RATNA PROLOST NAIH NARODA I NARODNOSTI

KNJIGA STO DEVEDESET DRUGA

M O N O G R A F I J E J E D I N I C A N O V I P O J U G O S L A V I J E

K N J I G A ETRDESET P R V A

U R E I V A K I O D B O R

M i r k o JOVANOVI, g e n e r a l - p u k o v n i k (p r edsen ik ) , Ali S U K R I J A , Ris to D 2 U N O V , V e l j k o M I L A D I N O V l C , g e n e r a l - p o t p u k o v n i k , A n d r o M I L A N O -VI, J o c o T A R A B I , g e n e r a l - p o t p u k o v n i k , F a b i j a n TRGO, g e n e r a l - p o t -p u k o v n i k , M e t o d i j e K O T E V S K I , g e n e r a l - p o t p u k o v n i k , V i k t o r K U A N , p u k o v n i k , S v e t o z a r ORO, p u k o v n i k , Mio L E K O V I , p u k o v n i k , A h m e t O N L A G I C , p u k o v n i k , A v g u s t VRTAR, p u k o v n i k , R a d o m i r P E T K O V I C ,

p u k o v n i k (g lavni u r e d n i k )

U R E D N I K

p u k o v n i k E s a d TIHlC, p r o f e s o r

R E D A K T O R

R a d o m i r URASINOVIC

VOJNOIZDAVACKI ZAVOD

GLIGO MANDI

17. ISTONOBOSANSKA NOU DIVIZIJA

B E O G R A D 1976.

I

VOJNO-POLITIKA SITUACIJA U ISTONOJ BOSNI (junjul 1943)

Poslije uspjenog proboja u dolini Sut jeke, Opera-tivna grupa divizija1 Vrhovnog taba Narodnooslobodi-lake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije izbila je na prostor Romanije, Vlasenice i Bira, na kojem je u toku juna i poetkom jula 1943. godine, potpomognuta 1. i 2. vojvoanskom brigadom, brzim i snanim naletima na pravcima Sjetlina Han Pijesak Vlasenica Zvor-nik i Bogovii Podromanija Olovo Kladanj ivinice razbila i unitila ustako-domobranske garnizone i u meurijeju Krivaje i Spree stvorila slobodnu teri-toriju sa osloboenim varoima Han Pijeskom, Olovom, Kladnjem, Vlasenicom, Srebrenicom, Bratuncem, Drinja-om i Zvornikom.

1 Operativna grupa Vrhovnog taba imala je u svom sastavu: 1. proletersku diviziju (1. proleterska, 3. proleterska, 3. i 7. kra-jika brigada); 2. proletersku diviziju (2. proleterska, 4. proleter-ska i 2. dalmatinska brigada); 3. udarnu diviziju (1. dalmatinska udarna, 5. crnogorska udarna i 10. hercegovaka udarna brigada); 7. udarnu diviziju (7, 8. i 16. banijska brigada); 6. istonobosansku, 15. majeviku i 3. dalmatinsku brigadu.

Puni nazivi jedinica i tabova dae se u knjizi samo prvi put, a u dal jem tekstu skraeni ili kratice.

5

Iako je neprijatelju u istonoj Bosni Operativna gru-pa nanijela teak udarac,2 jo su postojali dosta jaki nje-mako-ustako-domobranski garnizoni u Sarajevu, Zenici, Vareu, Sokocu, Tuzli i Brkom. Osim tih snaga, na Ro-mani j i, Ozrenu, Treba vi, Maj e vici i u Posavini nalazile su se vee ili manje etnike jedinice, a po selima i varo-icama u dolinama Krivaje, Spree i Drinjae uporita muslimanske milicije (legije).3 etnici i legija nisu bili sposobni za samostalne vee akcije, ve samo u sastavu njemako-ustakih snaga. Agresivnije i pokretljivije bile su jedino etnike grupe na Romaniji i Ozrenu (Doboj) i legija iz Kladnja i doline Spree (istono od Tuzle).

