rcin.org · były one wypełnione ciemnoszarą, miejscami prawie czarną próchnicą...

S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e , t . X X X I I , 1930 P L I S S N 0081-3834

J E R Z Y LODOWSKI

GRODZISKO WCZESNOŚREDNIOWIECZNE W STRACHOWIE, GM. SOBÓTKA, WOJ. WROCŁAW

Grodzisko pod S t r a c h o w e m położone jest na wschodnim s k r a j u rozległe j do-liny rozciągającej się n a północny Wschód od masywu góry Ślęży. DoLinę p rzec ina ją liczne s t rumienie , a jej środkiem płynie n iewie lka rzeka Czarna Woda. Całe to obniżenie o obszarze ok. 300 ha z a j m u j ą obecnie podmokłe łąki u r o z m a i -cone miejscami kępami d r z e w liściastych i roś l innością o charakterze łęgowym. W przeszłości był to z a p e w n e obszar bardzie j podmokły i często za lewany we-z b r a n y m i wodami rzeki p r z y j m u j ą c e j wiele s t r u m i e n i ze zboczy Masywu Slężań-skiego l .

Pozostałości dawnego g r o d u położone są n a n iewie lk ie j kępie (151 m n.p.m.) w ś r ó d równinnych łąk, w odległości 650 m na zachód od ostatnich z a b u d o w a ń S ta rachowa i ok. 350 m n a wschód od obecnego kory ta Czarnej Wody (ryc. 1). W kra jobraz ie w y o d r ę b n i a j ą się one Czytelnie w postaci rozsuniętych wałów z iemnych wysokich m i e j s c a m i maksymalnie do 1,8 m, tworzących w przybl iże-n iu pierścień o średnicy 75 m (zewnętrzne g ran ice rozsy/piska wału). Wa ły n a j -okaza le j zachowały się od s t rony północnej i wschodnie j , gdzie szerokość ich u pods tawy sięga 25 m, a wysokość dochodzi do 1,8 m. Grodzisko okala ła ,fosa, k t ó r e j pozostałości w pos tac i niewielkiego zagłębienia czytelne są do chwili obec-n e j p rawie na całym obwodzie (ryc. 2).

Grodzisko w S t rachowie zarejes t rowane zosta ło w l i teraturze w końcu X I X w. przez O. Vuga pod miejscowością Rogów Sobócki 2. Z lat m iędzywojen -nych posiadamy lakoniczne wzmianki donoszące o zna jdywan iu na nim m a t e r i a -łu Wczesnośredniowiecznego. Uję te zostało ono również w rejestrze grodzisk ślą-sk ich przez M. Hellmicha 3. Pierwsze prace wykopal iskowe na tym obiekcie wszczęto jednak dopiero w 1951 r. z ramienia Kie rownic twa Badań nad Począ t -k a m i Pańs twa Polskiego, k o n t y n u u j ą c je w n iewie lk im zakresie w 1956 r. 4 W sumie zdołano wówczas zbadać do calca nawar s tw ien i a kul turowe n a prze-s t r zen i ok. 70 m2. Wykopem o szerokości 2 m przecię to całą szerokość w a ł u na linii północ—południe oraz część majdanu p rzy lega jąca do wału. S t r a tyg ra f i a na-w a r s t w i e ń w wykopie p rzeds tawia ła stię n a s t ę p u j ą c o . Na majdanie wys tąp i ła w a r s t w a .ciemnoszarego h u m u s u o grubości dochodzącej miejscami do 30 cm, nie-r ó w n a w styku z calcem, o stopniowo zan ika jącym ciemnym zabarwieniu. U pod-

1 Różnica poziomów między doliną, w k t ó r e j położone jest grodzisko, a masy-w e m góry Ślęży na przes t rzeni zaledwie ki lku k i lomet rów wynosi 500 m. W związ-k u z tym Czarna Woda, zbiera jąca liczne cieki z masywu, często wys t ępowa ła z brzegów zalewając całą dolinę. Dzieje się t ak n iek iedy i obecnie, mimo regu la -cji i wy ją tkowo silnych obwałowań Czarnej Wody i Sulistrowickiego Potoku.

2 O. V u g , Schlesische Heidenschanzen ihre Erbauer und die Handelsstrassen der Alten, Grodków 1890, s. 117.

3 „Altschlesische Blä t te r" , 1927, s. 91; M. H e l l m i c h , Schlesische W ehran-lagen, „Altschlesien", t. 3:1930, s. 41, poz. 77.

4 W. H o ł u b o w i c z , Z badań nad ceramiką grodziska w Strachowie, „Arche-ologia Śląska", t. 1:1957, s. 173-184.

http://rcin.org.pl

208 J E R Z Y P I A S K O W S K I

Ryc. 1. Szkic sytuacyjny s tanowisk w okolicy Strachowa, woj. Wrocław: 1 — g r o d z i s k o w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e ; 2 — g r o d z i s k o ś r e d n i o w i e c z n e ; 3 — s t a n o w i s k a w i e ^ l o k u l t u r o w e : s t a n . 2 — k u l t u r a c e r a m i k i w s t ę g o w e j k ł u t e j , k u l t u r a p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h , k u l t u r a p u c h a r ó w d z w o n o w a t y c h , k u l t u r a c e r a m i k i ł u ż y c k i e j , k u l t u r a p r z e w o r s k a o r a z z n a l e z i s k a z VI I I—IX w . n .e . ; s t a n . 3 — o s a d a n e o l i t y c z n a , c h r o n o l o g i c z n i e b l i ż e j n i e o k r e -

