Oz

·r~··"·· ... . . . . . . . . · ....... .

ILAHIYAT FAKOLTESI DERGISI22:1 (2017), SS. 2q-54.

PEVGAMBERiMiZE B0Y0 YAPILMASI iLE iLGiLi RiVAYETLER (iDEOLOJi iLE REALiTENiN c;ATI$MA ALANINA BiR ORNEK)

Kamil c;AKIN"

Biiyli, Kur'an ve hadislerin bildirdigine gore, Hz. SOieyman zamamndan beri yapilmaktad1r. Hz.

Musa'mn biiyliculerle mOcadelesi, onun zamamnda da biiyiiniin yaygm oldugunu hatlrlatmaktad1r.

Felak suresinde bahsedilen "dugumlere ufleyen kadmlar" ifadesi de buyiinun _Hz. Peygamber

zamamnda bilindigine i~aret etmektedir. lnsanhk tarihi boyunca gonderilen peygamberlerin hep bir

tak1m dO~manlan olmu~tur. Bu dO~manlar, peygamberleri yok etmeye <;ah~m1~lar, zaman zaman da

bunda ba~anh olmu~lard1r. Kur'an'm a<;1klamalanna gore, ge~mi~ Ommetlerden baz1lan kendilerine

gonderilen peygamberleri oldOrmO~Ier ve bu nedenle laneti hak etmi~lerdir. Peygamberimizin de

mii~rikler, mOnaf1klar ve diger din mensuplan aras1ndan dO~manlan olmu~. oldOriilmek istenmi~ ve

Medin~'ye hicret etmek zorunda b1rakdm1~1r. Onu oldOrmek i<;in her yola ba~rmu~ olan

dO~manlannm, biiyO yapma yoluna gitmi~ olmal~n miimkiindiir. Rivayetlere gore, Hz. Peygamber'e

biiyli yap1lm1~, Hz. Peygamber bir sOre bu biiyOnOn etkisinde kalm1~, fakat Allah'm kendisine yol

gostermesi sayesinde bOyOden kurtulabilmi~tir. Hz. Peygamber'e buyO yapdd1!)1m haber veren

rivayetler, baz1 itirazlara ve ele~irilere de yol a<;m1~t1r. Baz1 a limier, Hz. Peygamber'in bOyOnOn etkisinde

kald1g1 kabul edildigi takdirde, peygamberlik misyonunun tehlikeye girecegini ve vahyin

g!ivenilirliginin zarar gorecegini ileri surmO~Ierdir. Bu <;ah~ma, oncelikle soz konusu rivayeti hadis usuiO

ac;1s1ndan ele almakta, sonra itiraz ve ele~tirilerin, realite ile ideolojinin <;at1~ma alan Ianna ornek te~ki l

etmesi a<;1smdan incelemektedir.

Anahtar kelimeler: Hz. Peygamber, Buyii, Rivayet, ldeoloji, Realite.

The Accounts Concerning the Bewitchment of the·Prophet Muhammad: A Case of Conflict Zones between Ideology and Reality

Abstract

Magic has, according to the Qur'an and hadiths, been practiced since the time of Solomon. The

struggle of the Prophet Moses against the magicians also indicates that magic was common at his

time. The phrase "from the evil of women who blow upon knots" in Surat ai-Falaq shows that some

Prof. Dr. Ankara Oniversitesi ilahiyat FakUitesi, Hadis Anabilim Dah. kmlckn@hotmail.com

-:

26 Kamil <;AKIN

form of magic is known and practiced at the t ime of the Prophet Muhammad. Prophets that were sent

by God during the course of human history always had enemies. These enemies tried to destroy the

Prophets and from time to time they were successful. According to the Qur'anic statements, some of

the previous nations killed the Prophets sent to them and for that reason deserved damnation. The

Prophet Muhammad similarly had many enemies from among the idolaters, hypocrites and members

of other religions and his life was under constant threat and he was forced to emigrate to Medina.

Those enemies who tried to get rid of him by every means possible might have had recourse to magic

as well. According to traditions, magic had been worked on the Prophet, who was effected by it for a

while and then was saved through the guidance of God. The reports telling that the Prophet was

bewitched was subjected to objections and criticisms. Some scholars argued that if one accepts that

the Prophet was effected by magic then his mission as a prophet will be imperilled and the idea of

the protectedness of revelation will be harmed. This study fi rst deals with the above-mentioned hadith

in terms of hadi~h methodology and then discusses the objections and criticisms directed against it

as an example of the conflict zones between reality and ideology.

