HHT-EP 2014/3 125

Reuring op de RuiterswegJos De Ley

Dit is het verhaal van twee vrienden voor het leven.Boekbinder Angelo Balzarelli (1907-1996), af-

stammeling van Italiaanse immigranten, en kunstschil-der/tekenaar Jan Rijlaarsdam (1911-2007), boerenzoon uitNieuwkoop. Ze ontmoetten elkaar medio jaren twintig opde Ruitersweg in Hilversum. Angelo werkte als boekbin-dersknecht bij de lijstenmakerij en boekbinderij van Cor-nelis Dekker en Jan was in 1924 in de straat komenwonen, samen met zijn ouders en vijf jongere broers enzussen.

Op de hoek van de Kolenstraat startte grootvader Arie Rij-laarsdam een melkslijterij. Het was een ongesaneerde melk-wijk, herinnert diens kleinzoon Sjors zich. Dat hield in datmijn opa geen beperkte wijk had; hij bezorgde van, zeg maar, de

Buurtkinderen voor de lijstenmakerij/boekbinderij C. Dekker, Ruitersweg 103 (foto collectie Eddy Sülzle)

De vriendschap tussen de schilder Jan Rijlaarsdam

en boekbinder Angelo Balzarelli

Een lijstenmakerij annex boekbinderij, een ontmoetingsplaats

en een atelier waar kunstenaars in- en uitliepen. Zo stond Rui-

tersweg 103 bekend in de jaren dertig tot zestig van de vorige

eeuw. De schilder Jan Rijlaarsdam en zijn vriend Angelo Balza-

relli woonden en werkten er. Eerst samen, later met hun gezin-

nen. Vreemde eenden in de bijt, die voor nogal wat reuring in

de buurt zorgden. Zwierige kunstenaars, mooie vrouwelijke

modellen en een intieme huisbar in de schuur… Hun kinderen

nu herinneren zich vooral de voortdurende strijd om het bestaan

van hun ouders, maar ook de saamhorigheid en de gezellig-

heid. Thuis, maar ook in de buurt.

126 HHT-EP 2014/3

Soestdijkerstraatweg tot aan de Beethovenlaan. Mijn vader, dieal gewend was zijn handen uit de mouwen te steken op de boerde-rij, hielp met uitbrengen op de transportfiets.Het was niet echtJans favoriete hobby, maar ook baantjes bij een naburigebakker en hoedenwinkel bevielen hem niet. Liever gingde toen al kunstzinnige knaap buurten bij de fa. Dekker,waar het een komen en gaan was van kunstenaars. Sjors:Maar door al die baantjes heeft mijn vader wel geleerd flink aante pakken en dat is hem later als kunstenaar goed van pas geko-men. Hij heeft de lat altijd hoog gelegd.

Een ‘echte Italiaan’ Angelo Bazarelli had geen gemakkelijke jeugd. Niet langna zijn geboorte scheidden zijn ouders en kwam de jon-gen op eigen benen te staan. Mijn oma Neeltje Pendraat wasvan goede komaf en had een conservatoriumopleiding, verteltAngelo’s oudste dochter Angela Eylers-Balzarelli. Zijstamde uit een welgestelde familie die in de hoofdstad vijf molensbezat. Mijn opa, die brandstoffenhandelaar was, wilde niet deu-gen en dus trok oma Neeltje er alleen op uit. Ze haalde haar di-ploma als verpleegster en begeleidde rijke mensen op hun reizennaar Zwitserland.De jonge Angelo kwam op een internaat terecht en be-landde korte tijd later bij een nicht van zijn moeder, die

aan de Neuweg in Hilversum pension hield. Angela: Mijnvader kon goed leren en had veel vrienden. Ze gingen samen uitnaar Amsterdam. Dan deed mijn vader een lekker geurtje op vanhet merk Pompeia. Wat dat betreft was hij een échte Italiaan.An-gelo’s eerste baantjes, onder meer ook bij een bakker,waren geen succes. Het werk paste niet bij hem. Kunst zathem in de genen. Hij was heel muzikaal en kreeg op jonge leeftijdal vioolles. Oom Arie Pendraat, een broer van mijn oma, was deeerste die hem met de schilderkunst in aanraking bracht. Hij namzijn neefje al vroeg mee naar het Rijksmuseum.Het is dan ook niet verwonderlijk dat Angelo bij de lijs-tenmakerij/boekbinderij van Cornelis Dekker helemaaltot zijn recht kwam. Hij bekwaamde zich steeds meer inzijn vak en nadat ‘Baas’ Dekker in 1926 overleed, werd hijcompagnon van de weduwe Gerritje Dekker-Rebel, ennog weer later vroeg zij hem of hij de zaak wilde overne-men. Na het overlijden van Cornelis Dekker vonden enigeverschuivingen plaats op de Ruitersweg. Drukkerij Ericaop nr. 105, in bezit van Dekker en diens compagnonKammeraat, werd in 1930 door de weduwe verkocht aandrukker H. van Wagtendonk. De weduwe Dekker vertrokniet lang daarna met haar kinderen naar familie in Bus-sum en Angelo ging in het winkelhuis op nr. 103 wonen.