ś l o n a

Situat ion plan of sites in the environs of Strachów, province of Wrocław: l — e a r l y m e d i e v a l e a r t h w o r k ; 2 — m e d i e v a l e a r t h w o r k ; 3 —1 m u l t i c u l t u r a l s i t e s : s i t e 2 — S t r o k e - o r n a m e n t e d W a r e c u l t u r e , T R B c u l t u r e , B e l l B e a k e r c u l t u r e , L u s a t i a n c u l t u r e , P r z e w o r s k c u l t u r e a n d f i n d s of t h e 8 t h - 9 t h c e n t u r i e s A D ; s i t e 3 — N e o l i t h i c s e t t l e m e n t of

u n d e t e r m i n e d c h r o n o l o g y Rys . I . T o ł k i n

stawy wału pod jego rozsypiskiem, na szerokości 4-5 m zachowała się wars twa humusu zabarwiona na intensywnie ciemny kolor o grubości dochodzącej do 1 m. Zawierała ona dużą domieszkę spalenizny, szczególnie w partiach przydennych leżących bezpośrednio na calcu. Natomiast pod wałem wystąpi ła cienka war s twa próchnicy pierwotnej, poprzedzająca budowę konst rukcj i wału. Rozsypisko wa łu w przekro ju dokonanym w ,1951 i 1956 r. przedstawiało się jako warstwa o dość jednolitym zabarwieniu żółtoszarawym, składająca się głównie z piasku prze-mieszanego z iłem. St ruktura w a r s t w y miała celowe cechy nasypu. Po zewnętrz-nej stronie wału zarysowały się wyraźne ślady fosy głębokiej do ok. 1 m. Żad-nych śladów szczegółów kons t rukc j i drewnianej zarówno wewnątrz usypiska w a -

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

GRODZISKO W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N E W S T R A C H O W I E 2 0 9

łu, jak i w fosie nie stwierdzono. Natomiast od wewnęt rzne j strony wału, tuż nad calcem wystąpiło kilkadziesiąt dużych (maksymalnie do 30X50 cm), n ieregu-larnie rozmieszczonych głazów.

Pod wałem, mniej więcej w jego środkowej części (dz. 11/E), na poziomie próchnicy pierwotnej odsłonięto resztki paleniska o średnicy ok. 1 m. W wars twie węgli i popiołu wystąpiły 2 przęśliki oraz kilka f r agmentów naczyń wczesnośred-niowiecznych 5.

Nawarstwienia zbadane w 1951 i 1956 r. zawierały materiał archeologiczny z różnych epok. Pod wałem w próchnicy pierwotnej znalazło się kilkanaście du -żych f ragmentów naczyń ku l tu ry łużyckiej, które datowano na okres halsztac-ki 6. Zasadniczą zawartością ku l turową zbadanych nawars twień był jednak m a -teriał z okresu wczesnośredniowiecznego w postaci ceramiki, kilku przęśl ików glinianych, osełek kamiennych, paru przedmiotów żelaznych silnie skorodowanych, grud żelaza i kości zwierzęcych. Wystąpił on przede wszystkim w nieckowato za-głębionej warstwie przepalonego humusu w bliskim sąsiedztwie wewnętrznego lica wału. Znaleziona ceramika pozwala ustalić wstępnie chronologię grodziska na VIII - IX w. 7. Datowanie powyższe nie zostało jednak w pełni zaakceptowane 8.

W początkach lat siedemdziesiątych Zakład Archeologii Nadodrza IHKM P A N we Wrocławiu, dążąc do rozpoznania osadnictwa w mikroregionie Masywu Ślęży, podjął w tym rejonie szersze prace archeologiczne na kilku s tanowiskach. W 1973 r. wznowione zostały również badania wykopaliskowe grodziska w S t r a -chowie, które zakończono w roku następnym 9.

Zasadniczym celem dalszych prac było: przebadanie jak największej prze-strzeni wnętrza grodziska, rozpoznanie konstrukcj i urządzeń obronnych, ustalenie relacj i nawars twień osadniczych wnętrza grodu do jego umocnień oraz pozyska-nie większej ilości ruchomego materiału kulturowego, co z kolei mogłoby dać podstawę do bliższego określenia funkcj i i chronologii obiektu. Do zrealizowania powyższych zadań założono wykop przecinający całe wnętrze oraz rozsypisko wału grodziska po linii wschód—zachód. Powierzchnia wykopu wynosiła 545 m2. Ponadto w południowo-wschodniej części obiektu wykonano niewielki sondaż uzupełnia jący o powierzchni 6 m2. W sumie podczas wszystkich sezonów b a d a w -czych, t j . w 1. 1951, 1956 i 1973-1974, grodzisko przebadane zostało na przestrze-ni 628 m2, przy czym rozsypisko wału przecięto na całej szerokości w dwóch mie j s -cach (ryc. 2). Wszystkie wykopy wyeksplorowano do calca.

St ra tygraf ia nawarstwień kulturowych przebadanych części grodziska w la-tach 1973-1974 nawiązywała do układu zaobserwowanego w toku prac wcześniej -szych. Na majdanie wystąpiła bezpośrednio pod darnią warstwa ciemnoszarego humusu o grubości 25-30 cm. Oznaczono ją jako wars twę I. Zawierała ona n ie -liczny przemieszany materiał ku l turowy z młodszej epoki kamienia oraz wczesne-go i późnego średniowiecza. W przeważającej części zbadanego areału wnę t rza grodziska pod warstwą I wystąpi ł calec w postaci żółtobrunatnego iłu przemiesza-nego z piaskiem. Jedynie przy wewnętrznym licu wału, zarówno od strony wschod-niej (dz. 8-9/1-J), jak i zachodniej (dz. 15/1-J), wystąpiły nieckowate zagłębienia w calcu o szerokości od 5 do 6 m, zagłębione maksymalnie do 0,7 m (ryc. 8 i 9).

5 Op. cit., s. 179. 6 Op. cit., s. 178. 7 Op. cit., ,s. 183. 8 Por. Z. H i l c z e r ó w n a , Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do po-

czątków XI wieku, Wrocław—Warszawa—Kraków 1967, s. 132. 9 J . L o d o w s k i , Wstępne sprawozdanie z badań grodziska wczesnośrednio-

wiecznego w Strachowie, pow. wrocławski, w 1973 г., „Śląskie Sprawozdania A r -cheologiczne", t. 16:1974, s. 49-53; t e n ż e , Sprawozdanie z badań grodziska wcze-snośredniowiecznego w Strachowie (stan. 1), pow. wrocławski, w 1974 r., tamże, t. 17:1975, s. 70-74.

14 — S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e , t . X X X I I http://rcin.org.pl

2 1 0 J E R Z Y P I A S K O W S K I

Ryc. 3. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Wyroby krzemienne: a — z a c z ą t k o w y r d z e ń j e d n o p i ę t o w y z z a p r a w i o n ą p i ę t ą i z a p r a w ą b o k ó w ; b — ł u s z c z e ń z d r a p a c z a o d l u p k o w e g o z d w o j o n e g o z r e t u s z e m b o k ó w ; с — d r a p a c z p o d k r ą ż k o w y z o d -

http://rcin.org.pl

G R O D Z I S K O W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N E W S T R A C H O W I E 211

Były one wypełnione ciemnoszarą, miejscami p rawie czarną próchnicą przemie-szaną, zwłaszcza w par t iach przydennych, z dużą ilością spalonych szczątków organicznych. Wypełniska zagłębień oznaczono jako wars twę II. W obrębie jej wystąpi ła spora ilość ruchomego materiału kul turowego w postaci ceramiki, kości zwierzęcych, grudek żużla oraz polepy. Sporadycznie trafiały się w niej również przęśliki gliniane, szydła kościane oraz silnie skorodowane przedmioty żelazne, w tym fragmenty noży. W zasypisku zagłębienia, w granicach dz. 14-15/I-J, zna-leziono nadto dobrze zachowany tygielek gliniany (ryc. 14) oraz kamień żarnowy wykonany z granitu ślężańskiego. Trafiały się tu także dość licznie całe i połupa-ne kamienie noszące ślady silnego przepalenia.

W granicach wykopu, mnie j więcej w ś rodkowej części kotlinki grodziska, odkryto trzy obiekty nieruchome. Dwa z nich w rzucie poziomym były w przy-bliżeniu prostokątne o zaokrąglonych narożach (rozmiary jamy nr 1, która znala-zła się tylko częściowo w granicach wykopu, wynosiły 1,8X2,4 m, natomiast jamy nr 2 — 2X2,2 m), w calec zagłębiały się kociołkowato do głębokości 1,1 m. Wypeł-niała je ciemnoszara, miejscami prawie czarna próchnica, przesycona silnie spale-nizną, wśród której t ra f ia ły się dość licznie kamienie. W zasypiskach obiektów wystąpiły liczne ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych, kości zwierzęce oraz grudy żużla i polepy. J ama nr 3 w rzucie poziomym była natomiast owalna o roz-miarach lXl ,2 m, w calec zaś zagłębiała się nieckowato do 0,4 m. W zasypisku je j odkryto wyłącznie ceramikę neolityczną ku l tu ry pucharów lejkowatych, 2 przęśliki gliniane, f ragment toporka kamiennego oraz kilka krzemieni.

Wał grodziska w part i i zachodniej, przebadany przez nas w 1. 1973-1974, na całej swej szerokości do samego calca posiadał, podobnie jak w przekopie wyko-n a n y m w 1951 i 1956 г., typowe cechy nasypu. Sk łada ł się on z wars twy ziemi 0 dość jednolitej s trukturze zawierającej sporą domieszkę piasku i iłku o zabar -wieniu żółtoszarawym. U podstawy rozsypiska widoczne są ślady licowania wału, dość dobrze czytelne zwłaszcza od strony wewnęt rzne j . Był to rodzaj m u r u wy-konany z głazów gabrowych różnej wielkości (część kamieni posiadała rozmiary w granicah 40X50 cm), stwierdzony na długości p rawie 11 m. W niektórych pa r -t iach lica układ kamieni w pionie zachował się w trzech poziomach na wysokość dochodzącą do 0,7 m. Występowanie dużej ilości kamieni obsuniętych do wnę t rza ma jdanu , zwłaszcza w dz. 14/ I -J , sugeruje, że p ierwotna jego wysokość była zna-cznie wyższa. Resztki wewnętrznego lica kamiennego w postaci rozsuniętych gła-zów wystąpiły także w t rzech innych partiach wa łu na działkach 8/1-J, 11/G 1 10/L-M (ryc. 2 i 8). W zewnęt rznej stronie rozsypiska, w zachodnim przecięciu wału stwierdzono natomiast zwały gliny na szerokości ok. 2,8 m, zachowane do wysokości ok. 0,7 m. Jest bardzo prawdopodobne, że glina ta pochodzić może <

ł u p k a k o r o w e g o ; d — d r a p a c z o d ł u p k o w y s y m e t r y c z n i e z a k o l o n y z r e t u s z e m b o k ó w i w y -ś w i e c e n i e m j e d n e g o b o k u ( s i e r p a k ? ) ; e — f r a g m e n t p a z u r a z s i l n i e z g ł a d z o n y m k o ń c e m k o l c a ( ś l a d y z u ż y c i a ) ; / — p ó ł t y ł c z a k w i ó r o w y z n i e c o u s z k o d z o n y m w i e r z c h o ł k i e m ; g — o b ł ą c z n i k z o d ł u p k a m i n i m a l n i e k o r o w e g o ; h — f r a g m e n t o b ł ą c z n i k a ; i — o d ł u p e k r e t u s z o -w a n y n a s t r o n ę d o l n ą ; j — o d ł u p e k r e t u s z o w a n y . ( O k r e ś l e n i e k r z e m i e n i i r y s u n k i w g J . B u r -

d u k i e w i c z a )

Flint artifacts: a — i n i t a l s i n g l e p l a t f o r m c o r e w i t h p r e p a r e d p l a t f o r m a n d f a c e s , b — s p l i n t e r e d p i e c e f r o m a d o u b l e e n d - s c r a p e r on f l a k e w i t h r e t o u c h e d e d g e s ; с — s e m i - r o u n d e n d - s c r a p e r o n c o r t e x f l a k e ; d — s i m p l e e n d - s c r a p e r on a f l a k e w i t h r e t o u c h e d s ides a n d l u s t r e o n o n e e d g e (a s i c k l e ? ) ; e — f r a g m e n t o f a p e r f o r a t o r w i t h m u c h u s e d p o i n t ; / — b a c k e d b l a d e l e t w i t h s l i g h t l y d a m a g e d a p e x ; g — „ e n c o c h e " o n a s e c o n d a r y f l a k e ; h — f r a g m e n t o f a n

, , e n c o h e " ; t — f l a k e r e t o u c h e d o n t h e w e n t r a l s i d e ; j — r e t o u c h e d f l a k e

14* http://rcin.org.pl


Ryc. 4. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Ceramika z jamy nr 3 Pottery f rom pit 3

R y s . L . M a z u r k i e w i c z

z zewnętrznego licowania wału. Mimo starannych poszukiwań nie odkryto w wale żadnych śladów konstrukcji drewnianych. W nasypie ziemnym przy zewnętrznej stronie wystąpi ły jedynie w kilku miejscach niewielkie soczewski spalenizny. Pod usypiskiem wału znaleziono miejscami wars twę próchnicy pierwotnej o grubości ki lkunastu centymetrów (ryc. 8).

Nawarstwienia kulturowe przebadanej części w Strachowie zawierały materiał ku l tu rowy pochodzący z różnych epok i okresów począwszy od neolitu aż po późne średniowiecze. Najstarsze zabytki z młodszej epoki kamienia repre-zentują ku l tu rę pucharów lejkowatych. W większości zostały one znalezione na wtórnym złożu, t j . w usypisku wału, w warstwie I oraz w niektórych zasypiskach obiektów wczesnośredniowiecznych. Mater ia ł ten reprezentowany jest przez drobne ułamki naczyń, kilka uszkodzonych toporków kamiennych oraz kilkadziesiąt przed-miotów krzemiennych, w tym narzędzia, półsurowiec i pozostałości produkcyjne (ryc. 3). W granicach wykopu na dz. 11/I-J odkryto również na poziomie calca jamę o wymiarach 1,IX, 1,2 m, zagłębioną nieckowato do 0,4 m, zawierającą wy-łącznie mater ia ł kul tury pucharów lejkowatych. Wystąpiły w n ie j f ragmenty na-czyń, część kamiennego toporka,- dwa przęśliki gliniane oraz kilka krzemieni.

Wśród ceramiki wyróżniono m. in.: f ragment dużego naczynia workowatego z pogrubioną szeroką listwą przy krawędzi , zdobioną u dołu ornamentem arkadko-wym; f r agmen t brzegu pucharka lejkowatego zdobionego głębokimi nacięciami;

http://rcin.org.pl


Ryc. 5. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Ceramika z warstwy II Pottery from layer II

R y s . I . T o ł k i n

http://rcin.org.pl


Ryc. 6. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Ceramika z wars twy II Pottery f rom layer II

R y s . I . T o ł k i n

część niewielkiego naczynia zdobionego niestarannie wykonanymi dołeczkami pal-cowo-paznokciowymi i guzkami oraz f laszę z kryzą z krótką le jkowatą szyjką (ryc. 4). Naczynia cienkościenne wykonane były z gliny silnie schudzonej domiesz-ką tłucznia mineralnego, natomiast grubościenne także ceramicznego. Ogólnie mo-żemy stwierdzić, że cały zespół ceramiczny z jamy reprezentuje młodszą fazę południowej g rupy kul tury pucharów lejkowatych.