Key Words: Prophet Muhammad, Magic, Narrative, Ideology, Reality.

Giri~

Hz. Peygamber'e bir Yahudi tarafmdan bOyO yapild1gma ve Hz. Peygamber'in bir sOre bu bOyCinOn etkisinde kald1gma dair rivayet hadis

kaynaklannda yer almaktad1r.

Hz. Peygamber'in hayatmda fazla yer kaplamamakla beraber ve genellikle ulemanm kabul etmesine ragmen, sonradan Mu'tezile'nin ve baz1 kelamc1

gruplann olaym s1hhatine dair ele~tirileri bir tak1m tart1~malara yol a<;m1~t1r. Bu

ele~tiriler yOzy1llar boyu sOre gelen tart1~ma lara donO~mO~, lehte ya da aleyhte

dO~Onenler, eserlerinde bu konuya da temas etme ihtiyac1 hissetmi~lerdir.

Ashnda el e~tirilerin odak noktasmda bir <;e~it akJI yOrOtme yer almaktad1r. Delil olarak ileri sOrOien ayetler, daha <;ok bu akli <;1kanm1 desteklemekte

kullanllmaktad1r.

Tart1~malan alevlendiren akil yOrOtme ~u olmu~tur: "Hz. Peygamber'in biiyiiniin etkisinde kaldtgt kabul edildigi takdirde, peygamberlik misyonu

· tehlikeye girer ve vahyin giivenilirligi zarar goriir"1

Bu akil yOrOtme ile hedeflenen nedir? Bir<;ok meselede 6rnekleri gorOidOgO gibi, hadis kitaplannda yer alan ve ehl-i sOnnet tarafmdan kabul edilen olaylar/rivayetler Ozerinde bu gibi akil yOrOtmeler ile ter~ddOtler yaratmakt1r.

Bkz. ibnu'I-Cevzi, Ebu'I-Ferec Cemaluddin, Ke~fu'l-MO~kil min Hadisi's-Sahihayn, Thk. Ali Huseyn ei-Bewab, Daru'I-Vatan, Riyad, 1418/1997, c. IV, s. 342; Nevevi, Yahya b. ~eref, el-Minhac !jerhu Sahihi Muslim ibni'l-Haccac, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut, 1392, c. XXIV, s. 175.

F.O. i lahiyat Fakilltesi Dergisi 22:1 (2017) 27

Bu ele~tiriler bazr ayetlerle takviye edi l mi~tir. Mesela, "seni dinlerlerken hangi inaksatla dinlediklerini, ara[,annda konu~tuklarmda do o zalimlerin 'siz ancak buyulenmi~ bir adama uyuyorsunuz' dediklerini r;ok iyi biliyoruz"2 ve "Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni teblig et. Teblig etmezsen, elr;ilik gorevini yapmam~ olursun. Allah seni insanlardan korur/koruyacakttr. Allah kafirler

toplulugunu hidayete erdirmez"3 ·

iddiaya gore; bu ve benzeri ayetler Hz. Peygamber'e zarar verilemeyecegini, ona buyu yaprlamayacagrnr ac;rkc;a ifade etmektedir. Hal

boyleyken Hz. Peygamber'e buyu yapddrgr ve etki ettigine dair rivayetlere inanllmasr dogru olmayacaktrr.

Buna kar~llrk ehl -i si.innetin savunusu daha sistemli olmu~. rivayetlerin sahih oldugunu rsrarla ileri surmu~lerdir. Ehl -i sunnetin savunusunu krsaca ~u duzen ic;erisinde verebiliriz:

1. Mutezile ve bazr bid'at gruplann akla ve "nazara" (kryas ve akrll yuri.itme)

dayah itirazlan bat1id1r. <;unki.i aynr konu farkil akll yi.iri.itmelerle de ele allnrp rivayetler desteklenebil ir.

2. Muhaliflerin itiraz sadedunde ortaya koyduklan Kur'ani deliller aslmda onlann anlad1klan gibi degildir. Mutezile ve bid'at ehli bu delilleri anlamakta hata

etmi~lerdir.

3. Hz. Peygamber'e bi.iyi.i yapllmr~ olabilecegine imkan ve ihtimal veren farkil ayetler muhaliflerce gori.ilmemi~, ciddiyetle ele a lmmamr~trr.

