recenzja rozprawy doktorskiej -...
TRANSCRIPT
1
Dr hab. Wojciech Giza Kraków, 06. 01. 2018 r.
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych
Katedra Historii Myśli Ekonomicznej
ul. Rakowicka 27
31-510 Kraków
Recenzja rozprawy doktorskiej
mgr Bartosza Totlebena
pt. Ekonomiczne i polityczne uwarunkowania upadłości państwa -
przygotowanej pod kierunkiem naukowym
Promotor dr hab. Katarzyny Szarzec, prof. nadzw. UEP
I) Podstawa opracowania recenzji
Podstawą formalną recenzji jest pismo: V/DWZ - 143a/2017 podpisane przez Panią
dr hab. Kamillę Marchewkę - Bartkowiak, prof. nadzw. UEP, Dziekana Wydziału Ekonomii
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, z dnia 6 grudnia 2017 r.
Celem recenzji jest stwierdzenie, czy przedłożona rozprawa doktorska spełnia
wymogi określone artykułem 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach
naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2016,
poz. 882 z późn. zm.).
Przedstawiona do recenzji dysertacja liczy 209 stron. W części merytorycznej
obejmuje wstęp, cztery rozdziały, zakończenie, dwa aneksy, bibliografię liczącą 240
pozycji oraz stosowne spisy i załączniki.
W recenzji przyjęto następujące kryteria oceny: uzasadnienie wyboru tematu i
problematyki badawczej, poprawność formułowania celów i hipotez, ocena struktury
rozprawy i jej zawartości merytorycznej, uwagi formalne oraz wynikającą z wyżej
sformułowanych kryteriów ostateczną konkluzję.
II) Wybór tematu i określenie problematyki badawczej
Oceniając trafność wyboru tematu dysertacji należy podkreślić, że Doktorant
dostrzegł niezwykle istotny problem badawczy, który warto jest analizować zarówno w
wymiarze teoretycznym jak i empirycznym. Samo określenie "państwo upadłe" pojawiło
2
się dopiero w latach 90. XX w. a więc w okresie, w którym na gruzach realnego socjalizmu
rozgorzały na nowo dyskusje dotyczące struktur instytucjonalnych państwa. Wbrew
nadmiernie optymistycznej tezie F. Fukuyamy o końcu historii1, z postzimowojennego
dyskursu nie wyłonił się jeden uniwersalny model państwa, gwarantujący stabilność w
wymiarze zarówno ekonomicznym jak i politycznym. W dyskursie naukowym pojawiły się
alternatywne modele ustrojowe w większym lub mniejszym stopniu sprzyjające
rozwojowi społeczno - gospodarczemu i wieloaspektowo rozumianej stabilności systemu.
O trafności wyboru tematu świadczy również fakt, iż wbrew pozorom, upadłość państwa
nie jest zjawiskiem marginalnym. Doktorant zwrócił uwagę, że "według danych organizacji
Fund for Peace w 2015 r. 34 kraje (na 178 sklasyfikowanych) były uznane jako upadłe
bądź wysoce zagrożone upadłością. Stanowiły one niecałe 20% wszystkich ocenianych
państw" (s. 6).
Należy również podkreślić wyzwania związane z realizacją danej dysertacji.
Pierwsze, z którym musiał zmierzyć się mgr Bartosz Totleben, polegało na konieczności
rozstrzygnięć o charakterze semantycznym w zakresie pojęć umożliwiających adekwatny
opis procesu upadłości państw. Doktorant jest świadom, czemu dał wyraz we wstępie
swojej dysertacji, nieostrości pojęcia jakim jest "upadłość państw". Nie jest ona jedynie
makroekonomiczną kalką mikroekonomicznej upadłości konsumenta. W przeciwieństwie
do upadłości konsumenta, upadłość państwa jest pojęciem nieostrym wymagającym
głębszej refleksji o charakterze metodologicznym a zwłaszcza zastosowania
wielowymiarowego kryterium pozwalającego na dokonanie opisu tego procesu.
Drugie wyzwanie badawcze wiązało się z elementem interdyscyplinarności
badanego zagadnienia. Doktorant uwzględnił zarówno uwarunkowania ekonomiczne jak i
polityczne. Pociągnęło to za sobą konieczność połączenia perspektywy ekonomisty i
politologa w procesie analizy podjętego problemu badawczego. Złożony proces upadłości
państw wymaga zatem interdyscyplinarnego podejścia, które zaproponował Doktorant.