Lijstenmaker/boekbinder C. Dekker, voormalig werkgevervan Angelo Balzarelli (foto archief Angela Balzarelli)

Jan op jeugdige leeftijd bij de Kei in Hilversum(foto fam. Rijlaarsdam)

HHT-EP 2014/3 127

Achter het huis was een grote houten werkplaats, waarlijsten werden gemaakt en boeken gebonden en waar dekunstenaars in- en uitliepen.

Angelo ziet het talentJan Rijlaarsdam woonde met zijn ouders op Ruitersweg64, schuin aan de overkant. Zoon Sjors: Mijn vader tekendeal van jongs af aan, ook toen hij nog in Nieuwkoop op de boer-derij woonde. In het atelier van Balzarelli maakte hij kennis methet werk van de schilders die er klant waren en knoopte een praatjemet ze aan. Al gauw verrichtte de kunstzinnige knaap wathand- en spandiensten voor de zaak. Intussen ging hijmet de fiets op pad, naar Kortenhoef bijvoorbeeld, om erte schetsen en andere kunstenaars te ontmoeten. Jan hadastma en melkbussen rondbrengen was niks voor hem, aldus An-gela Balzarelli. Hoe het ook zij, de beide jonge mannen raakten steedsmeer bevriend. In 1932 bood Angelo zijn jongere kame-raad zelfs aan bij hem in te trekken. Angela: Jan had daarwel oren naar. Hij was de oudste van vijf kinderen en ik denk dathet een uitkomst was dat hij weg kon uit dat grote gezin. In die tijdheeft Jan een foto van mijn vader gemaakt, toen die voor de graphet nieuwe bed van zijn vriend uittestte. Hij heeft toen ook een por-

tret van mijn vader geschilderd.Angelo stimuleerde zijn vriend steeds meer om er op uitte trekken. Hij zag het talent van Jan en gaf hem ook de ruimteom zich verder te ontwikkelen. De deal was dat Jan ’s ochtends inde zaak zou helpen en ’s middags de deur uit zou gaan om te teke-nen. Hij heeft in die tijd onder meer een prachtig uitgewerkte schetsgemaakt van de Dom in Utrecht en veel tekeningen in Amsterdam.Van die afspraak kwam niet veel terecht, Jan deed nietsliever dan tekenen en schilderen in de vrije natuur. Hetwoonwagenkamp langs de Beresteinseweg bij de StenenBrug was een van zijn geliefde locaties.In 1928 maakte Jan op instigatie van Balzarelli zijn eerstebuitenlandse reis, op de fiets naar Brugge. Daar werktede Hilversumse schilder Versteeg, die tekenleraar was aande Rijkskweekschool. Hij moedigde zijn jongere vakge-noot aan. Samen bezochten ze Antwerpen en zo raaktenJans tekenmappen almaar voller. In Amsterdam maakteRijlaarsdam kennis met de kunstschilder Jan Korthals(1916-1972), die een leerling was van Marie Henri Mac-Kenzie (1878-1961). ‘Rie’ MacKenzie, die op zijn beurtleerling was van Breitner, kwam in 1931 in Hilversumwonen en heeft Jan meermaals adviezen gegeven voorzijn werk. Hoewel hij Rijlaarsdam nooit officieel les heeft

‘Italiaan’ Angelo (midden) met zijn vrienden Gijs Smallen-burg en Albert Eekhoorn (foto archief Angela Balzarelli)

Angelo met zijn oom Arie Pendraat, broer van zijn moeder,Hilversum 1926. De oom die hem de liefde voor de kunstbijbracht (foto archief Angela Balzarelli)

128 HHT-EP 2014/3

gegeven, wordt hij vaak wel zijn leermeester genoemd.Met Korthals raakte Jan goed bevriend. Ze steunden enbeïnvloedden elkaar en regelmatig trokken ze er samenop uit om te tekenen en te schilderen. Jan Korthals en zijnvrouw Truus waren graag geziene gasten op de Ruiters-weg. Truus stond ook model.

Ruil voor een paar sokkenMaar een vetpot was het allemaal niet. Zo is bekend datJan Rijlaarsdam eens twee tekeningen geruild heeft tegeneen paar sokken en kousen op de markt in Hilversum.Handelaar Petrus was een liefhebber van kunst en hij ac-cepteerde wel vaker kunstwerken als tegenprestatie voorzijn koopwaar. Jans tekeningen ‘Langs de Vaart’, gemaaktin ‘s-Graveland en ‘Visscherstraat’ gemaakt in Huizenverwisselden op die manier van eigenaar. Kunstrestaura-teur Nora van Veer-Curpan is in bezit van twee aquarellenvan Rijlaarsdam, die hij in die magere periode tegen vijfbakkerskwasten heeft geruild met zijn vriend, de Hilver-sumse kunstschilder Roel Wildeboer (1902-1989).Bij gebrek aan linnen of paneeltjes werkte Jan op alles watlos- en vastzat. Reclameborden, jutezakken, het voldeedallemaal. Achterop een huldebord aan een ‘koperenbruidspaar 1926-1938’ schilderde hij een straattafereel eneen suikerzak werd gebruikt voor een intiem tafereeltje

van een moeder met kinderwagen. Als het resultaat hemniet beviel, gooide hij zijn werk zonder meer weg. Angeloviste het op, zaagde het mooiste stuk eruit en vroeg zijnvriend om een handtekening. Zo bleef menig vroeg werkvan Rijlaarsdam bewaard. De klantvriendelijke instelling van de oude baas Dekkerbleef bij Jan en Angelo gewaarborgd. En die kon ver gaan.Zo kwam er ooit iemand in de zaak, die een schilderij meteen hond en een vlinder wilde laten schoonmaken. Bal-zarelli poetste zo goed dat de halve hond verdween. Maargeen nood, Jan schilderde hem er zo weer bij! Alleen An-gelo zág het: de hond hapte niet meer naar de vlindermaar keek de andere kant op. De klanten gaven echtergeen kik. In politiek opzicht waren Jan en Angelo links geörien-teerd. Angela: Mijn vader was communistisch gezind en hij hadeen abonnement op De Waarheid. Dat was wel vóórdat het schrik-bewind van Stalin bekend werd. Zo kon het gebeuren dat debevlogen Balzarelli op 24 december 1949 een advertentiein ‘zijn lijfblad’ liet opnemen, waarin hij (net als vele an-dere lezers overigens) kameraad Stalin feliciteerde metdiens zeventigste verjaardag en hem tevens bedankte‘voor zijn enorme strijd voor een betere wereld’. Jan wasop zijn manier sociaal bewogen. Medio jaren dertig namhij samen met de Hilversumse architect Job van Epen zit-ting in het comité Hulp aan Spanje, dat geld en hulpgoe-deren leverde aan de Nederlandse vrijwilligers in deSpaanse Burgeroorlog.

Billijk en RazendsnelIntussen was Jan lid geworden van Vereniging voor Beel-dende Kunstenaars (VBK) in Hilversum en de Onafhan-kelijken in Amsterdam. Zijn werk begon op te vallen en in1938 kreeg hij zijn eerste solo-expositie in de galerie vanWillem Brok in Hilversum. In die periode schilderde hijveel in grijze en bruine tinten, mensen aan de zelfkant

Balzarelli en de weduwe Dekker in de werkplaats,linksachter dochter Dekker. (foto familie Rijlaarsdam)

De schilder Marie Henri MacKenzie gaf Rijlaarsdam in zijn be-ginjaren advies. (particuliere collectie)

van het leven, in de stijl van Breitner en Käthe Kollwitz,voor wie hij grote bewondering had. Al die tijd bleef Rijlaarsdam zijn vriend Angelo trouw, zozeer zelfs dat hij officieel zijn intrede deed in de zaak. Inhet telefoonboek van Hilversum van 1940 staat een ad-vertentie van Lijstenmakerij en Boekbinderij ‘Fa. B.&R’.Maar hoewel zij zichzelf gekscherend Billijk en Razend-snel noemden, was het initiatief geen lang leven bescho-ren. De oorlog had inmiddels zijn intrede gedaan, metalle gevolgen van dien. Ik kan mij voorstellen dat er in de oor-log geen handel zat in dat spul, zegt Sjors licht gnuivend. Diehouten lijsten zijn vast allemaal in de kachel verdwenen.In die magere jaren was er ook een constante strijd wie delichtmeter in huis zou vullen. De vrienden zaten in hetdonker op elkaar te wachten wie het eerste met eenmuntje kwam aanzetten. Meestal was Jan degene die zichgewonnen gaf, waarop Angelo dan handenwrijvend ‘Ha,ik heb je!’ zei. Enig licht in de duisternis voor Jan was deprijs die hij in 1941 in de wacht sleepte bij een tekenwed-strijd van Consthuijs St Joris in Amersfoort. Met dat geldkon hij schilderspullen kopen en les nemen bij A.G.