4. Konu ayn1 zamanda buyunun mahiyetiyle de yakmdan ilgilidir. BOyu, muhaliflerin zannettigi gibi basit bir ~ey degildir; belli bir bilgi, tecrube gerektiren, tarihi arka plam olan ve Kur'an'IT'l da kabul ettigi bir vak'adrr.

5. Bu konudaki rivayetler sahihtir, isnadlan bak1mmdan problemleri

yoktur, dolayrs1yla bu rivayetlerle amel edilebilir. ·

Bu c;ah~mada taraflarm yukandaki sorulan nasrl ele ald1klannJ aynntrsryla inceleyecek, soz konusu rivayet/lere ayrmt1sryla temas edecek · ve bir sonuca ula~maya gayret edecegiz. Fakat belki hepsinden 6nemlisi, insamn hakikat

arayt~mda dii~iigii onemli bir hatayt, teori ile pratigi fat~ttrma ya da birini digerine feda etme yanlt§ltgtm gostermeye c;ah~acagJz.

1. Hz. Peygamber'e Buyii YapJimastyla ilgili Rivayetler Bu konuda asrl rivayet Hz. Ay~e'den gelmektedir. Bunun yanr srra Zeyd b.

Erkam'dan da benzeri bir riyayet soz konusudur. Hz. Ay~e rivayeti hadis

kaynaklannm bi.iyuk c;ogunlugunda verilirken, Zeyd b. Erkam rivayeti bazr

2 isra, 17/47, bkz. Furkan, 25/8 3 Maide, 5/67; diger ayetler ileride ele allnacakt1r.

28 Kamil<;AKIN

kaynaklarda yer almaktad1r. Biz bu iki rivayeti sahabi ravisine izafeten ele alacag1z.

Geleneksel hadis anlay1~ma paralel olarak, Buhari'de yer alan Hz. Ay~e rivayetini esas alacak, diger rivayetleri ve laf1z farkhhklanm Buhari rivayetine gore zikredecegiz.

Hz. Ay~e hadisi Buhari'de alt1 yerde rivayet edilmi~tir.4 ibn Hacer, T1b bolumi.inde yer alan (5763) numarali hadisi etraflica ~erh etmektedir. Hz. Ay~e'den

gelen bu rivayet ~u ~ekildedir. Hz. Ay~e anlat1yor. "Beni Zuroyk kabilesinden Lebfd ibnu'l-A'sam isminde

bir adam Hz. Peygamber'e (s) bi.iyii yaptt. Hz. Peygamber (s), biiyiiniin etkisiyle, yapmadtgt ~eyi yapttgtnt hayal etmeye ba~ladt. Nitekim bir giin (veya gece), benim yantmdaydt, devamlt duo etti. Sonra ~oyle dedi" 'Ey Ay~e! Bildin mi ki Allah ~ifa

diledigim hususta bona ~ifa verdi. iki ki~i yantma geldi, biri ba~ucuma digeri ayakucuma oturdu. Biri digerine 'bu adamtn hastaltgt nedir' diye sordu. bteki

'biiyiilenmi~tir' diye cevap verdi. 'Onu kim biiyiiledi' diye sorunca digeri 'Lebfd ibnu'l-A'sam biiyiiledi' dedi. Sonra adam 'nastl biiyiiledi' dedi, digeri 'torok (d~leri), (taraga taktlt kalm~ bir miktar) sat;, erkek hurma poleni yuvast kullanarak' dedi. Adam tekrar sordu: '(bu biiyii ~imdi) nerededir? Diger adam 'Zervan Kuyusu'ndadtr' · diye cevapladt.' Hz. Peygamber (s) ashabtndan birileriyle birlikte ora yo gitti ve

dondii. Sonra ~oyle dedi: 'Ey Ay~e! Kuyunun suyu sanki ktna rengindeydi, (yo do ~oyle dedi) ve hurmastntn ba~lart ~eytanlartn ba~lan gibiydi'. Resulullah'a (s) 'onu kuyudan t;tkartttn mt' diye sordum. ~oyle dedi: 'Allah bona ~ifa verdi, ben de insanlar arastna bu ~errin yaytlmastnt uygun gormedim'. Hz. Peygamber (s) emretti ve kuyu kapattldt."

