rtovi, doline, uvale (mezoreljef), nastaje tokom nekoliko hiljada godina.-oblici IV reda- svi oblici sa visinskom razlikom manjom od 1 m (mikroreljef); menja se trenutno, pred našim očima.Velike katastrofe brzo menjaju reljef (zemljotresi, vulkanske erupcije, ...).

Metodi proučavanja reljefa:Prospekcija-daljinska detekcija je prospekcija analizom aerosnimaka: satelitski snimci, avio snimci, aerosnimci, stereopar, stereoskop. -topografski izraz (pozitivni i negativni oblici u reljefu)- ton (boje stena i tla, vlažnost, osvetljenost)-vegetacijaDrugi metod prospekcije je GIS – geografski informacioni sistemi: kompjuterska tehnologija za skladištenje prostornih podataka u obliku karata. -skladištenje i analiza klasičnih kartografskih podataka i parametara životne sredine-organizacija i interpretacija podataka, korelacija podataka, predviđanje...Dart-Brem-? Ništa nam nije jasno iz predavanja

Procesi modifikacije i destrukcije nalazišta

Za vreme i nakon formiranja arheološkog nalazišta deluju procesi destrukcije koji arheološki zapis sve više osiromašuju. Nasuprot destrukciji je konzervacija arheoloških nalazišta, predmeta, materijala. Arheološka nalazišta, bez obzira na svoju veličinu i složenost, nastaju kao rezultat ljudskih aktivnosti i nekulturnih agenasa (agenasa koje proizvodi prirodno okruženje), kako za vreme tako i nakon formiranja nalazišta.Regionalni i lokalni geomorfološki subsistemi utiču na izgled okruženja i na kulturne i na procese koje proizvodi prirodna sredina a koji deluju na nalazište tokom njegove upotrebe ali i diktiraju njegovu očuvanost ali i destrukciju.Stepen u kojem

ovakvi kulturni ostaci predviđaju određeno vreme dela ljudskih aktivnosti je samo u suštini kontrolisano sedimentacijom, očuvanošću na stabilnoj površini, ili rasipanjem erozijom.Složenost kulturnih promena je drugi deo iste jednačine, pre , za vreme i nakon finalne faze ljudskih aktivnosti koji su u vezi sa određenom površinom.Rad o kulturnim transformacijama dao je Šifer (u arheološkom kontekstu).Ovakav soficistirani pristup je vredan pohvala zbog socikulturne intrepetacije,ali za ciljeve strategija iskopavanja ,faktore možemo sagledati iz tri perspektive:

Skup faktora koje proizvodi čovek:

1.Primarna kulturna depozicija

Različiti arheološki materijali se odbacuju, ili se izgube ili se namerno sakupljaju u grobovima, hramovima, itd.Tokom napuštanja nalazišta, visok procenat materijala koji su se koristili ostavljaju se van prostora gde su izrađivani , gde su se koristili, i skladište se. Na osnovu toga, može se zaključiti da li je napuštanje nalazišta bilo iznenada ili ne, kao i da li je ili nije objekte bilo lako premestiti kao i da li su ili ne objekti podrazumevali prelazak određene razdaljine.Strukture, groblja su manje problematični jer su fiksirani za podlogu.

2.Sekundarna kulturna depozicija

Odbacivanje ili napuštanje arheoloskih materijala može biti od strane pravih vlasnika, tj onih koji su ih i izradili ili od strane drugih članova iste zajednice ili pak od članova druge zajednice koji su okupirali isto naselje.Vremenski period u ovom slučaju varira od minute do milenijuma.Na primer, kameni artefakat moze biti oblikovan ili modifikovan retušem ili ponovo doveden u prvobitno stanje odbijanjem-tokom ponovnog korišćenja nalazišta, tokom kasapljenja životinja,

3.Kulturni poremećaj

Reorganizacija ili uklanjanje arh.materijala, npr. Pljačka grobova, sakupljanje lepih stvari, izgradnja savremenih objekata

Skup faktora koje proizvodi prirodno okruženje:

1.Tip sedimentacione sredine

2.Pohranjivanje

Pohranjivanju prethodi rasipanje ili disperzija koje predstavlja primarne horizontalne pokrete površinskih agregata koji pogađaju deliće različite mase i oblika u različitoj meri i imaju za posledicu poremećaj ili nastanak prvobitnih makroskopskih odnosa.Geomorfološki agensi i procesi koji izazivaju rasipanje su vetar, vodeni tok, mraz i gravitacija

3.Stabilnost podloge

4.Fizičko-hemijski uslovi sredine

Glavne osobine sredine taloženja su kiselost sredine, oksidacija i temperatura.

Kiselost sredine se označava PH vrednostima na skali od 1-14; 1 kisela sredina, 14 bazna, 7 neutralna.

Oksidacija-aerobni uslovi ( prisustvo kiseonika, intenzivno raspadanje) anaerobni uslovi ( dobri za konzervaciju )

Temperatura-brže raspadanje pri višoj temperaturi

Kisela aerobna sredina-ph je < 5,5, malo hranjivih materija, provetreni sedimenti ( postoji kiseonik slobodan za direktne hemijske reakcije i aerobne organizme ), slaba biloška aktivnost, intezivno ispiranje mineralnih materija, od organskih materija rastvore se kosti i ljušture, nekada se očuva polen jer nema aktinomiceta koje inače rastvaraju polen, zatim fotoliti, silikatni skelet trava, dijatomeje, kremirana kost

Alkalna aerobna sredina-ph > 7,5, dosta hranjivih materija, karbonatni provetreni sedimenti, intezivna biološka aktivnost, akumulacija biloških materija, od sadržaja kiseonika i temperature zavisi konzervacija organskih materija,očuva se kost ali često sa korodiranom površinom, ostaci biljaka u karbonatnim talozima, ljušture molusaka

Neutralna sredina-ph 5,5-7,5, organske materije se retko očuvaju, ponekada se očuva kost ili ljušture, ugljevi

Anerobna sredina-nema slabu kiselost, nema mikroorganizam koji razlažu organske materije, očuvaju se sve vrste organskih materija; dna bunara, jezerski sedimenti, zatvorene sredine, permafrost, mumifikacija u aridnim oblastima

5.Životna zajednica

6.Pretaložavanje

Pretaložavanje je prenošenje materijala sa jednog na drugo mesto i formiranje novog sloja.Alohtona komponenta pretaložavanja-pretaložavanje iz starijih sedimenataAutohtona komponenta

Postdepozioni poremećaji

Javljaju se kod pogrebenih nalazišta, odnosno nalazišta u geološkom kontekstu, to su pretežno vertikalni pokreti pogrebenih agregata koji na različite načine pomeraju deliće različite mase, oblika i vrste materijala, a za posledicu imaju promene inklinacije,

orijentacije vertikalnog i horizontalnog položaja.Te promene menjaju ili uništavaju prvobitne odnose delića u prostoru.Poremećeni odnosu delića u prostoru mogu biti delimični ( distorcija ) ili potpuni.Mogu biti izazvani fizičkim ili biogenim procesima.

Dejstvom mraza nastaju:

1. krioturbacija – neizmenično srzavanje i otopljavanje, usled različitog hemijskog sastava sedimenata, dolazi do njihovog nepravilnog mešanja tj. do uzdizanja i usedanja pojedinih slojeva

2. involucija – nepravilna sedimentna struktura, na profilu se javlja u vidu malih navoja unutar sloja, a zbog mraza jezici finozrnog ili krupnozrnog materijala utisnuti su u aktivni sloj iz podinskog sedimenta

3. ledeni klinovi - usled mraza dolazi do pucanja sedimenata koji se u toplim sezonama ispune vodom, ako takva klima potraje, vremenom se sedimenti šire i produbljuju a nakon prestanka procesa ispune se mlađim sedimentom

Poremećaji pod uticajem bubrenja i gline-ako voda isparava iz nekog razloga, glina se skuplja i puca.So funkcioniše slično

Bioturbacija – poremećaji koji nastaju pod uticajem aktivnosti živih bića, biljaka, životinja, insekata

Dejstvom gravitacije nastaju:

1. soliflukcija -tečenje tla nakon smrzavanja i odmrzavanja površinskog sloja2. koluvijalni proces - odvija se na nestabilnim padinama

Poremećaji usled tektonskih pokreta:

1. ( mikrotektonske ) deformacije2. diferencijalna kompakcija3. mikrorasedi, mikronabori

-skup faktora koje proizvodi čovekFaktori modifikacije/destrukcije mogu biti -skup faktora koje proizvodi prirodno okruženjeSkup faktora koje proizvodi čovek (Butzer, 1987.):

1. primarna kulturna depozicija (neporemećeni tragovi aktivnosti)2. sekundarna kulturna depozicija (ponovna upotreba predmeta, objekata ili prostora,

bez obzira na vreme i aktere)3. kulturni poremećaji (reorganizacija ili uklanjanje arheološkog materijala: pljačka

grobova, sakupljanje tzv. lepih nalaza, oranje, izgradnja savremenih objekata)

Skup faktora koje proizvodi prirodno okruženje

-tip sedimentacione sredine-pohranjivanje-stabilnost podloge-fizičko-hemijski uslovi sredine-životna zajednica-pretaložavanje

Rasipanje pre pohranjivanja.Rasipanje (disperzija) predstavlja primarne horizontalne pokrete površinskih agregata koji pogađaju deliće različite mase i oblika, u različitoj meri i imaju za posledicu poremećaj ili nestajanje prvobitnih mikroprostornih odnosa. Ovo se odnosi na pokretni arheološki materijal.uzroke takvog poremećaja nalazimo u geomorfoloških procesima, kao i agensima: gravitacija, vodeni tok, mraz (npr. Toralba u Španiji, Ašel itd.), vetar itd.

Fizičko –hemijski uslovi

Glavne osobine sredine taloženja su kiselost (ph vrednost), oksidacija i temperatura.Kiselost sredine izražava se vrednostima ph na skali od 1 -kisela sredina do 14 -alkalna ili bazna, često visok sadržaj CaCO3. Neutralna ima vrednost ph 7.Oksidacija podrazumeva aerobne uslove tj. prisustvo kiseonika koji uzrokuje intenzivno raspadanje. U anaerobnim uslovima dolazi do konzervacije.Temperatura: visoka temperatura takođe može izazvati raspadanje jedne vrste materijala ili konzervaciju drugih.Kisela aerobna sredina podrazumeva vrednost ph<5,5. Tu ima malo hranljivih materija, sedimenti su provetreni, a kiseonik slobodan za direktne hemijske reakcije i aerobne organizme. Biološka aktivnost je u ovakvoj sredini slaba, a intenzivno ispiranje mineralnih materija. Ljušture i kosti kao organske materije bivaju rastvoreni, dok se polen, ugljen, fitoliti (silikatni skelet trava), kremirane kosti, dijatomeje ponekad mogu očuvati. Alkalna aerobna sredina podrazumeva vrednost ph>7,5. Prisutno je dosta hranljivih materija. To su karbonatni provetreni sedimenti. Biološka aktivnost ovde je intenzivna, kao i akumulacija mineralnih materija. Od temperature i sadržaja kiseonika zavisi konzervacija organskih materijala (viša temperatura i više kiseonika svakako utiču na intenzivnije raspadanje organskih materija). Organska materija se brzo raspada, kost može da se očuva, kao i ljušture molusaka, ugljen, ostaci biljaka u karbonatnim talozima (travertin).Neutralna aerobna sredina podrazumeva vrednost ph od 5,5 do 7,5. organske materije se teško očuvaju za razliku od ugljena, kosti i ljušturica koje mogu da se očuvaju. Anaerobna sredina je sredina bez slobodnog kiseonika i mikroorganizama koji razlažu organske materije. Mogu se održati sve vrste materijala. Takvi anaerobni uslovi sreću se: na dnu bunara, jeterskim sedimentima, zatrovanim sredinama, katranskim jamama, mumifikacijama u pustinjskim oblastima, permafrostu itd.Postdepozicioni poremećaji se javljaju kod pogrebenih nalazišta, odnosno nalazišta u geološkom kontekstu. To su pretežno vertikalni pokreti pogrebenih agregata, koji na različite načine pogađaju deliće različite mase, oblika i vrste materijala, a za posledicu imaju promene orijentacije, vertikalnog i horizontalnog položaja. Te promene menjaju ili

uništavaju prvobitne odnose delića u prostoru. Poremećaji delića u prostoru mogu biti delimični – distorzija ili potpuni. Mogu biti izazvani fizičkim (mehaničkim) i organskim procesima.Pod pedogenetskim procesima podrazumevaju se: dejstvo mraza, ledeni klinovi, poremećaji pod uticajem dejstva gline i soli, bioturbacija, mikrotektonske deformacije i pretaložavanje.Dejstvo mraza ili krioturbacija podrazumeva naizmenično smrzavanje i odmrzavanje sedimenata. Zbog različite plastike i hemijskog sastava sedimenata dolazi do njihovog nepravilnog mešanja tj. uzdizanja i upadanja pojedinihdelova. Jedna vrsta krioturbacije je involucija -na profilu se javlja u vidu malih nabora unutar sloja; pod dejstvom mraza jezici finozrnog ili krupnozrnog materijala utisnuti su u aktivni sloj iz podinskog sedimenta. Ledeni klinovi: usled mraza dolazi do pucanja sedimenata koji se u toplim sezonama ispunjava vodom. Ukoliko takva klima potraje, vremenom se šire i produbljuju ledeni klinovi, a nakon prestanka procesa, ispunjavaju mlađim sedimentom. Dubina im može biti 4-5 m, a ponekad i do 10 m. Poremećaji usled bubrenja gline i soli. Sušenjem i kvašenjem soli ili gline dolazi do promene volumena, te se materijal izbacuje na površinu pucanjem pri sušenju. Glina je nepropusni materijal, koji sakuplja vodu, širi se i bubri, a kada voda isparava, glina puca. Naslage soli koje imaju ograničeno rasprostiranje, prilikom bubrenja formiraju brdašca.Bioturbacija podrazumeva delovanje organizama na nalazištima kao što su: glodari (krotovine?), jazavci, lisice, medvedi, milipedi (transportuju organski materijal naniže, npr. 4 m kroz suve pećinske sedimente), crvi (riju zemlju i nose je na površinu tako da se originalna površina pomera naniže do 30 cm dubine), termiti (termitnjaci sadrže mineralne materije sa dubine od 8m, i prave tzv. kamene linije), u Čatal Hujuku – tekunice, korenje drveća i trava.Mikrotektonske deformacije podrazumevaju: diferencijalnu kompakciju, mikrorasede, mikronabore i deformacije pod uticajem zemljotresa.Pretaložavanje je prenošenje materijala sa jednog mesta na drugo i formiranje novog sloja. Ima dve komponente: autohtonu- fosili ili arheološki materijal i alohtonu- polen prenošen iz neke druge životne sredine. Soliflukcija je proces tečenja tla pod uticajem gravitacije nakon smrzavanja i odmrzavanja površinskog sloja. Koluvijalni procesi odnose se na nestabilne padine pod uticajem gravitacije – kliženje tla, bujične suspenzije itd.

Očuvanost nalaza zavisi od kompleksa antropogenih, biogenih i fizičko-hemijskih uticaja koji deluju direktno na nalazište, kao i perifernih geomorfoloških procesa koji pospešuju njihovo dejstvo.

Mikromorfologija proučava neporemećeni materijal u tankim presecima. Omogućava da se osobine tla i sedimenata proučavaju pod mikroskopom u originalnom rasporedu i položaju.

12. Palinologija i palinološke analize

Paleontološke metode podrazumevaju determinaciju mikropaleontoloških ostataka na osnovu kojih se vrši rekonstrukcija uslova životne sredine. Postoje paleobotaničke i paleozoološke metode. Paleobotaničke metode su zasnovane na proučavanju fosilnih ostataka biljaka:

- listova- semenja i plodova- spora i polena- dijatomejskih algi

Paleobotanički ostaci predstavljaju jedan od najznačajnijih parametara za praćenje klimatskih promena. Analiza se svodi na analizu

- makroflore: proučavanje fosilnih ostataka listova, plodova, semenja u sedimentnim stenama i- mikroflore: analiza spora i polena koja predstavlja jedan od najvažnijih

paleobotaničkih i paleontoloških metoda za određivanje i istraživanje kvartrarnih naslaga. Ovde spada i analiza dijatomeja.