Hulshoff Pol, die hij uit de winkel kende. In het adres-boek van Hilversum staat hij vanaf die tijd vermeld als‘kunstschilder’. Net als zijn vriend Jan Korthals, die totdan bij de Amsterdamse politie had gewerkt, koos hij of-ficieel voor dat beroep. Van de gemeente Hilversum kreegRijlaarsdam de opdracht om huizen die gesloopt zoudenworden in kaart te brengen en dat leverde wat geld op. Maar veel was het niet. De vrienden verzonnen allerlei listen om het hoofd bovenwater te houden. Angela Balzarelli: Je had destijds een mo-

HHT-EP 2014/3 129

Jan Rijlaarsdam, De werkplaats, aquarel 20x27 cm. (foto familie Rijlaarsdam)

Uit: Telefoonboek Hilversum, 1940

130 HHT-EP 2014/3

derne interieurzaak in de Havenstraat. Daar hadden mijn vaderen Jan een rol vloeipapier gespot waar ze wel wat in zagen. Ze wil-den er sigarettenvloeitjes van maken, die toen schaars waren. Dewinkelier wilde wel ruilen voor een schilderij. Hij wist dat hetduo een behoorlijke collectie kunst in huis had, omdatde klanten wel eens hun schuld aflosten met een zelfge-maakt kunstwerk. Mijn vader zei dat hij alles mocht kiezen be-halve dat ene schilderij; het was een Ritsema. Maar de winkelierwilde juist dát schilderij hebben, het was een beetje pesterig. Toenheeft Jan het op een nacht gekopieerd. Het was nauwelijks droogtoen het de lijst inging. Maar de eigenaar van de zaak had niksin de gaten!Tijdens de oorlog was er ook een onderduiker in huis, dejoodse architect Max Pool (1913-1943), architect van dePalmkazerne in Bussum en de Luchtmachtschool inSoesterberg. Angela: Hij verveelde zich, want hij kon niks uit-voeren, dus maakte hij maquettes. Die waren prachtig. Als er weleens een Duitser in de zaak kwam schrok mijn vader zich een on-

geluk. Ook waren er soms razzia’s in de straat, maar het liep al-tijd goed af. Aan het eind van de oorlog is Max gevlucht, maar hijis bij de Zwitserse grens neergeschoten.

Fokje betreedt het toneelHet was de tijd waarin Fokje Arons haar entree maaktein het leven van Jan Rijlaarsdam. Ze woonde aanvanke-lijk onderaan de Ruitersweg op nummer 22, en kwameveneens uit een kinderrijk gezin, vier jongens en tweemeisjes. Haar vader Herman Arons, een meubelbeklederuit Vlagtwedde (Gr.) was in 1927 met vrouw en kroostnaar Hilversum verhuisd. Fokje was een bijzonder mooievrouw, ze zag er altijd goed uit, aldus Angela met een zweemvan heimwee in haar stem. In 1942 trouwden ze en de be-vriende kunstschilder Jan den Hengst, eigenaar van bloe-menzaak Corona in de Langestraat, verzorgde hetbruidsboeket. Fokje werd niet alleen Jans favorietemodel, maar ook moeder van zijn kinderen Sjors (1943)

Jan met melkbus in de Kerkstraat, ca. 1932. (foto fam. Rijlaarsdam)

HHT-EP 2014/3 131

en Rob (1944). Balzarelli toonde zich opnieuw een ware vriend. Hijbood het jonge paar zijn eigen woonruimte aan en ver-kaste zelf, onbaatzuchtig als hij was, naar de zolder vande werkplaats achter het huis. Een jaar daarna trouwdeAngelo met Hendrika Calis en weer kwam Jan denHengst met het bruidsboeket op de proppen. DochterAngela: Mijn vader heeft mijn moeder in de oorlog in Laren lerenkennen. Ze had als boerenmeisje in Laren model gestaan voorschilders, voor een dubbeltje per dag. Mijn ouders zijn tot 1961boven de werkplaats achter blijven wonen. Mijn zusje Elly en ikhebben er onze jeugd doorgebracht. Het was er best leuk en artis-tiek ingericht, mijn moeder had smaak. Het kon er overigens welijskoud zijn.Angela Balzarelli meldt niet zonder trots dat haar vadereen ‘kei’ was in het boekbinden met ribben, het zogehe-ten Frans bindwerk. Hij was altijd aan het binden, zelfs ‘s avonds thuis nog, steevast met de radio erbij! Ook kon hijprachtige kroonlijsten maken voor schilderijen en ge-marmerd papier maken. Rijlaarsdam-kenner Nora vander Veer-Curpan onderschrijft dit. Ik heb zelf boekbindcur-

Jan Rijlaarsdam, geschilderd portret van zijnvriend Angelo Balzarelli. (foto familie Balzarelli)

Hilversums woonwagenkamp, gemengde techniek. Volgens Sjors Rijlaarsdam was de plek waar zijn vader schetste veelal aanhet eind van het Hilversumse talud, begin Beresteinseweg.

132 HHT-EP 2014/3

sussen gevolgd en weet dat hij bekend was tot ver buiten de regio.Hij is meester-boekbinder geworden, de hoogste onderscheiding inhet ambacht. Klanten, onder wie veel notabelen, kwamen uit Am-sterdam, Haarlem en Den Haag. Kunstschilder en taxateur Toon Wildeboer, die van 1953tot 1955 bij Balzarelli in de leer is geweest, vertelt dat zijnleermeester marmerpapier maakte op de ouderwetse ma-nier. Zijn precisie was niet te evenaren. Balzarelli gebruikte hetmarmerpapier voor het restaureren van boeken, Staten-bijbels bijvoorbeeld, die hij ook inbond. Dat binden in leermet ribben op de rug kon hij zowel op de Engelse manier als deFranse wijze, die speelser is. Balzarelli beheerste alle technieken, hijwas een totaalkunstenaar. Toch was hij een bescheiden mens, hij pochte nooit. ‘Een mens moettoch vreten’, zei hij dan.

Werk van haar broerVoor Angela staat als een paal boven water dat Fokje de-gene was die gezorgd heeft dat Jans werk in bredere kring

Jan Korthals, zelfportret. (particuliere collectie)

Truus Korthals geportretteerd door haar man. (particuliere collectie)

HHT-EP 2014/3 133

bekend werd. Ze kon goed met mannen overweg. Als hetechtpaar naar Amsterdam ging om schilderijen te verko-pen, was het Fokje die bij de kunsthandelaars naar bin-nen stapte om ‘werk van haar broer’ te verkopen. BijKunsthandel Roelofs en Kock in de Amsterdamse Kal-verstraat kon ze op die manier veel kwijt.Hoewel Fokje en Hendrika niet zo veel met elkaar op-hadden, bleef de vriendschap tussen Rijlaarsdam en Bal-zarelli intact. Het duo was vaste gast bij café Jansma op deGroest, hoek Spoorstraat, waar ze samen met Jan denHengst biljartten. Omdat de vrienden niet genoeg con-sumeerden – er was altijd geldnood – wilde de kasteleinnog wel eens mopperen. Waarop Jan dan schoorvoetendéén portie kaas bestelde. Bij eigenaar Holt van de gelijk-namige herenkledingzaak in de Kerkstraat werd weke-lijks bridge gespeeld. In de woonkamer hing naar verluidteen aantal stillevens van Jan, die hij in zijn begintijd ge-maakt had. Hoewel Rijlaarsdam er zelf afstand van hadgenomen, was de winkelier er verzot op. Hij zou de schil-der aan kleding hebben geholpen in ruil voor diverse wer-ken voor hemzelf en zijn familie.Na de oorlog exposeerde Jan Rijlaarsdam voornamelijkin het Gooi. Zijn werk was te zien in galerieën in Blari-cum, Bussum en Hilversum, maar vooral ook in hotel

Jan Rijlaarsdam, aquarel van zijn vriend Roel Wildeboer.(particuliere collectie)

‘Langs de vaart’ (‘s-Graveland), een van de twee tekeningen die Rijlaarsdam in 1935 op de markt in Hilversum ruilde tegen eenpaar sokken. (particuliere collectie)

134 HHT-EP 2014/3

Hamdorff in Laren. Hij trok er nog steeds op uit om teschilderen, maar zocht meer inspiratie in het buitenland.Regelmatig ging hij (en ook Jan den Hengst) mee met JanKorthals, die een Volkswagenbusje bezat. Bekend zijn debijna abstracte monumentale huizenblokken in Parijs,steeds soberder van kleur, en de verlaten dorpen innoord-Spanje, zinderend in de zon. Weer later schilderdehij het Spaanse platteland in het felle harde licht. Het werkwerd niet altijd door iedereen gewaardeerd of begrepen, dat kwammede door de sombere toets. Om toch geld te verdienen schilderdeJan bloemenmeisjes, die veelkleurig van toon waren, aldus An-gela. Het is een aparte categorie in zijn werk, die nog steeds erg intrek is. Overigens deden veel collega’s er wat bij, om rond te komen.Zo illustreerde Jan Korthals op niet onverdienstelijke wijze kalen-ders.