Lebid ibnu'I-A'sam'm Benu Zurayk kabilesine mensup bir Yahudi oldugu5

ya da Yahudilerle anla~ma halindeki Benu Zurayk'a mensup bir mi.inaf1k oldugu ifade edilmektedir.6 Kaynaklar Lebid hakkmda ilgin~ bir bilgi de aktanrlar. Buna gore, "Lebid Zmd1k olup Halku't-Tevrat (Tevrat'm yarat1lm1~ olmas1) fikrini dillendirirdi. TaiOt (Lebid'in yegeni), Allah'm s1fatlannm ta'til! (inkan) inanCJm Lebid'den alm1~t1. TaiOt'tan Eban b .. Sem'an'a, ondan da Ca'd b. Dirhem'e intikal eden bu (ta'til) fikri, nihayet Cehm b. Safvan'a (o.h.128) kadar ·u1a~m1~t1r".7

Buhari, Muhammed b. ismail, el-Camiu's-Sahih, Thk. Muhammed Zuheyr b. Nas1r, Tavku'-Necat, 1422, Bed'u'I-Halk. 11, {H. No: 3268); T1b, 47 (H. No: 5763); T1b, 49, (H. No: 5765); T1b, 50, (H. No: 5766); Edeb, 56, (H. No: 6063); Deavat. 57, (H. No: 6391). ibn Hi~am, es-Siretu'n-Nebeviyye, Thk. Mustafa es-Saka-ibrahim ei-Ebyari-Abdulhafiz ~ibli, M1s1r, 1375/1955, c. I, s. 515, ibn Kesir, Ebu'I-Fida imaduddin, el-Bidaye ve'n•Nihaye, Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki, Hicr, 14 18/1997, c. V, s.7.

6 Buhari, Edeb, 56, (H. No: .6063) .. ibn Meymun, Abdulaziz b. Yahya b. Muslim, el-Hayde ve'l- i'tizar {i'r-Red a/6 men kale bi Halkt'l­Kur'an, Thk. Ali b. Muhammed b. Nas1r, Mektebetu'I-Uium ve'I-Hikem Medine, 1423/2002, s. 3; ibnu'I-Esir, Ebu'I -Hasen ei-Cezeri, el-K ami/ fi't-Tarih, Daru'I-KutObi'l-ilmiyye, Beyrut, 1407/1987, c. VI, s. 121.

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017} 29

s1fatlarm ta'tlli fikrinin Lebid kaynakh oldugu y6nundeki bilgiler dogruysa, Lebid

ibnu'I-A'sam'm s1radan bir ki~ilik olmad1g1 anla~1lmaktad1r. Yahudi kelam1 hakk1nda bilgi sahibi oldugu ve hatta bu fikirleri islam'm kutsal degerlerine

uygulad1g1 varsay1m1, onun Hz. Peygamber'e buyu yapmaya cesaret edebilecek birisi oldugu du~uncesini guc;lendirmektedir. Baz1 kaynaklar Lebid'in degil de k1zlannm bi.iyu konusunda uzman olduklanm ve Hz. Peygamber'e bi.iyuyi.i yapanlann esasen bu k1zlar oldugunu s6ylemektedirler.8 Nitekim Felak suresi 4. Ayetindeki "dugumlere Ofleyen kadmlar" ile kastedilenlerin Lebid'in k1zlan oldugu s6ylenmi~tir. Bu konuda rivayet malzemesiyle Tefsirler arasmda bir ihtilafm oldugu

a<;1kt1r. Hz. Ay~e'den gelen rivayetin degi~ik tarikleri kar~lla~tlnld1gmda baz1 laf1z

farkhhklannm oldugu g6rulmektedir. Bu farkhhklann birc;ogu anlam1 degi~tirmeyen kuc;Ok aynntllard1r. Ancak rivayetin anla~llmas1 noktasmda 6nemli g6rulebilecek bir laf1z farkllhgma da temas edilmesi gerekmektedir. ~6yle ki; Yukanda c;evirisini verdigimiz Buhari metninde "yapmadtgt ~eyi yapttgmt hayal etmeye ba~ladt" ~eklinde rivayet edilen k1s1m, yine Buhari'nin diger rivayetinde "hammlanyla beraber olmadtgt halde oldugunu hayal etmeye ba~ladt ~eklindedir.9

Fa kat diger tOm rivayetlerde ilk ~ek!iyle yer alm1~t1r. Bu nedenle ilk laf1zlann sabit, digerinin olaym mahiyetini ~erh edici nitelikte oldugu s6ylenebilir. •· ·

Aym hadisi Muslim de Hz. Ay~e'den rivayet etmi~tir.10 Muslim bu hadisi ayn1 yerde laf1z ve isnad farkl1hgml g6stermek i<;in tekrar rivayet etmi~tir.~ 1

Nesal, Zeyd b. Erkam hadisini hem Sunen-i Kubra'da hem de Sugra'da

rivayet etmi~tir12• Nesal, Ay~e hadisini 6rremsiz laf1z farkhllklanyla Sunen-i Kubra'da rivayet

etmi~tir13 . Bu rivayet, Buhari'de ge<;en ve c;evirisini verdigimiz hadistir.

ibn Mace, Ay~e hadisini Muslim'in rivayetiyle ayn1 olacak ~ekilde bir kez rivayet etmi~ti r.14

8 Kirmani, Tacu'I-Kurra Mahmud b. Hamza (6. h. 505 civan), T_efsir (Garaibu't-Te{sir ve Acaibu't-Te'vil), Ulumu'I·Kur'an. Beyrut, Trs,, c. II, s. 1413; Begavi, Muhyissiinne Ebu Muhammed ei-Hiiseyin b. Mesud, Mealimu't-Tenzil fi Te{siri'/-Kur'an, Abdurrezzak ei-Mehdi, Daru ihyai't-Turasi'I -Arabi, Beyrut, 1420, c. V, s. 335.

9 Buhari, Trb, 49, (H. No: 5765. 10 Muslim, b. Haccac ei -Ku~eyri, ei-Ccimiu's-Sahih, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru ihyai't­

Turasi'l -Arabi, Beyrut, trs., Selam. 43, (H. No: 2189). 11 Muslim, Sahih, Selam, 44, (H. No: 2189). ' 2 Nesai, es-Siinen (ei-Miideba), Thk. Abdulfettah ebu Gudde, Halep, 1406/1986, c. VII, s. 112, (H. No:

4080); es-Siinenu'I-Kiibra, Thk. Hasan Abdulmun'im <;elebi, Beyrut, 1421/2001, c. Ill, s. 450, (H. No: 3529).

13 Nesai, Siinenu'I-Kiibro, c. VII, s. 100, (H. No: 7569). 14 ibn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid, Siinen, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru

ihyai'I-KutObi'I -Arabiyye, trs, Trb, 45, (H. No: 3545).

30 Kamil !;AKIN

Hadisin ilk lie; nesildeki ravi zinciri "Ay~e-Urve b. Ziibeyr-Hi~am b. Urve" ~eklindedir. Hadis, Hi~am'dan sonra yaygmllk kazanmr~trr. "Ortak ravi" nin Hi~am oldugu anla~rlmaktadrr. Ay~e hadisi bu yonuyle ahad bir rivayettir (Bununla beraber •. ibn Hacer ve ba~kalarr hadisin Ay~e dr~mda da rivayet edildigini soylemektedirler. Onlann kasdettikleri Abdullah b. Abbas ve Zeyd b. Erkam rivayetleridir. Bu rivayetlere de ileride temas edecegiz). Fakat bu durum onun zayrf oldugu anlamrna gelmez. Hi~am, Urve b. Zubeyr b. Awam'm ogludur. Bu hadisi de babasr Urve vasrtasryla Hz. Ay~e'den rivayet etmi~tir.

Urve b. Zubeyr (o.h.91, 92, 93 veya 94), Medine'nin buyuk alimlerinden olup, teyzesi Hz. Ay~e'nin yanrnda frkrh ve siyer ogrenmi~tir. 15 ibn Hacer'in Tehzib'de derledigi bilgilere gore Urve, tabiundan olup c;ok hadis rivayet eden

alim ve guvenilir bir ki~idir. Fiten olaylanna (Cemel ve Srffin) kan~mamr~ salih bir zattrr. Hz. Ay~e'nin hadislerini c;ok iyi bilmektedir ve bazrlannca Medineli yedi fakih

arasrnda zikredilmektedir. "Kur'an'm yanrnda ba~ka hic;bir kitap edinmeyecegim" du~Gncesiyle tUm kitaplannr imha ettigi ve daha sonra bundan buyuk pi~manllk duydugu nakledilmektedir.16 "Ke~ke biiWn ailemi ve maltmt {eda etseydim de kitaplartmt yok etmeseydim". 17

Hi~am b. Urve b. Zubeyr (o.h.146), babasrnm hadislerini rivayet eden, guvenilir bir ki~idir, huccettir. ~ube, onun babasrndan bir hadisi i~itmedigi (halde i~itmi~ gibi rivayet ettigini) soylemi~tir. 18 ibn Ebi Hatim'in verdigi bilgilere gore Hi~am, guvenilir bir kimsedir (Cerh, 9/64). Hatib Bagdadi, Malik b. Enes'in Hi~am'r -ele~tirdigine dair bazr bilgiler vermektedir. Bu bilgilerden bir tanesinde Yahya,

Malik'i ruyasmda gorup ona Hi~am'r sormakta, o da Hi~am'r ele~tirmektedir. Bu gibi bilgilere itibar edilmemesi gerektigi ac;rktrr. Diger taraftan Malik'e gore Hi~am uc; kez Kufe'ye gelmi~, her seferinde babasmdan farklr eda lafrzlanyla Hz. Ay~e'den

hadis nakletmi~tir ("haddeseni ebi, kale semi'tu Ay~e·: "ahberani ebi an Ay~e·: "ebi an Ay~e'l Hi~am'm lrak'ta yaptrg1 birkac; rivayet dr~rnda ele~tirilen hic;bir rivayeti yoktur. Hi~am 146 hicri tarihinde vefat etmi~ ve cenaze namaz1 halife Mansur tarafrndan krldrnlmr~trr.19 Zihninin zayrfladrgr ve ihtilata ugradrgr ~eklindeki bazr ithamlar itibar gormemi~, bu durum sadece insanrn ya~land1kc;a zihninin

15 Zehebi, Ebu Abdillah $emsuddin, Tezkiretu'l·Hu{faz, Daru ihyai't·Turasi'I·Arabi, Beyrut, 1374, c. I, s. 62.

16 ibn Hacer, ei· Askalani, Tehzibu't-Tehzib, Dairetu'I·Mearifi'n·Nizamiyye, Hind, 1326, c. VII, s. 180. 17 ibn Sa'd, Muhammed b. Sad, et-Tabakatu'l·Kubra, Thk. Dr. Ali Muhammed Orner, Mektebetu'l·

Hanci, Kahire, 1421!2001. ilmiyye, c. VII, s. 178. 18 ibn Sa'd, Tabakat, llmiyye, c. VII, s. 178. 19 Bagdadi, ei· Hatib, Tarihu Bagdad, Thk. Dr. Be~~ar Awad Maruf, Daru'I-Garbi'l-islami, Beyrut,

1422/2001, c. XVI, s. 56.

F.O. ilahiyat Fakliltesi Dergisi 22:1 (2017) 31

gen<;likteki gibi kuwetli olmadt,gt ger<;egiyle a<;tklanm,~tlr.20 <;agda~ bir ara~t1rmada hem Hi~am'm durumu hem de Hi~am'dan rivayet eden ravilerin durumu ele ahnm1~ ve hadisin isnad1 uzerinde ciddi bir ~uphe · bulunmadtgt sonucuna ula~tlmt~t1r.21 Burada ~u husus da belirtelim ki "H4am-Urve-Ay§e" isnad1 i<;in "esahhu'l-esanid" tespitinde bulunuldugu da olmu~tur.22

"Hadisi Hi$am'dan rivayet edenler arastnda Basralt~ Kufeli, Mekkeli,

Medineli ve MLStrlt pek qok ravi bulunmaktadtr. Yahya b. Said el-Kattan gibi

ara$ttrmact bir alimin hadisin ravileri arastnda bulunmast bile yeterlidir. Bu hadis, siinnet dii$mam bid'att;tlardan olmaytp, bilakis her birisi hiiccet alan muhaddislerce

ele$tirilmem~tir".23 ibn Hacer, bu hadisi Urve'den sadece Hi~am'm rivayet etmedigini, Urve'nin diger c;ocuklanntn da rivayet ettiklerini, aynca hadisi Hz. Ay~e'nin yam s1ra Zeyd b. Erkam, ibn Abbas ve ba~kalannm da rivayet ettiklerini s6ylemektedir.24 Zeyd b. Erkam'tn hadisine burada temas edecegiz. Ancak ibn

Abbas ve digerlerinin rivayetlerini, ibn Hacer, muhtemelen <;ok geni~ bir edebiyat taramas1 sonucunda soylemektedir.

Bize gore de hadisin isnadtyla ilgili herhangi bir sorun yoktur. isnada yoneltilebilecek tek ele~tiri "ahad" olmastdtr. Ne var ki hadisin ahad olmas1, ba~ta da soyledigimiz gibi zaytf veya uydurma oldugu anlamma gelmez, incelenmesi gerektigini ifade eder. Hatta ibn Hacer'in incelemeleri dikkate ahnacak olursa~. ·

hadisin ahad oldugunu soylemek zorla~maktad1r. Bu konuya tekrar temas edecegiz.

Zehebi, