nr. 6/3386, Amasya , nr. 7/557) . 6. el-Mu-I:ıakemat beyne şerJ:ıayi'l-İşarat ve't-tenbihat. Kutbüddin er-Razi, bu eseri ön-ce Fahreddin er-Razi'nin İbn Sina'nın el-İşarat ve't-tenbihat'ı için yazdığı şerh üzerine Mşiye olarak kaleme almayı düşünürken hacası Kutbüddin-i Şlrazl'nin yön-lendirmesiyle bu şerh ile Naslrüddln-i Tu-sl'nin şerhi arasında bir değerlendirmeye dönüştürmüştür (İstanbul 1290) Mecid Hadlzade, eserin ilahiyyat kısmını Mirza Hablbullah el-Fazı! ei-Bağnevl'nin haşiyesiyle birlikte yayımiarnıştır (Tahran 2002) . 7. TuJ:ıietü'l-eşrdf ii şerJ:ıi'l-Keşşaf. Ze-mahşerl'nin ünlü tefsirinin TaM suresine kadar olan kısmının şerhidir (İstanbul ı 259; Kah i re ı 307, ı 325). 8. ŞerJ:ıu'l-Keşşaf. Ay-nı eserin Enbiya suresine kadar olan kısmının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fatih , nr 621 , 622) . 9. ŞerJ:ıu'l-lfavi'ş-şagir. Ab-dülgaffar b. Abdülkerlm ei-Kazvlnl'nin Şafii fıkhına dair el-If avi fi'l-füru' adlı ese-rinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1/4846) 10. ŞerJ:ıu MiitdJ:ıi'l-'ulCım . Ebu Ya'küb Sekkakl'nin Arap grameri ve belagatına dair eserinin şerhidir (Hediyye-tü'l-'arifin, ll , 163; ayrıca bk. Abdullah Mu-hammed ei-Habeşl, lll , 1772) .

BİBLİYOGRAFYA :

Kutbüddin er-Razi. Şertıu Metali'i'l-envar, is-tanbul 1310, s. 10; Sübkl, Taba/ı:tit, IX, 274-275; isnevl. Taba~atü'ş-Şafi'iyye, ı, 322-323; İbn Ha-blb el-Halebl, Te?kiretü 'n-nebfh fi eyyami 'I-Man-şür ve benih (nşr. Muhammed Muhammed Emin). Kahire 1986, lll , 284; Şehld-i Ewel, ei-Lüm'atü 'd-Dımaş~ıyye f1 fı~hi'l-imamiyye, Beyrut 1990, s. 15; İbn Kadi Şühbe. Taba~atü 'ş-Şafi'iyye, lll, 136; İbn Hacer. ed-Oürerü '1-kamine, IV, 339, 349; İbn Tağrlberdi, en-f'lücümü 'z-zahire, Xl, 87-88; Süyuti, Bugyetü '1-vu'at, II, 281 ; Taşköprizade. eş-Şe/ı:ti'i~, s. 51 , 101, 107, 150,228, 249, 331; a.mlf. , Mi{taf:ıu's-sa'ade, II, 191-192, 288, 298-299; İbnü'I-imad, Şe?erat, VI , 207 ; Şüşterl. Mecalisü'l-mü'minin, Tahran 1348, I, 579; Il, 212-213; Keşfü'?·?Unün, I, 95, 626; Il , 1063; Hür el-Amili, Emelü'l-amil (nş r. Ahmed el -Hüseynl). Ne-cef-Bağdad 1385/ 1965, II , 300-301; Abdullah Efendi el-İsfahilnl. Ta'li~atü Emeli 'l-amil ( n şr. Ah-med el-Hüseynl). Kum 1989, s. 301-303; Hansarl, Ravzatü 'l-cennat ( n ş r. Esedullah isma iliyyan) , Kum 1390-92/ 1970-72, IV, 34-35; VI , 38-48; Ab-bas el-Kumml, Se{fnetü'l-bif:ı[ir, Beyrut 1925, Il , 437-438; Serk1s, Mu'cem, I, 876; Hediyyetü 'l-'ari{in, II, 163; Ayetullah el-Uzma el-Mar'aşl Ne-cefi. el-icazetü'l-kebire ( n şr. Muhammed es-Sami Hairl). Kum 1993 , s. 349; Abdullah Ni'me. Fela-sifetü'ş-Şfa, Beyrut 1987, s. 528-530; Hasan es-Sadr, Te'sisü'ş-Şi'a, Tahran , ts. , s. 400-402; Ab-dullah Muhammed el-Habeşl. Cami'u 'ş-şürüh ve 'l-f:ıavaşi, Ebı1zabl1425/2004, lll , 1772; Cemi! Ak-pınar, "Hacı Paşa", DiA, XIV, 493; H. Bekir Karlığa , "Muhammed b. Mübarekşah", a.e., XXX, 559.