In het kattenbakkieDe kinderen groeiden samen op. Vooral de band tussenAngela Balzarelli en Rob en Sjors Rijlaarsdam was sterk.Sjors: Angela kwam veel bij ons over de vloer. Ze ging met onsmee kamperen, onder meer in de Ardennen of Frankrijk. We trok-ken er met de Volkswagen Kever op uit. Wij zaten met Angela ach-

terin, op de dekens of in het kattenbakkie boven de motor. An-gela: Het huwelijk van mijn ouders was geen succes. Mijn moe-der, die uit een traditioneel katholiek erfgooiersgezin kwam mettien kinderen, heeft zich nooit echt thuis gevoeld in de bohémien-wereld van mijn vader. Ze was vaak uithuizig en omdat mijnvader altijd aan het werk was, hing ik als kleuter veel op straatrond. Fokje heeft zich over mij ontfermd als een tweede moeder. Zeheeft me later ook leren naaien. Intussen raakte de fijnbe-snaarde Angela ook geïnspireerd door het werk van Jan.Ze bezocht exposities met hem en ging zelf met pen enpapier aan de slag. Mijn vader wilde absoluut dat ik ermeedoorging. Maar ik zag uiteindelijk toch meer in ballet.Angelo’sdochter werd professioneel danseres en richtte ballet-scholen op in Amersfoort en Loosdrecht.Als Angela terugdenkt aan het leven op de Ruitersweg inde jaren vijftig gaan haar ogen zacht glanzen. Met namede saamhorigheid in de buurt is haar bijgebleven. Jekwam bij elkaar over huis en er werd wederzijds op de kinderengepast. Aan de overzijde woonde aannemer Van Mourik. Zijndochter Gerda was vroedvrouw; die heeft mijn zusje Els gehaaldin 1950, en later mijn eigen twee kinderen. Het was ook eenleuke straat om te zien, weet Angela nog. Hij liep een beetje

Sepiatekening van boerderij aan het Langgewenst, door Jan Rijlaarsdam gemaakt in opdracht van de gemeente Hilversum(Wij in Hilversum, februari 1959)

HHT-EP 2014/3 135

bol, met keitjes en schuine gele stoepen. Voor nummer 103 waseen kleine inham, daar paste Fokjes Volkswagen precies in.

Heimelijk sloopwerkSjors, die nog steeds op 103 woont en tot zijn pensioeneen smederij had in oud-Hollandse verlichting, weet nogprecies hoe zijn vader op een gegeven moment de wandtussen de twee slaapkamers boven heeft doorgebroken.We gingen boven wonen, want pa gebruikte de winkelruimte alsschildersatelier. Een woonkamer met vrouw en kinderen in- enuitlopend, grenzend aan een atelier, was natuurlijk geen doen!Het sloopwerk moest stiekem gebeuren, want huurbaas Kuijperwoonde pal naast ons op 101 en die mocht het niet weten. In hetinterview dat Jan thuis gaf aan Het Vrije Volk (13-8-1949)staat dat die woonkamer is ingericht …met de smaak vaneen levenskunstenaar, die weet te improviseren, die met het wei-nige dat hij heeft wonderen kan doen. Er hangen veel schilderijenaan de wanden. Grijzige doeken en aquarellen, stadsgezichten enkroegscenes.Achter de interviewer hangt …iets groots, lichteren fleuriger, een kolossaal fabriekscomplex met op de voorgrond

Jan Rijlaarsdam. Fokje in Amsterdam, houtskool met pastelkrijt, 38 x 55 cm. (foto familie Rijlaarsdam)

Trouwfoto Jan en Fokje. Rechts de ouders van de bruide-gom, links van Jan de moeder van Fokje, uiterst links haarvader, op de voorgrond haar broers. Rechts achter Jan staatAngelo, rechts achter hem zijn vrouw Hendrika Calis. De fotois gemaakt in 1943, in de Chrysantenstraat. (foto archief An-gela Balzarelli)