Pojava Operativne grupe divizija u istonoj Bosni, naroito prodor njenih prednjih dijelova do pred samu Tuzlu, natjerao je njemaku komandu za Balkan da uur-bano pojaava garnizone u istonoj Bosni, posveujui osobitu panju Tuzlanskom rudarsko-industrijskom base-nu, pa je tu za nekoliko dana prebaena 369. divizija (Vraja). Isto tako, poslije izvjesnog perioda zatija, ne-

2 U izvetaju 3. ustako-domobranske divizije (od 26. juna i 22. jula 1943. godine) Ministarstvu oruanih snaga NDH u Zagrebu, pored ostalog, stoji: Dosada su preduzete sve mjere, da se spasi istona Bosna kako kod zapovjednitva n jemake divizije u Sara-jevu, tako i kod zapovjednitva njemakih eta u Hrvatskoj, up r -kos svega toga, istona Bosna sa neznatnim naim snagama pre-putena je samoj sebi i jedno uporite za drugim je padalo, te gubimo sve ono to je uz velike rtve u proljee 1942. godine bilo osloboeno. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodi-lakom ratu jugoslovenskih naroda, tom IV, knjiga; 14, str. 552 (u dal jem tekstu: Zbornik . . . ) .

3 Poslije izbijanja ustanka u veini muslimanskih i hrvatskih sela sjeveroistone Bosne formirane su naoruane grupe za od-branu tih sela. Ljudstvo je preteno prisilno mobilisano ili je stu-palo zato da ne bi ilo u domobranstvo. U hrvatskim selima ove grupe su nosile naziv milicija, a u muslimanskim legija. Naime, kada je major Muhamed Hadiefendi iz Tuzle obrazovao 1941. godine Domobransku dobrovoljaku pukovniju (Domdo pukov-nija) za borbu protiv ustanika, ona je u narodu nazivana legijom sve do osloboenja Tuzle 1943. godine, kada je legija kao vojna organizacija razbijena. Ponegdje, naroito u okolini Kladnja i u dolini Spree, naoruana seoska milicija i dalje je nazivana le-gijom. Domdo pukovnija je etama (satnijama) i vodovima po-krivala teri tori ju Majevice, Trebave i Posavine, a starjeine su bile uglavnom rezevni oficiri i podoficiri.

6

prijateljeva avijacija je ponovo bombardovala nae jedi-nice u pokret i na poloajima, a naroito u irem rejonu Bira gdje se nalazilo oko 800 ranjenika Centralne bol-nice, oekujui pokret i novi raspored i smjetaj.

Ocjenjujui ove aktivnosti neprijatelja kao pripremu nove ofanzive, Vrhovni tab je odluio da dekoncentrie Operativnu grupu i tako onemogui da ona bude okru-ena u istonoj Bosni, a istovremeno da to jae rasplamsa narodnooslobodilaku borbu u drugim krajevima zemlje.

Od sremkih jedinica u istonoj Bosni Vrhovni tab je formirao 16. vojvoansku udarnu diviziju, a od jedinica sa teritorije istone Bosne 17. istonobosansku udarnu diviziju. Te divizije dobile su zadatak da vojniki i poli-tiki dejstvuju u istonoj Bosni i sarauju sa Pokrajinskim komitetom KPJ za BiH i Oblasnim komitetom KPJ za istonu Bosnu.

Nakon te odluke otpoelo je postepeno pomjeranje jedinica, tako da je do polovine jula raspored naih snaga bio slijedei: 1. proleterska divizija na Romaniji; 2. pro-leterska divizija (ojaana dijelovima 5. crnogorske i 1. dalmatinske brigade) na Ozrenu i u dolini Krivaje; 7. udarna divizija (sa Vrhovnim tabom) oko Kladnja i na planini Javoru; 16. vojvoanska divizija (u formiranju) juno od 'komunikacije Zvornik Tuzla na lijevoj obali Drinjae, i 17. udarna divizija (u formiranju), sa 6. isto-nobosanskom brigadom u rejonu sela ekovia, a sa 15. majevikom brigadom,4 Majevikim NOP odredom i ta-bom divizije na Majevici i u Semberiji.