Iii H üSEYiN SARIOGLU

r RAzi, Muhammed b. Ebu Bekir

( .şjf}f;:; ..ş~i w; ~ l EbCı Abdiilah Zeynüdd!n Muhammed

b. Eb! Bekr b. Abdilkadir er-Razı (ö. 666/ 1268'den sonra)

Arap dili ve edebiyatı alimi, müfessir. L ~

Türk asıllı olup Rey'de doğdu, tahsilini Buhara ve Semerkant'ta tamamladı. Bu-hara'nın 616 (1220) . Semerkant'ın 617 (1220) yılında Moğollar'ın eline geçtiği göz önüne alındığında tahsilini bu tarihlerden önce yaptığı, dolayısıyla VI. (XII. ) yüzyılın son çeyreği içinde doğduğu anlaşılır. Tef-siru garibi'l-Kur'ani'l- 'a?:im'in mukad-dİmesinde bu eserini talebelerinin isteği üzerine yazdığım belirtınesi öğretimle meşgul olduğunu gösterir. Muhtemelen Mo-ğol istilası sebebiyle batıya göç etti. Mısır ve Şam'da bulundu. Daha sonra Anadolu'-ya geçerek uzun süre Artuklular ülkesinde ve büyük ihtimalle Mardin'de kaldı, eser-lerinin bir kısmını burada telif etti. Mu]J-tarü'ş-ŞıJ:ı{ıJ:ı'ı 660 (1262). Tefsiru gari-bi'l-Kur'ani'l-'a?:im'i 663 (1265) yılında tamamlayan Razi'nin bu eserlerini nerede kaleme aldığı bilinmemekte, ancak ömrü-nün sonlarında Konya'da bulunduğu anla-şılmaktadır. Zira İbnü'l-Eslr'in Cami'u'l-uşul'ünü 666'da (ı 267-68) Konya'da Sad-reddin Konevi'ye okuyarak eseri rivayet et-

RAZI, Muhammed b. Ebü Bekir

rnek ve akutmak için icazet aldığı, bu .ese-rin Kudüs'teki Halidiyye Kütüphanesi'nde mevcut bir yazma nüshasındaki sema kay-dında belirtilmektedir (Abdullah b. Muhlis. vııı 11 928 1. s. 648-65 ı) Razi'nin vefat yıh hakkında 651 (1253) ve 660 (1262) gibi farklı tarihler verilmekte, hatta onu VIII. (XIV.) yüzyıl alimlerinden sayanlar bulun-maktadır. Bu konudaki kesin bilgi ise onun 666 ( 1268) yılından sonra öldüğüdür. Ha-nefi mezhebi fakihlerinden olan Razi iti-kadl konularda Miltürldl mezhebine bağlıdır. Onun en belirgin özelliklerinden biri tasawufi yönüdür. Sadreddin Konevi ile olan dostluğu ve eserlerinde mutasawıflar için "ehlü'l-hakikat" tabirini küllanma-sı tasawufa olan ilgisini gösterir. Eserleri incelenince Razi'nin belagat, şiir, edebiyat, tasavvuf, hadis, fıkıh, kelam gibi çeşitli sa-halarda bilgi sahibi olduğu anlaşılır. Bu-nunla birlikte dil bilimi ve tefsir alimi diye şöhret bulmuştur. Es'iletü'l-Kur'an adlı eseri bu alandaki geniş bilgisinin delilidir. Eserlerinde rastlanan Farsça şiirler onun bu dili de iyi bildiğini göstermektedir.

Eserleri. A) Dil, Belagat ve Edebiyat. 1.