136 HHT-EP 2014/3

wriemelende mensjes. Over de tafel ‘n oude kelim, geen kostbaarstuk, maar weldadig door zijn warme tinten.Ook Han van Wagtendonk, wiens vader in 1930 drukke-rij Erica op nummer 105 van de weduwe Dekker had over-genomen, heeft nostalgische gevoelens over deRuitersweg. Jans zus Corrie was vaste oppas voor mij en mijntweelingbroer Jan. Ze ging zelfs met ons mee op vakantie naarKatwijk. Bij Aad, een broer van Jan, heb ik jarenlang in de klasgezeten op de Rehobothschool aan de Neuweg.Nadat Van Wag-tendonk sr. zijn drukkerij had verplaatst naar nummer75, waar hij ook ging wonen, bleef er contact bestaantussen drukkerij Erica en boekbinder Balzarelli. Ik moester wel eens boekjes bezorgen, die oom Anton voor Van Wagten-donk had gebonden, zegt Sjors, die de boezemvriend vanzijn vader nu eens ‘oom Anton’, dan weer vertederd ‘deouwe Bals’ noemt.Toon Wildeboer kan over zijn voormalige patroon nietsdan goeds vertellen. Mijn vader was kunstschilder, maar daarverdiende je niks mee in die tijd, dus moest ik maar een serieusvak leren. Bij Bals kwam ik in een warm bad terecht. Hij was nietalleen een prima vakman, maar ook een humorvol en aimabelmens. Ik zag hem als een tweede vader. Als hij zelf nog weleens wat inbindt, vraagt Toon zijn oude leermeester dik-wijls in gedachten om raad. Hij restaureerde niet alleen Sta-tenbijbels maar had ook de muziekbibliotheek van de NOS inonderhoud en de vakbibliotheek van Philips. Onder zijn handenwerden de boeken stuk voor stuk kunstwerkjes.

Dramatisch keerpuntIn 1958 werd alles anders. De toen 33-jarige Fokje, die alenige tijd ziek was, overleed vrij plotseling. Angela wasgetuige van het dramatische keerpunt in het leven van Janen zijn zoons, jonge jongens nog. Vlak voor haar dood heeftFokje geleerd voor schoonheidsspecialiste. Ik denk dat ze zich opde een of andere wijze nog wilde manifesteren. Angela is haarnog steeds dankbaar. Ik bewonderde haar. Ze was echt artis-tiek, ze kon ook goed fotograferen. Weduwnaar Jan bleef on-

troostbaar achter. In die moeilijke tijd, toen hij alleenvoor de opvoeding van de kinderen stond en er ookbrood op de plank moest komen, ging hij eens met dejongens naar Duitsland om een potentiële klant te be-zoeken. Toen de verkoop niet doorging, moest hij nood-gedwongen tekeningen maken en verkopen om aan etente komen en de terugreis te kunnen betalen. Het was eenvervelende ervaring in een land, waar Jan toch al niet zograag vertoefde.Intussen probeerde Angelo Balzarelli zo goed en zokwaad als het ging de lijstenmakerij/boekbinderij gaandete houden. Mijn vader was geen echte ondernemer en aan boek-houden had hij een hekel, onthult zijn dochter, die haarvader meermaals zuchtend bij het kasboek aantrof. Hijlag ook altijd in de clinch met de belastingdienst. Tegen haarechtgenoot, de Loosdrechtse architect Nic. Eylers, zei hijeens dat je van nota’s en bonnetjes strakke rolletjesmoest maken . Dan hielden belastingambtenaren decontrole aan huis gauw voor gezien! Een aantal van dierolletjes ligt nog steeds bij Angela thuis. Ze kan ze nietwegdoen.Na de geboorte van hun tweede dochter, verhuisden deBalzarelli’s in 1961 naar de Rozenstraat. Ik denk dat de ge-meente er een stokje voor heeft gestoken, meent Sjors. Dat wonenin een schuur was natuurlijk niet geoorloofd. Angela bekijkt dezaak een tikkeltje anders: Mijn moeder was het gewoon zat.Ik geloof dat ze eindelijk eens in een écht huis wilde wonen!De houten werkplaats die Angelo achterliet werd Jansatelier en de zolder werd verbouwd tot gezellige werk- enverblijfsruimte. Er kwam zelfs een bar in. Sjors: Alles wasvan sloophout gemaakt en donkerbruin gebeitst. Het kierde en het

Angela Balzarelli. (foto Jos De Ley)

