Projekt : KLIMAT

„Wpływ zmian klimatu na środowisko,

gospodark ę i społecze ństwo”

(zmiany, skutki i sposoby ich ograniczania, wnioski dla nauki,

praktyki inżynierskiej i planowania gospodarczego)

Tytuł Zadania: Zadanie 9: Perspektywiczne zagospodarowanie dorzecza Wisły wraz z systemem ocen wpływu inwestycji hydrotechnicznych na środowisko Okres sprawozdawczy: styczeń-grudzień 2009 Koordynator Zadania: prof. dr hab. inż. Wojciech Majewski

Warszawa; styczeń 2010

PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY PRZEZ UNIĘ EUROPEJSKĄ Z EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU ROZWOJU REGIONALNEGO

2

SPIS TREŚCI

1. WPROWADZENIE ...............................................................................................3

2. ZAKRES PRAC......................................................................................................3

3. UWARUNKOWANIA REALIZOWANYCH PRAC................... .......................4

4. PODZADANIE 9.1..................................................................................................5

4.1. GÓRNA WISŁA...............................................................................................5

4.2. ŚRODKOWA WISŁA......................................................................................9

4.3. DOLNA WISŁA...............................................................................................13

5. PODZADANIE 9.2..................................................................................................19

5.1. GÓRNA WISŁA...............................................................................................19

5.2. ŚRODKOWA WISŁA......................................................................................22

5.3. DOLNA WISŁA................................................................................................24

6. PODZADANIE 9.3...................................................................................................26

7. STAN MELIORACJI PODSTAWOWYCH.........................................................30

3

1. WPROWADZENIE Projekt Wpływ klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo realizuje Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej od końca 2008 r. Podstawowym celem Projektu jest wypracowanie systemu dostosowania społeczeństwa, gospodarki i środowiska do obserwowanych już wyraźnie skutków zmian klimatu, wdrożeniu nowych technologii produkcji, dostosowania przepisów i normatywów do kształtujących się nowych warunków środowiskowych. Z uwagi na przewidywane zagrożenia wynikające ze zmian klimatu, jako krótkoterminowe działanie zostanie opracowany system rozpoznawania i bieżące ostrzeżenia oraz osłona gospodarki i społeczeństwa przed ekstremalnymi zjawiskami atmosferycznymi i hydrologicznymi oraz możliwościami skutków synergicznych. Działania długofalowe znajdą swój wyraz w postaci klimatycznych modeli w skali regionalnej i różnych wariantów scenariuszy niekorzystnych oddziaływań klimatu na produkcję rolną i lasy oraz prognozę potrzeb wodnych i strategie ochrony przed powodzią i suszą.

W ramach Projektu przewidziano realizację dziewięciu Zadań. Zadanie 9, które obejmuje niniejsza Synteza ma brzmienie: Perspektywiczne zagospodarowanie dorzecza Wisły wraz z systemem ocen wpływu inwestycji hydrotechnicznych na środowisko. Celem Zadania 9 jest opracowanie kompleksowego i spójnego programu zagospodarowania Wisły, jej dopływów i całego dorzecza zgodnie z obecnymi dyrektywami UE, Prawem Wodnym oraz Strategią gospodarki wodnej. Założony program będzie uwzględniał zasadę zrównoważonego rozwoju, potrzeby społeczne i gospodarcze, przyszłościowe zagospodarowanie terenu z uwzględnieniem zmian klimatycznych. Będzie to bardzo istotne przy określeniu potrzeb wodnych dla gospodarki i społeczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem ochrony przeciwpowodziowej i łagodzenia skutków suszy. 2. ZAKRES PRAC Zadanie 9 obejmuje swym zasięgiem dorzecze Wisły rozumiane jako dorzecze hydrograficzne. Pod pojęciem dorzecza rozumie się obszar odwadniający składający się z rzeki głównej wraz z dopływami (tworzącymi zlewnie) odprowadzający wodę wprost do morza. Dorzecze Wisły odpowiada tej definicji. Zadanie 9 w 2009 r. obejmowało 3 Etapy czasowych oznaczone jako podzadania 9.1, 9.2 i 9.3. Każdy z tych etapów zakończył się merytorycznym sprawozdaniem. W Zadaniu 9 dorzecze Wisły zostało podzielone na trzy części:

• Wisłę górną wraz z dopływami, • Wisłę środkową wraz z dopływami oraz • Wisłę dolną wraz z dopływami i obszarem Żuław Wiślanych. Podział hydrograficzny Wisły jest następujący. Wisła górna kończy się na ujściu Sanu,

gdzie radykalnie zmieniają się warunki przepływu (średni wieloletni przepływ Sanu przy ujściu do Wisły to 130 m3/s). Powierzchnia dorzecza górnej Wisły w granicach Polski wynosi 45 874 km2.

Wisła środkowa kończy się na ujściu Narwi z dużym dopływem Bugu (średni wieloletni przepływ Narwi przy ujściu do Wisły wynosi 313 m3/s), co również zmienia w sposób radykalny warunki przepływu w głównym korycie Wisły. Powierzchnia dorzecza środkowej Wisły w granicach kraju wynosi 88 765 km2.

Odcinek Wisły dolnej jest najdłuższy, ale posiada najmniejszą zlewnię (34 136 km2). Przy ujściu Wisły do Bałtyku znajduje się bardzo specyficzny obszar zwany Żuławami Wiślanymi o łącznej powierzchni 5 427 km2. Wchodzą tu zlewnie takich rzek jak: Martwa Wisła, Nogat, Elbląg oraz zlewnia Zalewu Wiślanego od Wisły do Nogatu. Cały obszar Żuław w rzeczywistości nie wchodzi do dorzecza Wisły, gdyż główne koryto Wisły

4

poczynając od Nogatu (Martwa Wisła i Szkarpowa) jest odcięte od zlewni wałami przeciwpowodziowymi i budowlami hydrotechnicznymi. Jednakże ze względu na istotne znaczenie Żuław został on włączony do Zadania 9. Całkowita powierzchnia tak zdefiniowanego dorzecza dolnej Wisły (wraz z Żuławami Wiślanymi) wynosi 39 565 km2. Na dolnej Wiśle znajduje się również kontrowersyjny stopień wodny Włocławek oraz również kontrowersyjny projekt stopnia Nieszawa.

Tak przyjęte do Zadania 9 dorzecze Wisły wynosi 174 204 km2. Dorzecze Wisły na obszarze kraju według Atlasu PHP wynosi 168 775 km2.

Podzadanie 9.1. (Etap I) obejmowało określenie obecnego stanu Wisły i jej dopływów oraz spodziewanych zmian w perspektywie średnio i długookresowym.

Podzadanie 9.2. (Etap II) obejmowało inwentaryzację istniejących na Wiśle i jej dopływach budowli hydrotechnicznych i hydroenergetycznych wraz z określeniem ich stanu technicznego.

Podzadanie 9.3. (Etap III) dotyczyło określenia aktualnych poborów wody w dorzeczu Wisły dla potrzeb ludności, rolnictwa, przemysłu, energetyki i żeglugi wraz z przedstawieniem przyszłościowych potrzeb w tym zakresie.

Na zdefiniowanym na wstępie terenie dorzecza Wisły w Zadaniu 9 znajduje się 11 województw. W tym 6 w całości a 5 częściowo.

Zasadnicza część prac jest realizowana przez zespół pracowników IMGW z Krakowa i Warszawy. Ze względu jednak na brak pewnych specjalistów w harmonogramie przewidziano zlecenie trzech ekspertyz instytucjom lub specjalistycznym zespołom. Są to:

• określenie stanu melioracji podstawowych na terenie dorzecza Wisły, • określenie stanu lasów na terenie dorzecza Wisły, • określenie zasięgu i stanu jakościowego wód podziemnych.

3. UWARUNKOWANIA REALIZOWANYCH PRAC

Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW) opracowując plany gospodarowania

wodami w Polsce przyjął dwa duże Obszary Dorzeczy: Wisły i Odry. Obszar Dorzecza Wisły obejmuje swym zasięgiem nieco większą powierzchnię niż przyjęte w Zadaniu 9 dorzecze Wisły w ujęciu hydrograficznym. Do tej powierzchni dołączono jeszcze zlewnie Żuław Wiślanych oraz w sposób sztuczny zlewnie Redy, Łeby, Łupawy, Słupi i Pasłęki. Tak zdefiniowany Obszar Dorzecza Wisły obejmuje 183 180 km2.

Na terenie kraju utworzono Regiony Wodne. Na terenie dorzecza Wisły objętego zadaniem 9 znajdują się 4 Regiony Wodne (Małej Wisły, Górnej Wisły, Środkowej Wisły i Dolnej Wisły). Regiony te nie zawsze pokrywają się z granicami hydrograficznymi zlewni jak również obszarami objętymi administracją Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej (RZGW Gliwice, Kraków, Warszawa i Gdańsk). Dodatkowe utrudnienie przy zbieraniu różnych danych dotyczy podziału administracyjnego Polski. W ramach województw istnieją Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych podległe Marszałkom Województw. Wiele danych dostępnych w ramach sprawozdań GUS jest w granicach administracyjnych Polski. To wszystko sprawia spore trudności w pracach badawczych obejmujących teren dorzecza Wisły i może powodować szereg rozbieżności wynikających z różnego ujęcia danych.

Wykonawcy Zadania 9 zakładali, że już w 2009 r. będzie przyjęta Strategia Gospodarowania Wodami, zostanie znowelizowane Prawo Wodne oraz będą przyjęte plany gospodarowania wodami na Obszarach Dorzeczy. Tak jednak nie jest i obecna sytuacja znacznie utrudnia realizację badań w ramach Zadania 9.

5

4. PODZADANIE 9.1. (Etap I): Określenie obecnego stanu Wisły i jej dorzecza oraz spodziewanych zmian w perspektywie średnio (5 lat) i długookresowym (15 - 20 lat). Celem tego podzadania było rozpoznanie obecnego stanu Wisły i jej głównych dopływów w świetle istniejących dokumentów polskich oraz Ramowej Dyrektywy Wodnej. Podzadanie to jak i pozostałe podzadania zrealizowane w 2009 r. zostały ujęte w podziale na trzy dorzecza Wisły, to jest Wisłę górną, Wisłę środkową i Wisłę dolną. Podział taki został przyjęty ze względu na istotne różnice w charakterystyce tych dorzeczy. 4.1. GÓRNA WISŁA. Dorzecze górnej Wisły jest najzasobniejszym w wodę obszarem w skali całego kraju. Odpływ wód powierzchniowych stanowi 30 % całkowitego odpływu z obszaru kraju.

Zasoby wodne rzek karpackich stanowią aktualne i potencjalne rezerwy wodne, tak w skali regionu jak i kraju. Podstawowym warunkiem umożliwiającym ich wykorzystanie jest ochrona czystości wód. Odmienne cechy od dopływów prawobrzeżnych wykazują lewobrzeżne dopływy górnej Wisły, o niewielkich spadkach koryt rzecznych. Rzeki te płyną na ogół szerokimi dolinami. Przy znacznie mniejszych opadach sprzyja to magazynowaniu wód i wolniejszemu odpływowi, przeważnie odbywającemu się podziemnie. Zasoby wodne tych rzek mają znaczenie jedynie lokalne.