Polen i spore = palinomorfe. Princip se sastoji u tome da većina biljaka: drveća, grmlja i trava emituje ogromne količine spora i polena kao rasplodne elemente. Polen je cvetni prah semenih biljaka. Spore su specijalne ćelije ili grupe ćelija koje biljke stvaraju pri bespolnom razmnožavanju. Spore se odnose na niže biljke kao što su paprati, alge, rastavići, a polen na više biljke, golosemenice i skrivenosemenice (drveće, trave). Karakteristike polena i spora: veličina spora i zrna polena iznosi od 0,01 do 0,1 mm, apsolutna težina reda 10– 9 g. One se vetrom mogu lako preneti na velike udaljenosti.

Oblik i morfologija spora i polena različitih biljaka se razlikuju i pretežno se lako određuju do roda, a u nekim slučajevima i do vrste. Otporni su na spoljašnja razaranja u uslovima ograničene oksidacije. Najlakše se mogu očuvati u sedimentima finijeg habitusa sa povećanim sadržajem organske materije (barski ugljevi, treset, ugljevite gline), često u glincima, laporcima, krečnjacima i sitnozrnim peščarima, a vrlo retko u ledničkim, fluvioglacijalnim i svim gruboklastičnim sedimentima (breče, konglomerati i sl.). Palinološka analiza podrazumeva: uzorkovanje, laboratorijsku obradu uzoraka (maceracija- izdvajanje iz sedimenata hemijskim rastvaranjem organske i neorganske materije), izradu mikroskopskih preparata, kao i statičku obradu i grafičko predstavljanje rezultata analiza.

Palinološki spektar ili palinološki dijagram podrazumeva grafički predstavljene rezultate polenske analize iz jednog uzorka. Izrađuje se kada je identifikovano 100-200 zrna. Određuje se procentualno učešće pojedinih tipova spora i polena u odnosu na njihov ukupan broj (po pravilu više od 200).

Na osnovu palinološkog spektra precizira se karakter vegetacije i relativna starost naslaga. Utvrđuje se i odnos između toplih i hladnih formi i na taj način rekonstruišu klimatski uslovi. Palinološki dijagram podrazumeva grafički predstavljene rezultate analiza polena i spora iz serije uzoraka: na apscisu se nanosi procentualno učešće pojedinih tipova palinomorfi, a na oordinatu geološki profil sa naznačenim dubinama. Pokazuje sukcesivne promene u sastavu i paleoekološkim karakteristikama vegetacije neke oblasti.

Otežano je razlikovanje polenskog spektra pojedinih epoha u kvartaru sa sličnim klimatskim uslovima, npr. dva poslednja glacijala. Zbog toga je potrebno kombinovati palinološke analize sa drugim metodama zarad većeg stepena sigurnosti.Betula - brezaSalix - vrba Pinus – borPicea – smrčaAbies – jelaQuercus – hrastCorylus – leskaCarya – orahAcer – javorPopulus – topolaCastanea – kestenAlnus – jovaTilia – lipaUlmus – brestFagus – bukvaCarpinus – beli grabArtemisia – pelinSphagnum – tresetnicaGrammae – trave

Analiza dijatomeja

Analiza dijatomeja podrazumeva određivanje taksonomskih kategorija: familija, rodova, vrsta silicijskih algi deponovanih u rečnim, jezerskim i močvarnim basenima. Dijatomeje su mikroskopske jednoćelijske alge koje izgrađuju silikatni zaštitni oklop, koji se očuva u fosilnom stanju. Žive u slanoj, brakičnoj? i slatkoj vodi. Takođe ih ima i u tekućoj i stajaćoj, toploj i hladnoj, pa čak i u vlažnom tlu. Za biostratigrafiju i paleoekologiju su od značaja fosili. Dijatomit je sediment koji je nastao taloženjem silikatnih oklopa dijatomeja na velikoj dubini u okeanima i jezerima. Podaci koje nam one daju se kvantitativno obrađuju i prikazuju na dijagramima.

Vegetacija Balkanskog poluostrva i razvoj kroz holocen

Pionirski borovi, borovo – brezovi šumarci (pleistocenske tajge i tundre), lišćari (brest, lipa, hrast, crni grab – kasni glacijal).-mešovita šuma hrasta (početak holocena)-kratka prelazna faza leske-faza bukve-vrhunska jelovo – bukova faza (atlantik)

Makrobiljni ostaci

Makrobiljni ostaci podrazumevaju semenke, plodove, koštice, plevu, stabljike, lišće, korenje, krtole i delove stabla.

Metode sakupljanja mogu biti: ručno sakupljanje (delovi drveta), suvo prosejavanje, vlažno prosejavanje i flotacija. Strategija sakupljanja zavisi od vrste iskopavanja i ciljeva istraživanja. Flotacija je osnovna metoda sakupljanja arheobotaničkog materijala. To je tehnika izdvajanja organskih ostataka iz zemlje, odnosno sedimenata, potapanjem u tečnost (vodu), pri čemu makroostaci biljaka (seme i plodovi) i sitni fragmenti kostiju, usled manje specifične težine i površinskog napona isplivaju na površinu. Ispiranje ili vlažno prosejavanje primenjuje se na neugljenisanim? ostacima.

Na arheološkim lokalitetima makrobiološki ostaci se javljaju ugljenisani i neugljenisani. Ugljenizacija podrazumeva dugotrajno i postepeno zagrevanje do 2000 C, bez većeg prisustva kiseonika. Vidljivi su tragovi požara, loženja, kuvanja i zagrevanja žitarica radi odvajanja pleve od semena. Neugljenisani makrobiološki ostaci mogu se očuvati u posebnim uslovima konzervacije, npr. bez prisustva vazduha u vodi ili tresetištima; mineralizovani u vlažnim zemljištima uz prisustvo soli kalcijuma i fosfora; mumificirani u izrazito suvim sredinama. Neke vrste skoro nikad nisu izložene ugljenizaciji: voće, začinsko bilje, neki korovi, mahovine i gljive. Od izuzetnog značaja za identifikaciju pojedinih makrobioloških ostataka su otisci u keramici i kućnom lepu.

ANTRAKOLOGIJA – proučava ostatke drvenog uglja koristi flotacijuKSILOTOMIJA – proučava drvene ostatke, očuvaju se sedimenti potopljeni u vodiKARPOLOGIJA – proučava ostatke plodova, semenki (gajene i divlje žitarice)PALINOLOGIJA – proučava polen i spore (rasplodne elemente biljaka)DENDROHRONOLOGIJA Analiza kutikula – zeljaste bilje spolja prekrivene materijom koja se zove kutin, otporan

na razaranje, može da se odredi vrsta biljke. Javljaju se tamo gde nema drveća, trava. Metoda je flotacija. Fitoliti – delići koji oslikavaju ćelijsku građu biljaka, talozi se silicijum i ostaje, ali mora biti in situ. DNA – genetski materijal biljaka. Istraživanja biljnih ostataka su u senci proučavanja životinja jer se životinjski ostaci lakše sačuvaju i lako se sakupljaju. Proučavanje flore zahteva poseban trud za sakupljanje i specijalistu. Poslednjih decenija palinologija je dala značajne rezultate o kvartarnoj flori, o uticaju čoveka na razvoj vegetacije i obrnuto.

PALINOLOGIJA – proučava rasplodne elemente biljaka polen i spore. Polen imaju golosemenice i skrivenosemenice, vise biljke – drveće i trave.Spore imaju nize biljke, paprati, alge,

rastavići i sl. Biljke koje se bespolno razmnožavaju. Razlikuje se opšti oblik, morfologija, detalji kod različitih biljaka. Po polenu i sporama možemo da odredimo familiju, najčešće rod, retko vrstu. Veličina polena i spora 0,01 – 0,1mm tezina 10 na –9grama.Polen i spore se prenose vetrom, vodom, životinje pomažu. Vetrom se prenose na velike udaljenosti. Otporni su na spoljašnja razaranja u uslovima ograničene oxidacije. Sačuva se spoljašnja opna koja se naziva EGZINA u fosilnom stanju. Nalaze se u velikom broju sto je i sustina metoda jer daje cele asocijacije i regionalne vegetacije.

13. Arheobotanika, metode sakupljanja i proučavanja biljaka

Biogenu komponentu životne sredine čine biljne i životinjske zajednice. Peleobotanika proučava biljni svet u geološkoj prošlosti, a arheobotanika biljne ostatke sa arheoloških lokaliteta.Arheobotanika daje odgovore na pitanja:

1. Gajenje biljaka. Koje je biljke čovek gajio? Koji je stepen domestifikacije gajenih vrsta? Kako su one korišćene?- njihova funkcija u ishrani, farmaciji, graditeljstvu itd.

2. Divlje vrste. Koje biljne vrste je čovek koristio eksploatacijom resursa u životnoj sredini? Koje je biljne vrste sakupljao i kako ih je koristio?

3. Gde su ljudi gajili biljke u postojećem okruženju i na kom prostoru su ih sakupljali – u okviru naselja, okolini naselja ili iz udaljenijih oblasti.

4. Kakva je bila okolna vegetacija u postojećem okruženju: pašnjaci, obradiva ili močvarna zemljišta, šume?

5. Promene u vegetaciji i eksploataciji biljaka tokom trajanja naselja ili kulture u široj oblasti.

6. Tafonomija i kontekstualna analizaŠta sve može da se očuva? Drveni ugalj, semenke, plodovi, tekstil, smola, drvo, polen, spore. Pod mikrobiljnim ostacima podrazumevaju se: polen i spore, dijatomeje, a pod makrobiljnim drvo, semenke, plodovi, listovi. Svaki tip biljnih ostataka traži posebne metode istraživanja. Antrakologija proučava drveni ugalj, ksilotomija drvne ostatke, karpologija proučava plodove i semenke, a palinologija polen i spore.

Gavrilović RadmilaAR 990058Arheobotanika i paleobotanika

-Paleobotaniku definišemo kao deo paleontologije koja proučava fosile biljaka a sa ciljem rekonstrukcije biljnog sveta iz geološke prošlosti.-Primarni ciljevi paleobotanike:1)Identifikacija biljne vrste 2)Odnos identifikovanih biljnih vrsta prema drugim vrstama 3)Utvrđivanje njihovog arela rasprostranjenosti kao i uslova u kojima su određene biljne vrste živele-Arheobotaniku definišemo kao interdisciplinarnu oblast botanike koja se bavi proučavanjem mikrobijalnih(palinomorfi) i makrobijalnih ostataka na arheološkim lokalitetima.-Primarni ciljevi arheobotanike:1)rekonstrukcija paleoekonomskih uslova-rekonstrukcija ekonomskih odnosa čoveka određene epohe sa spoljašnom sredinom;utvrđivanje značaja određene biljne vrste u okviru

ekonomskog,kulturnog i socijalnog života određene zajednice kao i uzajamnog prilagođavanja i promena čoveka i njegovog prirodnog okruženja(počeci kultivacije,mesto gajenja biljaka,koje biljne vrste su bile dominatne u ishrani,da li su korišćene kao sirovine,kao materijal za izradu staništa,njihova kultna uloga,itd) 2)rekonstrukcija palekoloških uslova-rekonstrukcija klimatskih uslova,određivanje tipa vegetacije kao i promena u sastavu vegetacije određene oblasti,odnosno da li su te promene uzrokovane dejstvom antropogenog faktora ili su samo odraz klimatskih promena-Kakav je odnos između arheobotanike i paleobotanike?Njihov odnos možemo ilustovati na primeru faktora koji uslovljavaju granice arela biljnih vrsta(promene areala),odnosno na objašnjenju uzroka koji ograničavaju datu vrstu u rasprostiranju,a što spada u jedan od osnovnih ciljeva (paleo)botaničkih istraživanja.Klimatski faktori-biljne vrste se nalaze u određenoj oblasti jer ta oblast po svojim klimatskim odlikama odgovara njihovim ekološkim potrebama,tj.nisu u stanju da prošire svoj areal bilo zbog nepovoljnih klimatskih uslova bilo zbog nesposobnosti da izdrže konkurenciju sa drugim vrstama ili ako su klimatski uslovi povoljni ali u toj oblasti nije zastupljen određen tip zemljišta jer su neke vrste prilagođene samo na određeni tip zemljišta.Naravno ne treba zaboraviti da su od velikog značaja za razumevanje sadašnjeg oblika i veličine areala uslovi životne sredine koji su vladali u prošlosti(klimatske promene,raspored kopna i mora,itd).Granice arela su uslovljene i delatnošću čoveka.S jedne strane čovek može da uništi pojedina staništa nekih vrsta,ili da u nekim delovima oblasti njihovog rasprostranjenja uništi i same te vrste čime će smanjiti njihov areal,a s druge i da pomogne širenju areala nekih vrsta,npr.korovskih i kulturnih biljaka.Na osnovu arheobotaničkih istraživanja paleobotanika dobija podatke o intenzitetu antropogenog uticaja na vegetaciju,odnosno na ovom primeru stiče uvid o dejstvu ljudskih zajednica na širenje ili smanjenje arela određenih biljnih vrsta. -Da li arheobotaniku možemo shvatiti kao (paleo)botaniku?Ako bi je shvatili kao palebotaniku,onda bi mogli da je definišemo kao paleobotaniku koja se pri arheološkim istraživanjima primenjuje na interdisciplinaran način,jer sva dosadašnja istraživanja ukazala da je pri rešavanju bilo kog problema,neophodan interdisciplinaran pristup a obzirom da je težnja arheologije da pruži što verniju sliku o zajednici koja je živela na određenom arheološkom lokalitetu.

14. Počeci uzgajanja biljaka, divlje i domaće vrste pšenice

Potrebno je problem domestifikacije posmatrati kroz ekološke uslove: poljoprivreda kao sastavni deo prirode u kojoj se odvija. Kultivacija biljaka i domestifikacija životinja mogu se posmatrati kao delovi datih ekosistema. Moguće je razgraničiti specijalizovane lovce praistorijskog i istorijskog vremena čiji je opstanak zavisio od lova na nekoliko divljih vrsta i zajednice lovaca-sakupljača-ribara čiji je opstanak zavisio od šireg spektra biljnih i životinjskih vrsta. Dakle, različiti ekosistemi su bili okupirani.Domestifikacija je počela nezavisno da se razvija, na nekoliko različitih mesta u različito vreme. Posebne familije divljih biljaka su domestifikovane:-graminae – trave-leguminosae – grašak, pasuljPostoje tri regiona od kojih je krenula domestifikacija:

1. Kina

2. jugozapadna Azija sa Egiptom 3. intertropska Amerika

Sakupljačka aktivnost nije nestala, a mnogo divljih biljaka nikada nije domestifikovano. Biljke koje jesu domestifikovane morale su imati neko svojstvo koje je indukovalo njihovu domestifikaciju. I pre kultivacije, čovek je mogao delovati kao pokretač ekološke promene paljenjem vegetacije i čišćenjem zarad postavljanja svojih kampova. On je oduvek bio sakupljač hrane. Većina biljaka Starog sveta domestifikovana je u suptropskim uslovima: zime hladne, proljeća vlažna i jeseni, a ljeta suva i topla. Neke biljke su bile predisponirane za kultivaciju.Pretpostavljaju se tri faze razvoja poljoprivrede:

1. sakupljanje i kolonizacija (Primitivni ljudi bili su neuredni; nije isključeno da im je semenje koje su sakupljali slučajno ispadalo i raslo. Nakon toga su ga brali, ali još nije bilo tragova sejanja)

2. žetva3. sejanje (Uključuje pažljiv odabir semena, pripremanje polja i bašta oko staništa)

Jedan deo biljaka nije bio kultivisan direktno iz divljih, nego su postale u kasnijoj fazi kultivacije. Tako postoje dve različite vrste kultivisanih biljaka: -primarne- koje su domestifikovane direktno iz divljih biljaka- pšenica, ječam, pirinač, soja, lan i pamuk. Njima možemo još dodati kukuruz i paradajz.-sekundarne- porijeklom od korova koji su se mešali sa kultivisanim biljkama- raž, zob.

Mnogi socijalni antropolozi su istakli da poljoprivreda nije mogla da nastane dok čovek nije prešao na sedentarni način života, prevashodno ribarski. Fosilni dokazi kao što su fosilizovani tragovi polena kukuruza iz jame blizu Meksika, datovani na pre 80 000 godina, pokazuju da su biljke bile dugo vremena dostupne pre nego što su kultivisane. Postavlja se pitanje zašto je čoveku trebalo toliko vremena da postane poljoprivrednik? Šta je nateralo zajednice lovaca sakupljača da se bave poljoprivredom? Potonje etnografske studije su pokazale da zajednice lovaca sakupljača ne gladuju, niti je glad glavni faktor smanjenja njihovih populacija. Takođe, arheološki podaci pokazuju da ishrana neolitskih poljoprivrednika nije bolje razvijena od ishrane paleolitskih lovaca. Tako, zemljoradnja ne donosi stabilniju osnovu za prehranjivanje, te problem njene pojave treba posmatrati iz šire perspektive, i sa društvenog aspekta. Kent Fleneri smatra da su se mogle odigrati dve stvari: ili promena prirodnih uslova koja bi dovela do redukcije biljne ili životinjske hrane; ili demografska promena u smislu povećanja populacije sa kojom rastu i potrebe za hranom. Palinološke analize i povećavanje veličine i broja naselja, arheološki potvrđuje da su se obe pomenute stvari desile na Bliskom istoku. Bilo kako bilo, poljoprivredna revolucija je, zajedno sa upotrebom alatki i otkrićem vatre, bila jedan od najznačajnijih fenomena u ljudskoj istoriji.

Do 7000. p.n.e. osnovana su zemljoradnička naselja u planinskoj oblasti Zagros u Iranu i Iraku, južnoj Anadoliji, šireći se južno prema Palestini. Džarmo u Iraku, Čatal Hujuk u Turskoj, Hadžilar u Anadoliji i Beida u Jordanu. Istraživanja su ovde pokazala razvoj tri tipa cerealija: 1. jednozrne pšenice, 2. emera i 3. dvorednog ječma.

Domestifikacija: modifikacija selektivnim uzgajanjem. Podrazumeva: sakupljanje i upotrebu semena i plodova divljih biljaka, potom sejanje i žetvu, i na kraju selekciju i ukrštanje. Razlike između divljih i domaćih vrsta: domaće vrste imaju veće seme i broj, zru u isto vreme, seme je golo, a klijanje uniformno, dok divlje se vrste lako rasejavaju, zrna se gube zbog različitog vremena zrenja, obavijena su zaštitnom opnom, a klijanje nije uniformno.

Od oko 3000 jestivih biljaka samo je 200 domestifikovano, a samo desetak čini značajan deo ishrane. - cerealije ili žitarice: pšenica, kukuruz i pirinač, bogate su skrobom i proteinima i

podrazumevaju 70% zasejanih površina- šećerna trska, banana, krompir: imaju dosta skroba i šećera, ali su siromašne

proteinima- soja i druge mahunarke: važan su izvor proteina

Triticum monoccocum = jednozrna pšenica

Na Bliskom istoku početkom neolita postojale su dve vrste: Triticum Monococcum Monococcum – pripitomljena i Triticum Monococcum Boeticum – divlja podvrsta. Divlji Triticum Boeticum je verovatno predak kultivisane jednoredne pšenice, što se vidi iz činjenice da su divlja i pripitomljena pšenica morfološki vrlo slične. Divlji Boeticum pokazuje relativno široku oblast rasprostiranja, širi se od Zapadne Azije prema centralnom Balkanu. Tako velika rasprostanjenost dovodi do toga da je divlja pšenica prilagođena različitim klimatskim i ekološkim uslovima: od niskih, toplih, suvih podnožja doline Eufrata, do hladnih kontinentalnih platoa u planinama Anadolije. Naročito intenzivno jednozrna pšenica je gajena u neolitu i bronzanom dobu, a kasnije biva zamenjena kvalitetnijim vrstama.

Triticum dicoccum = dvozrna pšenica, eng. emmer (obuveno zrno)Genetske i morfološke karakteristike pokazuju da kultivisani emer ili dvozrna pšenica potiče od divljeg emera Triticum dicoccoides. Dicoccoides je ograničenije oblasti rasprostiranja od divlje jednozrne pšenice. zauzima oblasti Izraela, južne Sirije, Transjordanije, a centar je gornji deo doline Jordana, Galileja, bazaltni palatoi Golanske visoravni, planina Hermon. Pokazuje prilagođenost bazaltnim i krečnjačkim stenama. Često se nalazi zajedno sa divljim ječmom Hordeum spontaneum i divljim zobom Avena sterilis. Kao dominantna vrsta divlje dvozrne pšenice na području Sirije i Palestine pojavljuje se pomenuti dicoccoides, dok u Transkavkazu, jugo-istočnoj Turskoj i, Iraku i Kurdistanu srećemo T.araraticum. Dve su vrste: TD Dicoccum – pripitomljena i TD Dicoccoides – divlja.

Triticum aestivum = hlebna pšenicaHeksaploidna pšenica ili hlebna pšenica Tritcum aestivum, predstavlja isključivo kultivisan oblik. Ona nema divlje pretke. Nalazi u Anadoliji, Iranu i Mesopotamiji pokazuju da se ova pšenica počela pojavljivati 1-2 milenijuma nakon prvih početaka domestifikovanja pšenice i ječma. Hlebna pšenica je produkt hibridizacije i sjedinjavanja emera i divlje diploidne biljke Aegilops squarrosa. Pošto se ne pojavljuje heksaploidna

pšenica u prirodi, izgleda je Ae.squarrosa namerno spajana sa emerom kako bi bila stvorena nova vrsta. Aegilops squarrosa pokazuje veliki broj formi u kojima se javlja u prirodi, na širokom prostoru. Heksploidna pšenica definitivno nije mogla izolovana pre nego što je domestifikovana u potpunosti dvozrna pšenica i pre nego se proširila prema severnom Iranu i Jermeniji, jer je divlji emer bio ograničen na Palestinu i Siriju, a A.squarrosa se nije proširila na zapad prema severnom Iranu. Ako se ovo uzme u obzir, mesto porekla heksaploidne pšenice bi trebalo da bude negde između jugo-zapadnog ugla Kaspijskog mora.Nastala uzgajanjem T. Turgidum sa jednom divljom vrstom oko 4700. g. p.n.e. Istorijat pripitomljavanja pšenice-još 17 000. p.n.e. ljudi su sakupljali i koristili za ishranu divlju pšenicu i ječam u dolini Jordana, Izraelu -za 10 000. p.n.e primećeno je sakupljanje i upotreba Triticum monoccocum na Bliskom istoku, u severnoj Siriji. -7800. p.n.e. Triticum diccocum je domestifikovan (emmer u Izraelu)-7000. p.n.e jednoredna pšenica u Siriji, Turskoj, Iranu-7000. p.n.e. neobuveno zrno emera-4700. p.n.e. kultivacija Triticum aestivumJednozrna pšenica je verovatno pripitomljena u jugo-istočnoj Turskoj, dok je emer pripitomljen u gornjem toku Jordana.

Druge vrste žitarica koje su uzgajane su: Panicum miliaceum = prosoSacale cereale = ražAucua sativa = proso

Hordeum vulgare = ječam - najranije pripitomljen i manje hranljiv od pšenice, ali uspeva u suvljoj klimi i manje plodnom zemljištu. Korišćen je kao hrana za životinje i fermentaciju piva. Danas se zna da je dvoredni Hordeum spontaneum predak kultivisanog ječma Hordeum vulgare, što se vidi po istom broju hromozoma i diploidnosti. Divlji ječam pokazuje veću rasprostranjenost od divlje pšenice: od istočnog Mediterana do zapadno-Azijskih zemalja, prodirući u Turkmeniju i Afganistan, ali ne podnosi previše hladnu klimu i uglavnom se može naći na visinama manjim od 1500 m. Prvobitno iz divljeg ječma nastaje dvoredni, a kasnije i šestoredni ječam koji proizilazi iz dvorednog. Pošto se divlji ječam uglavnom pojavljuje u u suvim oblastima, njegovu domestifikaciju treba vezati za suvlje regione. U Izraelu je 17 000 godina p.n.e. sakupljana divlja vrsta, a 7750. je ona domestifikovana što je zabeleženo severno od Jerihona. Hordeum spontaneum, Triticum boeoticum i T.dicoccoides su sastavni delovi sub-mediteranskih hrastovih šuma-parkova, pojasa koji ide lučno uz Sirijsku pustinju i dolinu Eufrata. U ovom pojasu znatna količina padavina se javlja zimi, dok je leto ovde veoma toplo i suvo. Vegetaciju karakteriše bujnost zimi i s proljeća. Po svojoj količini ove divlje vrste su mogle da privuku pažnju njihovih sakupljača. Divlje i domestifikovane vrste pšenice i ječma imaju uglavnom samooplodnju. U Americi je gajen Zea Mays = kukuruz, čiji je divlji predak Zea Mexicana. Najstariji ostaci Zea Mexicana zabeleženi su vezano za 5050. g.p.n.e.u Teotihuakanu u Meksiku.

Solanum tuberosum = krompir je gajen takođe u Americi, a danas u SAD postoji čak 250 varijeteta, dok je u Andima pre Španaca bilo preko 3000 varijeteta. U Evropu je dinešen u XVI veku. Lycopersicon esculentum = paradajz potiče iz Meksika, a uzgajan je i u Andima. Takođe u XVI veku, on dolazi u Evropu. U Aziji je gajen Oryza Sativa = pirinač koji zahteva toplu i vlažnu klimu, i čija je domestifikacija počela još oko 11500 g.p.n.e. u dolini Jang Cea u Kini. Zea mays - kukuruzZea mexicana divlji predak, najstariji ostaci 5.050BC. Tehuacan, MexicoU starom svetu proces domestikacije biljaka i pripitomljavanje životinja bio je jedinstven

proces. U novom svetu pripitomljavanja životinja nema sve do pojave evropljana (sem psa).

Kultivacija biljaka nema drastičan uticaj na čoveka, zadržavaju se i drugi načini privređivanja. Oryza sativa - pirinačUspeva u toploj i vlažnoj klimi (Mala Azija). Domestikacija oko 11.500BC. Jang Ce,

Kina. Verovatno su još paleolitske zajednice sakupljale pirinač, jer su i divlji varijeteti dovoljno produktivni.

Solanum tuberosum krompir Južna AmerikaDanas u Americi oko 250 varijeteta, u Andima oko 3000 varijeteta pre dolaska Španaca.

Španci ga donose u Evropu u XVI v. Danas 130 zemalja uzgaja različite varijetete.Lycopersicum esculentum - paradajzPotiče iz Mexica, mnogi varijeteti uzgajani u Andima. Usvojen je u Aziji (Filipini, posle

Magelanovog puta 1521g.) pre Evrope. Sa Filipina u Kinu, Japan i Indiju. Španci su ga doneli u Evropu u XVI v. U Italiji se gaji od sredine XVI v. U Americi se verovalo da je otrovan sve do XIX v. Kada postaje popularan zahvaljujući italijanskim doseljenicima.

15. Arheozologija, metode sakupljanja i istraživanja

Arheozologija

Šta možemo saznati proučavanjem ostataka faune?

• starost naslaga iz koje potiču (hronologija)

• rekonstrukcija sredine gde su živele (paleoekologija\ekologija)

• rekonstrukcija ljudske ishrane i ponašanja

ZOOARHEOLOGIJA=ARHEOZOOLOGIJA-proučavanje ostataka faune sa arheoloških lokalitetaPALEOZOOLOGIJA-proučavanje ostataka iz geološke prošlosti(svih vrsta)Zoologija+arheologijaVeterina-praktična znanja iz oblasti anatomije

Taksonomija

Taksonomija-klasifikacija živog sveta-uređivanje i rangiranje po određenom redosledu i nomenklatura-imenovanje taksonomskih kategorija po određenim pravilima

taksomomske kategorije (taksoni)

• regnum-carstvo • phyllum-kolo• classis-klasa• ordo-rad• familia-porodica• genus-rod• species-vrsta

Koliko je star čovek?Animalia-carstvoChordata-filumMammalia-klasaPrimates-redHominidae-familijaHomo-rodHomo sapiens-vrstaBinarna nomenklatura,1758 K.LineusAnimaliaChordataMammaliaCarnivoraCanisCanis lupus Linnaeus-ime autora koji je opisao vrstuvulpes vulpes(Linnaeus)Vulpes vulpes crucigera(Bechstein)-podvrstavulpes sp.-znamo samo rod

Koje sve životinje postoje?

• kičmenjaci-vertebrata• sisari-mamalia-domaće i divlje vrste• sitni sisari-bubojedi,glodari,zečevi• primati-majmuni,ljudi• mesodžeri-psi,kune,medvedi,mačke,hijene• surlaši-mamuti,slonovi• neparni kopitari-nosorozi,konji• parni kopitari-svinje i papkari (kamile,jeleni,goveda,žirafe)• ptice(aves)avifauna

• herpetofauna-vodozemci,gmizavci• ribe-ihtiofauna• beskičmenjaci-invertebrata• mekušci-malakofauna• rakovi,insekti,itd….

16. TAFONOMIJA

Tafonomija je naučna disciplina koja proučava sve sto ima veze sa formiranjem fosilnih ležišta.Tafomonska analiza faune sa arh.lokalitata pruža podatke o udelu čoveka u procesu formiranja fosilnog ležišta utvrđivanjem faktora akumulacije i destrukcije osteološkog materijala na osnovu stepena fragmentacije i zastupljenosti različitih delova skeleta i oštećenja na kostima.Sastav faune-saznajemo na osnovu ostataka faune ali ne svih ostataka već samo nekih jer je potrebno poznavanje bioloških osobina neke vrste(npr.hijenske pećine-hijene su neselektivne kada je u pitanju plen).Sami ostaci govore o sastavu faune kao i o celom sledu tafonomskih procesa.Zastupljenost različitih delova skeleta-govori nam o uzrocima smrti,faktorima akumulacije i mešanjaGubitak faunističkog materijala-zbog faktora koje ne mozemo da kontrolišemo

Tafonomski stadijumi

BIOCENOZA

uzrok smrti

OSTACI UGINULIH ŽIVOTINJA

faktori akumulacije

OSTACI I TRAGOVI ORGANIZAMA

faktori mešanja i destrukcije

POGREBENI OSTACI I TRAGOVI

postsedimentacioni procesi

ISKOPANI OSTACI I TRAGOVI

Konstatno smanjenje informacija i sigurnosti o podacima počev od biocenoze pa sve do naših istraživanja

sukcesivno gubljenje podataka o polaznoj životnoj zajednici

rekonstrukcija

Postoje faktori (faktori sredine) koje ne možemo da kontrolišemo.

Na šta možemo da utičemo?

• izbor površine iskopavanja• izbor metoda sakupljanja• izbor metoda analiza

izbor u samom publikovanju nalaza

Tafonomski procesi

Biogeni (biotic process)- Odnose se na procese koji životinje dovode do toga da se one nađu na određenom prostoru. U ovo spadaju ekološki faktori (klima, raspored pašnjaka, reke pogodne za određene vrste ribe i sl.) kao i faktori koje stvara čovek (na primer, hvatanjem životinja i zatvaranjem u obor, štalu). Ovi procesi su na snazi dok su životinje žive i imaju mogućnost da se, manje ili više, kreću u prostoru po sopstvenoj volji.Tanatički (thanatic process)- Ovo su procesi koji dovode do smrti životinje i inicijalnnog položaja tela u prostoru.Pertotaksički (perthotaxic process)- Procesi koji dovode do pomeranja i destrukcije ostataka (kostiju) pre nego što one podstanu deo taloga u ležištu. Obuhvataju uticaj sunca, reka, truljenje iznad površine zemlje, uticaj životinja koje kosti glođu i raznose, uzicaj čoveka koji kosti odbacuje u jame i sl.Taphic process (tafonomski procesi u užem smislu)-Procesi koji se odvijaju nakon što su ostaci potonuli u talog. Ovi procesi dovode do fizičko-hemijske izmene ostataka (kostiju).U zavisnosti od uslova sredine, ovi procesi dovode do toga da kost bude bolje ili lošije očuvana.Anatakstički (anataxic process)-Ovo su procesi koji se događaju kada kosti ponovo bivaju izložene površini i dejstvu spoljne sredine (sunčevim zracima, radu vode, itd.) Efekat ovih faktora neće biti isti kao u pertotaksičkim procesima, jer su fizičko-hemijska svojstva kosti sada izmenjena. Anataksički procesi mogu da zaustave, ubrzaju ili uspore tafonomske procese započete u prethodnoj fazi, kada je kost bila u naslagama. Sullegic factors- Ovo su arheološki faktori, odnosno, aktivnosti arehologa koji dovode do daljeg otkrivanja ostataka. Otkricanje može biti namerno ili slučajno (iskopavanjem).Trephic factors- Odnose se na odluke istraživača vezane za proces sakupljanja materijala, analize, i publikovanja materijala. Važno je razumeti uzicaj ove faze na celokupan rezultat istraživanja: tokom istraživanja, arheolog pravi svesne odluke da istražuje tačno određen deo lokaliteta, sakupi i analizira samo određeni deo nalaza, i sl. Svaka od ovih odluka utiče na konačan rezultat istraživanja.

Metode sakupljanja i istraživanja zooarheološkog materijala

Sakupljanje zooarh.materijala tokom arh.iskopavanja je obavezno.Obavezno je sakupljanje kompletnog materijala jer nas svaka selekcija udaljava od rekonstrukcije,jer selekcija odbacuje neki skup podataka a nestručna selekcija onemogućava rekonstrukciju,jer ostaje nepoznato koji skup podataka je odbačen.

Strategija sakupljanja

• ručno sakupljanje• suvo prosejavanje• vlažno prosejavanje• flotacija

Strategija sakupljanja zavisi od vrste iskopavanja i ciljeva istraživanja

Izdvajanje iz sedimenata, čišćenje in situ

Pravilo-kost,zub,ljuštura tj.bilo koji pojedinačni primerak zooarheološkog materijala ne vadi se iz sedimenta dok mu se ne sagleda dužina,odnosno volumen,na osnovu čega možemo da zaključimo da li se od sedimenta može odvojiti bez loma.Ako je primerak polomljen treba ga spakovati posebno.Ako se pojedinačni primerci nalaze nagomilani u međusobnom odnosu ili su u odnosu na drugu vrstu arheološkog materijala,potrebno je očistiti ih in situ,a potom doneti odluku o daljem tretmanu.Svaki skelet ili delovi skeleta u artikulaciji, takođe svako nagomilavanje istih delova skeleta su važni konteksti kojima treba posvetiti pažnju,kao i svakom drugom arheološkom kontekstu.

Čišćenje i pranje

Loše očuvan materijal zahteva posebnu pažnju i tretman sakupljanja (konsolidacija in situ,konzervacija), materijal koji se teško odvaja od sedimenta (zabrečen,cementovankalcinisan) zahteva mehaničko cišćenje i labaratorijsku obradu.Dobro očuvan materijal ručno sakupljen, koji se lako odvaja od sedimenta\zemlje,pere se odmah i to čistom vodom i suši u hladu.Odmah, jer sušenjem i ponovnim kvašenjem primerci pucaju i troše se.Čistom vodom, jer dodatkom kiselina ili drugih hemijskih sredstava može doći do oštećenja.Sušenje u hladu, da bi bilo postepeno, jer brzim sušenjem na jakom suncu može doći do pucanja.Ako se materijal ostavi neopran, biće teži i neprikladniji za pakovanje i pretrpeće veća oštećenja nego da je odmah opran ali se pre analize ipak mora oprati a tada to može biti teže izvodljivo.

PakovanjeZooarh.materijal se pakuje tek nakon što je sasvim suv.U suprotnom dolazi do buđanja, propadanja materijala i cedulja sa podacima o poreklu materijala, bez kojih je materijal bezvredan.

Prvo se materijal pakuje u kese (najbolje su platnene,potom jake plastične ili plastične,zatim slabe plastične) pa u kutije (najbolje su čvrste i uniformne da bi se zauzelo što manje prostoraIzbeći dalje lomljenje, ne pretrpavati kese i kutijePojedinačne primerke stavljati u posebne kesice ili ih umotavati u papir jer ako se u kesi nalazi puno primeraka a posebno ako su krti i sa oštrim ivicama,oni se međusobno tare i lome pa je njih potrebno uviti u papir.

Deponovanje

Uslovi-suvo,konstantna i umerena temperatura

17. Skelet sisara

Funkcije skeleta-zaštita,potpora,podlogaKod beskičmenjaka-spoljašnji skelet-samo zaštitna funkcijaKod kičmenjaka-unutrašnji skelet-sve tri funkcije

Skelet beskičmenjaka

CaCO3 ljuštura-foraminifere, dva kapka (školjke), kucica (puževi)silikatna ljuštura-radiolarijehitinski oklop-rakovi,insekti

Skelet kičmenjaka

vezivno tkivo- hrskavica-kost (hrskavica i kost predstavljaju samo modifikaciju vezivnog tkiva

Kost

Predstavlja modifikaciju vezivnog tkiva.Sastoji se iz organske kompomente koju čini kolagen i druge organske supstance i neorganske supstance koju čine kalcijum-fosforne soli.Odnos organske i neorganske supstance iznosi 35:65.Organska supstanca koštanom tkivu daje elastičnost a neorganska čvrstinu.Čvrstina i elastičnost su bitne osobine koštanog tkiva.Različite delove skeleta izgrađuju:

• kompaktna kost• spongiozna ili trabekularna kost

Kompaktna i spongiozna kost se međusobno razlikuju po rasporedu (zbijenosti) koštanih listića.Kod kompaktne,listići su gusto zbijeni.Raspored kompaktnog i spongioznog tkiva utiče na očuvanost kostiju.Kako kosti rastu? Iz vezivnog tkiva prvo nastaje hrskavica pa iz hrskavice kost.Najvažnija osobina koštanog tkiva je sposobnost modifikacije.

Opšta organizacija skeleta kičmenjaka

Skelet kičmenjaka sastavljen iz kostiju ima jedinstvenu opštu organizaciju i sastoji se izosovinskog i skeleta ekstremiteta.Kičmenjaci – uloga skeleta je zaštitna, omogućava kretanje, jako su pokretniVezivno tkivo (membrane, tetive) – rskavica – kost Na embrionalnom stupnju postoji samo vezivno tkivo, pa onda hrskavica pa kost.

Fitogenetski se zamenjuju vezivno tkivo, hrskavica, kost. Kost je izgrađena od organske i neorganske komponente.Organska komponenta – kolagen i druge organske supstance koje daju elastičnost,

kostima obezbeđuju rast i menjanje.Neorganska komponenta – kalcijum, fosfatne i druge soli daju čvrstinu. Organske i neorganske materije su u odnosu 1:2. Organskih ima 35%, neorganskih 65%.

Zajedno kostima daju čvrstinu, elastičnost i promenljivost. Lako se fosilizuju i očuvaju. Koštano tkivo je promenljivo, menja se hemijski sastav, nije uvek jednak, nije jednak u

svim delovima skeleta, manja se u zavisnosti od individualne starosti itd.Deca 39% : 61%Sredovečni čovek 34% : 68%Cement zuba 35-40% : 60-65%Dentin 20-25% : 75-80%Gleđ 0,54% : 96-99,5%Kosti u slušnom aparatu kičmenjaka (bubna kost kita 14% : 86%)Kosti nisu homogene strukture. Sastavljene su od koštanih listića koji su zbijeni - kompaktna kost. Jaka, čvrsta, nalazi se tamo gde su

najjače sile pritiska. šupljine između listića mreža – spongiozno koštano tkivo. Nosi i podržava težinu. Na kost utiču osteblasti i osteoklasti. Duge kosti – srednji deo dijafiza – cevas, cilindričnog oblika, zatvara medularnu šupljinu

u kojoj se nalazi koštana srž. Prošireni krajevi kosti su epifize – zglobovi.Pljosnate kosti. Služe kao oslonac mišićima i štite organe koje pokrivaju. To su kosti

moždane čaure, ramenog i karličnog pojasa. Kratke kosti. Pretežno iste dužine, širine i debljine. Kosti ručnog i nožnog zgloba. Nepravilne kosti – kosti lica i baze lobanje, pršljenovi. Kako kosti rastu?Centri okoštavanja postojehrskavica, kompaktna kosti, medularna površina, spongiozna kost.Najvažnija osobina koštanog tkiva je sposobnost modifikacije. U procesu učestvuju

osteoklasti i osteoblasti. Generalno postoji opšta organizacija skeleta kičmenjaka. Kičma – prednji deo – glaveni skelet-rebra-osovinski skelet-skelet ekstremitetaOsovinski skelet Lobanja + donja vilica (glaveni skelet) + kičma (sastavljena od prišljenova)Skelet ekstremiteta Rameni i karlični pojas + slobodni delovi (prednji i zadnji ekstremiteti)Lobanja – cranium

Gornja vilica – maxilaDonja vilica – mandibulaJezična kost – hyoid Šupljorogi preživari – koza, goveče, ovca imaju rožne navlake (rožina čini nokte, kandže,

dlake). Rožne navlake se često koriste za izradu predmeta. Nosorozi imaju rogove bez nosača. Rogovi se ređe upotrebljavaju jer su od šupljikave kosti. Različite vrste jelena – samo mužjaci imaju rogove. Kod irvasa i mužjaci i ženke imaju rogove. Služe za borbu oko ženki. Rogovi rastu svake godine. rast je brz, kod nekih vrsta 1cm dnevno, raste samo vrh roga. Kad izrastu ne modifikuju se. Kada dostigne punu veličinu počinje sezona parenja. Kada se sezona završi rogovi otpadaju. Materijal rogova ima elastičnost i tvrdoću, kada se potopi u vodu omekša i lako se obrađuje.

Vratni pršljenovi atlasVratni pršljenovi axisGrudni pršljenovi, ima ih 13, na njih se oslanjaju rebra ( i na grudnu kost – grudnicu)Slabinski pršljenovi, ima ih 5-6Krstačni srastu u jednu kostiRepni varijabilan brojBroj pršljenova u svakom regionu je približno isti. U vratnom regionu kičmenice posebno su karakteristični prvi i drugi pršljen atlas i axis. Telo pršljena + dorsalni luk (otvor kroz koji prolazi kičmena moždina)Pršljen vertebra trnasti nastavak karakterističan za grudnu kost, telo pršljena zglobne

površinePrednji ekstremiteti rameni pojas + slobodni delovi ekstremitetaLopatica – scapulaMišićna kost – humerusŽbica – radiusLakatna kost – ulnaRučje, doručje, prsti

OSOVINSKI SKELET

Čine ga kičma(sastavljena iz pršljenova), lobanja i vilice.lobanja (cranium)donja vilica (mandibula)gornja vilica (maxilla)jezična kost (hyoid)-hioidna kostNa lobanji nekih kičmenjaka nalaze se rogovi koji predstavljaju specijalnu modifikaciju koštanog tkiva.Po građi i izgledu razlikujemo rogove šupljorogih preživara i rogove jelena.Kod šupljorogih preživara rogovi na preseku imaju šupljine dok ovih šupljina kod rogova jelena nema. Rogovi šupljorogih preživara su spolja prekriveni rožnom navlakom koja se ne očuva u fosilnom stanju.Kičma-čine je pršljenovi (vertebrae). Postoje vratni, grudni, slabinski, krstačni (svi su kod sisara srasli u jednu kost), repni pršljenovi.Grudni pršljenovi nose rebra (costae).Prvi vratni pršljen (atlas)Drugi vratni pršljen (axis)

SKELET EKSTREMITETA

Čine ga:1) pojasevi (rameni i karlični) 2) slobodni delovi ekstremiteta (prednji i zadnji ekstremiteti)

Prednji ekstremiteti

Sastoje se iz lopatice (scapula), mišićne kosti (humerus). Na mišićnu kost se nadovezuju žbica (radius) i lakatna kost (ulna).ručje (carpus), doručje (metacarpus), prsti (phalanx)

Zadnji ekstremiteti

Sastoje se iz karlice (pelvis), butne kosti (femur) na koju se nadovezuju golenjača (tibia), lišnjača (fibula). Na njih se nadovezuju nožje(tarsus), donožje (metatarsus), prsti.nožje čine petna kost (calcaneus) i skočna kost (astragalus).Metapodijalne kosti-doručje i donožječlanci prstiju-falangekolena čašica (patella)

Rog je specifična modifikacija koštanog tkiva koja izgrađuje nastavke na čeonim kostima preživara. Morfološki i po strukturi razlikuju se rogovi šupljorogih preživara i jelena. Mužjaci i ženke šupljorogih preživara (goveda, ovce, koze, antilope) imaju rogove spolja prekrivene rožnim navlakama, a na poprečnom preseku su šupljikavi. Kod predstavnika familije jelena kakvi su orijaški jelen, obični jelen, lopatar, los, irvas, rogovi su izgrađeni od pune koštane supstance, razgranati i svake godine se stari odbacuju i zamenjuju novim. Veličina rogova i broj parožaka povećavaju se starošću jedinke. Imaju ih samo mužjaci, osim kod irvasa. Rožina je materijal koji se lako obrađuje, a sam oblik rogova, zašiljenih pri vrhu, pogodan je za izradu alatki.

18. Zubi sisara

Građa zuba

Posmatran spolja- na zubu razlikujemo krunu i koren koji se usađuju u alveole,a spoljašnji deo korena čini cement.Spoljašnji deo krune čini gleđ koji predstavlja osnovni deo zuba, to je najtvrđa supstanca.Ispod gleđi je dentin koji predstavlja modifikaciju koštanog tkiva.Na osnovu visine zubne krune razlikujemo niskokrune i visokokrune zube.Visoko krune zube imaju biljojedi, odnosno oni sisari koji su se tokom evolucije prilagodili na ishranu tvrdom hranom(biljna hrana je jedna od najtvrđih)

INCISIVI (SEKUTIĆI)-u prednjoj vilici,gletastog oblikaCANINI (OČNJACI)-u prednjoj vilici,koničnog oblika,kod mesodžeraPREMOLARI (PREKUTNJACI)-u zadnjoj vilici

MOLARI(KUTNJACI)-u zadnjoj vilici za prihvatanje i žvakanje hraneObeležavaju se početnim latinskim slovom:I,C,P,MM1-gornji prvi molar M1-donji prvi molarKod sisara postoje dve generacije zuba:mlečna generacija zuba, stalna generacija zubaRazličiti sisari imaju različit broj zuba.Maksimalan broj zuba kod sisara je 44.

Gornja vilica Donja vilica

Primitivni sisari,bubojedi

3 1 4 3 3 1 4 3

Čovek 2 1 2 3 2 1 2 3Pas 3 1 4 2 3 1 4 2Preživari 0 0 3 3 3 (1) 3 3

Miš 1 0 0 3 1 0 0 3Slon 1 0 0 3 0 0 0 3

Broj zuba ne mora biti isti u gornjoj i donjoj vilici Zubi se razlikuju po načinu ishrane što pomaže u identifikovanju vrsta:1) mesodžeri (i bubojedi)-niskokruni zubi, oštri konusi i grbice2) svaštojedi (čovek, svinja)-niskokruni zubi, tupe grbice3) biljojedi-grbice u obliku polumeseca(kod preživara), složeni zubi (konj), grbice u obliku grebena (slonovi), niskokruni i visokokruni zubi (sa ili bez korena)Kako određujemo kojoj vrsti pripada neka kost ili zub?1)morfometrija2)poređenje (atlasi,komparativna zbirka)Zašto je merenje važno?1)da bi razlikovali rodove2)da bi unutar istih rodova mogli razlikovati različite vrste

Određivanje individualne starosti kod životinja

Individualna starost se kod životinja moze izvršiti na osnovu:

• srastanja epifiza tokom rasta kod životinja dolazi do srastanja epifiza dugih kostiju• srastanje sutura pljosnate kosti

Starost se može odrediti i na osnovu rogova, odnosno broja parožaka na rogovima (kod jelena rogovi ne rastu u prvoj godini života, a počev od druge godine života svake godine se vrši odbacivanje rogova pa naredne godine imaju po parožak više)

Određivanje starosti na osnovu zuba-zubi daju najpreciznije podatke

• na osnovu smene generacije zuba• trošenje zuba-visina zubne krune-kruna se godinama troši• linija rasta-uočavaju se kao trake-smena širih svetlijih traka sa užim tamnijim trakama, njihovim brojanjem dobijamo starost zivotinje.Svaka traka predstavlja jednu sezonu.Nije pouzdana jer zubi ne registruju tačno svaku sezonu, a i nisu svi zubi pogodni za ovakvu analizu.

Određivanje pola životinja (polni dimorfizam)

veličina (neke vrste se mnogo ralikuju po veličini.Kod većine ta razlika iznosi 10-20%, ali se to ne odnosi na sve delove skeleta vec samo na neke)primarne i sekundarne polne razlike među ženkama i mužjacima

Određivanje sezonalnosti

• određivanje individualne starosti kod vrsta kod kojih je sezonski ograničeno vreme rađanja mladunaca

• linije rastamigratorne vrste

19. Izumiranje pleistocenske faune

Dve hipoteze o izumiranju pleistocenske faune: Over kil hipoteza hipoteza o klimatskim promenama kao uzroku izumiranja faune

• argumenti (Paul Martin) za over kil hipotezu-na velikim kontinentima izumiranje faune se poklapa sa naseljavanjem čoveka.Krajem poslednjeg glacijala izumire veći broj vrsta nego u prethodnim razdobljima.

• Severna Amerika-veliki broj izumrlih rodova-34 roda krupnih sisara-mamut, mastodon, sabljozubi tigrovi, kamile, dž.krezubice

• Južna Amerika- 80% faune izumire• Australija-izumire veliki broj torbara (nekoliko rodova kengura).• različiti podaci o naseljavanju kontinenata; sigurni podaci o naseljavanju Australije pre oko 30.000 godinanaseljavanje Severne Amerike bilo je moguće najranije pre oko 15.000 godina u vreme maksimuma zahlađenja poslednjeg glacijala kada je postojala kopnena veza izmedju Evroazije i Amerike(Beringovo kopno), sigurni podaci o naseljavanju pre oko 11.000 godina-arheološki podaci o naseljavanju su pronađene klovis strelice datovane u period pre oko 9500-9000 godina.• na području Severne Amerike promene klime su dovele do naglog otopljavanja i širenja prerija.Vegetacija prerije nije bila pogodna za ishranu nekih vrsta kao što su mamut ili kamile ali je zato bila pogodna za preživare na primer za bizona koji je čak proširio svoj areal.

na području Australije naseljavanje čoveka se ne poklapa u celini sa izumiranjem faune , više se poklapa sa klimatskim promenama koje su na ovom kontinentu prouzrokovale širenje pustinja.

20. Lov, najznačajnije lovne vrste

Šta nam zooarheološki ostaci govore o ranim stadijumima evolucije ljudi i odnosa čovek-životinja?

• Različite vrste roda Austraopitecus prilagođavaju se na klimatske promene i promene u vegetaciji, menjajući način života i način ishrane (bipedalizam, traženje hrane na otvorenom).Bili su plen velikih mesoždera.

A.afarenzis-zadržava opšti plan građe zubaA.robustus-ishrana voćemA.boisei-najkrupniji, velike krunice zuba zbog biljne ishrane

• Prvi ostaci roda Homo i prvi artefakti pre oko 1,9 miliona godina.Artefakti i kosti u asocijaciji.Tragovi kasapljenja na oglođanim kostima-strvinarstvo.

• Homo erectus-oružje za lov, fragmentovane kosti, tragovi kasapljenja, tragovi vatre (lokaliteti u Kini, Španiji, Nemačkoj, Africi).

• Širenje ljudi i osvajanje novih teritorija se na nekim kontinentima poklapa sa izumiranjem mnogih krupnih životinja

Velika promena u odnosu čovek-životinja i ulozi lova kao osnovne ekonomske kategorije dešava se sa početkom pripitomljavanja životinja

Lovne vrste:

Familija:cervidae

Cervus Elaphus – obični (crveni) jelen

Naseljava šumske predele Evrope, Severne Afrike, Azije, Severne Amerike. Glave mužjaka ukrašene su razgranatim rogovima, koje odbacuju svakog proleća. Veličina rogova i broj parožaka povećavaju se starošću jedinke. Rogove imaju samo mužjaci i odbacuju ih svake godine u martu ili aprilu, a oni rastu preko leta i pare se u oktobru. U severnoj Evropi jelen je bio najvažnija lovna vrsta u mlađem paleolitu, mezolitu i neolitu, a u centralnoj Evropi još od srednjeg paleolita. Odbačeni rogovi su važna sirovina za proizvodnju alatki u predmetalnim dobima, jer se rožina lako obrađuje, ima određenu čvrstinu i elastičnost, a oblik sa prirodno zašiljnim krajevima pogodan za alatke. Zubi: samo donji sekutići, molari sa polumesečastim grbicama – jer su preživari, ali manje specijalizovani od bovida. I danas jeleni su lovne životinje, a koriste se njihovi rogovi, meso, koža i žile.

Ragnifer tarandus – irvas

Irvas ili sob je vrsta jelena. Za razliku od ostalih predstavnika familije cervida, irvasove ženke jedine imaju rogove. Papci su široko rastavljeni, dopunske metapodijalne kosti dobro razvijene i imaju papke. Njihovi prsti su prilagođeni gaženju po snežnom pokrivaču. Irvasi su prliagođeni na život u tundrama i tajgama, a mogu da prežive temperature i do -500 C. Hrane se mahovinama, lišajevima i lišćem i zbog njih su u stanju svake godine da prelaze ogromne udaljenosti, držeći se istih migracionih puteva. Tokom glacijala dopirali su čak i do Panonskog basena, preko Istre, severne Bugarske i Rumunije i severnih oblasti Pirinejskog poluostrva. Danas žive u Norveškoj i severnoj Rusiji. Praistorijski lovci, specijalizovani za lov na irvase, umeli su da prate kretnje čitavih njihovih krda. Irvas je jedina vrsta jelena koja je pripitomljena. U Laponiji i severnoj Rusiji irvasi se koriste za vuču, jahanje, njihovo mleko je u upotrebi i meso. Koža i kost se koriste za izradu odeće i artefakata, a mast za ishranu i osvetljenje. I ženke i mužjaci irvasa poseduju rogove. Oni postaju jedina pripitomljena vrtsa jelena, a danas mnogi divlji irvasi mogu se videti u Norveškoj, severnoj Rusiji, a pripitomljeni u Finskoj i Švedskoj.

Capreolus capreolus – Srna

Predstavnik familije jelena, malog rasta. Mužjak ima jednostavne rogove, sa tri paroška na vrhu, koje odbacuje u jesen. Živi u šumama umerene zone i Avropi i aziji. Zbog plašljivosti se teško lovi, pa su na arheološkim lokalitetima, ređi ostaci srne nego ostalih vrsta familije jelena.

21. Pripitomljavanje životinja, počeci, najvažnije domaće životinje

Prvi počeci domestifikacije vezuju se za doba od pre 10 000 godina. Ekonomsko gajenje biljaka i životinja nesumnjivo je počelo na Bliskom istoku oko 8000 g.p.n.e, na Balkanu oko 6000 g.p.n.e, u srednjoj Evropi 5000 g.p.n.e., a prve civilizacije nastaju oko 3500 g.p.n.e.Pripitomljavanje podrazumeva kontrolu reprodukcije životinja, veštačku selekciju, delimično ili potpuno odvajanje od divljih predaka. U tom procesu, ljudi su svoju pažnju preusmerili od mrtve životinje ka očuvanju i selektivnom održavanju najvažnijih produkata živih životinja, odnosno njihovih mladunaca.Kako razlikovati domaće i divlje vrste na arheozoološkom materijalu?- prisustvo uvedenih vrsta- morfološke promene- promene u veličini- polna i starosna selekcija- arheološki kontekst

Mikrobiološke metode- citogeneza: proučavanje broja i građe hromozoma- elektoforeza: proučavanje brzine kojom enzimi iz različitih tkiva prolaze električnim poljem

Koje se životinje mogu pripitomiti?- društvene koje žive u stadu ili čoporima i brinu dug vremenski period za svoje mladeKontrola reprodukcije, teritorijalne organizacije i izvora hrane. Genetička izolacija. Specijacija. Društveno usvajanje životinja. Integracija.Postoje tri zone u kojima je došlo do pripitomljavanja životinja:

1. Bliski istok, gde su konstatovani ovca, goveče, koza i svinja2. Kina, jugoistočna Azija: svinja, zebu, bivo, kokoška3. Amerika: lama, ćurka

Gajenje biljka i životinja zahteva više vremena i truda nego lovačko-sakupljačka ekonomija, ali zahteva manju teritoriju na kojoj se odvijaju te aktivnosti.

Pas – Canis familiaris, Canis lupus – tragovi na Bliskom istoku iz vremena oko 10 000.p.n.eOvca – Ovis aries, Ovis orientalis – tragovi na Bliskom istoku – 7000. p.n.e.Koza – Capra hircus, Capra Aegagrus – Bliski istok – 7000.p.n.e.Goveče – Bos taurus, Bos primigenius – Bliski istok – 6000.p.n.e.Svinja – Sus domesticus, Sus scrofa – Bliski istok – 6000.p.n.e.Mačka – Felis catus, Felis silvestris – Bliski istok – 6000.p.n.e.Konj – Equus caballus, Equus ferus – južna Rusija – 4000 p.n.e.Magarac – Equus asinus, Equus africanus – Bliski istok – 3500.p.n.e.Kamila – Camelus bactrianus, Camelus ferus – južni deo Arabljansko poluostrvo – 4000.p.n.e.Lama – Lama Guanicoe, Lama lama – Andi – 4000.p.n.eKunić – Orictolagus cuniculus, Orictolagus cuniculus – Španija – 1000.p.n.e.Kokoška – Gallus gallus, Gallus domesticus – Indija, Burma – 2000.p.n.e.

Oblast i vreme pripitomljavanja

Bliski istok, pre oko 8000 godina: Zawi Chemi, Šanidar u Iraku oko 10 800 p.n.e.,Jerihon, 8-7000 p.n.e., Argissa Magula u Grčkoj, oko 7200 p.n.e., Tepe Sarab u Iranu oko 6000.p.n.e. (statueta ovce sa vunom). U prekeramičkom neolitu A najviše su zastupljene gazele, a u prekeramičkom neolitu B najviše koze i ovce.Činjenica je da je veoma mali broj životinja bogate faune sisara, čovek uspeo da pripitomi. Većina vrsta je domestifikovana u neolitu kada su domestifikovana četiri sisara koji će biti glavni izvor mesa u ishrani: ovca, koza, stoka i svinja. Mnoge druge vrste velikih preživara jesu domestifikovane, ali su one upotrebljavane i u druge svrhe osim prehrane: u Aziji – nekoliko vrsta bovida, irvasi, konji, kamile i lame. Potreba za domestifikacijom se javila usled povećanih potreba za mesom, a mnoge vrste koje su ranije bile lovljene, tada su postale manje dostupne: prirodni habitati bili su mahom uništeni, i većina velikih preživara suočavala se sa istrebljenjem. Današnje domaće životinje čije se meso koristi u ishrani pripadaju redu Artiodactyla koji ima potencijal za domestifikaciju. Proučavanje sisara pokazalo je da postoji 5 redova sisara čije vrste bi mogle biti domestifikovane u različite svrhe: primati; glodari-važni u ishrani i zbog krzna; karnivori zbog krzna; i još dva reda zbog mesa Perissodactyla i Artiodactyla. Od familije Perissodactyla samo su Equidae pogodne za domestifikaciju, a od njih samo zebra nije domestifikovana, iako je bilo slučajeva kroćenja zebri zarad vuče.

Red Artiodactyla ima 194 vrste, uglavnom afričke, a u njih spada jelen: samo jedna vrsta jelena – irvas, Ragnifer tarandus je domestifikovan. Ali, ima i tragova kroćenja krda losa Alces alces u severnoj Rusiji.U arheologiji mogu biti od koristi indirektni dokazi o pripitomljavanju stoke: počev od etnografskih paralela (koristeći se etnografskim primerima zaključujemo da je domestifikacija morala biti brz proces), predmeti koji su mogli biti korišćeni kao što su posude za mleko, ili sir... Entomološki dokazi igraju važnu ulogu: mnogi insekti su osetljiviji za određivanje vegetacije čak i od molusaka, i selektivniji kada je ishrana u pitanju; neidentifikovani ostaci insekata, kao što su kožice i noge pojavljuju se na lokalitetima bilo kog perioda u raznovrsnim: vlažnim, suvim, kiselim i baznim uslovima. Po podacima o delovanju insekata, možemo saznati koje su biljke bile gajene, i koje životinje čuvane, kao i koje su prostorije korišćene kao skladišta žitarica ili staje. U tom smislu, parazitologija može biti značajna u identifikovanju poljoprivredne aktivnosti: opstanak jajašaca ili spora. Neki paraziti kao što su Nematodes veoma su izbirljivi po pitanju odabira domaćina, pa mogu dati informacije tog tipa. Zoologija pruža dokaze indirektne o pripitomljenim biljkama, preko koprolita, koščica glodara, itd. Vrlo je važno pitanje kako možemo razlikovati domestifikovane od divljih formi. Postoji nekoliko stvari koje treba uzeti u obzir:

1. Veličina: rani tipovi domestifikovanih životinja su manji od njihovih divljih rođaka, te se veličina kostiju upravo koristi kao parametar za identifikaciju ukoliko se na jednom lokalitetu susretnemo sa divljim i domestifikovanim formama.

2. Boja: indirektni dokaz – crteži i predstave3. Promene lobanje: lobanje su lako prepoznatljiv materijal na lokalitetima, a

facijalni deo lobanje se smanjuje više, u odnosu na kranijalni deo. U veoma ranoj fazi domestifikacije, zubi postaju manji od zubi divljih vrsta. Sa progresivnim smanjivanjem lica, zubi koji su već u stadijumu redukcije, potpuno nestaju, kao što su prvi pre-molari i treći molari. Veličina rogova takođe ima tendenciju da se smanjuje.

4. Postkranijalni skelet: kod domaće svinje epifize kostiju udova ne srastaju sa dijafizama do momenta kada životinja ne dosegne zrelost. Primetno je smanjenje broja pršljenova kod svih domaćih životinja osim ovce koja ima veći broj pršljenova na repu (više od 12).

5. Dlaka: promene su povezane sa skraćivanjem unutrašnjih slojeva krzna naročito kod vrsta koje u divljim formama imaju veliku količinu vune.

6. Meki delovi: razvoj delova koji služe akumulaciji naslaga masnoće (kao što je grba kod kamila) posledica je domestifikacije, veličina mozga u odnosu na ostatak tela je reducirana, muskulatura se povećava ( u slučaju konja) i smanjuje ( u slučaju mišića za žvakanje kod karnivora).

S. Bokonyi:

Domestifikacija je izuzetno složen proces. Odnosi se na uplitanje ljudskog delovanja u egzistenciju pojedinih životinjskih formi. Čovek je na životinjsku egzistenciju uticao i u

vreme kada se samo bavio lovom, ali na drugi način. Nema sumnje da je prvobitna svrha domestifikacije bila obezbeđivanje unošenja proteina u ljudsku ishranu. Kroćenje životinja, njihovo čuvanje i ubijanje u određenom trenutku ne smatra se domestifikacijom. Ona nastaje kada čovek odgaja ukroćene vrste u veštački stvorenim uslovima. Dakle, domestifikacija je: kroćenje životinja sa određenim karakteristikama ponašanja od strane čoveka, njihovo pomeranje iz prirodnog okruženja, i njihovo kontrolisano održavanje i gajenje zarad neke dobiti.Kroćenje životinja je primitivna forma, koja ne uključuje namernu selekciju i kontrolisanu prehranu. Prvi tragovi prave domestifikacije vide se kroz kastraciju mužjaka koja pokazuje neku vrstu selekcije. Hronološki gledano, ona je počinjala u različito vreme za različite vrste: najpre pas i konj.Važna stavka je pokušaju razlikovanja divljih i domestifikovanih formi na osnovu starosti i pola. Kod domaćih formi nedostaju starije životinje, preovladavaju ženke, jer je veliki broj mladih mužjaka koji su kastrirani (kastracija se pojavila veoma rano) na kraju i ubijan. Pojava ovce vezuje se za proto neolit 10870+-300 BP, na lokalitetu Zawi Chemi Shanidar primetna je pojava velikog broja mladih jedinki. Tokom neolita, čovek je bio prinuđen da nastavi razvoj domestifikacije obzirom da je rastuća ljudska populacija zahtevala veće potrebe za proteinima, a samim tim i porast broja jedinki. Pred kraj neolita, čovek je otkrio i druge funkcije za koje može stoku da koristi: mleko, vuna, vuča itd. Auroh je bio divlji predak velikog broja domestifikovanih životinja u centralnoj i zapadnoj Evropi.

Šta sve može biti dokaz domestifikacije na određenom lokalitetu?- ostaci i pripitomljenih i divljih vrsta- opstanak prelaznih oblika između divljih predaka i domestifikovanih životinja: hibridi

divljih i domestifikovanih formi i tek domestifikovani mladunci- promene kategorija kao što su starost i pol u odnosu na divlje forme- predstave scena kroćenja životinja

Prelazni oblici su dobro identifikovani kada se radi o svinjama i stoci, tim pre što je veoma primetno smanjenje veličine kostiju, naročito ekstremiteta. Samo mlade životinje mogu da budu domestifikovane. Čovek je morao da uhvati mlade životinje kako bi ih ukrotio, a kako su njih branili odrasli, čovek je tom prilikom bio primoran da te odrasle jedinke ubija. Onda ne iznenađuje na lokalitetima sa tragiovima prvih domestifikacija, pojava većeg broja kostiju odraslih divljih jedinki. U divljini je najčešće odnos muških prema ženskim jedinkama 1:1, i takav odnos postoji na lokalitetima gde ima divljih životinja. U jednoj drugoj formi lova koji je verovatno vodio ka domestifikaciji, čovek je počeo da se stara o divljem krdu, štiti ga od grabljivaca, vodi računa o mladima i ženkama, a ako bi ih ubijao, ubijao bi starije muške jedinke sa bogatim krznom. Vrste životinja koje su gajene na pojedinim lokalitetima mogu nam dati još značajnih informacija, među kojima i podatke o vezama među kulturama i migracijama. Vidljive su tako veze između neolita j-z Azije i Grčke. U ranim neolitskim naseljima Grčke imamo tragove gajenja istih životinja: Argisa Magula i Nea Nikomedeja, koza i ovca u najvećem broju zastupljene, a veoma malo svinje, stoka i pas.

Upotreba nemorfoloških kriterijuma u identifikovanju domestifikacije na osnovu kostiju nađenih na arheološkim lokalitetima. Bitni su: -vrsta o kojoj se radi-minimalni broj jedink svake vrste-starost životinja-pol životinja-učestalost pojave različitih kostiju svake vrste-veličina životinjeFrekvetnost pojave različitih kostiju važna je za identifikaciju tipa nalazišta (npr. kamp za kasapljenje) ili kao dokaz trgovinske aktivnosti. Palestina i prve domestifikovane vrsteGasulijenski lokaliteti: podaci pokazuju da su stoka i svinje (u odnosu na Sus scrofu) već malih dimenzija, koze imaju uvijene rogove i manje su od divljih bezoar koza. Teško je morfološki napraviti razliku između Ovis i Capra na osnovu malobrojnih delova skeleta. Postoji jedna kost koja se razlikuje, a to je zglobna kost tipa hircus. Na lokalitetima keramičkog neolita, nakon arheološkog hijatusa, s jedne strane nailazimo na lovce (Beisamun), a sa druge, lovce-stočare (Munhata) gde je prisutna domestifikacija Caprinae i svinja, a na nekim lokalitetima i stoke. U pre-keramičkom neolitu i natufijenu izgleda da nije bilo domestifikacije, osim u Munhati Caprinae. Ovi zaključci se odnose isključivo na jasno određenu geografsku oblast, gornji tok Jordana, a tu tragove domestifikacije imamo u 7. milenijumu, pa nailazimo na hijatus, da bi se tragovi opet pojavili u 5. milenijumu. Hijatus predstavlja 6. milenijum i postoje razne hipoteze o nestanku populacije ljudi iz Palestine ovog doba. Neki ga povezuju sa nomadskom aktivnošću koja ostavlja malo arheoloških podataka. Tokom 5. milenijuma Palestina se suočava sa prelaskom na sedentarni način života, kao posledica migracije došljka i lokalnih nomadskih grupa. To je samo jedna od hipoteza koja može biti potvrđena eventualnim otkrićima iz 6. milenija ili tragovima domestifikacije u Siriji i Libanu. Ne treba, međutim, isključivo vezivati sedentarni način života za seoski. Sela su postojala nekoliko hiljada godina pre nego je došlo do domestifikacije. Isto tako, ne treba smatrati da se domestifikacija životinja isključivo desila usled suše koja je dovela do smanjenja divlje faune. Činjenica da su se kulture koje su živele u Palestini, međusobno razlikovale po prizvodnji hrane, dokazuje da možda treba da očekujemo starije ljudske grupe koje su domestifikovale i u 6. milenijumu. Ostaje činjenica da su domestifikovane vrste u Munhati slične divljim formama (nađeni tragovi isključivo Caprinae, koje su manje od divljih formi). Iako su postojali i drugi centri domestifikacije, oblasti oko gornjeg toka reke Jordana biloe su centar domestifikacije u 5. milenijumu p.n.e.

Pripitomljene vrste

Canis familiaris (Canis lupus), pas Pas je najranije pripitomljena životinja. Ima posebnu ulogu u životu čoveka, nezavisno od ekonomskih motiva, koji su osnovni motiv za pripitomljavanje većine životinja. Predačka životinja je Canis lupus. Razlike psa u odnosu na Canis lupusa ogledaju se u opštem smanjenju rasta, dužini zubnog niza, veličini zuba i njihovih proporcija, veličini mozga, prevashodno cerebruma u kome se nalaze centri za čula mirisa, vida, sluha. Danas ima više od 400 vrsta. Proces pripitomljavanja je počeo još krajem poslednjeg ledenog doba. Najstariji ostaci su nađeni u gornjopaleolitskim slojevima pećine Palegavra u Iraku, pre

približno 12 000 godina. Većina ostataka pripitomljenih pasa potiče sa Bliskog i Srednjeg istoka, ali ih ima i u severnoj i južnoj Americi, s-z Evropi: Engleska i Danska, Rusije i Japana. Vlasac je jedan od retkih lokaliteta gde se sreću ostaci kanida sa prelaznim osobinama između psa i vuka, što bi potvrđivalo pripitomljavanje in situ od lokalne populacije vukova. Sve do neolita pas se ne javlja toliko često i zastupljen je malim do srednje velikim jedinkama. Iz mlađeg gvozdenog doba potiču i patuljasti psi, iz antičkog Egipta i Mesopotamije- hrtovi i snažni lovački psi, a u rimskom periodu je već postojao veliki broj rasa ove vrste. Lokaliteti na kojima su nalaženi tragovi psa: Palegawra u Iraku oko 12 000 p.n.e., Starr Carr u Engleskoj oko 7500. p.n.e., Argissa Magula u Grčkoj oko 7200. p.n.e., Vlasac u Đerdapu oko 6500.p.n.e.

Ovis aries, ovca, Ovis orientalis (azijski muflon)Ovca je jedna od najstarijih pripitomljenih životinja, čiji je značaj imao odlučujuću ulogu u neolitskoj revoluciji. Više od bilo koje druge životinje, ovca je bila od koristi čoveku zbog mesa, mleka i vune, ali i pogodna za pripitomljavanje zbog njenog načina života. Počeci pripitomljavanja se vezuju za Bliski istok i zapadnu Aziju u 8. i 7. milenijumu, odakle se stočarstvo širilo na zapad, u Evropu, i na istok u Aziju. Morfološke promene koje su posledica pripitomljavanja mogu se pratiti od kasnog neolita, 6. i 5. milenijum i ogledaju se u: gubljenju rogova kod ženki i skraćivanju kostiju ekstremiteta. Nakon toga je selekcijom pospešena osobina da produkuje vunu, sudeći po statueti ovce iz Saraba u južnom Iranu iz 6. milenija. Divlje ovce imaju čvrstu čekinjastu dlaku, a runasti pokrivač raste samo zimi, a leti se odbacuje. Divlje ovce naseljavaju brdovita i planinska područja severne zemljine polulopte, hraneći se travnatim pašnjacima. Predak domaće vrste je azijski muflon Ovis Orientalis koji danas živi u planinskim oblastima Male Azije do južnog Irana. Evropski muflon Ovis musimon kao divlja vrsta je naseljavao planine Korzike i Sardinije, a smatra se reliktom ranih oblika priptomljavanja ovce koje su neolitski stočari uveli oko 7. milenijuma.

Capra hircus, domaća koza, (Capra Aegagrus, bezoar?)Hrani se pretežno lišćem i mladicama grmlja i drveća. Divlje vrste naseljavaju planinske oblasti Evrope, Azije i Etiopije. Veoma su otporne životinje koje mogu opstati u ekstremnim klimatskim uslovima i sa malo hrane. Predak domaće koze je Capra aegagrus, koja živi od planina Male Azije do Sinda. Domaća koza je u odnosu na divljeg pretka ima manje ekstremitete i manje zaobljene rogove. Iako je ovca pre koze prirtomljena, koza u ranom neolitu ima veći značaj.

Bos taurus, domaće goveče, predak pragoveče ili tur, Bos primigeniusGoveče je više nego korisno za čoveka: daje meso, mleko, mast; koža i rogovi se koriste za izradu odeće, od kopita se pravi lepak. Upotrebljava se za vuču pluga i kola, a kravlja balega se koristi za đubrenje zemlje. Predačka vrsta pragoveče ili tur Bos primigenius poreklom je iz stepskih i šumostepskih predela. Tur je bio naročito rasprostranjen rogovi su izrazito smanjeni u odnosu na divlje pretke. Prvi sigurni dokazi o pripitomljavanju govečeta potiču iz Čatal Hujuka, oko 6200. p.n.e. Tragovi se nešto kasnije nalaze i u stalim krajevima Bliskog istoka, kao i u j-i Evropi. Krave su za dobijanje mleka korišćene od IV milenijuma u Mesopotamiji i Egiptu. Za čoveka veće hiljadama godina unazad

krave i bikovi imaju simbolički značaj, često vezan za kult plodnosti. U pojedinim oblastima postojale su i druge pripitomljene vrste kao što su: - zebu u Indiji- gaur u Burmi i Nepalu- jak na Tibetu- bivo u jugoistočnoj Aziji

Razlike između domaćeg i divljeg govečetaDomaće goveče Bos taurus je gotovo uvek manje veličinom od divljeg pretka auroha Bos primigenius, ali postoje velike sličnosti u izgledu lobanje. Zabuna koja se može javiti jeste problem razlikovanja kostiju Bos primigenius i Bos taurus-a u odnosu na pojedine kosti bizona. To, doduše nije previše velik problem obzirom da se post-glacijalni bizon javlja u severnoj Evropi, Danskoj, i nekim delovima centralne Evrope, Švajcarskoj npr. Postoje indicije da je auroh negde bio veći u pleistocensko doba nego u post-pleistocensko vreme. Rasprostranjenje B.primigenius je bilo veoma veliko, idući od severo-zapadne Evrope do severne Afrike kroz Rusiju i istočnu Aziju do Bliskog istoka.Bos primigenius uglavnom je specijalizovan za život u šumskim oblastima, iako veličina rogova može da ih spreči da ulaze duboko u šumu. Uticaj čoveka na prirodu može biti raznovrsan. Borba za zemlju, čišćenje šuma, poljoprivreda i šumski požari mogli su da ograniče teritorije koje okupiraju pojedine vrste. Različite forme lova, ubijanje strelama i kopljima, zamkama, namamljivanje u pećine i na ivice stijena, može imati efekta na životinjske populacije.

Sus domesticus, domaća svinja, predak je Sus scrofa, divlja svinjaOd početka pripitomljavanj do danas, svinja se koristi za dobijanje mesa i masti. Zahvaljujući brzom rastu i visokom nivou reprodukcije, prevazilazi produktivnost drugih domaćih životinja. Najstariji ostaci svinje sa morfološkim karakteristikama koje su nastale usled pripitomljavanja, potiču iz prekeramičkog neolita B u Jerihonu, oko 7000., a potom iz Grčke: Argisa. Na Dalekom istoku je pripitomljena vrlo rano, kao i pas, pa je njen ekonomski značaj bio još veči nego u Evropi. Predačka vrsta je Sus scrofa, divlja svinja. Prve karakteristike koje se javljaju kao posledica pripitomljavanja jesu skraćenje čeonog dela lobanje i opšte smanjenje rasta, a razlike postoje još u gustini i boja krzna, opuštenim ušima i uvrnutom repu. U pojedinim delovima sveta svinja se smtra nečistom životinjom, pa se njeno meso ne sme jesti (Jevreji i muslimani, ta su shvatanja po Herodotu preuzeli iz Egipta). Sus scrofa, divlja svinja bila je važna lovna vrsta, koja živi u toploj klimi i listopadnim šumama nizijskih područja, mada može da ponese zimu koja nema dugotrajan zimski prekrivač. U pleistocenu je češća u interglacijalima i južno od periglacijalnih oblasti. Zajedno sa jelenom, ona je u mlađem paleolitu i mezolitu Evrope, jedna od najvažnijih lovnih životinja. Oblast rasprostiranja: Bliski istok, oko 6000 p.n.e i Kina oko 5500 p.n.e. Ima figurina koje predstavljaju svinju.

Felis catus, domaća mačka, Felis silvestris, divlja mačkaDanašnja mačka rasprostranjena u Evropi, Africi i Aziji, predak je domaće mačke. Vreme njenog pripitomljavanja nije pouzdano utvrđeno, jer se pripitomljene mačke vrlo malo razlikuju od njihovih divljih predaka. U prekeramičkom neolitu Jerihona, oko 7000. nađeni su ostaci koji nagoveštavaju mogućnost da je već tada mačka živela uz čoveka, ali pouzdaniji dokazi o domestifikaciji se tek pojavljuju vezanop za egipatsku 18. dinastiju oko 1600. godine. U antičkom Egiptu mačka je bila sveta životinja koju je bilo zabranjeno ubiti. Uginule životinje su nošene u grad Bubastis i balsamovane. Ogroman

broj ih je tako mumificiran. Mesožder i lovac koji lovi pretežno noću. Tragovi su nađeni u Kirokitiji na Kipru u neolitu oko 6000.p.n.e. Na lokalitetima se katkad mogu sresti ostaci miševa: Mus domesticus i to od vremena prve domestifikacije.

Konj, Equus caballusSmatra se jednom od najrasprostranjenijih pripitomljenih životinja. U ranim stadijumima, kasnom neolitu, koristi se u ishrani, ali je kasnija njegova uloga jahanje i transport, od vremena III milenijuma u Rusiji i u zapadnoj Aziji, a u Evropi od II milenijuma. Oko 2000. se javlja širom Evrope, od ostrva Orkni do Grčke. Tokom bronzanog doba, značaj konja je porastao, a posebnu ulogu imao je kod nekih nomada kao što su Skiti i Avari. Pripitomljavanjem divljeg konja, smanjen je njgov rast i veličina lobanje. Divlji konji, budući brojni krajem pleistocena u stepama Evrope, Azije, Severne Amerike, bili su čest plen lovaca. Krajem pleistocena, širenjem šuma, smanjuje se njihov broj. U Americi su bili istrebljeni pre približno 8000 godina, a na tlu Evroazije se povlače prema istoku, u polupustinje centralne Azije, gde je danas živ još samo divlji konj mongolskih stepa Equus feru przewalskii. Tarpan Equus ferus gmelini je živeo u Evropi sve do srednjeg veka, a poslednji predstavnici su istrebljeni u Poljskoj u XVIII veku.