Trzecie wyzwanie, z jakim mierzył się mgr Bartosz Totleben, dotyczy wymiaru
empirycznego. W dysertacji nie ograniczono się jedynie do określenia istoty procesu
upadłości państw i jego determinant, ale również zaprezentowano analizę czynników
prowadzących do upadłości państw wykorzystując do tego metody statystyczne i
ekonometryczne. Doktorant postanowił określić, w jakim stopniu zidentyfikowane
determinanty zwiększają prawdopodobieństwo dezintegracji systemu społeczno -
gospodarczego, którego finalnym efektem jest upadłość państwa. W wymiarze czasowym,
analizą empiryczną objęto lata 1960 - 2015, natomiast w wymiarze przestrzennym
uwzględniono 77 państw (s. 8).
1 F. Fukuyama, The End of History?, "The National Interest", 1989, No. 16 (Summer), s. 3-18.
3
III) Cele pracy i hipotezy badawcze
Zarówno cele jak i hipotezy badawcze zostały jednoznacznie sformułowane i
przedstawione we wstępie rozprawy. W ramach celu głównego Doktorant podjął "(...)
próbę wypełnienia luki badawczej w analizach upadłości państwa" (s. 7). Tak
sformułowanemu celowi głównemu przyporządkowano trzy cele szczegółowe polegające
na (s. 8):
1) identyfikacji zespołu cech charakterystycznych dla państw upadłych,
2) dokonaniu autorskiej klasyfikacji czynników determinujących upadłość państwa,
3) wyznaczeniu współzależności pomiędzy zidentyfikowanymi czynnikami a
prawdopodobieństwem upadłości państw.
Zarówno cel główny, jak i cele szczegółowe zostały właściwie określone. Cele
szczegółowe są względem siebie rozłączne, odnosząc się jednocześnie do trzech
płaszczyzn badawczych obecnych w dysertacji doktorskiej. Realizacja pierwszego z nich
polega na uchwyceniu i opisaniu zjawiska jakim jest upadłość państwa poprzez próbę
specyfikacji cech powodujących ów proces (analiza tego aspektu ma wymiar ontologiczny
– dotyczy tego co jest). Realizacja drugiego celu pociąga za sobą konieczność dokonania
rozstrzygnięć o charakterze metodologicznym związanych z opracowaniem klasyfikacji
zidentyfikowanych determinant upadłości państw. Realizacja trzeciego celu, w mojej
ocenie najbardziej ambitnego i wartościowego poznawczo, wymaga zrozumienia
mechanizmu prowadzącego do upadłości państwa poprzez empiryczną analizę relacji
pomiędzy determinantami owego procesu.
Realizując wyżej wymienione cele mgr Bartosz Totleben sformułował trzy
następujące hipotezy badawcze:
H1: Czynniki ekonomiczne i polityczne determinują zagrożenie państwa upadłością.
H2: Prawdopodobieństwo upadłości państwa maleje wraz z poprawą sytuacji
ekonomicznej.
H3: Prawdopodobieństwo upadłości państwa jest niższe w krajach demokratycznych.
Doktorant nie wskazał jednoznacznie hipotezy głównej i hipotez szczegółowych.
Analiza powyższych hipotez pozwala jednak traktować hipotezę (H1) jako tę, która swoim
zakresem logicznym obejmuje czynniki ekonomiczne, jednoznacznie wskazane w
hipotezie (H2), jak i czynniki polityczne (demokratyzację) obecne w hipotezie (H3). Można
zatem hipotezę (H1) traktować jako główną. W pewnym stopniu Doktorant sugeruje takie
ich postrzeganie stwierdzając w dalszej części swoich rozważań: "z uwagi na fakt, iż
Hipoteza 1. została pozytywnie zweryfikowana, zasadne jest poddanie weryfikacji
kolejnych hipotez" (s. 148).
4
Strona formalna hipotez jest poprawna, a zatem możliwe jest przeprowadzenie ich
weryfikacji. Analiza ich treści pozwala stwierdzić, że zawierają one duży potencjał
eksplanacyjny obejmujący zarówno czynniki o charakterze ekonomicznym jak i
politycznym. Należy również podkreślić, że wskazane hipotezy korespondują z zakresem
treści określonych w tytule pracy doktorskiej.