Zasoby wód powierzchniowych charakteryzują się znaczną zmiennością w czasie i nierównomiernym rozmieszczeniem w dorzeczu. Średni roczny przepływ dla lat suchych jest znacznie niższy od średniego wieloletniego. Relacja ta kształtuje się odwrotnie w latach mokrych. W Karpatach znaczne naturalne spadki i mała zdolność retencyjna dolin rzecznych, przy wysokich opadach atmosferycznych - powodują gwałtowny odpływ powierzchniowy, będący przyczyną dużych, nagłych wezbrań rzek i potoków.

Rozmieszczenie zasobów wód podziemnych, uwarunkowane zróżnicowaniem budowy geologicznej, jest bardzo nierównomierne. W większości obszarów silnie zainwestowanych występuje deficyt wód. W dorzeczu znajdują się 44 główne zbiorniki wód podziemnych. Wymagają one szczególnej ochrony. Zbiorniki te zajmują 31% powierzchni dorzecza górnej Wisły. Położenie geograficzne Dorzecze górnej Wisły stanowi część dorzecza Wisły i obejmuje zlewnię rzeki od źródeł do przekroju wodowskazowego ZAWICHOST w 635,0 km biegu Wisły (MPHP, 2007) (387 km biegu Wisły począwszy od źródeł i na 635 kilometrze licząc od ujścia rzeki do morza Bałtyckiego wg (Wodowskazy 1972) - 287,6 km).

Wodowskaz w Zawichoście znajduje się 7,9 km poniżej ujścia do Wisły ostatniego z jej górskich dopływów – rzeki San, zamykając obszar o łącznej powierzchni (w kraju i zagranicą) 50 655,06 km2. Obszar analizowany (Rys.1.) to dorzecze górnej Wisły do ujścia Sanu ze zlewnią Sanu włącznie o powierzchni 45874 km2, co stanowi około 27% powierzchni całego terenu dorzecza Wisły.

Dorzecze górnej Wisły w 91% znajduje się na terytorium Polski, stanowiąc 15% powierzchni kraju. Poza granicami Polski znajduje się 9% terenu dorzecza górnej Wisły, w tym 5% na terytorium Ukrainy (prawobrzeżne dopływy rz. San) i 4% na terytorium Słowacji (rz. Poprad). Zagospodarowanie terenu Na terenie dorzecza górnej Wisły w granicach Polski przeważają tereny rolne, które stanowią ponad 60% obszaru, około 34% to lasy i ekosystemy seminaturalne a niecałe 5% obszaru stanowią tereny zantropogenizowane. Tereny wodne i strefy podmokłe w sumie stanowią

6

około 1%. Obliczenia tych powierzchni wykonano na podstawie Corine Land Cover (CLC 2000) według poziomu 1. Obszary chronione – Natura 2000 Sieć NATURA 2000 obejmuje dwa typy obszarów: Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków i Obszary Specjalnej Ochrony Siedlisk. Sieć NATURA 2000 zajmuje łącznie obszar 9376 km2. Warto jednak podkreślić iż sieć NATURA 2000 jest na bieżąco aktualizowana. Obecne analizy wykonano na podstawie danych z 2008 roku.

Rys. 1. Dorzecze Górnej Wisły Krajobrazy hydrograficzne Dorzecze górnej Wisły znajduje się w obrębie trzech głównych ekoregionów (podział Europy na Ekoregiony wg (Limnofauna 1978). W przeważającej części – 52% powierzchni są to Niziny Wschodnie, obejmujące koryto Wisły i rozciągające się z zachodu na wschód, obejmujące rzeki podkarpackie. W części północnej i północno-zachodniej dorzecze górnej Wisły obejmuje Wyżyny Centralne (24%) oraz w części południowej Karpaty, które stanowią 24% obszaru. Hydrografia Dorzecze górnej Wisły charakteryzuje się asymetrią układu sieci hydrograficznej i powierzchni zlewni. Lewobrzeżna część dorzecza stanowi 26% całego obszaru, a udział prawobrzeżnej części w całości wynosi 74%. Asymetria ta wynika głównie z ukształtowania terenu. Prawobrzeżne ważniejsze dopływy, to: Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka i San, a

7

lewobrzeżne to Przemsza, Nida i Czarna. Soła, Skawa, Dunajec, San i Wisłoka są najzasobniejszymi w wodę dopływami górnej Wisły.

Zakres opracowania w ramach Podzadania 9.1. w granicach obszaru górnej Wisły obejmuje odcinek koryta głównego od źródeł do ujścia rzeki San włącznie z Sanem. 48 jego dopływów oraz 23 rzeki rzędu III, stanowią łącznie 70 rzek oraz dwa kanały. Są to: Kanał Dwory i Kanał Łączański, które stanowią sztuczne części wód.

Przy wyborze rzek do analiz uwzględniono informację dotyczącą istniejącej zabudowy podłużnej i poprzecznej koryt rzecznych. Do pierwszych analiz wyznaczono w sumie rzeki o łącznej długości 4 376 km. Charakterystyka koryt rzecznych Karpaty i wyżyny są obszarami źródłowymi większości dopływów górnej Wisły. Kotliny podkarpackie stanowią w zasadzie obszar tranzytowy dla Wisły i ujściowy dla rzek i potoków uformowanych w obrębie Karpat i wyżyn.

Koryta rzeczne w obszarze górnej Wisły wykazują duże zróżnicowanie fizjograficzne i morfodynamiczne. Obok koryt wciętych, w twardych skałach podłoża, występują koryta wcięte w luźnych skałach pokrywowych, przeważnie czwartorzędowych. Obok wąskich i zazwyczaj głębokich koryt meandrujących występują szerokie, lecz płytkie koryta roztopowe z licznymi łachami piaszczystymi lub żwirowymi pośrodku. Znaczącą cześć stanowią koryta uregulowane o sztucznej geometrii, bardzo często niedostosowanej do ich dynamiki. Typologia wód powierzchniowych płynących Typologię wód powierzchniowych płynących dorzecza górnej Wisły opracowano dla rzek o powierzchni zlewni większej niż 10 km2. Jest to wynik wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) (Dyrektywa 2000) w Polsce. Zastosowano w tym przypadku zaproponowany w RDW tzw. system A pozwalający na ustalenie typu wód płynących na podstawie trzech kryteriów: wielkości powierzchni zlewni, typu podłoża oraz wysokości n.p.m. (Typologia 2004). Charakterystyki hydrologiczne, zasoby wodne obszaru W celu określenia charakterystyk hydrologicznych dorzecza górnej Wisły wybrano posterunki wodowskazowe zlokalizowane na głównej rzece – Wiśle i wybranych rzekach niższych rzędów. Jako kryterium wyboru posterunków wodowskazowych przyjęto ich lokalizację (przekroje zamykające zlewnie) i typ posterunku – zgodnie z następującą ich hierarchią: czynny, archiwalny i zlikwidowany. Istotne obszary dorzecza górnej Wisły Wisła rozpoczyna swój bieg dwoma równorzędnymi ciekami: Białą i Czarną Wisełką mającymi swoje źródła w okolicach Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, gdzie Czarną Wisełkę uznano za odcinek źródłowy Wisły (MPHP 2007). W obrębie górnej Wisły przyjęto wyróżniać odrębnie Małą Wisłę z uwagi na fakt, iż na tym odcinku rzeka posiada cechy osobnego dopływu Wisły (Podział 1982) - odcinek o długości 105,6 km sięgający od źródeł do ujścia Przemszy. Miejsce to jest również punktem, od którego liczony jest umowny kilometraż rzeki zarówno w dół jak i w górę Wisły. Od ujścia Przemszy zaczyna się także odcinek uznany za żeglowny – droga wodna górnej Wisły. Mała Wisła stanowi 3,6 % powierzchni w stosunku do całego terenu górnej Wisły obejmując zlewnię o powierzchni 1820,9 km2.

8

Podział administracyjny na terenie dorzecza górnej Wisły Dorzecze górnej Wisły administrowane jest przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie (91 % powierzchni dorzecza) i Gliwicach (9 % powierzchni dorzecza). Obszar górnej Wisły swoim zasięgiem obejmuje województwa: podkarpackie (97% powierzchni na terenie dorzecza górnej Wisły), małopolskie (97 %), świętokrzyskie (60 %), śląskie (36 %) i lubelskie (9 %). Na terenie dorzecza znajdują się 83 powiaty w tym 22 grodzkie.

Charakterystyka budowli hydrotechnicznych W wyniku przeprowadzonej analizy w dorzeczu górnej Wisły zlokalizowano 494 budowle poprzeczne administrowane głównie przez RZGW w Krakowie i Gliwicach oraz Śląski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Katowicach. W analizie uwzględniono głównie obiekty, których wysokość jest równa lub większa niż 1 m. W zlewni górnej Wisły wyróżniono:

• 18 zapór i zbiorników wodnych • 21 zapór przeciwrumowiskowych • 109 jazów • 210 stopni regulacyjnych • 129 progów • 7 korekcji progowych

Z wyżej wymienionych obiektów 18 zaliczono do I, II lub III klasy (są to tylko budowle administrowane przez RZGW). Szczegółowe charakterystyki przedstawiono w Sprawozdaniu merytorycznym. Droga wodna górnej Wisły Wisła na odcinku od ujścia Przemszy do ujścia Sanu (ok. 282 km) jest rzeką uznaną za żeglowną. Parametry eksploatacyjne drogi wodnej górnej Wisły zgodne z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7.05.2002r. w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych (Dz. U. Nr 77, poz.695) obejmują od klasy IV do Ib i przedstawiono w Sprawozdaniu merytorycznym.

Charakterystyka budowli hydroenergetycznych (elektrownie wodne)

Elektrownie wodne dzieli się na: duże o mocy powyżej 5 MW i małe (tzw. MEW). W obszarze dorzecza górnej Wisły znajduje się 8 dużych elektrowni wodnych na rzekach: Dunajec, San, Soła. Są to elektrownie szczytowe, elektrownie szczytowe z członami odwracalnymi, szczytowo pompowe i elektrownie przepływowe. Największe elektrownie wodne to: Tresna, Porąbka, Porąbka-Żar, Rożnów, Czchów, Solina, Myczkowce, Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne.

W zlewni górnej Wisły poza dużymi elektrowniami na analizowanych ciekach znajduje się 26 małych elektrowni wodnych (MEW). Są to elektrownie, których moc jest mniejsza od 5 MW.

Sztuczne zbiorniki wodne Na terenie dorzecza górnej Wisły znajduje się 26 sztucznych zbiorników wodnych o powierzchni zalewu powyżej 50 ha. Całkowita pojemność wszystkich sztucznych zbiorników w dorzeczu stanowi około 30% ilości wody retencjonowanej w Polsce. Zbiorniki te gromadzą 6,7% odpływu rocznego z dorzecza górnej Wisły.