Magarac, Equus asinusRelativno kasno pripitomljena životinja. Ostaci divljeg magarca iz ranog holocena su retki, a pouzdanih podataka o pripitomljavanju nema sve do 5. dinastije u Egiptu, oko 2500 do 2345., kada su njegove predstave u umetnosti veoma česte. Predačka vrsta je divlji magarac Equus africanus čije je danas rasprostranjenje ograničeno na severnu Afiku, dok je u kasnom pleistocenu sigurno još živeo u Arabiji i levantu.

Ostali sisari (nepripitomljeni):

Vuk, Canis lupusPredačka vrsta domaćeg psa. Od donjeg i srednjeg pleistocena živi u Evroaziji i Severnoj Americi. Ekološki je tolerantna vrsta; može da živi u: tundri, stepi, šumi i pustinji. Ostaci vuka su česti u pećinskim naslagama gornjeg pleistocena, kao i na paleolitskim lokalitetima.

Lisica, obična ili crvena Vulpes vulpesŽivi u Evropi, severnoj Aziji, Severnoj Americi, Africi od donjeg pleistocena do danas. Naseljava šume, pustinje stepe i tako pokazuje veliku prilagođenost. Razlike u veličini: od severa ka jugu, veličina lisice se smanjuje. Polarna lisica, Alopex lagopus živi u severnim delovima i oblasti tundre.tokom poslednjeg glacijala, ona se javlja u većem delu Evrope, na jugu do Španije, mediteranskih obala Francuske i Balkanskog poluostrva.

Kozorog, Capra ibexŽivi u oblasti visokih planina: Evropi- Alpima i Pirinejskom poluostrvu, u Aziji- zapadno od Bajkalskog jezera do Turkestana i Kašmira, u Africi- Etiopiji. U pleistocenu ima široko rasprostranjenje u evropskim planinskim područjima i značajna je lovna životinja u srednjem i mlađem paleolitu. Tokom hladnih razdoblja spuštao se do manjih nadmorskih visina. Rogovi su povijeni nazad, subtrougaonog poprečnog preseka, sa

zaravnjenom prednjom stranom. Kod mužjaka mogu dostići i dužinu od 1 m. Česti su na predstavama pećinskog slikarstva. Sitni sisari, micromammalia su: bubojedi, glodari, zečevi i njihovi srodnici i sitni mesožderi. Njihovi ostaci mogu se naći na arheološkim lokalitetiam, rasuti u sloju ili akumulirani na određenim mestima: jame, ostave, koje privlače neke vrste glodara ili njihove ostatke akumuliraju predatori. Sistemski se sakupljaju flotacijom ili vlažnim prosejavanjem sedimenta. Većina vrsta je ekološki osetljiva, pa su značajni za rekonstrukciju paleoekologije. Značaj imaju u biostratigrafiji kvartara.

22. Sekundarna eksploatacija domaćih životinja: mleko, vuna, vuča, transport

Sekundarni produkti u eksploataciji životinja su mleko, vuna, krzno, đubrivo, mišićna snaga. Arheološki pokazatelji ekplotacije mleka i vune mogu biti starost i polna struktura životinja: veće procentualno učešće odraslih jedinki u odnosu na mlade i veće procentualno učešće ženki u odnosu na mužjake.Mleko: 4-5 puta ima više energije i proteina nego što se dobija eksploatacijom mesa. Sastoji se od proteina, masti, kalcijuma, šećera, vitamina. Indirektni dokazi primene muže mogu se naći u likovnim predstavama:- najranije se javljaju na cilindričnom pečatu iz Uruka iz oko 2500. p.n.e. sa

predstavom pregrade od trske sa telićima i krčazima- u hramu boginje Ningursag u Al Obeidu 2300-2160. gde je prikazana muža krava, uz

koje su telad i ljudske figure sa krčazima- cilindrični pečat iz Knososa iz perioda kasne bronze sa prikazom muže krava- ili, posude za mleko iz Badenske kulture oko 2500. p.n.e.Ekploatacija vune:- divlja ovca ima duge oštre dlake i kratke fine dlake- domaća ovca nema dugu dlaku, ne linja se u proleće, a vidljiv je i gubitak smeđe i

crne boje u odnosu na divlju ovcu- koza: koristi se kašmir – podvuna koja se češlja u vreme prolećnog linjanja i moher-

od angorske koze- u ove svrhe može se upotrebiti još: kamila, lama i alpakaPrve upotrebe vune vezuju se za početak urbanizacije na Bliskom istoku, vidljivi su dokazi na sumerskim predstavama kao što je čuvena Zastava iz Ura, oko 2700. gde se vide nošnje izrađene od vune. U Evropi tragova upotrebe vune tek imamo od bronzanog doba: fascinantan je u tresetištu (koje je pogodno svojim uslovima za očuvanje drveta i tkanine) Wiepenkathen-u u Nemačkoj očuvani komad tkanine u koju je bila umotana drška kremenog bodeža iz oko 2400. g.p.n.e.Vuča podrazumeva eksploataciju mišićne snage životinja: za nošenje tereta, vuču pluga, sanki i kola. Za ove potrebe se koriste: goveče, konj, magarac, kamila, psi, katkad ovce i koze. Arheološki pokazatelji mogu biti:- starosna i polna struktura životinja – veće učešće odraslih jedinki u odnosu na mlade i

veći procenat mužjaka u odnosu na ženke- patološke promene na kostima- Vodastra u Rumuniji, sredinom kasnog neolita u 5 milenijumu, konstatovani su

prošireni zglobovi radijusa govečeta

23. Ostaci ptica na arheološkim nalazištima

Ptice, Aves su kičmenjaci čiji su ostaci relativno česti na arheološkim nalazištima, bilo kao ostaci čovekovog plena ili sastavni deo faunističke zajednice određene oblati. Kosti se razlikuj od kostiju sisara po tome što su tanke, lake i kompaktne, bez koštane srži. U pojedinim periodima lov na ptice predstavljao je značajan doprinos privredi. Analiza ostataka ptica pruža podatke o paleosredin, obzirom na to da je većina vrsta ekološki osetljiva. Takođe, na osnovu prisustva vrsta koje karakteriše sezonska migracija, može se odrediti deo godine u kome je stanište bilo naseljeno.

U arheologiji je važna paleoekološka rekostrukcija i određivanje sezonalnosti. Poznavanje tragova ptica na arheološkim lokalitetima, međutim, ima minoran značaj za određivanje hronologije. U životu čoveka taj značaj varira.Konstatovano je postojanje 8500 vrsta ptica:- Pelecaniformes – plivačice- Auseriformes – plovuše- Falkoniformes - grabljivice- Galliformes - koke- Gruiformes? – ždralovi- Columbiformes – golubovi- Strigiformes – sove- Passeriformes – pevačice

U Smolućkoj pećini je konstatovano 29 vrsta ptica:-one imaju različite biotope: šumski, stenoviti, mešoviti, otvoreni predeli, vodeni sistemi-različitih su klimatskih zona: umerene, borealne, visokoalpse, mediteranske, tundre-poreklo: mogu biti plen čoveka, gnezdarica, ptica predatora, plen drugih predatoraTafonomija ostataka ptica u arheofaunama: akumulacije ptica predatora (sova), izbljuvci sova takođe mogu biti od značaja: nesvareni ostaci plena, dlaka ili kost.

Gallus domesticus, domaća koka potiče od divlje koke Gallus gallus. Njeno pripitomljavanje je datirano u vreme oko 2000. p.n.e. i vezuje se za dolinu Inda, Hrapansku kulturu, gde su otkrivene kosti veće od divljih predaka kokoške. Predstave na pečatima pokazuju da su ove životinje možda najpre bile korišćene za sportske igre. Rana domestifikacija koke zabeležena je u Kini, a možda i pre one u dolini Inda. U egiptu je konstatovana predstava na hramu u tebi iz oko 1840, a zatim i 1500.p.n.e. U antičko vreme ona je postala uobičajena domaća životinja.

24. Ostaci riba na arheološkim nalazištima

Ribe, Pisces su kičmenjaci čiji su ostaci česti u staništima zajednica čija su se društva intenzivno bavila ribolovom. Osim morfološki, kosti riba se razlikuju od kostiju ostalih kičmenjaka i po specifičnoj strukturi koštane supstance. Najčešće su očuvane kosti lobanjskog krova i vilica, tela pršljenova i koštane krljušti.

- Silurus glanis – som, dužina do 4m, težina do 150 kg- Cyprinus carpio – šaran- Esox lucius – štuka- Abramis brama – deverika- Perca fluviatilis – grgeč- Aciperiser? ruthenius – kečiga- Huso huso – beluga ili jesetra, do 7m, težine do 1500kg

U proučavanju osteoloških ostataka riba, koristi se nekoliko ključnih skeletnih elemenata: ostaci krljušti koji istraživačima omogućavaju da identifikuju vrstu životinja o kojima se radi, vreme njihove smrti, njihovu težinu itd, ribljih pršljenova i otoliti (mikroskopski se uočavaju, milimetarskih su dimenzija). Arheolozima je od značaja: taksonomska odredba, određivanje individualne starosti, sezonalnosti i procena težine ribe.

otolitiOtoliti su ušni kamenčići, koji se pojavljuju u vidu malih količina kalcijumskih soli u glavi riba. Ima ih i kod ostalih kičmenjaka. Kod riba su naročito raznovrsni i pružaju obilje informacija važnih arheolozima i paleontolozima. Locirane su u unutrašnjem uhu. Mogu da omoguće identifikaciju sve do nivoa vrste. Pružaju podatke o veličini ribe i minimalnom broju riba. Njihova unutrašnja struktura pruža nam dobar izvor informacija sezonskom datovanju i na osnovu količine O18 i O16 izračunava se temperatura okolne vode. Otoliti su identifikovani na brojnim lokalitetima kako u zemljama Novog, tako i Starog sveta. Na osnovu identifikacije vrsta riba prema otolitima, Fic je uspeo da pretpostavi dubinu vode kao i povećanja temperature okeana tako što je pratio širenje severnih vrsta ribe na jug (duž južnokalifornijske obale tokom pleistocena).

krljuštVećina riba prekrivena je krljuštima. Krljušt se može po obliku podeliti na četiri osnovna tipa. Broj prstenova koji su formirani na krljušti prilično odgovaraju dužini ribe. Riblje krljušti mogu da pruže arheolozima i paleontolozima značajne izvore informacija. Identifikacija ide do familije, ponekad i detaljnije. Sezonalnost može da se uoči na osnovu krljušti riba pronađenih na paleontoloskim i arheoloskim lokalitetima.

proučavanje na osnovu kičme ribaRiblja kičma, a posebno njen centralni deo pokazala se kao veoma koristan izvor informacija za arheologe i paleontologe kada se radi o identifikaciji familije, pa cak i vrste ribe, podatke o sezoni lova, procenu totalne količine ribe na lokalitetu, kao i broj jedinki. Na osnovu ostataka kostiju riba može se odrediti veličina riba. Postoji pet glavnih metoda, koji se medjusobno upoređuju zarad veće preciznosti.

25. Ostaci beskičmenjaka na arheološkim nalazištima

HerpetofaunaVodozemci: žabe, daždevnjaciGmizavci: kornjače, gušteri, zmije

Mekušci: molluscaU arheologiji važnost ima paleoekološka rekonstrukcija i određivanje sezonalnosti. Ove životinje se ređe koriste kao dopuna ljudskoj ishrani.

Mekušci, mollusca- školjke – Bivalvia- puževi – Gastropoda- glavonošci – Cephalopoda- dentalium – Scaphopoda

Školjke, Bivalvia

Mekušci čija se ljuštura sastoji od dva kapka, a žive u kopnenim i morskim vodama. Imaju malu kaloričnu vrednost, zbog čega se kda su korišćene u ishrani načlaze njihove ljušture na gomilicama. To je karakteristika mezolitskih obalskih staništa u severozapadnoj Evropi i neolitskih na obalama velikih reka u južnoj Evropi. Njihove perforirane ljušture se koriste kao dekoracija.

Puževi, Gastropoda

Mekušci čije meko telo štiti najčešće kalcijum karbonatna ljuštura, po pravilu spiralno uvijena. Žive u moru, kopnenim vodama, i na suvom. Imaju malu kaloričnu vrednost, pa se njihove ljušture nalaze u masi, ukoliko su upotrebljavane u isrhrani. Značajni su za rekonstrukciju paleoklimatskih uslova, naročito neposredne okoline naselja. Perforirane ljušture su korišćene kao privesci. Za arheologiju je važna paleoekološka rekonstrukcija (kopneni puževi), hronologija (pleistocenskih naslaga), određivanje sezonalnosti. Molusci su bili korišćeni u ishrani, za izradu posuda, artefakata i nakita, ekstrakciju pigmenta, i kao sredstvo za razmenu. Određivanje sezonalnosti je značajno u arheološkom smislu i vrši se: -merenjem debljine naraštajnih pruga (sezonske, godišnje ili klimatske linije rasta) -pomoću metode kiseonikovih izotopa; kada je toplija sezona, ima vidljivo manje težeg kiseonika O18 Izrada artefakata i nakita: ukrašavanje keramike, kašika, spatula, lampi, gladilica, truba (triton), privesaka (Spondylus), perli (dentalium: školjka morskog beskičmenjaka koja se u neolitu koristila za izradu perli i ogrlica; potseća na zub od mesoždera, pa od toga vodi i ime školjke).Ekstrakcija pigmenta podrazumeva ekstrakciju purpura kao pigmenta koji se ekstrahuje iz ljušture školjke puža Murex. Koristi se od antičkih vremena, pa sve do XII veka.

Školjke, BivalviaMekušci čija se ljuštura sastoji od dva kapka, a žive u kopnenim i morskim vodama. Imaju malu kaloričnu vrednost, zbog čega se kda su korišćene u ishrani načlaze njihove ljušture na gomilicama. To je karakteristika mezolitskih obalskih staništa u severozapadnoj Evropi i neolitskih na obalama velikih reka u južnoj Evropi. Njihove perforirane ljušture se koriste kao dekoracija.

Puževi, GastropodaMekušci čije meko telo štiti najčešće kalcijum karbonatna ljuštura, po pravilu spiralno uvijena. Žive u moru, kopnenim vodama, i na suvom. Imaju malu kaloričnu vrednost, pa se njihove ljušture nalaze u masi, ukoliko su upotrebljavane u isrhrani. Značajni su za rekonstrukciju paleoklimatskih uslova, naročito neposredne okoline naselja. Perforirane ljušture su korišćene kao privesci. Za arheologiju je važna paleoekološka rekonstrukcija (kopneni puževi), hronologija (pleistocenskih naslaga), određivanje sezonalnosti. Molusci su bili korišćeni u ishrani, za izradu posuda, artefakata i nakita, ekstrakciju pigmenta, i kao sredstvo za razmenu.

DentaliumŠkoljka morskog beskičmenjaka koja se u neolitu upotrebljavala za izradu perli i ogrlica. Potseća na zub mesoždera (kanin), pa otud potiče naziv.

