Jan F. Jacko Uniwersytet .bgJellonskJ

Racjonalność asercji a znakowa asertywność i ryzyko konfliktu wewnątrz­i międzyorganizacyjnego

Rational assertion, rational assertiveness and the risk of conflicts in and between organizations

ABSTRACT The artide indicates the differeoce belween rational and irrational assertion and assertiveoess.lt eluddates essentiaJ relations between irrational assertive­ness and the risk of confUct in organizations and between organizations.

Key words: rationality; assertioo, assertiveness, conflict, risk management, organization.

ABSTRAKT

Tekst dotyczy asertywności w obszarze ekspresji oraz różnicy między jej metodologicznie racjonalnym i nieracjonalnym rodzajem. Praca ma wska­zać strukturalne (wynikłe z natury komunikacji) związki zachodzące mię­dzy tymi dwoma typami asertywności a ryzykiem konfliktu w organizacjach i między organizacjami.

Słowa kluczowe: racjonalność, .asercja, asertywność, konfuJ...'t, zarządzanie ry­zykiem, organizacja.

Wprowadzenie

Termin "asertywność" ma łacińską etymologię: assero, assertio, a.sserere oznacza asercję - uznanie czegoś za coś (na przykład uznanie, że coś jest takie a takie, uznanie jakiegoś zdania za prawd~iwe lub wydawanie sądu z przekonaniem o jego prawdziwości). Obecny sens tego słowa w polskiej naukowej literaturze przedmiotu jest w dużym stopniu określony konotacjami, jakie ma ono w języku angielskim (Asertywność, b.d.), gdzie "asertywność" (ang. assertiveness) pochodzi

od przymiotnika"pewny siebie" (ang. assertive), ten zaś od czasownika "domagać się uznania':"twierdzić" (ang. assert).

W sensie ogólnym asertywność to pewność siebie, tego, co się twierdzi, jakie decyzje się podejmuje lub co się robi (w różnych aspektach i dziedzinacb) 1• Bywa kojarzona z umiejętnością wyrażania i realizowania własnych potrzeb i decyzji przez człowieka, poczucia własnej kompetencji, wartości, pozycji społecznej, sza­

cunku dla siebie, nazywania i wytazania własnych uczuć, przyjmowania krytyki i pochwał oraz z postawą psychiczną i zespołem nawyków,1.'ióre rzutują na sposób podejmowania decyzji i działania w talu sposób, że stają się one corat, bardziej zgodnie z tym, co zamierzaj akceptuje ich podmiot. Tak rozumiana asertywność jest ważną umiejętnością zarządczą związaną z motywowaniem, budowaniem więzi, przywództwem i podejmowaniem decyzji (Lloyd 2002; Paris, Casey 1979;

Pfeiffer, Pfeiffer 20031 20 l Oi Philllps 2002; Rakos 1991; Robinson 1982; Stouden­

mire 1978;Walmsley1991).

Typowe dla współczesnej literatury popularnonaukowej gloryfikowanie

mod11ych słów kluczy dotlmęło poniekąd terminu vasertywność': Przejawia się ono między innymi przez zawężanie jega zakresu tak, by zawierał wyłącznie społecznie cenione desygnaty. W opracowaniach kojarzy się niekiedy ogólnie rozumianą asertywność z obowiązkowymi zaletami, takimi jak np.: szacunek do ludzi, godziwe intencje, racjonalność itp. i przedwstawia się ją agresji, nienawiści,

1 Assertive: .,ha'(ing or showing positive assurand' (Horn by 1974: 46); ,.confidently aggressive or self-a:ssured;. positive: aggressive; dogmatic ( ... )" (111e definition oJ assertive, b.d.); ,.lndined to boi d or confident asserti011; aggressively self-assured" (Assertiveness, b. d.).

24 Jan F.Jacko

pogardzie, głupocie itp. (np.Alberti & Emmons 2008, Walmsley 1991). Takie za­wężenie zakresu jest dopuszczalne, bo definicje regulujące lub projektujące mogą

nadawać nowy lub zmieniony sens słowom, Warto jednak zauważyć, że nie jest ono zgodne z utrwalonym znaczeruem "asettywnoścf' m.in. w języku polskim, angielskim i in. Można wszak na przykład być bezmyślnie asertywnym, asertywnie wyrażać nienawiść i pogardę. Między innymi z tego powodu przyjęło się różniać asertywność pozytywną i negatywną (Lloyd 2002) oraz racjonalną i nieracjonalną (Paris, Casey 1979; Robinson 1982).

W niniejszej pracy przyjmuje się ogólny sens asertywności (por. przyp. l). Tak rozumiana jest cechą aktów i postaw, które mogą być racjonalne lub nie, mieć zarówno godziwe, jak i niegodziwe intencje u swego źródła. Jeśli ktoś asertywność rozl.lillie inaczej, to czytając niniejszy tekst, powinien wziąć pod uwagę, że praca dotyczy asertywności w ogólnym sensie, który został wyłuszczony wyżej .

Zadaniem pracy nie jest prezentowanie przeglądu teorii i pojęć asertywności .

Tekst jest analizą przedmiotową. Dotyczy asertywności w obszarze ekspresji oraz różnicy między jej metodologicznie racjonalnym i nieracjonalnym rodzajem. Pra­ca ma wskazać strukturalne (wynikłe z natury komunikacji) związki zachodzące między tymi dwoma typami asertywności a ryzykiem konfliktu w organizacjach i między organizacjami.

Gdy w pracy mowa o racjonalności, chodzi o racjonalność w sensie meto­dologicznym, a więc n.ie o racjonalność rzeczową i ekonomiczną, kojarzoną z optymalizacją fwlkcjl celu, efektywnością, skutecznością, ekonomicznością lub niekontrproduktywnością decyzji i działań i in.1 W związku z tym, że zjawisko racjonalności znakowej nabudowuje się na racjonalności przekonań, wpierw należy pr~omnieć pojęcie ich metodologicznej racjonalności.

~ Międzyinnymi Tadeusz Kotarbiński odróżnia neczow~ imetodolqgJc.zną racjonalność decy· zji: "Działanie racjonalne rzeczowo jest skuteczne. Racjonalność metodologiczna oznacza., że dz.fa­łanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy posiadanej przez podmiot dzialajllCY. Gdy mówilo się ... o racjonalności jl\ko przystosowil,lllu do prawdy. mówiło się o racjonalności w sensie rzeczo. wym (. .. ) Natomiast sens metodologiczny mamy na myśli, ilekroć uznajemy za rozlunne, czyli ra­cjonalne, postępownnie danego osobpil,<a, skoro postępuje on wedłu,g wskazań posiadanej wiedzy, a przez posiadaną wiedz.ę rozumiemy tutaj ogól tych posia,danycb informacji, którym, zważywszy na sposób ich uzasadnienia, ów osobnik winien pt"typisać prawdopodobieństwo dostateczne do tego, by postępować tak, jakgdyby byty prawdziwe~ (Kotarbiński L958: 138).

Racjonalność asercji a znakowa asertywność i ryzyko konfliktu

Racjonalność przekonań. Asercja i aserty·wność racjonalna metodologicznie

25

Za Tadeuszem Kotarbińskim racjonalną metodologicznie nazywać się będzie postawę, motywację i płynące z nich działanie, decyzje i czyny, których podmiot kieruje się wiedzą. Definicja nie przesądza tego,j'ak ta wiedza ma się do rzeczywi~

stości. Racjonalny metodologicznie podmiot może być w błędzie (por. przyp. 2). Racjonalność metodologiczna jest właściwością woH i emocji. Polega ona

na sposobie, w jaki podmiot interesuje się rzeczywistością przy podejmowaniu decyzji: metodologicznie racjonalny podmiot dąźy do trafnego zrozumienia rzeczywistości i tym rozumieniem kieruje się w działaniu . Jest zainteresowany tym, jak się rzeczy mają i jest gotów zmienić swe poglądy, cele i sposób działania, gdyby się okazało, że są fałszywe lub oparte na mylnych założeniach. Warunkami

racjonalności metodologicznej są znajomość i umiejętność wykazania racji dla tego, co się głosi lub robi.