Toon Wildeboer, in de jaren vijftig leerling bij Balzarelli.(particuliere collectie)

HHT-EP 2014/3 137

was er vaak nat. Dat laatste belette Jan en later ook zijnzoons en Angela niet om er regelmatig vrienden te ont-vangen en feestjes te houden. Sjors: Er kwamen vriendenvan pa die hij uit Hamdorff of Het Bonte Paard in Laren kende,zoals de schilder Jaap Hofman, die ook schipper was, Peter Zon-dervan en Bertus de Leeuw. Monumentaal-kunstenaar jhr.Jan van Holthe en zijn vrouw Marja waren innig bevriendmet Jan en Fokje, weet Angela. Evenals de fotografe MarthaKatz en haar echtgenoot Joop de Groot, die in de Spaanse Burger-oorlog heeft gevochten. Terwijl zijn zoons op de lagere school zaten bij Duo De-cimo aan de Vaartweg, werd Jan Rijlaarsdam steeds be-kender. Zijn werk werd zelfs geëxposeerd in Chicago,New York en San Francisco. Een jaar nadat hij was her-trouwd met de 54-jarige Annie Braat, keerde Jan nog eenkeer terug naar ‘af ’: in 1966 exposeerde hij in de nieuweSjors Rijlaarsdam voor het pand Ruitersweg 103.

(foto Jannie de Groot)

Schets van de bar op zolder van de werkplaats, die Rijlaarsdam in de jaren zestig zelf inrichtte. (foto Nora van der Veer)

Frits Seb. Neuman, Jan Rijlaarsdam, Enschede z.j. Nora van der Veer, Jan Rijlaarsdam en zijn vrienden, periode 1930-1960, De Kunstkliniek (eigen beheer), 2006E.R. van der Veer-Curpan, Jan Rijlaarsdam (1911-2007), …een veel-belovend jong talentPia van Wijnbergen, Jan Rijlaarsdam, buitenbeentje in het Gooi, schil-der van de zelfkant, in: Catalogus bij de tentoonstelling ‘Een schil-derij moet zeggingskracht hebben, de kleur is ondergeschikt’,georganiseerd door de Stichting Kunst aan de Dijk, Kortenhoef 14juni t/m 6 juli 2014

Geraadpleegde l i teratuur

138 HHT-EP 2014/3

kunstzaal van Dekker & Van der Vegt in Bussum. Hetjonge onervaren knechtje dat kunstwerken mocht helpeninlijsten, was een alom erkend en zelfbewuste kunste-naar geworden.

Het doek valtHet kon niet uitblijven. Na jarenlange huwelijkse strub-belingen scheidden Angelo en zijn vrouw in 1967,waarna Hendrika Calis nog een keer hertrouwde. Jan enAnnie bleven tot 1971 in de Ruitersweg wonen om tenslotte naar Spakenburg te verhuizen. Rob en Sjors bleven alleen achter in het ouderlijk huis,dat zij gebroederlijk deelden tot Rob in 1980 naar deJ.H.B. Koekkoekstraat vertrok. Angelo beleefde nog en-kele gelukkige jaren met de weduwe Cornelia Meerbeek-Hagedoorn, tot zij stierf in 1979. Hijzelf overleed in 1996,op 89-jarige leeftijd. Zijn vriend Jan Rijlaarsdam overleefde hem elf jaar. Hijbereikte de respectabele leeftijd van 95 jaar en heeft totver in zijn tachtiger jaren geschilderd.Rond de eeuwwisseling sloopte Sjors de historische

werkplaats achter zijn huis. Het kon niet anders, de boel zaktein elkaar.Het woonhuis aan de Ruitersweg, dat inmiddelszijn eigendom is, liet hij vrijwel ongewijzigd. Hij woontboven, tussen een paar schilderijen en vele kleine inge-lijste tekeningen van zijn vader. Kerstkaarten zijn het, diestuurde hij elk jaar aan zijn vrienden. Eigenlijk hield hij het meestvan tekenen. Met zijn eigen werk is Sjors allang opgehou-den. Al dat gemartel met ijzer is voorbij, zegt hij met eenglimlach. Alleen de winkelruit aan de straatkant van devoormalige lijstenmakerij/boekbinderij heeft hij latenvervangen door drie ramen. Het was me daar veel te koud.

Jan in zijn atelier (schuur), 1965 (foto fam. Rijlaarsdam)

Ruitersweg , huidige situatie. Nummer 103 is in het midden.De vier huizenblokken aan de Ruitersweg 93-115 zijn ont-worpen door architect D. Kuiper. (foto Jannie de Groot)