Późniejsze, bardzo nikłe zresztą, ślady osadnictwa związane są z kul turą łu-życką. Odkryto je w warstwie próchnicy pierwotnej pod wałem na dz. 11/F. Na przestrzeni ok. 1 m2 znaleziono tu 12 f ragmentów z kilku dużych naczyń zasobo-

http://rcin.org.pl

G R O D Z I S K O W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N E W S T R A C H O W I E 2 1 5

Ryc. 7. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Ceramika: a-c, e, f — w a r s t w a I I ; d — j a m a 2

Pottery: a-c, e , f — l a y e r I I ; d — p i t 2

Rys . I . T o ł k i n

wych zdobionych u podstawy szyjki karbowaną l istwą plastyczną, pochodzących na jpewnie j z okresu halsztackiego. Ceramikę ku l tu ry łużyckiej znajdywano rów-nież sporadycznie w obrębie warstwy I wewnątrz kotlinki grodziska ю. W w a r -stwie te j znaleziono nadto: f r agment bransolety celtyckiej ze szkła ciemnoniebie-skiego z wtopioną białą n i tką falistą (typ 8/b wg T. H. Haevernick — ryc. 10), piękny okaz t rójkątnej kłódki średniowiecznej wykonane j z żelaza i brązu, kęs żelaza, być może półfabrykat radlicy lub toporka (ryc. 11) oraz fragment naczynia szklanego (ryc. 12).

Najliczniejszy ruchomy mater ia ł kulturowy odkryto w warstwie II, k tóra jest pozostałością po spalonej zabudowie wnętrza grodu funkcjonującego w okresie wczesnośredniowiecznym. Nawarstwienia kulturowe oznaczone przez nas jako war-stwa II stanowiły wypełnisko nieckowatego zagłębienia przebiegającego dookolnie przy wewnętrznym licu wa łu pasmem szerokości 5-6 m. Są one niewątpliwie po-

10 Większość ceramiki ku l tu ry łużyckiej znaleziono w warstwie próchnicy p ie rwotne j w wykopie dokonanym w 1951 i 1952 r.

http://rcin.org.pl


http://rcin.org.pl

G R O D Z I S K O W C Z E S N O Ś R E D N I O W I E C Z N E W S T R A C H O W I E 2 1 7

Ryc. 9. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Profi l wykopu po linii H na działkach 7-9 i 13-15

Profile of the excavat ion trench along line H in sections 7-9 and 13-15 R y s . i . T o ł k i n

zostałością po zabudowie wnętrza grodu, które uległo pożarowi. Ślady zabudowy uchwycone zostały w czterech przeciwległych punktach na działkach 8-9 / I -J ; 10/ /L-M; 10-11/G oraz 14-15/I-J (ryc. 2). Przeważająca ilość zabytków w postaci ce-ramiki , kości zwierzęcych, grud żużla, wyrobów kościanych i żelaznych wystąpiła w przydennych partiach warstwy II, składającej się z intensywnie czarnej, sil-nie sprasowanej spalenizny z domieszką próchnicy.

Z zabytków ruchomych ze Strachowa naj l iczniej reprezentowana jest ceramika. Ogółem w trakcie wszystkich sezonów badawczych znaleziono ok. 5300 f r agmen-tów, z tego większość (ok. 4500) wydobyto z wars twy II oraz jamy 1 i 2. Wśród ułamków wyróżniono 580 fragmentów z przykrawędnych partii naczyń oraz 272 dna. Kilkanaście form udało się także zrekonstruować prawie w całości (ryc. 5-7).

Ceramika strachowska z warstwy II pod względem morfologicznym i techno-logicznym reprezentuje dość jednorodny mater ia ł wykonany za pomocą koła garn-carskiego. W tworzywie skorup widoczna jest z reguły duża domieszka schudzają-ca w postaci piasku lub tłucznia. Ścianki naczyń w większości są grubościenne, przełomy wielobarwne, powierzchnie zaś ciemnoszare, siwe i żółtokremowe. Noszą one ślady silnego, lecz niestarannego obtaczania zarówno po stronie zewnętrznej, jak i wewnętrznej, widoczne na 1/2 lub nawet 2/3 powierzchni naczynia. Pod względem wielkości i fo rmy są to naczynia nieco zróżnicowane, n iemniej jednak dominują wśród nich zdecydowanie garnki o brzuścu dwustożkowatym z załomem na wysokości 2/3 lub 2/5, o pojemności w granicah 2-3 litrów. Dna naczyń wię-kszości były płaskie, sporadycznie lekko wklęsłe, często ze śladami podsypki piasku lub odcinane sznurkiem od tarczy koła garncarskiego. Znaki garncarskie w posta-ci łamanego krzyża „swastyki" stwierdzono jedynie na 3 egzemplarzach.

Najbardziej jednak charakterystyczną cechą ceramiki strachowskiej jest jej bogate i urozmaicone zdobnictwo występujące prawie na każdym większym frag-

http://rcin.org.pl


Ryc. 10. St rachów, woj. Wrocław, stan. 1. Fragmenty bransolety szklanej z war-s twy I

Fragments of a glass bracelet from layer I F o t . A . S z c z o d r a k

mencie z górnych parti i naczyń. Najczęściej powtarzającym się motywem jest po-jedyncza lub wielokrotna linia falista, głęboko ryta, rzędy rozmaitych dołków, grzebykowych nakłuć, dookolnych spiralnych rowków lub słabo zaznaczonych listw plastycznych. Motywy zestawione są w różne kombinacje, najczęściej roz-mieszczone na przemian, strefowo (ryc. 5-7).

W ogólnej masie ceramiki z wars twy II oraz jamy 1 i 2 udało się wyodręb-nić zaledwie ki lka form odbiegających swoim kształtem, a przede wszystkim tech-niką wykonania, od naczyń wyżej opisanych. Są to garnki j a jowa te noszące słabo czytelne ślady przykrawędnego obtaczania, zdobione pasmem linii falistych (ryc. 7 a-c, f). Na j ednym z nich zachował się owalny odcisk osi koła zalepiony częścio-wo kawałkiem gliny.

W wars twie próchnicy pierwotnej pod wałem znaleziono również kilkadziesiąt ułamków z naczyń wczesnośredniowiecznych. Niestety, są to f r agmen ty bardzo drobne, nie pozwala jące na rekonst rukcję form. Możemy jedynie ogólnie stwier-dzić, że większość pochodzi również z naczyń silnie fo rmująco otaczanych, no-szących podobne cechy jak zdecydowana większość ceramiki war s twy II oraz jamy 1 i 2.

W promieniu ki lkunastu kilometrów od Strachowa rozpoznano już kilka sta-nowisk da towanych na starsze i młodsze fazy okresu wczesnośredniowiecznego. Na żadnym z nich nie stwierdzono jednak ceramiki w typie s t rachowskim. Naj-bliższy terytor ia lnie materiał w większej ilości o podobnym charakterze znany mi jest z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu oraz Legnicy z w a r s t w datowanych na koniec X i początek XI w. u Z szerzej przebadanych grodzisk datowanych na ten okres przytoczyć możemy bardzo zbliżony zespół ceramiki z Kaszowa pod Mili-czem 12. Szereg dalszych analogii przytoczyć możemy z terenu południowej Wiel-

11 Z mate r ia łem z tych stanowisk zgromadzonym obecnie w Muzeum Archeo-logicznym we Wrocławiu oraz Instytucie Architektury, Sztuki i Techniki Politech-niki Wrocławskiej mogłem się zapoznać dzięki uprzejmości doc. dr . hab. J. Kaź-mierczyka oraz mgr . Cz. Lasoty.

12 W. D z i e d u s z y c k i , Ceramika z wczesnośredniowiecznego Kaszowa w pow. milickim, APolski, t. 17:1972, s. 391-444.

http://rcin.org.pl


Ryc. 11. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Zabytki żelazne z warstwy I

I ron objects from layer I Fot . A. S z c z o d r a k

kopolski z grupy stanowisk datowanych na fazę D, k tóre j ramy chronologiczne na tym terenie dość przekonywająco oznaczone zostały na czas od około połowy X do połowy XI w. 13

W świetle powyższych danych nie popełnimy chyba, sądzę, większego błędu, jeśli moment pobudowania i funkcjonowania grodziska w Strachowie oznaczymy na 2 połowę X lub przełom X / X I w. Trudno w chwili obecnej uściślić tę chro-nologię. W każdym razie w y d a j e się, że gród funkc jonował niezbyt długo, po czym uległ pożarowi i nie został już odbudowany.

Podsumowując najważniejsze wyniki badań w Strachowie na stan. 1 możemy je u j ąć w skrócie następująco:

1. Niewielkie naturalne wzniesienie położone w rozległej, ki lkusethektarowej dolinie Czarnej Wody zajęte zostało pod osadnictwo w młodszej epoce kamiennej . Osiedliła się tu ludność z kręgu południowej grupy kul tury pucharów le jkowa-tych, w jej młodszej fazie.

2. W okresie halsztackim wzniesienie zajęte zostaje z kolei przez ludność kul-tu ry łużyckiej. Osadnictwo to miało jednak na jpewn ie j charakter kró tkot rwałe j penetracj i . Zdają się na to wskazywać zarówno znikoma ilość zabytków z tego czasu, jak i brak obiektów nieruchomych. Możliwe, że na wspomnianej kępi zatrzymywała się okresowo także ludność w późniejszych okresach, jakkolwiek, z wyją tk iem fragmentu bransolety celtyckiej, nie znaleziono tu żadnych innych za-bytków pochodzących z czasu między okresem halsztackim a wczesnośredniowiecz-nym.

13 H i l c z e r ó w n a , op. cit., s. 123-139.

http://rcin.org.pl


Ryc. 12. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Fragment naczynia szklanego z war -stwy I

Fragment of a glass vessel from layer I R y s . M. D e k ó w n a

3. Ponowne czytelne ślady osadnictwa stwierdzamy na kępie dopiero w okresie wczesnośredniowiecznym. Stratygraficznie podzielić je możemy na dwie fazy. Po-zostałością pierwszej fazy jest uchwycona pod wałem wars twa kulturowa o gru-bości 20-30 cm, zawierająca m. in. nieliczny materiał wczesnośredniowieczny. Z ewentualną zabudową naziemną w tej fazie może się wiązać palenisko odkryte na dz. 11/E pod usypiskiem wału. W chwili obecnej t rudno określić intensywność osadnictwa wczesnośredniowiecznego na kępie przed powstaniem grodu, bowiem jego ślady zniszczone zostały w t rakcie budowy urządzeń obronnych. Biorąc pod uwagę znikomą ilość materiału ruchomego w próchnicy pierwotnej pod wałem oraz na wtórnym złożu (we wnętrzu wału) sądzić można, że było ono krótkotrwa-łe. Przypuszczenie powyższe uzasadnia nadto fakt, iż mater ia ł ceramiczny z war -stwy i wnętrza wału jest analogiczny jak z okresu funkc jonowania grodu. Począt-ków osadnictwa wczesnośredniowiecznego na kępie można się zatem dopatrywać najwcześniej w połowie X w.