Gavrilović Radmila Malakofauna(Mekušci)

-Phylum Mollusca, posle Arthropoda(zglavkara), jedan je od najbrojnih filuma po broju recentnih i fosilnih vrsta.Obuhvata sledeće klase:Monoplacophora,Aplacophora, Polyplacophora Gastropoda (puževi), Scaphopoda i Cephalopoda (glavonošci).1

-Kako su na arheološkim lokalitetima, najčešće nalaženi ostaci puževa i školjki, stoga ću rad ograničiti na ove dve klase i pokušaću da ukažem na njihov značaj. -Zajednička odlika građe većine predstavnika obe klase je prisustvo spoljašnje CaCO3 ljušture koju luči plašt.Kod puževa, ljuštura je mahom spiralno uvijena, dekstralno ili sinistralno, a kod školjki je ljuštura sastavljena iz dva kapka.Na delovima izlomljene ljušture puževa i školjki može se videti da je građena iz tri sloja: ''spoljašnjeg rožnog pigmentisanog sloja (periostrakum), srednjeg prizmatičnog CaCO3 i unutrašnjeg ljuspastog i sedefastog sloja isto od CaCO3'' 2. -Oblik i struktura ljušture je jedna od glavnih taksonomskih kategorija.-Gastropode predstavljaju najbrojniju klasu mekušaca.Najbrojniji su u morima, kopnenim vodama, a manji broj vrsta naseljava i kopnenu sredinu.Bivalvije su stanovnici morskih i kopnenih voda.-Među morskim vrstama, mali je broj izumrlih vrsta tokom pleistocena.Razlika se ogleda samo u procentualnoj zastupljenosti određenih vrsta tokom smena glacijala i interglacijala, zbog kolebanja nivoa mora i okeana.Veći broj izumrlih vrsta kao i vrsta koje su promenile svoj areal rasprostranjenosti u odnosu na areal koje su zauzimale tokom pleistocena, pripada kopnenim predstavnicima mekušaca (npr.puž Viviparus diluvianus izumire u gornjem pleistocenu).3

-Na osnovu ostataka kopnenih vrsta moguća je rekonstrukcija paleoekoloških uslova životne sredine, osobito neposredne okoline4 (ostaci kopnenih vrsta su izuzetno brojni u kontinetalnim kvartarnim naslagama, iako je među njima izuzetno mali broj vrsta koje imaju hronostratigrafski značaj).-Kod predstavnika klase Bivalvia,na ljušturi se mogu videti koncentrične linije koje predstavljaju linije rasta, a na osnovu kojih je moguće utvrditi sezonalnost odnosno ustanoviti kada je određeno nalazište bilo naseljeno(tokom cele godine ili ne), što je od izuzetnog značaja za praistorijska nalazišta.

1 M.Krunić, Sistematika invertebrata , Beograd 1990, 254.2 Ibid., 298.3 P.Stevanović, M.Marović, V.Dimitrijević, Geologija kvartara , Beograd 1989, 32.4 Ibid., 57.

-Sakupljanje školjki kao nova strategija korišćenja resursa javlja se krajem mlađeg paleolita.Privređivanje pojedinih kulturnih zajednica upravo na sakupljanju školjki ( npr. pored lova, ekonomija epipaleolitske kulture iberomaurisijena se zasnivala i na sakupljanju školjki). -''Imaju malu kaloričnu vrednost, zbog čega se, ako su korišćene u ishrani, nalaze u masi''5 ( tkz.školjkaste gomile, posebno u mezolitskim kulturama Skandinavije-maglemozijenu i ertebelijenu)-Perforirane ljušture puževa i školjki su korišćeni kao dekorativni elementi, za izradu raznih vrsta nakita (perle,privesci,narukvice,amuleti,itd.).Najčešce je nakit izrađivan od spondilusa i dentalijum školjke.Spondilys gaederopus, od starijeg neolita je najčešća sirovina za izradu nakita na Balkanskom poluostrvu i u Sredozemlju, dok je na području srednje Evrope u mlađem neolitu omiljena sirovina pripadnika kulture linearne keramike.Za izradu nakita, školjke su često donošene sa velike udaljenosti.Pretpostavlja se da je spondilus donošen iz oblasti južnog Mediterana, ali su ''korišćeni i fosili spondilusa u široj oblasti Podunavlja''6.-U pojedinim kulturama je pored glavnih načina privređivanja (lov, zemljoradnja, stočarstvo), bila zastupljenja i trgovina školjkama (npr. u natufijenu i vinčanskoj kulturi)-Usitnjene školjke i puževi su korišćeni kao punioci,odnosno dodavani su glini kako bi se povećala njena tvrdoća i sprečilo pucanje tokom pečenja(npr.keramika eneolitske Černavoda kulture).-Za neke neolitske kulture je karakteristično ukrašavanje keramike otiscima školjki.Stariju neolitsku impreso-kardijum kulturu,odlikuje keramika ukrašavana rubom školjki vrstama roda Cardium,po kojoj je i dobila ime.

26. Tragovi kasapljenja na životinjskim kostima

- fizičko-hemijske promene- tragovi i promene nastale dejstvom životinja- tragovi i promene nastali dejstvom čoveka

Čovekovo delovanje vidljivo je kao posledica eksploatacije tela životinja ili kao posledica obrade u smislu upotrebe kostiju kao artefakata. Tragovi kasapljenja mogu biti:- urezi- tragovi struganja- zaseci- tragovi testerisanja- tragovi udaraca- usmereni prelomiProučavanju tragova na kostima doprinos je dao razvoj eksperimentalne arheologije kao discipline. Tragovi kasapljenja (butchering) su još:- dranje kože- čerečenje (dezartikulacija)- filetiranje tj. skidanje mesa- ekstrakcija koštane sržiObrasci kasapljenja zavise od:- anatomije životinja

5 D.Srejević, Arheološki leksikon , Beograd 1997,1003.6 Ibid.., 960.

- alata koji se koristi, a može biti od kamena, kremena, metala, može predstavljati nož, sekiru, malj

- cilja eksploatacije: koža, meso, koštana srž

Dranje kože se najbolje može videti na vratnim pršljenovima , ili delu lobanje; iznad kopita ili šapa na kostima prednjih ili zadnjih nogu. Ponekad ima i na sternumu usled rasparivanja životinja.

Tragovi i promene koje nastaju kao posledica obrade i upotrebe kostiju kao artefakata 1. kost se modifikuje radom čoveka u alatku. Ona ima jasne tragove procesa obrade

u toku koje je preoblikovana u artefakt2. kost korišćena kao artefakt sa jasnim tragovima upotrebe3. polufabrikat: nezavršen proces obrade4. otpadak: odstranjeni delovi kosti od kojih se ne prave artefakti5. nepoznata kategorija: postoje jasni tragovi obrade, ali se ne može odrediti u koju

kategoriju spada.

27. Koštane alatke

Promene koje nastaju kao posledica obrade i upotrebe kostiju kao artefakata mogu biti:- morfološke- funkcionalne- morfo-funkcionalneOštri predmeti mogu biti:

1. predmeti za bušenje: šila, igle, probojci, bodeži, pijuci, projektili, harpuni, udice2. predmeti za sečenje: dleta, sekire, motike

Tupi predmeti mogu biti: 1. predmeti za glačanje: spatule, strugači2. predmeti za udaranje: maljevi, batine

Predmeti posebne namene:1. nakit: privesci, dugmad, ukrasi za odeću2. oblici nepoznate funkcije: predmeti kultnog ili profanog karaktera3. oblici posebne namene: ostali predmeti posebne namene

Predmeti za koje se kost upotrebljava kao materijal su: šila, dleta, harpuni, igle, probojci, ukrasne igle, privesci i perle. Rog, pak se upotrebljava za izradu sledećih predmeta: sadilica, pijuka, motika, tučkova, spatula, kašičica, harpuna, udica, igala, probojaca, ukrasnih igala, cilindričnih pečata.

28. Arheofaune Srbije

Uslovi sedimentacije u pećinama su takvi da se u njima dobro očuvaju fosilni ostaci organizama, naročito kosti i zubi kičmenjaka. Najčešći su ostaci onih kičmenjaka kojima su pećine koristile kao brlog, odn. stanište, pre svega izumrli pećinski medved, čiji ostaci se nalaze u gotovo svim gornjopleistocenskim pećinskim sedimentima, često sa preko 90% zastupljenosti u odnosu na celokupnu fosilnu faunu pećine. Takođe se nalaze ostaci pećinske hijene, pećinskog lava i lisice. Tu su još i kosti i zubi životnja koje su oni lovili i

dovlačili u pećinu: jelen, divokoza, kozorog i zec. Različite vrste sova i druge grabljivice donosile su svoj plen u pećinu, zbog čega se u pojedinim slojevima javljaju nagomilani ostaci sitnih sisara: voluharice, tekunice, puhovi, miševi.Slika današnje faune Balkanskog poluostrva u odnosu na pleistocensku je izmenjena: neke vrste su izmenjene, a druge migrirale zbog nepovoljnih klimatskih uslova, bilo u toplije ili hladnije krajeve Srbije.

Tople faunističke zajednice iz naslaga poslednjeg interglacijala obuhvatale su sledeće najznačajnije vrste: Dicerorhinus merickhi (Merkijev nosorog), Megaloceros giganteus (džinovski jelen), Dama dama (jelen lopatar), Panthera spelaea (pećinski lav), Panthera pardus (leopard), Meles meles (jazavac), Castor fiber (dabar), Hystrix cristata (bodljikavo prase), Lepus europaes (zec).

Tokom glacijala deo Balkanskog poluostrva nalazio se u periglacijalnoj zoni, u uslovima pogodnim za opstanak hladnodobskih faunističkih zajednica: snežni zec, arktički leming, stepska zviždara, alpski mrmot, polarna lisica, vunasti nosorog, mamut, irvas, los.

Smolućka pećina kod Novog Pazara; iskopavanja su vođena u periodu od 1984 do 1987. godine. Ostaci se odnose na gornji pleistocen, doba srednjeg paleolita. Ovde je identifikovano 42 vrste sisara, 30 ptica, 18 herpeto faune?, 3 ribe, a dominantna vrsta bio je pećinski medved. Sreću se još dve značajne vrste kao što su pećinska hijena i džinovski jelen. Postoje vrste sa promenjenim arealom (tekunice, bodljikavo prase, hrčak, stepski skočimiš, stepska zviždara, leopard, kozorog, divokoza i snežna jarebica.

Tafonomija ovde podrazumeva složene faktore akumulacije, ako i delovanje grabljivica, sisara predatora i čoveka.Razlike između mrkog i pećinskog medveda. Pećinski medved ima:-izbočeno čelo-kraće zadnje ekstremitete-zube prilagođene biljnoj ishrani-veću telesnu masu-izumire krajem poslednjeg glacijala

Postoji još drugih lokaliteta u Srbiji sa ostacima arheofaune: Risovača, Jerinina pećina, Prekonoška pećina, Šalitrena pećina, Visoka pećina, Baranica. Potkapine: Mališina stijena, Crvena stijena, Medena stijena, Trebenački krš, Petnica.

Trlica

• paleontološki lokalitet na istoimenom brdu kod Pljevalja.• Iskopavanja vršena '88, '90, 2001.• rani srednji pleistocen• karsna šupljina zapunjena kvartarnim naslagama sa ostacima fosilnih kičmenjaka• tafonomija:kratak transport vode, tragovi zuba mesoždera, koproliti hijena

• izumrle vrste glodara, kanida, medveda, hijena, velikih mačaka (ris, lav, tigar sa sabljastim zubima), jedna vrsta slona, izumrle vrste nosoroga, konja, jelena, bizona, kaprina(nova vrsta tkz.džinovske ovce).

Smolućka pećina

• nalazi se kod Novog Pazara, iskopavanja vršena od 1984-1987, jedino sistematski istrazivano nalazišste na području jugozapadne Srbije• gornji pleistocen-srednji paleolit• fauna: 42 vrste sisara, 30 vrsta ptica, 18 vrsta herpetofaune, 3 vrste riba• dominatna vrta je pećinski medved, kao i druge izumrle vrste kao što su džinovski jelen, džinovska ovca.• vrste sa promenljivim arealom-tekunica, bodljikavo prase, hrčak, stepski skočimiš, stepska zviždara, leopard, kozorog, divokoza, snežna jarebica.• tafonomija: složeni faktori akumulacije-uzroci akumulacije složeni-stanarice, ptice grabljivice, sisari predatori, čovek• ukupno istraženo 5 slojeva-1, 2 sloj su poremećeni(pored pleistocenske još i holocenska fauna), 3-5 sloj-pleistocenska fauna sa izumrlim i vrstama sa promenjivim arealomu sloju 5 i musterijenski artefakti

Paleoekološka analiza Smolućke pećine

Jasnija ako se posmatra okolina pećine gde su bili zastupljeni različiti tipovi biotopa gde su živele različite vrste životinja.Okolinu pećine čine rečne doline, vrhovi planina sa šumama, goli planinski vrhovi, planinske livade.Oko 30 km od pećine je Pešterska visoravan u to vreme sa stepskom vegetacijom i stepskim vrstama-dž.jelen, tekunica, stepska zviždara, koje su lovile ptice grabljivice (npr.sove) a koje su plen donosile u pećinu.Pretpostavlja se da je dž.jelena u pećinu doneo čovek(nađen je samo prst).Na stenovitim padinama živele su divokoza, snežna voluharica, na livadama miševi, u šumi-jelen,itd.

Opšte odlike pleistocenske faune Srbije

pećinski medved, mesožderi (mrki medved, vuk, lisica, kuna, pećinska hijena, pećinski lav, leopard) biljojedi (mamut, nosorog, konji, divlja svinja, jelen, srna, bizon, tur, kozorog, divokoza).

Pećinski medved (Ursus spelaeus)

• dominatna vsta u pećinskim gornjopleistocenskim naslagama Evrope.• izumire krajem poslednjeg glacijala• u odnosu na mrkog medveda pećinski medved je: 1) krupniji rastom 2) razlikuje se po

izbočenom čeonom delu lobanje 3) sa kraćim zadnjim ekstremitetima 4) sa zubima specijalizovanim za biljnu ishranu

• nasuprot ranijim shvatanjima, lov na peć.medveda bio je pre izuzetak nego pravilo.

• u većini pećina u Evropi, gde su nađeni ostaci peć.medveda utvrđeno je da potiču od jedinki uginulih tokom perioda hibernacije, mladunaca koji nisu preživeli svoju prvu ili drugu zimu, ili starih, oslabljenih jedinki, a ne od ostataka plena čoveka.u Smolućkoj pećini su pronađeni mlečni zubi mladunaca, samo je jedna kost nađena sa tragovima kasapljenja

Kultura Lepenskog vira (lokaliteti Lepenski vir, Vlasac, Padina) imaju tragove psa kao jedine domaće životinje. Od lovnih vrsta čiji su tragovi vidljivi u ovoj kulturi značajna je jelen, ali ima tragova i dugih divljih vrsta: tur, divokoza, srna, divlja svinja, ris, divlja mačka, lav, medved, kuna, jazavac, vuk, lisica, zec, dabar. Ipak, najdominantniju ulogu u kulturi Lepenskog vira ima ribolov.

Na neolitskim lokalitetima: Anza, Starčevo, Divostin, Selevac, Gomolava i Opovo, javljaju se 4 vrste domaćih životinja i to: ovca, koza, goveče i svinja. Najzastupljenije je goveče, osim u Anzi. Od divljih vrsta dominiraju: jelen, divlja svinja, tur i srna.Eksploatacija govečeta primaetna je na lokalitetima: Anza, Gomolava, Divostin i to 50-60% odraslih jedinki, a pretpostavlja se eksploatacija za mužu i vuču. U Selevcu je konstatovano samo 25% odraslih, a vidljivi su tragovi eksploatacije mesa i retko za vuču. U Gomolavi se izdvajaju dve starosne grupe, podjednako zastupljene: od dve i preko dve godine starosti, a koriste se za meso i mleko. Selevac ima 25% jedinki manjih od 9 meseci, upotreba mesa. Divostin: 20% odraslih ovaca, čije je meso i mleko u upotrebi.Ovaca je bilo u Anzi i Divostinu i to 20% odraslih čije je meso korišćeno, a kozje mleko je bilo takođe u upotrebi; jasna eksploatacija mesa: 75-80% mladih jedinki. Kad je lov u pitanju, love se uglavnom odrasle jedinke, nešto više mužjaci, verovatno zbog zaštite useva. Značaj lova varira od lokaliteta do lokaliteta; u Opovu je tako prisutno 70% kostiju lovnih životinja od ukupnog njihovog broja.