IV) Metoda badawcza
Przyjęta przez Doktoranta metoda jest adekwatna do realizacji wskazanych celów
badawczych. Pozwala również na weryfikację sformułowanych we wstępie hipotez.
Wykorzystane w pracy metody badawcze, co podkreśla Doktorant (s. 8), mają zarówno
charakter jakościowy jak i ilościowy. Proces empirycznej weryfikacji: istotności, siły i
kierunku oddziaływania określonych zmiennych na zagrożenie upadłości państwa został
przeprowadzony dwuetapowo. Stosując ekonometryczną metodę wielowymiarowej
analizy danych, w pierwszym etapie zastosowano analizę dyskryminacyjną. W drugim zaś
regresję logistyczną (s. 116).
Badania empiryczne poprzedzono studiami literatury mającymi na celu określenia
zmiennych, których analiza pozwala zrozumieć specyfikę procesu upadłości państw. Na
podkreślenie zasługuje bogata baza źródłowa wykorzystana w pracy. Liczy ona 240
pozycji, głównie polsko i anglojęzycznych. Studia literatury posłużyły Doktorantowi do
wyłonienia 27 zmiennych o charakterze ilościowym jak i jakościowym. Ich pełna
charakterystyka została zaprezentowana w zestawieniach tabelarycznych na stronach:
122 – 124. Wskazane zmienne zostały podzielone na trzy grupy:
1) zmienne o charakterze ekonomicznym:
początkowy, średni oraz końcowy PKB per capita,
początkowa, średnia oraz końcowa wartość importu (udział w PKB),
początkowa, średnia oraz końcowa wartość eksportu (udział w PKB),
początkowa, średnia oraz końcowa wartość stopy wzrostu gospodarczego,
średnia inflacja w danym okresie;
2) zmienne o charakterze politycznym:
początkowa, średnia oraz końcowa wartość indeksu opisującego system
polityczny (Polity IV),
przeszłość kolonialna,
sztuczność granic;
3) pozostałe czynniki:
występowanie tzw. „klątwy surowcowej”,
dominująca religia.
Zaprezentowane w pracy wyniki uzyskano wykorzystując pakiet STATA.
5
Wybór metody badawczej jak i sposób jej zastosowania zasługują na pozytywną
ocenę. Należy podkreślić umiejętne przejście od aspektów teoretycznych rozpoznanych w
oparciu o studia literatury do operacjonalizacji ich na płaszczyźnie empirycznej. Sposób, w
jaki Doktorant posługuje się metodami ilościowymi dobrze świadczy o jego świadomości
metodologicznej i opanowaniu warsztatu badawczego.
V) Struktura rozprawy i jej zawartość merytoryczna
Rozprawa stanowi spójne opracowanie umożliwiające realizację zamierzonego
celu badawczego. Praca składa się ze wstępu, czterech zasadniczych rozdziałów,
zakończenia dwóch aneksów oraz bibliografii i stosownych spisów.
W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Upadłość państwa" punkt wyjścia
stanowią dociekania na temat istoty państwa. Doktorant wychodzi od klasycznej definicji
państwa, zaproponowanej przez Georga Jellinka, w której głównymi atrybutami są:
władza, terytorium oraz ludność. Następnie rozwija ją skupiając się na zagadnieniu władzy
w ujęciu Maxa Webera. Współczesne spojrzenie na problem państwa Doktorant
zaprezentował odwołując się głównie do poglądów Barry’ego Buzana i Gianfranco Poggi.
Pewne wątpliwości może budzić układ treści podrozdziału 1.2. zatytułowanego
„Rola państwa w gospodarce”. Doktorant rozpoczyna (s. 18 - 19) od analizy poglądów
Mancura Olsona. Następnie przywołuje powstałą w latach 50. XX w. samuelsonowską
koncepcję dóbr publicznych (s. 19), aby na stronie 20 sięgnąć do dziedzictwa antyku,
rozważając społeczną naturę człowieka na kanwie poglądów Arystotelesa. Na kolejnych
stronach pojawiają się uwagi poświęcone siedemnastowiecznej myśli T. Hobbesa i J.
Locke’a. Na stronie nr 24 zaprezentowano dwudziestowieczne poglądy A.C. Pigou, aby
następnie powrócić do dziewiętnastowiecznej krytyki gospodarki rynkowej
przedstawionej przez K. Marksa i F. Engelsa. Podrozdział 1.2. wieńczą cenne uwagi
dotyczące roli państwa w gospodarce, sformułowane w perspektywie szeroko
rozumianego dziedzictwa J. M. Keynesa oraz tradycji monetaryzmu i nowej
makroekonomii klasycznej.
Przedstawienie roli państwa w gospodarce z pewnością okazałoby się bardziej
klarowne, gdyby Doktorant wykorzystał kryterium chronologiczne porządkując poglądy
wskazanych myślicieli i pozwalające uchwycić ewolucję głoszonych przez nich idei.
Dyskusyjne, ze względu na istotne różnice strukturalne gospodarek starożytnych i
współczesnych, wydaje się szukanie głębszego uzasadnienia dla ekonomicznej roli
państwa w poglądach starożytnych filozofów.
Upadłość państwa, słusznie została potraktowana jako pewien aspekt szeroko
rozumianego procesu rozwojowego analizowanego w perspektywie historycznej. Dlatego
też w dysertacji zwrócono uwagę na dwa modele rozwoju i upadłości państwa. Pierwszy
6
autorstwa: Douglassa C. Northa, Johna J. Wallisa i Barry'ego R. Weingasta2 i drugi
zaproponowany przez Darona Acemoglu i Jamesa A. Robinsona3 ukazują znaczenie
instytucji w procesie formowania się struktur państwa i w konsekwencji długookresowych
efektów gospodarczych. Bazując na zaproponowanym przez Acemoglu i Robinsona
podziale na instytucje włączające i wyzyskujące (tak w wymiarze ekonomicznym jak i
politycznym) Doktorant dostrzegł trudności w określeniu jednokierunkowego związku
przyczynowo - skutkowego pomiędzy omawianymi instytucjami (s. 36). Pierwszy rozdział
wieńczy "konceptualizacja państw upadłych" połączona z ich autorską próbą klasyfikacji,
w ramach której odniesiono wybrane definicje państwa do stopnia rozkładu pełnionych
przez nie funkcji.
Rozdział drugi "Determinanty upadłości państwa" zawiera szczegółową analizę
literatury, której celem jest wskazanie w oparciu o istniejące badania determinant
mogących stanowić punkt wyjścia do dalszej analizy empirycznej. Pierwsza grupa
determinant ma charakter ekonomiczny. Należą do nich PKB per capita, stopa wzrostu
gospodarczego, otwartość gospodarki, środki otrzymane w ramach pomocy rozwojowej
oraz występowanie zjawiska "klątwy surowcowej" (s. 63). W ramach determinant
politycznych wskazano: system polityczny, prawo stanowione i poziom jego
przestrzegania, jak również postać i siła instytucji. Trzecia grupa czynników określonych
jako "pozostałe" wydaje się najbardziej heterogeniczna. Zaliczono do nich: determinanty
historyczne - zwłaszcza dziedzictwo systemu prawnego, uwarunkowania geograficzne a
także instytucje nieformalne (w ich ramach podkreślono znaczenie dominującej religii).
Doktorant określił listę determinant w głównej mierze w oparciu o doświadczenia państw
postkolonialnych powstałych w latach 60. XX w. Warto byłoby również podjąć próbę
spojrzenia na czynniki zakłócające stabilność państw w perspektywie procesów
transformacji ustrojowej zapoczątkowanych w latach 90. XX w. rozpadem ZSRR oraz byłej
Jugosławii4. Tym bardziej, że mieszczą się one w horyzoncie czasowym przyjętym przez
Autora dysertacji.
W rozdziale trzecim identyfikującym czynniki prowadzące do upadłości państw
Doktorant przyjmuje za CIFP, iż "...zjawisko upadłości państwa polega na niepos iadaniu
przez organy rządzące realnej siły i legitymacji do sprawowania władzy oraz braku
zdolności do przymusu wykonywania aktów prawnych na terenie całego kraju" (s. 83).