W skazana wyżej łacii'lska etymologia słowa "asertywność" (assero, assertio) sugeruje, że asertywność wiąże się z asercją, to jest z uznaniem twierdzeń, norm,

ocen i zamiarów za pewne. Metodologicznie racjonalna pewność wiedzy jest stop~ n icwalna tak jak prawdopodobieństwo, którego dotyczy. W asercji racjonalnej

metodologicznie zachodzi symetria (zgodność) międzyuzasadnieniem i pewno­sd1}: im lepiej dane twierdzenie jest uzasadnione, tym większa jest (subiektywna) pewność jego prawdziwości.

Asertywność metodologicznie racjonalna jest skłonnością do asercji metodo­logicznie racjonalnej, a asertywność nieracjonalna metodologicznie to skłonność Jo asercji metadalogicznie nieracjonalnej.

Osoba asertywna i zarazem racjonalna metodologicznie jest pewna swych

poglądów, ale o tyle, o ile są one w jej przekonaniu uzasadnione. Zachowuje ona

tę pewność nawet wtedy, gdy ulega naciskom, ale jest gotowa i skłonna zmienić ~ve poglądy, gdy zobaczy, że są mylne.

Należy odróżnić pewność wiedzy od pewności zamiarów. Pewność zamiarów polega na zdecydowaniu wprowadzenia ich w życie (osoba pewna swych zamie­

rzeń jest przekonana o tym, że wprowadzi je w czyn). Pewność wiedzy polega na ?nekonaniu, że coś jest prawdziwe lub słuszne.

Metodologicznie nieracjonalna asercja polega na dysproporcji między uza­

~dnieniem wie'dzy a poczuciem jej pewności. W tym przypadku ktoś jest pewny ~'lej wiedzy niezależnie od tego, na ile jest świadom jej uzasadnienia j jak ocenia

26 Jan F.Jacko

jej wiarygodno§ć. Taki stan - w Jt;~)'k"U egzystencjalizmu - został nazwany .,złą wiarą" (fr. mauvalse foi) . Polega 011 ua oszukiwaniu samego siebie. Jak zauważa między innymi Jean Paul Sartre, wied1 .. 1 Jest warunkiem wolności: należy przyjąć do wiadomości, jak się rzeczy maJą, by móc zająć wobec nich stanowisko. 11Zł<1

wiara" polega na udawaniu przez sob•l· i-e- się wie to, czego się nie wie lub nie wie się tego, co się wie. Dochodzi w meJ do rozdwojonej lub do podwójnej asercji: ma miejsce, gdy podmiot tym samym 1ub dwoma aktami asercji jednocześnie potwierdza i neguje jakieś twierdzerue, normę lub ocenę (Sartre 1943).