W dorzeczu górnej Wisły znajduje się największy pod względem objętości (472,4 mln. m3) zbiornik zaporowy w Polsce - Solina o powierzchni zalewu 22 km2.

9

Planowane i znajdujące się w budowie obiekty hydrotechniczne Planowane są następujące obiekty: dokończenie zapory i zbiornika Świnna Poręba na rzece Skawie, zapory Krempna na Wisłoce, zapory Młynne na Łososinie, zapory Rudawka Rymanowska na Wisłoku oraz Dukla na Jasiołce. Planowane są 4 elektrownie wodne oraz 75 Małych Elektrowni Wodnych. Podsumowanie Mimo istotnego znaczenia zasobów górnej Wisły w gospodarce wodnej w skali kraju obecne (kwiecień 2009) zestawienie planowanych inwestycji należy uznać za orientacyjne z uwagi na bardzo wstępny stan ich zaawansowania formalnego, planistyczno-projektowego i finansowego.

Należy podkreślić, że potencjalna realizacja nowych inwestycji podlega wpływom wielu czynników zaliczanych do grup uwarunkowań politycznych, ekonomicznych, organizacyjnych, prawnych często wykraczających poza ramy Polski, a tempo zmian oraz rytmy realizacji poszczególnych zadań na szczeblu kraju, regionów, województw, a nawet gmin mogą ulegać pewnym zmianom w stosunku do przyjętych planów.

4.2. ŚRODKOWA WISŁA Dorzecze środkowej Wisły obejmuje część dorzecza Wisły od ujścia Sanu do ujścia Narwi, z dorzeczem Narwi włącznie. Powierzchnia tego obszaru w kraju wynosi 88 765 km2, co stanowi 51% powierzchni całego dorzecza Wisły przyjętego w Zadaniu 9 (174 204 km2). Jest to obszar głównie nizinny (około 55%), ale występują tu również krajobrazy wyżynne i pojezierne. W tym względzie zdecydowanie różni się on od obszarów dorzeczy Wisły górnej i dolnej. W opracowaniu zawarto szczegółowe charakterystyki obszaru oraz poszczególnych rzek, przede wszystkim samej Wisły i jej dopływów (cieki II rzędu oraz ważniejsze wyższych rzędów). Celem prezentowanego etapu prac było określenie aktualnego stanu Wisły i jej dopływów na tle tych podstawowych charakterystyk. Podział administracyjny Dorzecze środkowej Wisły znajduje się na terytorium 3 państw: Polski (81%), Ukrainy (10%) i Białorusi (9%). W Polsce dorzecze to znajduje się w granicach 9 województw: mazowieckiego, lubelskiego, podlaskiego, warmińsko-mazurskiego, świętokrzyskiego, łódzkiego, śląskiego, podkarpackiego i małopolskiego. Dorzecze środkowej Wisły obejmuje teren 118 powiatów (w całości lub częściowo). Niemal cały teren administrowany jest przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie. Jedynie niewielka część dorzecza środkowej Wisły – od ujścia Sanu do ujścia Sanny koło Annopola – podlega Regionalnemu Zarządowi Gospodarki Wodnej w Krakowie (Rys.2). Ekoregiony i regiony fizyczno-geograficzne Według Ramowej Dyrektywy Wodnej (ANNEX XI) wykorzystującej podział Limnofauna Europaea J. Illies’a (1967) dorzecze środkowej Wisły znajduję się w obrębie dwóch ekoregionów rzeczno-jeziornych oznaczonych numerami 14 i 15. Ekoregion 14 obejmuje równiny centralne (16,6% dorzecza środkowej Wisły), a 15 – równiny wschodnie (83,4%). Granica pomiędzy nimi przebiega wzdłużWisły.

Regiony fizyczno-geograficzne Polski zostały wyznaczone przez J. Kondrackiego (2001) na kilku poziomach szczegółowości. Dominują tam krajobrazy nizinne. Stanowią one niemal 55% powierzchni. Poza tym w dorzeczu środkowej Wisły występują krajobrazy wyżynne i pojezierne.

10

Krajobrazy hydrograficzne Według mapy Krajobrazy hydrograficzne Polski (Kolada i inni, 2004) środkowa i zachodnia część dorzecza środkowej Wisły należy do regionu Niż Polski (31% dorzecza środkowej Wisły).

Rys. 2. Dorzecze Wisły środkowej

11

Północno wschodnia część należy do regionu Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich, (25,4%), zaś południowa część do Wyżyn Polskich (17,1%). Doliny dużych rzek (7,3%) nie zostały przypisane do żadnego z regionów jako astrefowe. Poza granicami Polski leży 18,9% dorzecza dolnej Wisły. Dla tego obszaru nie wyznaczono krajobrazów hydrograficznych. Na Niżu Polskim dominują krajobrazy wód powierzchniowych nizinnych na utworach staroglacjalnych (31,2% całego dorzecza środkowej Wisły), są one również dominujące na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich, przypada na nie 12,0%. Krajobraz wód powierzchniowych nizinnych na utworach młodoglacjalnych to ponad ¼ Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich (7,7% dorzecza środkowej Wisły), zaś na Niżu Polskim zajmuje on jedynie 0,1% w obrębie dorzecza. Krajobraz wód powierzchniowych nizinnych na równinach poleskich z dużym udziałem zatorfień to 5,6% dorzecza zaliczanego do Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich. Typologia wód powierzchniowych płynących Typologię wód powierzchniowych płynących przeprowadzono dla rzek o powierzchni zlewni większej niż 10 km2 w ramach wdrażania Ramowej Dyrektywy w Polsce. W pracy Typologia.. (2004), analizowano trzy kryteria abiotyczne: wielkość powierzchni zlewni, typ podłoża oraz rzędną terenu.

W zlewni środkowej Wisły przeważają potoki piaszczyste nizinne (47,2% długości cieków). Potoki i strumienie na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych stanowią 11,7%, a 9,7% potoki wyżynne węglanowe z substratem drobnoziarnistym na lessach i utworach lessopodobnych. Cieki łączące jeziora stanowią 5,1%.

Pokrycie terenu W niniejszym opisie wykorzystano jedynie podstawowy podział na 5 klas: tereny zantropogenizowane, wodne, rolne, strefy podmokłe oraz lasy i ekosystemy seminaturalne. Minimalna powierzchnia wydzieleń równa jest 25 ha.

Lasy i ekosystemy seminaturalne, tereny wodne i strefy podmokłe zajmują niecałe 30% dorzecza środkowej Wisły, czyli o ponad 3% mniej niż średnio w Polsce. Można przyjąć, że jedynie na tym obszarze zachodzi naturalny obieg wody. Przeważająca część dorzecza środkowej Wisły stanowią tereny rolne. Pokrywają one niemal 70% powierzchni zlewni. Na tym terenie występuje obieg wody zbliżony do naturalnego. Może on być jednak zakłócony w pewnym stopniu w związku z zabiegami agrotechnicznymi. Tereny zantropogenizowane zajmują niecałe 3% dorzecza środkowej Wisły. Jest to niższy odsetek od średniego obliczonego dla całego obszaru Polski, który wynosi 3,3%. Europejska sieć ekologiczna NATURA 2000 W dorzeczu środkowej Wisły znajduje się 81 SOO (obszary ochrony siedlisk) i 44 OSO (obszary ochrony ptaków). Łączna powierzchnia poszczególnych grup obszarów ochrony w granicach dorzecza środkowej Wisły wynosi 14 374 km2, co stanowi 16% części dorzecza środkowej Wisły. Charakterystyka sieci hydrograficznej Dorzecze środkowej Wisły jest asymetryczne, lewobrzeżna część dorzecza stanowi 16,6% całego obszaru, a udział prawobrzeżnej części wynosi 83,4%.

Prawobrzeżne ważniejsze dopływy, to: Wieprz, Świder i Narew, lewobrzeżne to Kamienna, Radomka i Pilica. Pomiędzy tymi dopływami istnieje znaczna dysproporcja, co do powierzchni ich zlewni jak i przepływów. Pole powierzchni dorzecza Narwi wynosi 74 527 km2, co stanowi 68% dorzecza środkowej Wisły, z czego połowa (35%) to dorzecze Bugu, największego dopływu Narwi.

12

Zbiorniki retencyjne w dorzeczu środkowej Wisły W dorzeczu środkowej Wisły znajduje się 18 zbiorników retencyjnych o pojemności całkowitej większej niż 1,0 hm3. Zbiorniki te zestawiono w tabeli podając również ich inne cech charakterystyczne.

Zbiorniki retencyjne w zlewni środkowej Wisły (pojemność powyżej 1 hm3)

Zbiornik Rzeka Pow.

zlewni [km2]

Rok oddania

do użytku

Pojemność całkowita

[hm3]

Pow. zbiorni

ka [km2]

Przeznaczenie zbiornika

Brody Iłżeckie Kamienna 633 1965/1986

7,3 1,9 Pp, Zp, Re, W, E

Wióry Świślina 362 2005 35,0 4,1 Pp, Re, W, E Nielisz Wieprz 1 267 1976/199

7 25,6 8,3 Pp, R, E, Re, W,

Ryb Zemborzyce Bystrzyca 726 1974 6,3 2,8 Pp, Re, W, Domaniów Radomka 729 2001 12,9 5,0 Pp, Re, W, E Sulejów Pilica 4 936 1973 86,6 23,8 Zgk, E, Pp, Re,

W Cieszanowice Luciąża 95 1997 7,3 2,2 R, Pp, E, Re, W Miedzna Wąglanka 147 1979 4,2 1,8 R, Pp, Re, W, E Drzewica Drzewicz

ka 773 1939 1,5 0,8 Zp, R, Re, W, E

Siemianówka Narew 1 086 1991 79,5 32,5 R, Pp, Ryb, W, Re, E

Jezioro Zygmunta Augusta (Czechowizna)

Nereśl 112 ~1559 ~6,0 4,8 Ryb

Stary Dobrotwór Bug b.d. b.d. b.d. b.d. E, Pp, Re, W Husynne Udal 318 b.d. 1,8 1,0 R, Re, W Żelizna KW-K - 1971 6,3 3,5 R, Re, W Mosty KW-K - 1969 6,9 3,9 R, Re, W Zahajki KW-K - 1968 4,0 2,4 R, Re, W Opole KW-K - 1970 4,8 2,8 R, Re, W Dębe Narew 68 9778 1963 91,5 33,0 E, Ż, Re, Ryb, W

Objaśnienia do tabeli. Pp - przeciwpowodziowy, E - energetyczny, Zgk - zaopatrzenie w wodę gospodarki komunalnej, Zp - zaopatrzenie w wodę przemysłu, Ż - żeglugowy, R – rolniczy (nawadnianie), Re - rekreacyjny, Ryb - wykorzystywany do rybactwa, W - służący wędkarzom, KW-K – Kanał Wieprz-Krzna Podsumowanie Przedstawiono charakterystykę dorzecza środkowej Wisły z uwzględnieniem aspektów administracyjnych, fizyczno-geograficznych oraz sposobów użytkowania terenu i obszarów chronionych Natura 2000. Ważnym elementem tej części opracowania jest charakterystyka hydrograficzna, w postaci opisu wyróżnionych rzek oraz wstępna charakterystyka

13

hydrologiczna zawierająca dane o zasobności w wodę obszaru analizowanego dorzecza. Wszystkie charakterystyki zebrane w prezentowanym opracowaniu stanowią bazę wyjściową do następnych etapów pracy, aż do określenia możliwych zmian zasobów wodnych w dorzeczu Wisły środkowej na skutek przewidywanych zmian klimatycznych.