Mu]Jtdrü 'ş-ŞıJ:ıQJ:ı . Müellifin en meşhur eseri olup İsmail b. Hammad ei-Cevherl'-nin Tacü'l-luga ve şıJ:ıai:ıu'l-'Arabiyye adlı sözlüğün ün muhtasarıdır. Alimierin bil-mesi gereken kelimelere yer verilen söz-lükte Ezherl'nin Tehz;ibü'l-luga'sından ya-

Muhammed b. Ebü Bekir er-Razi' nin Mul:! tarü 'ş-Şıf:ıljf:ı adl ı eserin in ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1430)

487

RAZI. Muhammed b. Ebu Bekir

pılan bazı ilaveler yanında müellifın kendi-si de ilavelerde bulunmuştur. 660 (1262) yılında tamamlanan eser, M urtaza ez-Ze-bidi'nin Tdcü 'l -'arus ve Said b. Abdullah eş-ŞertGni'nin A ]frebü'I-mevdrid'i gibi sözlüklerin kaynakları arasında yer almıştır. Cevheri'nin kullandığı bab-fasıl esasına ve kelime köklerinin son harfine göre düzenlenmiş olup birçok defa basılmıştır (Bulak 1282, ı 302; Kah i re ı 289, 1301 , 1304, ı 305, 1308, 13 1 ı, 1950, 1976; Dımaşk ı 954;

Beyrut 1967; Cidde 1985). Mahmud Hatır tarafından kelimelerin ilk harfine göre al-fabetik sıraya konularak yapılan baskısında (Kahire ı 3 ı I) bazı kökler çıkarılmıştı r. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid ve Muhammed Abdüllatif es-Sübk'l'nin yeni kelimeler ve resimler ilave ederek hazırladıkları el-Mulj.tdr min Şı]J.dJ:ıi'l-luga da (Kahire 1353) büyük ölçüde Razi'nin ese-rine dayanmaktadır. İbrahim Raşid es-Sa-kir eserin ihtiva ettiği hadisler hakkında bir çalışma yapmıştır ( el-İfşa/:ı 'an e/:ıtidf.ş Mul]-tari'ş-Şı/:ıa/:ı , Kahire-Riyad 141 311 992 ). Mulj.tô.rü 'ş-ŞıJ:ıdJ:ı'ın muhtasarları da ka-leme alınmıştır (bk. TACÜ'I-LUGA). 2 . Rav-zatü'l-ieşdJ:ıa. Muhtasar bir eser olup Ar-tuklu Sultanı ı. Necmeddin Gazi adına ya-zılmıştır. Razi bu eserinde hükümdar için söylediği birçok beyti örnek olarak kullan-mıştır. Mukaddimesi ve özellikle müellife ait şiirlerin bulunduğu bazı bölümleri Ab-dullah b. Muhlis tarafından neşredilen ese-rin tamamını Ahmed Nadi Şu'le yayımlamıştır (Kah i re ı 982). Ramazan Şimşek ta-rafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilen eseri ( 1995, Dokuz Eylül Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) Abdullah Kızılcık doktora tezi olarak tahkik etmiş (2000, iü Sosya l Bilimler Enstitüsü) ve da-ha sonra yayım iarnıştır (Amma n 2005) . 3. Künuzü'l-berd'a bi-letd'iii rumuzi'l-'ibd-re. Hariri'nin eJ-Ma]famdfının şerhi olup değişik kütüphanelerde yazma nüshaları bulunmaktadır (Beyazıt Devlet Ktp ., nr. 53 98; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. ı 167; Kayseri Raşid Efendi Ktp, Raş id Efendi , nr. 556 ). Eser, başından yirminci makamenin şerhinin sonuna kadar Ah-med b. Said Kaşşa~ tarafından yüksek li-sans tezi olarak tahkik edilmiştir ( 1993, el-Ca miatü' l-i slamiyye külliyetü' 1-1 ugati ' 1-Arabiyye IMedine J) . 4. Kitdbü 'I-Emşdl ve 'I-J:ıikem. Ediplerin yazı ve hitabelerin-de örnek olarak zikrettikleri beyit ve ınısraları içermektedir (n ş r. Abdürrezzak Hü-seyin, Arnman 1406/1986; nş r. FlrQz Har!r-cl, Dımaşk 1408/1987). S. Zehrü 'r-Rebi'. Zemahşeri'nin Rebi'u'I-ebrdr'ının muhta-