Brak asenywności metodologicznej to brak skłonności do asercji racjonalnej metodologicznie. Zaś asertywność metodologicznie nieracjonalna polega na skłonności do asercji nieracjonalnej metodologicznie. Asertywność racjonalną metodologicuJie przeciwstawić należy uporowi, z którym ktoś trwa przy swoim stanowisku i n i e zmienia go wtedy, gdy już widzi, że nie ma racji. Taki podmiot jest asertywny nieracjonalnie. Nie jest poważnie zainteresowany prawdziwością swych przekonań i życzeniowo j~ ocenia. Dlatego jest gotów zaprzeczać bezpośredniemu doświadczeniu lub pogwałcić prawa logiki, jeśli nie prowadzą tam, gdzie by sobie życzył. Osohy asertywne nieracjonalnie podejmują decyzje, jakby niezależnie ich racji. Przestrzega przed tym między innymi WilliamUry w swej analizie roli, jaką w procesach zarządczych pełni negacja:.,( . . ) chyba najpowa:iniejszym błędem, jaki popeŁniamy, mówiąc ))Nie~<, jest to, :ie zaczynamy od )>Nie«. Skupiamy się na tym, czemu jesteśmy przeciwni" (Ury 2007: 36). Przeciwstawia temu motywację motywowaną racjonalnie:"( ... ) niech twoje >>Nie<< wyrasta z głębszego n Tak<<"­z twoich podstawowych interesów i z tego, co naprawdę ma znaczenie" (Ury 2007: 36). Autor postuluje, by decyzje budować na wiedzy o okolicznościach dZ-iałania. o własnych potrzebach l priorytetach (Ury 2007: 43 - 50).

Postawę nieracjonalnej asertywności metodologicznej tradycyjnie nazywano głupotą i odróżniano od (niezawinionej) niewiedzy lub braku inteligencji. Głupota jest wynikiem zaangażowania emocji i woli w to, by trwać w błędzie. Może do­tknąć t)awet najlepiej wykształcone i najbardziej inteligentne osoby. Występowanie tego zjawiska świadczy o tym, że człowiek (nawet jeśli z natury jest racjonalny może, ale nie musi być racjonalny metodologicznie. Ta racjonalność jest opcją jego wyboru. Można ją wybrać lub nie. Za ten wybór ponosi odpowiedzialność.

Metodologicznie racjonalna asertywność jest elementem kompetencji w rolach doradcz.ych, eksperckich i urzędniczych, bo od osób pełniących te funkcje wymaga się nie tylko lego, by były głęboko przekonane do swych przekonań. ale też by znały ich uzasadnienie i prawdopodobieństwo. Także kompetencje zarządcze.

Racjonalność asercji a znakowa asertywoość i ryzyko konfliktu 27

przywódcze i pracownicze obejmują asertywność metodologicznie racjonalną, bo tak zwierzchnicy, jak i podwładni do sprawnego i skutecznego wykonywania swych zadan potrzebują umiejętności trafnego określania stopnia pewności swej

wiedzy. W przypadku rozbieżności stanowisk między ludźmi ich racjonalna metodolo­

gicznie asertywność ułatwia porozumienie, gdyż umożliwia dialog w kontekście uzasadnienia. Mogą onl badać i dyskutować zasadność swych stanowisk i w tym obszarze odnajdywać kompromisowe rozwiązania. Asertywność metodologicznie nieracjonalna znacznie ogranicza lub przekreśla możliwość negocjacji w kontek­ście uzasadmeń i przez to zwiększa ryzyko eskalacji konfliktu. Poza kontekstem uzasadnienia pozostają manipulacja, argument siły lub przemoc.

Asertywność znakowa

W aspekcie znakowym asercja polega na wyrażaniu stopnia pe'\o\rności bądź po­

zawerbalnle (na przykład gdy potwierdzam swoje lub czyjeś słowa, kiwając głową, wyrażając zdecydowanie, intonacją, mimicznie lub gestetn), bądź werbalnie, przy pomocy kwantyfikatorów, na przykład wyrażeniami "jestem pewien: "absolutnie':

.,z pewnością", "być może'; "nie jestem pewien': "prawdopodobnie" itp. Metodo­logiczna racjonalność asercji znakowej polega na tym, że wyraża (odzwierciedla) ona metodologicznie racjonalną pewność wiedzy.

Osoba asertywna racjonalnie w aspekcie znakowym ma zdolność i skłonność do trafnego wyraźaniastopnia swej metodologicznie racjonalnej pewności. Niera­cjonalna asertywność znakowa to skłonność do przesadnego wyraźania pewności.

Osoba asertywna nieracjonalnie w aspekcie znakowym równie gorHwje po­

twierdza wszystkie swe przekonania i opinie - to, czego jest pewna, jak i to, do czego ma wątpliwości, przez co ma skłonność do wprowadzania rozmówcy w błąd. Asertywność nieracjonalna znakowo może być racjonalna instrumentalnie, gdy sprzyja skutecznej realizacji zamierzeń. działającego. W niektórych przypadkach

może też być racjonalna rzeczowo. Osoby zatrudniane w roli doradców i ekspertów ulegają czasem pokusie, by

ukrywać swe wątpliwości pod maską opisanej wyżej nieracjonalnej asertywności znakowej. Wynika to zwykle z obawy, że wahanie może być odczytane jako brak kompetencji. P'rzykładowo pytamy eksperta o procedurę rozwiązania i otrzy­mujemy informację o jednej opcji działania. Gdyby osoba_ podejmująca decyzję

28 Jan P. Jacko

otrzymała informację- o tym, że ekspert nie ;est pewien rozwiązania, to mogłaby rozważyć inne opcje działania, zasięgnąć informacji z różnych źródeł, co pozwo­liłoby podjąć lepszą decyzję, a co najważniejsze - miałaby świadomość ryzyka związanego z podjęciem tej czy inneJ decyzji.

Jeśli przyjąć, że do kompetencji doradcy lub eksperta należy główne umie­jętność sprawnego znajdowania dobrych rozwiązań, to nie powinni obi tracić wizerunku, przyznając się do tego, że nie są czegoś pewni i proszą o czas na zna­lezienie odpowiedzi.

W niektórych przypadkach informacja o stopniu pewności wiedzy eksperta jest nie mniej ważna od niej samej. Na przykład przy określaniu ryzyka należy brać pod uwagę pewność prognoz. Domdcy bywają zatrudniani w organizacjach nie po to, by określić możliwe scenariusze i sposoby działania, bo te są znane dla osób decyzyjnych, ale by określić ryzyko.

Nadmierna asertywność doradcy może być oczekiwana przez klienta i częścio­wo usprawiedliwiona funkcją motywowania. Zdarza się, że jednym z jego zadań jest utwierdzić zleceniodawcę w powziętych zamiarach i stymulować decyzje oraz działania. Nawet w takiej sytuacji doradcy ponoszą odpowiedzialność za błędy klienta wynikłe z ich nadmiernej pewności. Tej odpowiedzialności można unik­nąć, na przykład przez odpowiednie kwantyfikatory, zaznaczając, że prognoza jest jedynie prawdopodobna, że jest wiele możliwych odpowiedzi na zadane pytanie, że proponowana strategia wiąże się z takim a takim ryzykiem, że to czy tamto należy jeszcze sprawdzić, by udzielić pewniejszej odpowiedzi na pytanie.

Racjonalna asertywność znakowa może do pewnego przynajmniej stopnia zmniejszyć ryzyko konfliktu na linii petent-instytucja. Przykładem nieracjonalnej asertywności urzędniczej jest wiele asymetria asercji znakowej i pewnośd wiedzy w sytuacjach doradćzych. Na przykład podchodzimy do ,.okienka'" w urzędzie. pytamy o rozwiązanie jakiegoś administracyjnego problemu. Urzędnik (pani lub pan) podaje rozwiązanie. Po pewnym czasie okazuje się1 że ono nie działa lub ze są inne -lepsze (skuteczniejsze, wydajniejsze) sposoby działania. Wracamy do "okienka'' z tym odkryciem. Urzędnik się z nami mniej lub bardziej uprzejmie zgadza, potwierdzając nasze odkrycia. Powyższy scenariusz może mieć też inne warianty. Na przykład: petent po otrzymaniu odpowiedzi na swoje pytanie zaczyna się dopytywać o jego uzasadnienie i po krótkiej lub dłuższej rozmowie urzędnik p1"zyznaje, że rozwiązań jest więcej niż jedno, że :tna wątpliwości lub że czegoś nie wie. Taka asertywność jest irytująca dla petenta, może wywołać konflikt i psuje

Racjonalność asercji a znakowa asertywność i ryzyko konfliktu 29

wxzerunek organizacji reprezentowanej przez urzędnika. Niestety powyższe sce­nariusze nie są jedynie czysto teoretyczną możliwością.

Asertywność sprzedawcy zwykle sprzyja sprzedaży. Jednak jeśli sprzedawca jest asertywny nadmiernie, to może tym wprowadzić klienta w błąd. Przy jednorazo­wych zakupach nieracjonalna asertywność sprzedawców bywa sk-uteczniejsza od racjonalnej.Jednak na dłuższą metę skutkuje spadkiem sprzedaży, bo klient- o ile ;es t instrumentalnie racjonalny i ma możliwość wyboru- będzie unikał powtór­nych zakupów tam, gdzie wprowadzono go w błąd. Taka asertywność nie jest więc w dobrze pojmowanym interesie sprzedawcy i organizacji, która go zatrudnia. Skutkuje utratą wizerunku i odpływem klientów.

W negocjacjach nadmierna asertywność znakowa może być skuteczna na krótką metę, ale gdy jest myląca, a wynikłe z niej omyłki zostają odkryte, może

psuć wizerunek wiarygodności negocjatora i reprezentowanej przezeń organizacji, prowadzić do zerwania negocjacji i utrudniać nawiązanie negocjacji w przyszłości.

Moda na asertywność czasem kojarzy ją z bezmyślnym pewnym siebie potwier­

dzaniem w odpowiedzi na pytania:"czy rozumiesz?~ czy "umiesz to zrobić?': Spra­wia, że pracownik nie wykorzystuje okazji do zdobycia dodatkowych instrukcji, które pomogłyby mu lepiej wykonań zadanie lub uniknąć błędów.

Sposób przyjmowania poleceń przez podwładnych niesie ważną informację

dla zwierzchnika o tym, czy polecenie zostało zrozumiane i czy są oni w stanie Je zrealizować. Nieracjonalna asertywność znakowa pracownika, nawet jeśli jest sposobem okazania szacunku dla zwierzchnika, moze być dla niego myląca. Jeśli w jej wyniku polecenie nie jest wykonane lub nie jest wykonane dobrze- może prowadzić do konfliktu ze zwierzchnikiem.

Przywydawaniu poleceń asertywność racjonalna metodologicznie jest metodą motywowania. Zwierzchnik może uzasadnić swe polecenie wyłącznie swym au­

torytetem organizacyjnym (wynikającym z roli, jaką pełni w organizacji). Może uzasadnić decyzję przez wskazanie na przynajmniej niektóre racje swej decyzji. W drugim przypadku pojawia się dodatkowy element motywujący do działania, związany z racjonalnością metodologiczną pracownika, który w tym przypadku maszansę podporządkować się nie tylko przez obowiązeklub strach, ale też przez zrozumienie zasadności polecenia (Jacko 2007).

30 Jan F. Jacka

Zakończ-enie

Moda na asertywność, z którą mamy dziś do czynienia, wiąże się czasem z przekonaniem, że polega ona na wyrażaniu pewności. Jak star-ałem się pokazać w runiejszym tekście, asertywność znakowa polega na wyrażaniu stopnia pewności i nie sprowadza wyłącznie do wyrażania pewności.

Artykuł wskazał różnicę między metodologicznie racjonalną i nieracjonalną asercją znakową. Przytoczono argumenty za tym, że nieracjonalna metodologicz­nie asertywność znakowa zwiększa ryzyko konfliktu z racji strukturalnych - ze względtl na to, że jest rodzajem dezinformacji. Powyższe argumenty mają charak­ter hipotez, które należy sprawdzić. Praca otwiera perspektywę badawczą: związek ryzyka konfliktu z asertywnością znakową można badać metodami empirycznymi, ontologicznymi i fenomenologicznymi.

Praca dotknęła tylko niektórych związków asercji znakowej z ryzykiem konilik­tu. Według wprowadzonego odróżnienia racjonalnej i nieracjonalnej asertywności znalmwej można badać inne konteksty i przypadki tej zależności niż wskazane w niniejszej pracy.

BIBLIOGRAFIA Alberti, R. E., & Emmons, M. L. (2008). Your perfect right: assertiveness and equality in

your life and relationships. Atascadero, Calif.: Impact Publishers.

Assertiveness. (n.d.). The Free Dictionary. <http://www.thefreedictionary.com/assertiveness>

1.03.2014

Brandom, R. (1976). Truth and assertability. Journal of Philosophy, 73: 137–49.

Becker, G. S. (1990) Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich. Tłum. H. Agemejerowa, K.

Hagemejer. Warszawa: PWN.

Geach, P. (1965). Assertion. The Philosophical Review, 74: 449–65.

Hey, J. D. (1993). Rationality is as Rationality Does. W: The Economics of Rationality, red.

B. Gerrard, Routledge, London, New York.

Hornby, A. S. (1974) Oxford Advanced Learners’ Dictionary of Current English. Oxford:

Oxford University Press.

Kotarbiński, T. (1958) Traktat o dobrej robocie. Wrocław, Warszawa: Zakład Narodowy im.

Ossolińskich.

Jacko, J. F. (2007). Autorytet a kompetencje – perspektywa edukacyjna. W: red. W. Maliszewski, Komunikacja społeczna a wartości w edukacji. Toruń: Wyd. Adam Marszałek: 130-50.

Kotarbiński T. (1965) Traktat o dobrej robocie. Wroclaw—Warszawa,

Lloyd, S. R. (2002). Developing Positive Assertiveness. Menlo Park: Crisp Learning.

Oakes G. (2003). Max Weber on Value Rationality and Value Spheres. Journal of Classical

Sociology 3(1), p. 27–45.

Paris, C., & Casey, B. (1979). Project, You: A Manual of Rational Assertiveness Training.

Vancouver: Bridges Press.

Pfeiffer, R., & Pfeiffer, R. (2003). Assertiveness: Responsible Communication. Sedona:

Andrew E Schwartz.

Pfeiffer, R., & Pfeiffer, R. (2010). Relationships: Assertiveness Skills. Sedona: Growth

Central LLC.

Phillips, A. (2002). Assertiveness and the Manager’s Job. Abington: Radcliffe Publishing.

Price, H. (1987) Truth and the nature of assertion. Mind, 96: 202–20.

Robinson, R. (1982). Assertiveness and Rational Thinking. Carlton: Social Biology Resources

Centre.

Stainton, R. J. (1997) What assertion is not. Philosophical Studies, 85: 57–73.

Sartre, J. P. (1943). L’être et le néant: essai d’ontologie phénoménologique. Gallimard. <http://books.google.pl/books?id=KVMaAAAAIAAJ> 1.03.2014 Soames, S. (2002). Beyond Rigidity: the Unfinished Semantic Agenda of Naming and

Necessity. Oxford: Oxford University Press.

Stoudenmire, J. (1978). Jesus and Assertiveness. Journal of Religion and Health, 17, 75–79.

The definition of assertive. (n.d.). Dictionary.com.

<http://dictionary.reference.com/browse/assertive> 30.03.2014

Ury, W. (2007). Siła pozytywnego NIE. Dom Wydawniczy Rebis, 2007.

Walmsley, C. (1991). Assertiveness: The Right to be You. BBC Worldwide.

Weber M. (1985). Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre. Tübingen: Hrsg. von

Johannes Winckelmann.