4.3. DOLNA WISŁA Wprowadzenie

Częścią dorzecza dolnej Wisły może być uznany obszar Żuław Wiślanych znajdujących się po obu stronach koryta Wisły (Red. B. Augustowski 1976). Jest to bardzo specyficzny obszar, który wymaga szczególnego rozpatrzenia. Dotyczy to wysokiej wydajności rolnej oraz bardzo wysokiego zagrożenia powodziowego. W północnej części Żuław ciągnie się pas depresji tj. terenów położonych poniżej poziomu morza. W przypadku ich zalania konieczne jest mechaniczne odprowadzenie tej wody.

Część Żuław zwana Żuławami Gdańskimi znajdująca się po lewej stronie koryta Wisły obejmuje skomplikowany system cieków i kanałów zwany Gdańskim Węzłem Wodnym. Jest to w zasadzie zlewnia Martwej Wisły. Tu w 2001 r. wystąpiła katastrofalna powódź miejska (błyskawiczna), która spowodowała ogromne straty materialne.

Położenie administracyjne i geograficzne W niniejszym opracowaniu jako dorzecze Wisły dolnej rozumie się fragment dorzecza Wisły od ujścia Narwi do ujścia Wisły do Morza Bałtyckiego (Augustowski red. 1982). powierzchnia tego obszaru wynosi 39 565 km2, co stanowi to 23% całego dorzecza Wisły (przyjętego w Zadaniu 9) i 13% powierzchni Polski. Omawiany obszar dorzecza znajduje się w całości w granicach polski w obrębie 5 województw: pomorskiego, kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, mazowieckiego i łódzkiego. Dorzecze Wisły dolnej obejmuje teren 60 powiatów (w całości lub częściowo) – Rys. 3. Krajobraz hydrograficzny Według mapy „Krajobrazy hydrograficzne Polski”, (Kolada i inni, 2004) właściwie cały obszar dorzecza dolnej Wisły należy do regionu Niż Polski (92%). Niewielki skrawek zlewni Drwęcy należy do regionu Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich (0,61%), natomiast ponad 6% dorzecza dolnej Wisły zajmują doliny dużych rzek będąc terenami astrefowymi.

W Niżu Polskim wyraźnie zaznaczają się dwa typy krajobrazu. Na południu krajobraz wód powierzchniowych nizinnych na utworach staroglacjalnych, na północy na utworach młodoglacjalnych. Odrębnym typem krajobrazu Niżu Polskiego są Żuławy – tzw. krajobraz deltowy oraz krajobraz wód powierzchniowych przymorskich będących pod wpływem wód morskich. Stanowi on 5% całkowitej powierzchni dorzecza dolnej Wisły.

14

Rys. 3. Dorzecze dolnej Wisły (przyjęte w Zadaniu 9) na tle podziału administracyjnego

Typologia wód powierzchniowych płynących Typologię wód powierzchniowych płynących przeprowadzono dla rzek o powierzchni zlewni większej niż 10 km2 w ramach wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej w Polsce w oparciu i System A. Analizowano w niej trzy kryteria abiotyczne: wielkość powierzchni zlewni, typ podłoża oraz wysokość n.p.m. (Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami DRW 2000/60/WE; Warszawa 2004).

15

W zlewni Wisły dolnej przeważają potoki piaszczyste nizinne (55,4%), prawie 9% przypada na potoki, strumienie, małe i średnie rzeki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych. Duży – ponad 8% udział mają cieki łączące jeziora a ponad 7,5% rzeki nizinne piaszczysto-gliniaste. Pozostałe typy cieków mają udział poniżej 5 %. 6,4% cieków w zlewni Wisły dolnej sklasyfikowano jako nieokreślone.

Ukształtowanie terenu i rys geomorfologiczny Rozpatrywana w tym opracowaniu dorzece dolnej Wisły (wg podziału Kondrackiego) znajduje się w granicach Niżu Środkowoeuropejskiego – rozległej prowincji fizyczno-geograficznej rozciągającej się od delty Skaldy, Mozy i Renu na zachodzie poza dolną i środkową Wisłą na wschodzie. Wysokość bezwzględna tej jednostki ni przekracza zwykle 200 m n.p.m., a najwyższym punktem jest położona na Pojezierzu Kaszubskim Wierzyca (329 m n.p.m.). Powierzchnia Niżu Środkowoeuropejskiego pokryta jest utworami czwartorzędowymi osadzonymi w wyniku wielokrotnego nasuwania się i zanikania lodowca skandynawskiego. W granicach dorzecza dolnej Wisły można wyróżnić trzy podprowincje: Pobrzeże Południowobałtyckie, Pojezierze Południowobałtyckie oraz Niziny Środkowopolskie. W ramach tych podprowincji wydzielono szereg makroregionów. Struktura u żytkowania gruntów Dorzecze dolnej Wisły ma charakter typowo rolniczy. Uprawy zajmują tutaj blisko 70% powierzchni i rozmieszczone są regularnie w całym dorzeczu. Ponad 25% powierzchni całkowitej zlewni zajmują lasy i ekosystemy seminaturalne. Przewaga tych użytków zaznacza się wyraźnie w zachodniej części omawianego obszaru oraz w dolinie Wisły od ujścia Narwi do ujścia Brdy. Większą lesistością wykazuje się także południowa część zlewni Bzury oraz północno-wschodnia część zlewni Drwęcy. Powierzchnia terenów wodnych oraz podmokłych jest niewielka i stanowi nieco ponad 2,5%. Użytki tego typu skupione są głównie w północnej część zlewni, która wchodzi w skład pojezierzy: pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Tereny zantropogenizowane zajmują 2,6% powierzchni. Są to głównie obszary miejskie aglomeracji warszawskiej, trójmiejskiej i łódzkiej oraz duże miasta takie jak Toruń, Bydgoszcz, Płock, Włocławek. Dorzecze dolnej Wisły na tle Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Celem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest ochrona zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt unikalnych w skali Europy. Obszary te dzielą się na dwie grupy: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochronne siedlisk (SOO). W dorzeczu dolnej Wisły znajduje się 9 OSO, 41 obszarów SOO oraz dwa obszary ochrony mieszanej. W związku z tym, że SOO i OSO częściowo się ze sobą łączą, pokrywają i krzyżują ich ogólna powierzchnia na terenie dorzecza dolnej Wisły wynosi około 1 479 km2. Charakterystyka sieci hydrograficznej Wisły dolnej Wisła dolna jako rzeka I rzędu stanowi oś systemu rzecznego dorzecza, przy czym należy wyróżnić pięć cieków, które choć nie mają naturalnego połączenia z Wisłą, ale stanowią część tego systemu. Są to Nogat, Elbląg oraz Szkarpawa z Wisłą Królewiecką będące częścią prawobrzeżnego systemu. Cieki te w wyniku naturalnych zmian w dolinie Wisły jak również silnym przekształceniom przez człowieka utrzymują połączenie z Wisłą siecią kanałów a ich zlewnie zajmują łącznie 3630 km2. W części lewobrzeżnej rzekę I rzędu stanowi Martwa Wisła z dopływem Motławą. Powierzchnia jej zlewni wynosi 1647 km2.

16

Dorzecze Dolnej Wisły nie jest w pełni symetryczne. Lewobrzeżna część dorzecza (wliczając zlewnię Martwej Wisły) stanowi 60%, natomiast prawobrzeżna (wliczając zlewnie Nogatu, Elblągu i Szkarpawy) 40%.

Lewobrzeżne, ważniejsze dopływy Wisły to: Wierzyca, Mątawa, Wda, Brda, Kanał Zielona Struga, Zgłowiączka i Bzura. Natomiast dopływy prawobrzeżne to Osa, Fryba, Drwęca, Mień i Skrwa.

Zakres niniejszego opracowania w granicach dorzecza dolnej Wisły obejmuje odcinek koryta głównego od ujścia rzeki Narew do ujścia Wisły do Bałtyku. Przy wyborze rzek do analiz sugerowano się wiedzą dotyczącą istniejącej zabudowy podłużnej i poprzecznej koryt rzecznych. W sumie analizie poddano 79 cieków, z czego 28 stanowią rzeki II rzędu, 46 III rzędu oraz cztery cieki I rzędu. Do pierwszych analiz wyznaczono w sumie rzeki o łącznej długości 4867 km.

Budowle hydrotechniczne w dorzeczu dolnej Wisły

Nazwa zlewni

Typ zabudowy zapory

zbiorników wodnych

zapory przeciwrumowiskowe

jazy stopnie

regulacyjne progi młyny

Zlewnia Brdy w tym na dopływach

5 1

- -

29 19

2 2

2 2

-

zlewnia Wdy w tym na dopływach

2 -

- -

17 10

4 4

4 4

1 -

zlewnia Wierzycy w tym na dopływach

- -

- -

23 8

- -

- -

1 1

zlewnia Martwej Wisły w tym na dopływach

- -

- -

11 11

- -

3 3

3 3

zlewnia Nogatu w tym na dopływach

1 -

- -

16 14

- -

2 2

- -

zlewnia Szkarpawy i Wisły Królewieckiej

w tym na dopływach

- -

- -

1 1

1 -

- -

- -

zlewnia rzeki Elbląg w tym na dopływach

- -

1 1

16 13

2 2

2 -

- -

zlewnia Osy w tym na dopływach

1 1

- -

7 1

- -

1 -

- -

zlewnia Drwęcy w tym na dopływach

2 2

- -

14 10

- -

- -

2 2

zlewnia rzeki Mień w tym na dopływach

- -

- -

13 8

- -

2 -

- -

zlewnia Skrwy w tym na dopływach

- -

- -

1 -

- -

- -

- -

zlewnia Mątawy w tym na dopływach

- -

- -

6 -

1 -

4 4

- -

zlewnia Kanału Zielona Struga w tym na dopływach

- -

1 1

16 11

- -

- -

- -

zlewnia Zgłowiączki w tym na

- -

- -

18 12

- -

2 -

- -

17

dopływach

zlewnia Bzury w tym na dopływach

- -

- -

66 57

- -

32 18

- -

Wisła w tym mniejsze jej dopływy

- -

1 1

7 6

2 1

- -

- -

Zlewnia Tążyny w tym na dopływach

- -

- -

3 1

- -

- -

- -

Razem 11 3 264 12 54 7

Budowle hydroenergetyczne w dorzeczu dolnej Wisły

Lista największych działających elektrowni wodnych w zlewni Dolnej Wisły

Nazwa elektrowni Nazwa rzeki lub

zbiornika Rok uruchomienia

Moc instalowana [MW]