4. Druga faza osadnictwa wczesnośredniowiecznego łączy się z okresem f u n k -cjonowania grodu, który zbudowany został zapewne wkrótce po zajęciu wzniesie-nia przez osadnictwo z tego czasu. Mogło to nastąpić u schyłku X w. lub na jda -lej w początkach XI w. Osadę otoczono wałem ziemnym, szerokim u podstawy na 10-12 m, wysokim prawdopodobnie do ok. 3-4 m. W dokonanych dwóch prze-kopach przez wał nie stwierdzono żadnych śladów konstrukcj i drewnianych. Może-my jedynie przypuszczać, że na jego koronie mogły się znajdować dodatkowe umocnienia drewniane, na przykład w postaci palisady, po k tó re j nie zachowały

http://rcin.org.pl


Ryc. 13. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Ogólny widok wykopu

General view of the excavation trench F o t . J . L o d o w s k i

Ryc. 14. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Tygielek gliniany z warstwy II, działka 14/1

Clay crucible f rom layer II, section 14/1 F o t . A. S z c z o d r a k

http://rcin.org.pl

Ryc. 15. Strachów, woj. Wrocław, s tan . 1. Rozplanowanie zabudowy grodu: 1 — z a b u d o w a ; 2 — d o m n i e m a n y p r z e b i e g z a b u d o w y ; 3 — g l i n a ; 4 — f o s a ; 5 — k a m i e n i e ;

6 — p i a s e k

Layout of the stronghold: 1 — b u i l d i n g s ; 2 — h y p o t h e t i c a l e x t e n t of t h e b u i l d - u p ; 3 — c l a y ; 4 — m o a t ; 5 — s t o n e s ;

6 — s a n d O p r a ć , a u t o r a

się żadne ślady. Wewnętrzne lico wału wzmocnione zostało u podstawy rodzajem muru wykonanego z głazów gabrowych i kamieni. Natomiast w zewnętrznym licu, w przekopie wschodnim wystąpiły u pods tawy zwały gliny, k tóre na jpewnie j wią-żą się również z konst rukcją wału.

Zabudowa wnęt rza gródka rozmieszczona była dookolnie w bliskim sąsiedz-twie wewnętrznego lica wału. Stwierdzono, ją w czterech przeciwległych miejscach. Wielkości budynków, na obecnym etapie badań, nie potraf imy w pełni odtworzyć. Możemy jedynie stwierdzić, że były to domostwa w typie półziemianek, zagłębio-ne w calec od 0,25 do ok. 0,7 m. rozmieszczone wokół wałów w pasie o szerokości 5-6 m. W obrębie gródka na powierzchni ok. 700 m2 mogło się znajdować od 8 do 11 domostw oraz kilka obiektów o charakterze gospodarczym.

5. Odnośnie do podstawowych zajęć gospodarczych mieszkańców Strachowa

222 J E R Z Y L O D O W S K I

http://rcin.org.pl


Przynależność gatunkowa rozpoznanych szczątków kostnych z grodziska w S t ra -chowie, stan. 1, w7 woj. wrocławskim, z badań 1973 i 1974

Gatunki zwie-Warstwa II Jama 1 Jama 2 Ogółem

rząt domowych szt. % szt. % szt. % szt. %

Bydło 162 44,14 31 63,26 32 59,26 225 47,88 Świnia 131 35,69 14 28,57 17 31,48 162 34,47 Koń 34 9,26 1 20,5 1 1,86 36 7,66 Owca/koza 39 10,63 3 6,12 4 7,70 46 9,78 Pies 1 0,28 - — — — 1 0,21

Razem 367 100,00 49 100,00 54 100,00 470 100,00

W warstwie II ze zwierząt dziko żyjących stwierdzono nadto 22 f r . kości nie-dźwiedzia brunatnego, 2 sa rny i 1 kuny. Materiał kostny rozpoznała dr W. Chrza-nowska z Zakładu Anatomii Zwierząt AR we Wrocławiu.

posiadamy nader skąpe informacje . Z danych bezpośrednich dysponujemy jedynie analizą szczątków kości zwierzęcych (por. zestawienie). Pośrednio możemy się do-myślać, że zajmowano się także rolnictwem 14. Na północny wschód od grodziska, w odległości ok. 1 km rozciągają się spore obszary gleb przydatnych pod u p r a w y zbożowe, eksploatowanych już w starożytności. Kilka kości bydlęcych z obiektów nosi objawy świadczące o nadmiernym wykorzystywaniu zwierząt w pracy. Kon-kre tn ie mamy tu do czynienia ze zjawiskiem używania bydła jako siły pociągowej, zapewne też do pracy w rolnictwie 15.

Szczególnie dogodne w a r u n k i środowiskowe w okolicy Strachowa istniały dla rozwoju hodowli. Rozległe obszary łąkowe i roślinność łęgowa zapewniały dosta-teczną ilość paszy. Mieszkańcy grodu hodowali bydło krótkorogie (47,80% szczą-ków kostnych), świnie (3)5,47°/o), owce i kozy (razem 9,78%) oraz konia (7,66%) W niewielkim zakresie za jmowano się także łowiectwem (w materiale kostnym poświadczoną mamy obecność sarny, kuny i niedźwiedzia brunatnego), zbierac-twem oraz rybołówstwem. Z innych zajęć uprawianych przez mieszkańców grodu poświadczone mamy w źródłach garncarstwo, umiejętność wytopu żelaza, kowal-stwo oraz odlewnictwo metal i kolorowych.

6. W świetle dotychczasowych badań niezmiernie t rudno jednoznacznie okreś-lić f u n k c j ę omawianego grodziska w ówczesnej sytuacj i społeczno-politycznej. Wy-sunąć możemy jedynie co na jwyże j pewne sugestie w tej kwestii. Z poczynio-nych wyżej ustaleń wiemy, że był to gród niewielki, dość silnie umocniony o do-okolnej zabudowie wokół wałów, funkcjonujący przez krótki okres przypadający na koniec X lub przełom X / X I w. Wzniesiono go w terenie słabo zasiedlonym i do pewnego stopnia odizolowanym przez w a r u n k i naturalne od najbliższych współczesnych mu osad. Wobec powyższych danych trudno byłoby dopatrywać się w tym obiekcie znaczniejszego ośrodka społeczno-gospodarczego i obronnego jakiejś niewielkiej jednostki osadniczej w rodzaju wspólnoty terytorialnej. Spełniał

14 Badania palinologiczne poziomów kul turowych grodziska przeprowadzone przez dr. P. Szczypka z Uniwersytetu Wrocławskiego zakończyły isię niepowodze-niem. W pobranych próbkach wystąpił całkowity b rak sporomorf.

15 M. K u b a s i e w i c z , Szczątki zwierzęce z grodziska w Strachowie, „Studia Archeologiczne", t. 2:1967, s. 388.

http://rcin.org.pl


Ryc. 16. Strachów, woj. Wrocław, stan. 1. Próba rekons t rukcj i grodu

Attempted reconstruct ion of the stronghold O p r a ć , a u t o r a

on zatem jakąś inną rolę. Biorąc pod uwagę czas funkcjonowania tego niewiel-kiego gródka wysunąć możemy przypuszczenie, że była to siedziba wielmoży, przedstawiciela wyodrębniającej się klasy feudałów 16. Gródek ten spełniać mógł zarazem f u n k c j ę strażniczo-wojskową w ramach s t ruktury organizacyjnej większej jednostki politycznej. Jeśli nasze da towanie obiektu jest poprawne, mogła to być wczesnofeudalna monarchia pierwszych Piastów.

Zakład Archeologii Nadodrza IHKM PAN we Wrocławiu

JERZY LODOWSKI

AN EARLY MEDIEVAL EARTHWORK AT STRACHÓW, PROVINCE OF WRO-CLAW

The ea r thwork near Strachów lies in an extensive valley stretching nor thwards of the Ślęża mountains, close to the r iver Czarna Woda (fig. 1.) The fea ture has come down to our times in the shape of a circular heavily damaged rampar t measuring about 75 m in diameter. The excavations of the site were conducted in 1951, 1956 and 1973-1974. In all, an a rea of 628 sq. m was explored, comprising a considerable portion of the enclosed space and the ruined r a m p a r t at two points: northern and eastern (fig. 2).

The ma jo r results of the excavat ions at Strachów can be summarized as follows. The small natural eminence in the Czarna Woda valley was occupied

16 G. L a b u d a, O formach osadnictwa wczesnośredniowiecznej wsi polskiej (w związku z książką Zofii Podwińskiej) Kwart . HKM, R. XXII I : 1975, s. 101; L. L e c i e j e w i c z , Słowiańszczyzna zachodnia, Wrocław—Warszawa—Kraków— Gdańsk 1976, s. 167.

http://rcin.org.pl


already in the Neolithic by the people of the southern group of the TRB culture (figs. 3 and 4).

In the Hallstatt period the eminence was re-occupied, this time by the Lausa-t ian population which seems to have settled the site for a short period only. This is suggested by a very small number of art ifacts of this period (pottery only) and by the absence of features. The site might have been temporarily settled in the next period as well, as a f ragmentary Celtic bracelet seems to indicate (fig. 10).

Distinct traces of set t lement did not occur again until the Early Middle Ages. On the basis of s trat igraphy the settlement of this period can be divided into two phases. The first phase is documented by a layer underlying the r ampar t and comprising early medieval material. At present it is difficult to determine the intensity of early medieval habitation preceding the erection of the stronghold since its traces were destroyed during the construction of the fortified sett lement. The comparison of the mater ia l from the layer beneath the rampart wi th that f r o m the stronghold makes it possible to say that the beginnings of medieval settlement cannot be dated earlier than the mid-10th century.

The second phase of ear ly medieval sett lement coincides with the existence of the stronghold which was erected soon af te r the re-occupation of the site in medieval times. The analysis of the material shows that the stronghold was pro-bably built and functioned at the close of the 10th or at the very latest in the early 11th century. More exact chronology is not possible.. In any case the strong-hold did not last very long. It was destroyed by fire and has not been rebuilt more.

The stronghold at St rachów occupied a ra ther small area of about 700 sq m. It consisted of an ear then rampar t with a stone wall at the base of the inner side. The rampar t was about 10 do 12 m wide and some 3 to 4 m high. The buildings were situated along the inner face of the rampar t , in a belt 5 to 6 m wide (fig. 16).

The basic occupations of its inhabitants are poorly documented. The analysis of fauna l remains (cf. the table) shows that the inhabitants bred short-horn ca-ttle (47,80°/o of all bones), pig (35,47%), sheep/goat (9,78%) and horse (7,66%). It is possible to assume that their other occupations included farming supplemented by gathering and hunt ing (the bones included those of roe-deer, mar ten and brown bear). Other activities attested by sources were pottery, ironsmelting, smit-hing and casting of non-fer rous metals.

In the light of the investigations conducted unti l now it is extremely difficult to define the position of the stronghold in the contemporary social and political situation. The materials recovered, combined with the analysis of the hinter land of the site, seem to suggest that this was the seat of a representative of the feu-dal class that was coming into existence. It is possible that the stronghold per for -med a military function wi th in the f ramework of a bigger political unit.

15 — S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e , t. X X X I I http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

rcin.org · były one wypełnione ciemnoszarą, miejscami prawie czarną próchnicą...

Documents