Powstaje zatem pytanie, czy w świetle powyżej sformułowanej definicji można traktować
2 D. C. North, J. J. Wallis, B. R. Weingast, Violence and Social Orders: A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History, Cambridge University Press, New York 2009. 3 D. Acemoglu, J.A. Robinson, Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty, Profile Books LTD, London 2012; wydanie polskie: Dlaczego narody przegrywają? Źródła władzy pomyślności i ubóstwa, Zysk i S-ka, Poznań 2014. 4 Rozpad w 1991 r. Związku Radzieckiego spowodował powstanie 15 państw (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Łotwa, Litwa, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan). Również po rozpadzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii pojawiły się nowe państwa takie jak: Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Serbia, Macedonia, Kosowo.
7
kryzys ukraiński, zapoczątkowany wydarzeniami Euromajdanu z listopada 2013 r. a
następnie znajdujący kontynuację w Kryzysie Krymskim z lutego 2014 r., jako proces
wykazujący znamiona upadłości państwa?
Ostatni czwarty rozdział zatytułowany "Determinanty upadłości państw - analiza
empiryczna" otwiera kompleksowy opis zastosowanej metody badawczej. Następnie
Doktorant przedstawił wyniki estymacji dla analizy dyskryminacyjnej dla 18 modeli (s.
126 -128), oraz wyniki estymacji dla modelu logitowego - również dla 18 modeli (s. 134-
136).
W podsumowaniu s. 141 - 142 Doktorant syntetycznie przedstawił wnioski z
analizy empirycznej. Stwierdził, że hipotezy: H1, H2 i H3 zostały potwierdzone. Wnioski
płynące z przeprowadzonej przez Doktoranta analizy, w zdecydowanej większości, są
zgodne z ustaleniami spotykanymi w literaturze przedmiotu oraz badaniami ilościowymi
innych autorów. Na podkreślenie zasługuje wskazanie przez Doktoranta potencjalnych
kierunków dla dalszych badań w tym przeprowadzenie analizy interakcji pomiędzy
czynnikami ekonomicznymi oraz politycznymi (s. 156), oraz dostrzeżenie potencjalnych
korzyści z zastosowania metody case study.
VI) Uwagi dotyczące strony formalnej
Strona warsztatowa przedłożonej rozprawy zasługuje na pozytywną ocenę. Praca
jest staranna. Doktorant wykazał się znajomością literatury przedmiotu umiejętnie ją
prezentując i właściwie adaptując na potrzeby własnych badań. Pojęcia z zakresu
ekonomii i pokrewnych nauk społecznych są właściwie stosowane. Strony teoretyczna i
empiryczna są właściwie ze sobą skorelowane. Percepcję tekstu ułatwiają informacje
zamieszczone w obszernych aneksach na końcu pracy.
Drobna uwaga formalna:
Na stronie 5 Doktorant przywołuje pracę: J.B. Say'a 1821/1960. Jeśli przyjąć, że
pierwsza ze wskazanych dat dotyczy wydania oryginału (co zdają się sugerować
wcześniejsze i późniejsze odniesienia do innych autorów obecnych na s. 5) to należałoby
wskazać daty 1803/1960, gdyż francuskie wydanie Traité d'économie politique ukazało się
po raz pierwszy w 1803 r. a jego polskie tłumaczenie datowane jest na 1960 r.
V ) Konkluzja
Całościowa analiza recenzowanej dysertacji doktorskiej mgr Bartosza Totlebena,
pozwala na sformułowanie wniosku, że Autor przedstawił dojrzałe opracowanie naukowe,
wykazując się zarówno ugruntowaną wiedzą teoretyczną jak i kompetencjami w zakresie
metod badawczych pozwalających na przedstawienie oryginalnego rozwiązania ważnego
problemu badawczego w zakresie nauk ekonomicznych, w dyscyplinie ekonomia.
8
Stwierdzam, że recenzowana rozprawa doktorska spełnia wymogi określone w
art. 13 ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w
zakresie sztuki (Dz.U. z 2016, poz. 882 z późn. zm.), w której sformułowano wymóg, iż
"rozprawa doktorska powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego lub
artystycznego oraz wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie
naukowej lub artystycznej, a także umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy
naukowej lub artystycznej".
Wnoszę zatem do Rady Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w
Poznaniu o jej dopuszczenie do publicznej obrony.