Smukała Brda 1902 3,00 Koronowo Brda 1961 26,00 Tryszczyn Brda 1962 3,30 Mylof Brda 1998 0,80 Gródek Wda 1923 7,50 Żur Wda 1930 8,00 Czarnocińskie Piece Wierzyca 1906 0,132 Stocki Młyn Wierzyca 1908 0,156 Owidz Wierzyca 1910 0,186 Rutki Radunia 1910 0,448 Straszyn Radunia 1910 2,41 Kolincz Wierzyca 1911 0,40 Pruszcz I Radunia 1921 0,10 Bielkowo Radunia 1925 7,20 Łapino Radunia 1927 2,30 Kuźnice Radunia 1934 0,78 Juszkowo Raduni 1937 0,25 Prędzieszyn Radunia 1937 0,87 Włocławek Wisła 1970 160,2 Pruszcz II Radunia 2005 0,25 SUMA 224,282 Źródło: www.energazew.pl; www.infoeko.pomorskie.pl; www.ew.koronowo.pl; www.rzgw.gda.pl

Żuławy Wiślane Żuławy Wiślane stanowią rozległą nizinę utworzoną przez odkładające się rumowisko transportowane przez setki lat Wisłą. Obecny kształt i charakter Żuław był kształtowany przez procesy natury jak również intensywną działalność człowieka. Żuławy obejmują obszar około 1 700 km2, z czego 450 km2 stanowią obszary depresyjne położone poniżej poziomu morza. Pas obszarów depresyjnych, szczególnie istotnych dla problemów powodziowych, ciągnie się po południowej stronie Martwej Wisły, Szkarpawy, oraz rzeki Elbląg i Jeziora Drużno.

Na obrzeżach Żuław znajdują się ważne ośrodki miejskie takie jak Gdańsk, Pruszcz Gdański, Tczew, Malbork i Elbląg. Na obszarze tym znajduje się wiele ważnych zakładów przemysłowych. Przez obszar Żuław przebiegają ważne arterie drogowe i kolejowe. Na

18

Żuławach znajduje się również wiele obszarów o dużej wartości przyrodniczej takich jak NATURA 2000, parków krajobrazowych i innych. Dlatego też opracowanie kompleksowej ochrony przeciwpowodziowej tego terenu jest niezwykle trudne i wymaga uwzględnienia wielu niejednokrotnie sprzecznych czynników. Na terenie Żuław mamy ponad 550 km rzek oraz ponad 1400 km różnego rodzaju kanałów. Rzeki te i kanały stanowią w dużej części element melioracji podstawowych.

Żuławy znajdują się głównie na terenie województwa Pomorskiego i częściowo Warmińsko-Mazurskiego. Całość Żuław jest na obszarze zarządzanym przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej (RZGW) w Gdańsku oraz Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych (ZMiUW) województwa Pomorskiego oraz Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych (ŻZMiUW) w Elblągu. Stopień Włocławek Stopień Włocławek był pierwszym stopniem projektowanej kaskady żeglugowo-energetycznej i jak do tej pory jedynym stopniem niskiego spadu na dolnej Wiśle. Projektowany spad wynosił 11,3 m, a normalny poziom piętrzenia (NPP) jest na rzędnej 57,30 m. Przepływ średni w przekroju stopnia wynosi 890 m3/s, przepływ normalny o prawdopodobieństwie 1% wynosi 8 970 m3/s, a przepływ kontrolny o prawdopodobieństwie 0,3% wynosi 10 280 m3/s. Przepływ nienaruszalny poniżej stopnia ustalono początkowo na 350 m3/s, a następnie zwiększono do 450 m3/s. Powierzchnia zbiornika przy przepływie średnim i NPP wynosi około 70 km2, a początkowa pojemność całkowita wynosiła około 400 mln. m3. Pojemność ta zmniejszyła się w wyniku odkładania rumowiska wleczonego, głównie w górnej części zbiornika. Planowane inwestycje do 2020 r. Mimo niedostatecznej jeszcze ochrony przeciwpowodziowej, bardzo małego wykorzystania energii wody dla przemysłu energetycznego oraz niewielkiej ilości zbiorników retencyjnych inwestycje w tym kierunku w Polsce są niewielkie. Wynika to z jednej strony z trudności finansowych ale również z uwarunkowań prawnych i środowiskowych. Rozdrobnienie zarządzania wodami pomiędzy samorządy lokalne wszystkich stopni, instytucje pozarządowe i poszczególne resorty administracji rządowej powoduje, że brak jest jednolitego i spójnego dla wszystkich części kraju planu zagospodarowania wód powierzchniowych. Regulacje Europejskiej Dyrektywy Wodnej w pewnym stopniu regulują ten element gospodarki kraju, ale nie są one narzędziem do podejmowania trudnych i istotnych decyzji. Podsumowanie W ramach Zadania 9.1. (Etap I) oraz części Zadania 9.2.( Etap II) określono obecny stan Wisły Dolnej i jej dopływów występujących na obszarze dorzecza dolnej Wisły. Wyznaczono podstawowe charakterystyki całego dorzecza Dolnej Wisły obejmujące podział administracyjny, podział na regiony wodne, podział zarządzania w ramach regionalnych zarządów gospodarki wodnej oraz zarządów wojewódzkich melioracji i urządzeń wodnych. Zestawiono większość budowli hydrotechnicznych, hydroenergetycznych oraz śluz żeglugowych. Przedstawiono stan zagospodarowania terenu dorzecza Dolnej Wisły oraz zasięg obszarów chronionych, parków krajobrazowych oraz obszary programu NATURA 2000. Zebrane dane służyć będą jako podstawa do dalszych rozważań w następnych Etapach. Na obszarze Dolnej Wisły terenem przy ujściu Wisły do morza o szczególnym znaczeniu są Żuławy Wiślane. Jest to obszar o największym zagrożeniu powodziowym a jednocześnie obszar o szczególnych walorach rolniczych i krajobrazowych. Istotną budowlą na dolnej Wiśle jest stopień wodny Włocławek o wysokim stopniu zagrożenia awarią i budzący wiele kontrowersji.

19

5. PODZADANIE 9.2. (Etap II): Inwentaryzacja istniejących na Wiśle i jej dopływach budowli hydrotechnicznych i hydroenergetycznych wraz z określeniem ich stanu Celem tego podzadania było zestawienie istniejących budowli hydrotechnicznych (jazy, zapory, śluzy żeglugowe), zbiorników wodnych istniejących przy tych budowlach oraz elektrowni wodnych jak również ich obecnego stanu technicznego. 5.1. GÓRNA WISŁA. Wprowadzenie Szczególne znaczenie w dorzeczu górnej Wisły posiada potencjał w zakresie retencjonowania zasobów wodnych. Pojemność całkowita sztucznych zbiorników wodnych tutaj zlokalizowanych stanowi około 30% ilości wody retencjonowanej w Polsce, wspomniane zbiorniki gromadzą 7% odpływu rocznego górnej Wisły i należy stwierdzić, że jest to ilość niewspółmiernie mała w stosunku do potencjalnych możliwości. W dorzeczu górnej Wisły ocenia się, że większość istniejących wałów przeciwpowodziowych wymaga pilnej modernizacji, a tempo wznoszenia nowych powoduje, że nadal wiele obszarów pozbawionych jest tego typu biernej ochrony przeciwpowodziowej. Skłania to do poszukiwania nowych, uzupełniających form działania, które ograniczając ryzyko powodzi, umożliwi ą równocześnie skuteczną z nimi walkę oraz minimalizację strat. Koncentracja zaludnienia, dorobek cywilizacyjny i kulturowy w miastach powoduje, że powodzie stanowią tam szczególnie ważny problem.

Zaległości inwestycyjne i zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym, polegające przede wszystkim na stale postępujących procesach urbanizacji, powodują, że wiele miast położonych nad górną Wisłą i jej dopływami jest zagrożonych powodzią. W związku z tym oprócz koniecznych do udoskonalenia systemów ewakuacyjnych oraz nietechnicznych środków zabezpieczających ludzi i mienie, jednym z podstawowych działań o charakterze inwestycyjnym pozostaje budowa wałów i zbiorników retencyjnych, wypełniających zadania związane z ochroną przed powodzią. Budowle piętrzące o wysokości powyżej 2m

Na odcinku Wisły od km 0+000 (ujście Przemszy) do km 295+200 (ujście rzeki Sanny) istnieje sześć stopni wodnych, które tworzą drogę wodną górnej Wisły. Stopnie wodne na Wiśle realizowane były w latach 1949 – 2002.

Rys. 4. Droga wodna górnej Wisły

W związku z koniecznością zgodnego z wymaganiami zabezpieczenia Krakowa przed powodzią planowana jest budowa tzw. Kanału Krakowskiego, w celu obniżenia zwierciadła wód powodziowych na Wiśle w obrębie miasta Krakowa. Konsekwencją budowy kanału będzie konieczna przebudowa stopni Dąbie i Przewóz.

20

Zestawienie budowli hydrotechnicznych górnej Wisły

Lp Obiekt Budowla Klasa Rzeka Km Wys_p 1 Przewóz stopień II Wisła 88,17 6,8 2 Dąbie stopień II Wisła 76,73 3,7 3 Kościuszko stopień II Wisła 61,96 4,3 4 Łączany stopień II Wisła 34,97 5,7 5 Smolice stopień II Wisła 20,48 4,6 6 Dwory stopień II Wisła 5,22 4,5 7 Węgierska Górka jaz Soła 60,80 2,5 8 Żywiec jaz Soła 48,40 2,5 9 Tresna zapora I Soła 41,71 39,0

10 Porąbka zapora I Soła 34,15 38,0 11 Czaniec zapora I Soła 30,82 6,5 12 Broszkowice jaz Soła 0,75 3,0 13 Koszarawa zapora p.rum. Koszarawa 26,52 4,5 14 Świnna jaz Koszarawa 4,34 4,0 15 Szczyrk zapora p.rum. Żylica 16,49 4,5 16 Szczyrk zapora p.rum. Żylica 16,21 3,5 17 Szczyrk zapora p.rum. Żylica 15,80 4,0 18 Szczyrk zapora p.rum. Żylica 14,94 2,5 19 Rybarzowice zapora p.rum. Żylica 6,00 2,5 20 Łodygowice jaz Żylica 4,00 2,5 21 Ślemień zapora p.rum. Łękawka 14,75 3,5 22 Piła Kościelecka jaz Chechło 16,00 5,0 23 Świnna Poręba zapora Skawa 26,84 54,0 24 Grodzisko jaz Skawa 8,98 3,3 25 Rzyki zapora p.rum. Wieprzówka 24,52 8,5 26 Przeginia Narodowa jaz Rudno 2,80 2,5 27 Zesławice jaz Dłubnia 8,50 4,4 28 Myślenice jaz Raba 74,00 2,6 29 Dobczyce zapora II Raba 60,50 30,6 30 Szreniawa jaz Szreniawa 29,50 2,5 31 Czajęczyce jaz Szreniawa 12,30 2,5 32 Brzesko jaz Uszwica 37,30 7,0 33 Wola Radłowska jaz Kisielina 20,59 2,5 34 Wola Radłowska stopień Kisielina 20,55 2,5 35 Przybysławice stopień Kisielina 12,56 2,5 36 Przybysławice jaz Kisielina 12,30 2,5 37 Czarny Dunajec stopień Dunajec 218,53 4,4 38 Waksmund jaz Dunajec 196,10 2,8 39 Czorsztyn -Niedzica zapora Dunajec 175,47 50,0 40 Sromowce Wyżne zapora Dunajec 173,74 11,0 41 Rożnów zapora Dunajec 80,00 49,0 42 Czchów zapora Dunajec 68,00 12,5 43 Grybów zapora p.rum. Biała 73,90 3,0 44 Stróże stopień Biała 69,85 2,5 45 Daleszyce jaz Czarna Nida 41,87 2,5 46 Borków jaz Czarna Nida 36,85 3,0

21

Lp Obiekt Budowla Klasa Rzeka Km Wys_p 47 Bieleckie Młyny jaz Czarna Nida 24,62 3,0 48 Chańcza zapora II Czarna 39,20 15,0 49 Kurozwęki jaz Czarna 34,00 3,7 50 Kłoda jaz Czarna 0,00 3,1 51 Krempna zapora p.rum. Wisłoka 145,23 4,0 52 Mokrzec zapora p.rum. Wisłoka 69,70 4,5 53 Klimkówka zapora I Ropa 54,40 33,0 54 Szczepańcowa jaz Jasiołka 28,00 4,9 55 Szymanowice jaz Koprzywianka 32,60 3,7 56 Szymanowice stopień Koprzywianka 31,02 3,5 57 Rybnica jaz Koprzywianka 28,37 3,9 58 Sulisławice jaz Koprzywianka 25,50 3,0 59 Skwirzowa jaz Koprzywianka 23,52 4,2 60 Wilcza Wola jaz Łęg 57,68 8,0 61 Solina zapora San 325,40 82,0 62 Myczkowce zapora San 319,00 30,0 63 Besko zapora II Wisłok 172,80 30,0 64 Iskrzynia jaz Wisłok 149,40 3,3

Zestawienie i charakterystyka elektrowni wodnych górnej Wisły

Lp. rzeka km moc [MW] Ilość turbin Rok

uruchomienia Nazwa

1 Soła 40,00 21,00 2 1967 Tresna 2 Soła 0,00 500,00 4 1979 Porąbka - Żar 3 Soła 32,30 12,60 3 1953 Porąbka 4 Dunajec 172,50 92,75 2 1997 Niedzica

5 Dunajec 80,00 50,00

4

1942 Rożnów

6 Dunajec 67,50 8,00 2 1954 Czchów 7 San 319,00 9,0 2 1961 Myczkowce 8 San 325,40 200,00 4 1968 Solina

9 Wisła 21,20 2,00 2 2006 Smolice 10 Skawa 26,86 3,80 0 2010 Świnna Poręba 11 Wisła 38,58 2,50 1 2004 Łączany 12 Wisła 66,40 3,00 3 2003 Kościuszko 13 Wisła 80,80 2,94 2 1961 Dąbie 14 Wisła 92,60 2,94 2 1951 Przewóz 15 Raba 60,10 2,50 2 1986 Dobczyce

16 Dunajec 170,75 2,08 4 1997 Sromowce Wyżne

17 Ropa 54,40 1,10 1 1994 Klimkówka

Szczegółowa charakterystyka budowli hydrotechnicznych i elektrowni wodnych została przedstawiona w opracowaniach z podzadania 9.2. Podano również istniejące wały przeciwpowodziowe na odcinku górnej Wisły oraz ważniejszych dopływach.

22

Przedstawiono zestawienie 22 zbiorników wodnych o pojemnościach powyżej 1 hm3 podając ich podstawową charakterystykę i towarzyszące im obiekty. 5.2. WISŁA ŚRODKOWA Wprowadzenie

W podzadaniu 9.2.obejmującym dorzecze Wisły środkowej zamieszczono opis budowli hydrotechnicznych i hydro-energetycznych na rzekach dorzecza środkowej Wisły.

Rys. 5. Zbiorniki retencyjne w dorzeczu środkowej Wisły

W zestawieniu tym skoncentrowano się na: - zbiornikach o pojemności większej od 0,5 hm3; - jeziorach nadpiętrzonych;

23

- zaporach wyższych od 5 m; - jazach o wysokości piętrzenia równej co najmniej 2 m; - elektrowniach wodnych powyżej 0,5 MW; - śluzach żeglugowych. W opisie i zestawieniach pominięto budowle hydrotechniczne spełniające jedynie cele

przeciwpowodziowe, w tym w szczególności wały. Ocena zagrożenia powodziami oraz inwentaryzacja obiektów ochrony przeciwpowodziowej są przedmiotem zadania 9.7 i w tej części zostaną przedstawione wraz z charakterystykami budowli hydrotechnicznych oraz urządzeń przeciwpowodziowych.

Rys.6. Śluzy i elektrownie wodne w dorzeczu środkowej Wisły

Zapory w dorzeczu środkowej Wisły

24

L.p. Nazwa zapory

Rzeka Parametry zapory

Wysokość [m]

Długość [m]

Kubatura [tys. m3]

1 Brody Iłżeckie

Kamienna 7,0 368

2 Cieszanowice Luciąża 11,5 880 220 3 Dębe Narew 16,0 230 190 4 Domaniów Radomka 10,4 660 148 5 Miedzna Wąglanka 7,0 1418 6 Nielisz Wieprz 8,0 860 7 Rejów Kamionka 9,0 240 8 Ruda Mławka 5,1 9 Siemianówka Narew 9,0 810 10 Sulejów Pilica 16,0 1210 567 11 Wióry Świślina 35,0 252 351 12 Zemborzyce Bystrzyca 6,5

5.3. DOLNA WISŁA Wprowadzenie Celem opracowania ujętego jako Etap II (Zadanie 9.2.) jest zestawienie istniejących na dolnej Wiśle i jej dopływach budowli hydrotechnicznych i hydroenergetycznych wraz z określeniem ich stanu technicznego, możliwości rozbudowy lub budowy nowych obiektów tego typu.

Zapory w dorzeczu dolnej Wisły

Nr Nazwa Rzeka

Parametry zapory

Wysokość [m]

Wysokość piętrzenia

[m]

Długość [m]

Szerokość [m] Typ

1 Włocławek Wisła ziemna 2 Koronowo Brda 23,30 20,00 ziemna 3 Smukała Brda 8,00 ziemno-betonowa 4 Tryszczyn Brda 14,80 4,50 ziemno-betonowa 5 Mylof Brda 12,54 294,50 ziemna 6 Gródek Wda 14,20 12,00 ziemna 7 Żur Wda 18,00 15,00 ziemna 8 Okret jez. Okret 5,00 ziemna 9 Juszkowo Radunia 10,00 120,00 ziemna 10 Kuźnice Radunia 6,00 32,00 ziemna 11 Łapino Radunia 9,00 552,00 ziemna 12 Prędzieszyn Radunia 6,80 75,00 ziemna 13 Rutki Radunia 12,10 78,00 ziemna 14 Straszyn Radunia 23,23 260,00 ziemna 15 Szonowo Nogat 123,00 5,00 ziemna 16 Michałowo Nogat 126,00 5,00 ziemna 17 Rakowiec Nogat 160,00 5,50 ziemna

Na obszarze dolnej Wisły znajduje się duża ilość tego typu budowli, różnej wielkości. Dlatego ograniczyliśmy się w tym opracowaniu podać obiekty hydroenergetyczne o mocy instalowanej powyżej 1 MW, zbiorniki wodne o pojemności powyżej 1 hm3 (milion metrów

25

sześciennych), budowle piętrzące powyżej 2 m spadu o ile odgrywają one istotną rolę oraz śluzy żeglugowe. Będą również krótko opisane wały przeciwpowodziowe wzdłuż głównego koryta Wisły.

Rys.7. Zapory i jazy w dorzeczu dolnej Wisły

Na obszarze Żuław wchodzących w obszar dorzecza dolnej Wisły istotne znaczenie w gospodarce wodnej i ochronie przeciwpowodziowej mają wrota przeciwpowodziowe i przeciwsztormowe. Będą one również przedstawione w opracowaniu wraz ich podstawową charakterystyką. Podsumowanie Na obszarze dolnej Wisły znajduje się 20 obiektów hydroenergetycznych o łącznej mocy instalowanej 224 MW. Z tego 9 obiektów posiada moc instalowaną powyżej 1 MW. Łączna

26

moc zainstalowana w tych obiektach wynosi 220 MW. 160 MW jest zainstalowane w elektrowni wodnej Włocławek i pozostałe elektrownie wodne mają niewielkie znaczenie. Obszar dolnej Wisły posiada duży potencjał hydroenergetyczny. Przede wszystkim sama Wisła stwarza duże możliwości hydroenergetyczne. W XX w. planowano na obszarze dolnej Wisły kaskadę energetyczno-żeglugową o łącznej mocy instalowanej 1300 MW i średniej produkcji rocznej 4200 GWh. Dziś ta koncepcja jest nierealna bowiem dolna Wisła objęta jest programem NATURA 2000, który jest przeciwny budowie jakichkolwiek obiektów hydroenergetycznych. 6. PODZADANIE 9.3. (Etap III): Oszacowanie potrzeb wodnych ludności, rolnictwa, przemysłu, energetyki, żeglugi i turystyki zlewni Dolnej Wisły w średnio i długookresowym horyzoncie czasowym, wynikających z przewidywanych scenariuszy rozwoju gospodarki i przestrzennego zagospodarowania oraz zmian klimatycznych. Wprowadzenie Podzadanie 9.3. jest realizowane tak jak i dwa poprzednie podzadania w podziale na dorzecza Wisły górnej, środkowej i dolnej. W Zadaniu 9 w etapie III przewidywano oszacowanie potrzeb wodnych ludności, rolnictwa, przemysłu, energetyki, żeglugi i turystyki dorzecza Wisły w średnio i długookresowym horyzoncie czasowym, wynikających z przewidywanych scenariuszy rozwoju gospodarki i przestrzennego zagospodarowania oraz zmian klimatycznych. Zapotrzebowanie na wodę i jego czasowe zróżnicowanie jest zależne od charakteru zlewni to jest stopnia zurbanizowania, wykorzystania rolniczego, lokalizacji dużych elektrowni i elektrociepłowni, lokalizacji przemysłu i jego wodochłonności jak również gęstości zaludnienia. Pokrycie zapotrzebowania na wodę jest realizowane z wód powierzchniowych (rzek, jezior, zbiorników) lub z wód podziemnych. Generalnie można przyjąć, że 85 % potrzeb wodnych pokrywanych jest z wód powierzchniowych, natomiast jedynie 15 % z wód podziemnych. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 134 osoby na km2, przy czym zróżnicowanie gęstości na terenie dorzecza jest bardzo znaczne. Od około 350 osób na km2 na południowym silnie uprzemysłowionym terenie do jedynie 40 osób na km2 na krańcach północno wschodnich. Taki rozkład rzutuje poważnie na zaopatrzenie w wodę do celów komunalnych. Na potrzeby wodne rzutuje w dużym stopniu również użytkowanie terenu. Grunty orne w dorzeczu Wisły stanowią 43 % powierzchni, łąki obejmują 10 % powierzchni, a lasy 29 % powierzchni. Poniżej 1% terenu zajmują sady, ogrody i warzywnictwo. Duży teren zajmują obszary zurbanizowane. Znaczne powierzchnie obejmują tereny o wybitnych walorach przyrodniczych i turystyczno-krajoznawczych (parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary NATURA 2000 oraz wiele obszarów prawnie chronionych). To wszystko rzutuje na przestrzenne i czasowe zapotrzebowanie na wodę. Struktura zapotrzebowania na wodę przez poszczególne sektory gospodarki układa się w sposób następujący:

• rolnictwo około 10 % • gospodarka komunalna około 19 % • przemysł około 71 % ( w tym istotną część pochłania energetyka cieplna).

Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się zmniejszenie zużycia wody. Nasze rolnictwo bazuje na naturalnym zasilaniu jakim są opady atmosferyczne. Bardzo małe tereny są nawadniane. Sytuacja ta może ulec zmianie gdy rolnictwo nasze będzie musiało sprostać międzynarodowej konkurencji.

27

Na przestrzeni ostatnich lat znacznie zmniejszyło się zużycie wody przez przemył. Wynikało to z zamykania wielu zakładów przemysłowych oraz przechodzenia w istniejących na technologie wodo-oszczędne oraz zamknięte obiegi. Główne zapotrzebowanie na wodę w przemyśle było spowodowane pracą elektrowni cieplnych i elektrociepłowni. W przypadku stosowania otwartych obiegów wody chłodzącej pobrana woda do chłodzenia kondensatorów turbin wraca zaraz do odbiorników w tej samej ilości jedynie o podwyższonej temperaturze o około 8 do 10 0C. Nieznaczne straty wody wynikają jedynie ze zwiększonego parowania z powierzchni wody w wyniku podwyższonej temperatury wody. Dużo większe straty bezzwrotne występują w zamkniętych obiegach chłodzących (chłodnie kominowe lub stawy rozbryzgowe). Znaczny spadek rocznego poboru wody w Polsce zaobserwowano w latach 1990 – 2004 z 14,2 km3 na 11,0 km3 (Projekt Strategii Gospodarki Wodnej, listopad 2006). Natomiast w Planie gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza Wisły z 2008 r. podaje się wartość całkowitego zużycia wody rocznie wynoszącą 6,05 km3. Daje to około 280 m3 na mieszkańca rocznie. Jest to wartość zbliżona do średniego poboru wody w kraju. Pobory roczne dla publicznego zaopatrzenia w wodę z sieci wodociągowych z wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze dorzecza wynoszą 1,159 km3, co daje około 150 dm3 na mieszkańca i dobę. Jest to wartość zbliżona do średniej krajowej. Generalnie można stwierdzić, że dane pochodzące z różnych źródeł, dotyczące poborów lub zużycia wody dla różnych celów różnią się miedzy sobą. Wynika to z różnego podejścia do tych danych. Dlatego też należy przyjmować je z dużym dystansem. Pobory wody Całkowity pobór wody w dorzeczu Wisły w 2008 r. wynosił 5 832 hm3 (1 hm3 = 106 m3), co stanowiło 54,2% poboru wody w kraju (dorzecze Wisły stanowi 54% powierzchni kraju). W poszczególnych częściach dorzecza wielkość poboru kształtowała się następująco: dorzecze górnej Wisły 2 275 hm3 (39,0 %) dorzecze środkowej Wisły 3 184 hm3 (54,6 %) dorzecze dolnej Wisły 372 hm3 (6,4 %) W dorzeczu górnej Wisły największy łączny pobór wody występuje w zlewni Wisły od źródeł do ujścia Dunajca - 863 hm3 i w zlewni Wisły od ujścia Dunajca do ujścia Wisłoki – 1 041 hm3, co w pierwszym przypadku związane jest z poborami wody dla GOP wraz z funkcjonującym tam przemysłem oraz z dużymi elektrowniami cieplnymi, a w drugiej sytuacji z poborem wody przez elektrownię cieplną Połaniec. Najmniejsze łączne pobory odnotowano w dorzeczu Wisłoki - 26,2 hm3, dorzeczu Dunajca - 56,0 hm3 i zlewni Wisły od ujścia Wisłoki do ujścia Sanu - 60,2 hm3. Relatywnie małe są również pobory wody w dorzeczu Sanu - 229,3 hm3, mimo funkcjonowania na tym terenie elektrowni cieplnej w Stalowej Woli. W dorzeczu środkowej Wisły największy łączny pobór wody występuje w zlewni Wisły od ujścia Wieprza do ujścia Pilicy – 1 568 hm3, który wynika z funkcjonowania elektrowni Kozienice - największej w kraju elektrowni cieplnej opalanej węglem kamiennym oraz w zlewni Narwi od ujścia Biebrzy do ujścia Bugu - 607 hm3 - funkcjonowanie elektrowni cieplnej Ostrołęka i w zlewni Wisły od ujścia Pilicy do ujścia Narwi - 372 hm3 - pobór wody z Wisły dla aglomeracji warszawskiej. Najmniejsze łączne pobory występują w dorzeczu Biebrzy - 18,5 hm3, zlewni Narwi od źródeł do ujścia Biebrzy - 49,5 hm3 i dorzeczu Pilicy - 76,2 hm3. Relatywnie małe są pobory wody w dorzeczach Wieprza - 154 hm3 i Bugu - 94,1 hm3 oraz w zlewni Narwi od ujścia Bugu do ujścia do Wisły - 79,6 hm3. W dorzeczu dolnej Wisły największe pobory występują w zlewni Wisły od ujścia Narwi do ujścia Bzury włącznie - 111 hm3 i w zlewni Wisły od ujścia Bzury do ujścia Drwęcy - 82,9 hm3 (PKN ORLEN S.A. w Płocku i zakłady ANWIL S.A. we Włocławku) i w

28

zlewni Wisły od ujścia Drwęcy do ujścia Brdy włącznie - 77,1 hm3 (aglomeracja Bydgoska). Relatywnie małe są pobory wody ze zlewni Wisły od ujścia Brdy do ujścia do Morza Bałtyckiego - 64,8 hm3, a duże w dorzeczu Drwęcy - 36,3 hm3 (aglomeracja Torunia).

Pobór wody na cele produkcyjne w dorzeczu Wisły wynosił w 2008 r. 3 998 hm3, co

stanowiło 53,3 % poboru na te cele w kraju i 68,6 % poboru ogółem na tym obszarze. W poszczególnych częściach dorzecza Wisły pobór ten kształtował się następująco: dorzecze górnej Wisły 1 500 hm3 (37,5%) dorzecze środkowej Wisły 2 413 hm3 (60,3%) dorzecze dolnej Wisły 86 hm3 (2,1%) W dorzeczu górnej Wisły dominuje pobór dla przemysłu GOP i energetyki w zlewni Wisły od źródeł do ujścia Dunajca - 399 hm3 oraz pobór dla energetyki cieplnej w zlewni Wisły od ujścia Dunajca do ujścia Wisłoki - 933 hm3. Pobory te stanowią odpowiednio 46,3 i 89,6 % całkowitych poborów wody na tych obszarach. Znaczące są również pobory w zlewni Sanu - 128 hm3, które stanowią 56,0 % ogólnych poborów w tej zlewni. Pobory na cele produkcyjne w pozostałych wydzielonych jednostkach hydrograficznych dorzecza górnej Wisły są małe. Łączny pobór wody na cele produkcyjne z wód powierzchniowych w dorzeczu Wisły w roku 2008 wynosił 3 827 hm3 co stanowiło aż 95,7 % ogólnego poboru na te cele. W poszczególnych częściach dorzecza wielkość poborów kształtowała się następująco:

dorzecze górnej Wisły 1 410 hm3 (36,8 %) dorzecze środkowej Wisły 2 350 hm3 (61,4 %) dorzecze dolnej Wisły 67 hm3 (1,8 %) W dorzeczu górnej Wisły największe pobory z wód powierzchniowych występują w zlewni Wisły do ujścia Dunajca - 328 hm3 i w zlewni Wisły od ujścia Dunajca do ujścia Wisłoki - 926 hm3, co stanowi aż 82,1 i 99,3 % całych poborów na cele produkcyjne na tych obszarach. Znaczące są również pobory wody w dorzeczu Sanu - 124 hm3 (96,3 % poborów na cele produkcyjne).

Pobór wody do celów wodociągowych w dorzeczu Wisły wynosił 1 175 hm3, co stanowiło 55,8 % poboru na te cele w kraju i 20,1 % całych poborów w dorzeczu. W poszczególnych obszarach dorzecza wielkość poboru przedstawiała się następująco: dorzecze górnej Wisły 505 hm3 (43,0 %) dorzecze środkowej Wisły 474 hm3 (40,3 %) dorzecze dolnej Wisły 195 hm3 (16,6 %)

W dorzeczu górnej Wisły dominują pobory w zlewni Wisły od źródeł do ujścia Dunajca. Wynoszą one 344 hm3. Znaczące - 35,9 hm3 są pobory do wodociągów w dorzeczu Dunajca i w zlewni Wisła od ujścia Dunajca do ujścia Wisłoki - 34,7 hm3 a także w dorzeczu Sanu - 62,8 hm3.

W dorzeczu środkowej Wisły zdecydowanie dominują pobory w zlewni Wisły od ujścia Pilicy do ujścia Narwi - 136 hm3 i w zlewni Narwi od ujścia Bugu - 68,3 hm3. Kilkakrotnie mniejsze są pobory w dorzeczach Wieprza i Bugu - 48,4 i 49,7 hm3. W pozostałych jednostkach hydrograficznych, z wyjątkiem dorzecza Biebrzy, pobory wynoszą od 25,0 do 40,6 hm3.

W dorzeczu dolnej Wisły pobory przekraczające 50 hm3 występują w zlewniach Wisły od ujścia Narwi do ujścia Bzury włącznie i Wisły od ujścia Drwęcy do ujścia Brdy włącznie. W pozostałych jednostkach pobory wynoszą od 19,7 do 37,2 hm3.

29

Dynamika poborów w okresie 1999-2008, tendencje i prognoza poborów wody w dorzeczu Wisły w latach 2015 i 2030 Całkowity pobór wody w dorzeczu Wisły po okresie tendencji wzrostowej w latach 2001-2006, na końcu którego osiągnął rekordowy poziom 6 568 hm3 w ostatnich dwóch latach zmalał o 736 hm3, czyli o 11,2 %, osiągając wielkość stanowiącą 98,4 % poboru w roku 1999. Największy spadek poborów nastąpił w dorzeczu górnej Wisły gdzie pobory w 2008 r. były mniejsze o 495 hm3 od poborów w roku 1999. W dorzeczu Wisły środkowej po tendencji wzrostowej w okresie 2001-2006 i rekordowym poborze 3 466 hm3 w 2006 roku pobory spadły o 281 hm3 (8,1 %), jednak nadal są wyższe niż w okresie 1999-2004. Pobory w dorzeczu dolnej Wisły w całym okresie 1999-2008 są w miarę stabilne i w ostatnich trzech latach przekraczają poziom 372 hm3 tj. nieznacznie mniejszy niż w okresie 1999-2000. Pobór wody na cele produkcyjne w ostatnich dwóch latach zmalał o 739 hm3 odwracając tendencję obserwowaną w okresie 2001-2006, kiedy to pobór osiągnął rekordową wartość 4 737 hm3. Obecnie pobór jest na poziomie 99,4 % poboru z roku 1999. Największy spadek poboru - 438 hm3 - w ostatnich dwóch latach nastąpił w dorzeczu górnej Wisły osiągając wielkość stanowiącą zaledwie 79,5 % poboru z roku 1999. Spadek poboru o 299 hm3 nastąpił również w dorzeczu środkowej Wisły jednak nadal jest on wyższy od poboru w okresie 1999-2004 stanowiąc 118,8 % poboru w roku 1999. Pobory w dorzeczu dolnej Wisły stanowią obecnie 83,4 % poborów w 1999 roku i w ostatnich dwóch latach mają tendencję spadkową. Pobór wody do nawodnień i uzupełniania stawów rybnych od pięciu lat (2004-2008) utrzymuje się na poziomie ponad 650 hm3, przy czym w ostatnim roku zanotowano niewielki spadek o 13,9 hm3. We wszystkich częściach dorzecza obecne pobory są wyższe niż na początku okresu 1999-2008 i stanowią odpowiednio: w dorzeczu górnej Wisły 114,9 %, w dorzeczu środkowej Wisły 120,9 % i w dorzeczu dolnej Wisły 104,7 % poborów w roku 1999. W dorzeczu górnej Wisły pobory od 2005 nieznacznie spadają, w sumie od rekordowego poziomu 293 hm3 o 22,9 hm3. W dorzeczu środkowej Wisły pobory od 2003 wzrosły o 63,9 hm3 czyli o 27,3 %. W dorzeczu dolnej Wisły pobory od trzech lat utrzymują się na poziomie 90-100 hm3 czyli nieznacznie wyższym niż w latach 1999-2001 a nieznacznie niższym niż w rekordowych latach 2003-2004 kiedy to pobór wynosił 104 hm3. Pobór wody do celów wodociągowych ma tendencje spadkową i w ostatnich pięciu latach nieznacznie przekracza 1 150 hm3. W 2008 roku pobór stanowił 88,2 % poboru w roku 1999 i był o 15,2 hm3 większy niż w roku poprzednim. W dorzeczu górnej Wisły pobory stale spadają osiągając w 2008 roku poziom 76,6 % poboru w roku 1999. Obecny pobór jest o 154 hm3 niższy niż w 1999 roku. Natomiast w dorzeczu środkowej Wisły pobór od trzech lat pozostaje na stałym poziomie około 460-474 hm3, tylko nieznacznie niższym niż w latach 1999-2000. Podobnie kształtuje się pobór w dorzeczu dolnej Wisły - w ostatnich czterech latach wynosił 189-196 hm3 i był minimalnie niższy niż w latach 1999-2000. Potrzeby wodne energetyki cieplnej. Elektrownie cieplne potrzebują do swej pracy znacznych ilości wody chłodzącej. Ilość wody krążącej w obiegu jest zależna od typu i mocy elektrowni, rodzaju obiegu oraz stopnia podgrzania wody w kondensatorach turbin. Podgrzew wody jest zazwyczaj rzędu 8 – 10 0C. Korzystne są obiegi otwarte bowiem mają one niższe koszty inwestycyjne oraz niższe straty bezzwrotne wody niż w obiegach zamkniętych. Mankamentem ich jest jednak znaczny wpływ ekologiczny na środowisko wodne w postaci zrzutu podgrzanej wody.

30

Potrzebny pobór wody do chłodzenia na każde 1000 MW mocy wynosi 40 m3/s przy podgrzaniu wody o 8 – 10 0C. Straty bezzwrotne w obiegu otwartym (rzecznym) wynoszą około 0,6 % wody będącej w obiegu czyli przy 1000 MW mocy wynosi to około 0,24 m3/s. Straty w układzie zbiornikowym (jeziora lub sztuczne zbiorniki) są nieco wyższe i wynoszą 0,7 % wody będącej w obiegu czyli około 0,28 m3/s przy 1000 MW mocy. Straty bezzwrotne w układach zamkniętych (wieże chłodzące lub stawy rozbryzgowe) są dużo wyższe i wynoszą około 1,5 % wody będącej w obiegu czyli około 0,6 m3/s przy 1000 MW mocy. Koszt obiegów chłodzących zamkniętych wynosi około 7,5 % kosztów całej elektrowni. Koszt obiegów otwartych jest niższy i wynosi około 3,6 % całej elektrowni. Przewidywany wzrost mocy w nowych elektrowniach cieplnych i jądrowych Sumaryczna moc planowanych do budowy w najbliższych latach elektrowni cieplnych w dorzeczu Wisły sięga około 6 700 MW. Przy założeniu otwartych obiegów wody chłodzącej potrzebny pobór wody chłodzącej wyniesie około 250 m3/s. Dodatkowo w dorzeczu Wisły możliwa jest lokalizacja elektrowni atomowych. Elektrownie atomowe ze względu na niższą sprawność cieplną wymagają większych ilości wody chłodzącej o około 10% w stosunku do analogicznej elektrowni cieplnej konwencjonalnej. W przypadku wykorzystania Wisły jako otwartego obiegu wody chłodzącej duże elektrownie cieplne mogą wymagać poboru wody zbliżonego do SNQ, co nie jest możliwe. Jedną z planowanych poprzednio lokalizacji elektrowni jądrowej był zbiornik Włocławski charakteryzujący się dużą objętością. 7. STAN MELIORACJI PODSTAWOWYCH W DORZECZU WISŁY Wprowadzenie Gospodarka wodna na obszarach wiejskich nabiera coraz większego znaczenia ze względu na konieczność zwiększenia produkcji rolnej, zwiększenie konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych oraz potrzebę ochrony jakości wody i całego środowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich. Melioracje podstawowe stanowią ważny element infrastruktury obszarów wiejskich. W naszej strefie klimatycznej potrzeby wodne roślin są zaspokajane głównie wodami opadowymi gromadzonymi w glebie. W zespole pracowników IMGW brak jest specjalistów z zakresu melioracji podstawowych. Dlatego też ekspertyzę dotyczącą melioracji podstawowych zlecono Instytutowi Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakładowi Zasobów Wodnych, który jest specjalistą w tej dziedzinie. Wiele czynników mogących mieć wpływ na stan melioracji podstawowych, a szerzej na stan gospodarki wodnej na obszarach wiejskich nie jest do końca wyjaśnionych. Dotyczy to takich zagadnień jak wpływ globalnych zmian klimatu na rolnictwo, potrzeby wodne roślin w warunkach wzrostu stężenia CO2 oraz możliwości prowadzenia produkcji rolniczej na obszarach cennych przyrodniczo. Praca w zakresie oceny obecnego stanu melioracji podstawowych oparta została na zebraniu i analizie materiałów statystycznych i sprawozdawczych gromadzonych w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz w Wojewódzkich Zarządach Melioracji i Urządzeń Wodnych. Dane te zostały przetransformowane z granic administracyjnych do granic zlewni i dorzeczy. Ekspertyzę wykonał 9-osobowy zespół pod kierownictwem prof. Waldemara Mioduszewskiego.

31

Pobory wody dla celów rolniczych Zgodnie z danymi GUS obecny pobór wody dla nawodnień rolniczych i leśnych oraz na potrzeby stawów rybnych wynosi około 1 km3 rocznie, co stanowi jedynie około 10% całego poboru wody. Ocenia się, że rolnictwo łącznie z leśnictwem pobiera z rzek nie więcej niż 300 mln. m3 wody rocznie. W rzeczywistości pobór wody na potrzeby rolnictwa jest jeszcze mniejszy i nie przekracza 100 mln. m3 rocznie. Jest on wykorzystywany głównie do nawodnień podsiąkowych użytków zielonych. Braki wody mogą wystąpić przy zaspokojeniu potrzeb rolnictwa w przypadku konieczności zwiększenia powierzchni nawadnianych użytków zielonych. Pewne obawy budzić może ewentualne zwiększenie areału roślin energetycznych, zużywających szczególnie dużych ilości wody. Zagrożeniem dla zaopatrzenia w wodę rolnictwa może być również zwiększenie ewapotranspiracji przy jednoczesnym zmniejszeniu opadów w okresie wegetacyjnym w wyniku zmian klimatycznych. Potrzeby wodne rolnictwa będą zależne od przyjętej przez państwo strategii rozwoju rolnictwa. Pozostawienie obecnego areału rolnego przy niskiej wydajności, co nie będzie wymagać specjalnych nawodnień czy zmniejszenie areału rolnego i wprowadzenie nawodnień tak aby to rolnictwo stało się konkurencyjne dla rolnictwa UE. Zakres Ekspertyzy Ekspertyza zawiera trzy podstawowe części. Część pierwsza obejmuje charakterystykę i ocenę istniejącego stanu melioracji podstawowych. Przedstawiono obecny stan prawny, charakterystykę infrastruktury melioracyjnej w granicach kraju, melioracje podstawowe w dorzeczu Wisły, stan wałów przeciwpowodziowych, stan małej retencji oraz przykładowe systemy melioracji podstawowych. Część druga przedstawia prognozę rozwoju melioracji podstawowych do 2020 r. Wzięto pod uwagę analizę rozwoju melioracji podstawowych w oparciu o dane statystyczne z ostatnich 10 lat, analizę potrzeb w zakresie utrzymania i eksploatacji systemów melioracyjnych, analizę potrzeb nawodnień użytków rolnych i uwarunkowania w zakresie eksploatacji i utrzymania obiektów melioracyjnych. Część trzecia obejmuje uwarunkowania rozwoju melioracji podstawowych ze szczególnym uwzględnieniem produkcji żywności, ochrony środowiska i dostępności wody.