Njemako- ustako-domobranske snage iz rejona Tuz-le, pomognute etnicima i legijom, otpoele su 13. jula ofanzivu na slobodnu teritoriju. Glavni napad bio je us-mjeren na Bira, gdje se nalazila Centralna bolnica. Ne-prijatelj je uspio privremeno da prodre u osloboena naseljena mjesta, ali su iru slobodnu prostoriju i dalje drale ili kontrolisale nae jedinice.

Centralna bolnica sa ranjenicima evakuisana je iz Bira i razmjetena na Majevici (uglavnom pokretni ra-

4 Radi lakeg praenja teksta u knjizi je od poetka sprove-den naziv 15. majevika brigada i 16. muslimanska brigada, iako su one prilikom osnivanja imale drugi naziv. Kako su im se imena menjala dato je na strani 1316.

7

njenici) i na Milan-planini (uglavnom nepokretni, od kojih su oko 100 pronali etnici po bazama, doveli Nijemce i zajedno ih poubijali).

Dalji prodor neprijatelja ka liniji Vlasenica Kla-danj bio je zaustavljen. Naavi se pod bonim udarom naih snaga du komunikacija, neprijatelj se 20. jula vra-tio u Tuzlu i garnizone u dolini Spree.

im se neprijatelj povukao, glavnina sa Vrhovnim tabom krenula je za Bosansku krajinu, a 16. i 17. divi-zija ostale su u istonoj Bosni.4a

FORMIRANJE 17. ISTOCNOBOSANSKE NOU DIVIZIJE

Odluku da formira 17. diviziju, donesenu odmah po-slije proboja na Sutjeci, Vrhovni tab sproveo je u djelo naredbom od 2. jula 1943. godine. U sastav 17. istonobo-sanske narodnooslobodilake udarne divizije ule su: 6. istonobosanska NOU brigada, 15. majevika NOU brigada i Majeviki NOP odred.5

Istom naredbom u Stab 17. divizije postavljeni su slijedei rukovodioci: komandant Gligo Mandi, do tada komandant 1. dalmatinske NOU brigade; politiki kome-sar Branko Petrievi, do tada rukovodilac Politodjela 4. crnogorske NOU brigade; zamjenik komandanta Pero Ko-sori, do tada komandant 15. majevike NOU brigade; naelnik taba Sinia Nikolajevi,6 do tada komandant bataljona u 2. proleterskoj brigadi.

4a Na prostoriji Ozrena privremeno je ostala, radi popune i sreivanja, 2. proleterska divizija sa dijelovima 5. crnogorske br i -gade. U avgustu je 2. proleterska divizija predala 17. diviziji teke ranjenike i krenula za Crnu Goru.

5 Direktivom Vrhovnog taba, datom usmeno komandantu i komesaru divizije, predvieno je da se od Majevikog NOP odreda (koji je poslije uspjene akcije 11. juna u rejonu sela Dragaljevca razoruanjem jedne domobranske pukovnije doao do vee koli-ine oruja i municije i brojno ojaao) formira, po mogunosti im prije, 3. brigada divizije.

6 Sinia Nikolajevi poginuo je u borbi kod ekovia (prili-kom prodora nepri jatel ja u Bira od 13. do 20. juna), pa je za no-vog naelnika, na prijedlog taba divizije, Vrhovni tab postavio Vukaina Subotia, koji je do tada bio naelnik taba 15. m a j e -vike NOU brigade.

8

Na prijedlog taba 17. divizije postavljeni su za: intendanta oko Ivanovi, do tada intendant 3. NOU di-vizije; obavjetajnog oficira Gajo Vojvodi, do tada ko-mandant bataljona u 3. sandakoj NOU brigadi; referenta saniteta dr Dragana Jovanovia, do tada referent sani-teta Majevikog odreda.7

Povezivanje i prikupljanje jedinica novoformirane 17. divizije, popuna tabova, upoznavanje sa narednim zada-cima i pripremanje za zdruena dejstva, vreni su u julu i u prvoj polovini avgusta do dolaska 6. istonobosan-ske brigade iz Bira na Majevicu. Divizija je definitivno formirana tek polovinom septembra, formiranjem njene tree muslim