488

sarıdır (Süleymaniye Ktp., Karaçelebiza-de Hüsameddin , nr. 306). 6. M egani'l-m e'dni . Konulara göre düzenlenmiş bir şiir mecmuası olup Muhammed ZağiOI Sel-lam tarafından neşredilmiştir (İskenderiye 1987) _ 7. Fi 'l-esmd'i 'l-mü'enneşeti 'ssemd'iyye. Bu küçük manzumeyi Muham-med Vecih Tikriti yayımlamıştır (MMLAÜr. , XXXV 11 988], s. 241- 260) 8. DevJ:ıatü '1-beldga. Müellif Ravzatü 'l-ieşdJ:ıa'da teşbih bahsinin sonunda teşbih , istiare ve tev-riye konularında bu isimle bir eser yazdığından bahsetmektedir. 9. Kitdbü 'I-Ebyd-ti'I-mu'temed 'aleyhd. Brockelmann'ın zikrettiği eserin (GAL Suppl. , 1, 659) Kitô.-bü 'I-Emşdl ve'l-J:ıikem olması muhtemel-dir.

B) Tefs ir. 1. Teisiru gari bi'l-Kur'dni'l-'a?im. 663 (1265) yılında tamamlanan eser, Cevheri'nin Tdcü'l-luga 'sında ve kendisi-nin Mulj.tdrü'ş-ŞıJ:ıdJ:ı'ında kullandığı bab-fasıl esasına ve kelime köklerinin son har-fine göre alfabetik olarak düzenlenmiştir. 1624 madde (kök) ve 1 O.OOO'den faz-la kelime ihtiva eden eser Hüseyin Elma-lı tarafından Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi'nde doktora tezi olarak tahkik edilmiş ( ı 986) ve daha sonra yayımlanmıştır (Ankara 1997) . Z. Es'iletü'l-Kur'dn. Nü-zOl sebebi, hükümler. dil vb. sebeplerle an-laşılmasında güçlükler bulunan Kur'an'da mevcut 1200'den fazla meselenin soru-ce-vap şeklinde ele alındığı bir eserdir. Konu-ların süre sırasına göre düzenlendiği eser-de genellikle dil ve belagat konuları şiir ka-nıtlarıyla açıklanmıştır. İlk defa Ukberi'nin et-Tibydn ii i'rdbi'l-Kur'dn' ı ile birlikte Ünmu?,ecün celil ii es'ile ve ecvibe min gard'ibi dyi't-Tenzfl adıyla basılan eser (Kahi re 1303), M esd'ilü'r-Rdzi ve ecvi-betühd min gard'ibi dyrt-Tenzfl (n şr. İbrahim Atve İvaz , Kahire 138 1/1961, 1406/ 1985), Es'iletü 'I -Kur'dnFI-mecid ve ec-vibetühd (nş r. Muhammed Ali el-Ensarl, Kum 1390), Teisirü 'r-Rdzi (nşr. Muham-med Rıdvan ed-Daye, Beyrut 1411/1 990), Gard'ibü dyi't-Tenzfl ( nş r. Abdurrahman b. İbrahim ei-Mat rGdl. Riyad 141 2!199 1) gi-bi isimlerle de yayımlanmıştır. İbrahim Gö-ren er eser üzerinde bir yüksek lisans te-zi hazırlamıştır ( 1990, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) 3. Teisiru su-reti 'I-En'ô.m (Süleymaniye Ktp., Kad ızade Mehmed, nr. 3 1 ). Muammer Erbaş tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiş ( 1995, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü) ve daha sonra basılmıştır ( İzm ir 2003). 4. e?,-Zehebü 'l-ibriz ii tefsiri 'l-Kitdbi 'l-'Aziz. Bazı çalışmalarda

Razi'nin bu isimde bir eserinden bahsedil-mektedir (Ömer Nasuhi Bilmen, ll , 568; Abdullah b. Muhlis, VIII 11 928 ], s_ 659) . S. İşdrdtü 'I-Kur'dn. Teisiru garibi'l-Kur 'd-ni'I-'a?im'de (s. 184, 29 1) esere atıfta bu-lunulmaktadır.

Diğer Eserleri. 1. Mulj.tdrü't-TaJ:ı,bir.

Kuşeyri'nin esrna-i hüsnaya dair eserinin muhtasarı olup birçok nüshası bulunmak-tadır ( Beyazıt Devlet Ktp ., Bayezid, nr. 3508; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3594, Reş id Efendi , nr 59 1) . Z. el -Hiddye mine'I-i'ti]fad. Üşi'nin Matüridiyye akai-dine dair el-Emdli isimli manzum risalesi-nin şerhidir (Süleymaniye Ktp., La leli , nr. 2266, Murad Buhar!, nr. 145; Konya YGsuf Ağa Ktp., nr. 7048). 3. TuJ:ıie tü 'l-mülUk. Hanefi fıkhına göre taharet, namaz. ze-kat, hac. oruç. cihad, av. kerahiye, feraiz ve kazanç konularını işleyen muhtasar bir eserdir. İbn Melek, Bedreddin el-Ayni ve Salih b. Muhammed'in şerh yazdığı eser birçok defa basılmıştır ( İ stanbu l 131 O; nş r. Şemseddin Hüseyin EbQ Ali, Kazan 1895; nşr. Abdullah Nezir Ahmed, Beyrut 14 17/ 1997). 4. Kenzü'l-J:ıikme. Kütüb-i Sitte'-den seçilmiş 100 hadisin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1059) . S. et-Tdrilj.. İslam 'ın başlangıcından yazarın vefatma kadar meydana gelen olayları anlatan bir eserdir (Şerefedd in , s. 74 vd.; Ahmed Ab-dülgafQr Attar. s. 202). 6 . l:fadd'i]fu 'l-J:ıa]fa'i]f. Tasawufa dair olan eseri Said Ab-dülfettah yayımiarnıştır (Kahire 1422/2002) 7. Risdle ii't-tevJ:ıid ( Beyazıt Devlet Ktp ., Bayezid, nr. 7886) a. De]fa'i]fu'l-J:ıa]fa'i]f. BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed b. Ebu Bekir er-Razi. Tefsiru gari-bi 'l-~ur'ani 'l-'a?im ( nşr. Hüseyin Elma lı ). Ankara 1997, s. 51-75, 184, 291; a.mlf .• Mesa'ilü'r-Ra-zi ue ecuibetüha (nşr. İb rahim Atve ivaz). Kahire 1381/1961, tür.yer.; a.mlf .. Te{s1ru süreti 'l-En'am (nşr Muammer Erbaş). İzmir 2003, tür. yer.; Kure-şi. el-Ceuahirü 'l-muçlıyye, Haydarabiid 1332, ll, 34; Makrizl. el-ljıtat, ll , 155; Keş{ü '?-?Unün, ı , 92, 374, 633; ll , 1072, 1073, 1208; Hiinsiiri, Rauza-tü 'l-cennat, VIII, 48; lzaf:ı_u ' L-meknün, ı, 475; ll, 389; Hediyyetü 'l-'ariffn,ll , 124, 127; Bursalı Meh-med Tahir. Siyasete Müteallik Asar-ı islamiyye, İstanbul 1330, s. 21 ; Şerefeddin IYa ltkaya J. lbn Esirler ue Meşahir-i Ulema, İstanbul 1322, s. 74 vd.; Brockelmann, GAL, ı , 383; Suppl. , ı , 658-659; Zirikli, el-A'lam, VI , 279; Kehhii le. Mu'ce-mü'l-mü'elli{fn, IX, 112; Ömer Nasuhi Bilmen, Bü-yük Te{sir Tarihi, İstanbul 1974, ll, 568; Ahmed AbdülgafQr Attar, Mukaddimetü'ş-Şıf:ı_a/:ı , Bey-rut 1990, s. 202-203; Abdullah b. Muhlis, "Şiib-ibü Muhtiiri ' ş-ŞıJ::ıiiJ:ı" , MMİADm., VIII (1928) . s. 641-665; XXII (1947), s. 418-426; Hüseyin Elma-lı, "Zey nüddin Muhammed b. Ebu Bekr er-Rii-zi: Hayatı , Eserleri ve Tefsiru Garibi 'l -Kur'ani'I-Azim'i" , DÜİFD, IX (1995). s. 31-65.

liJ H üsEYiN E LMALI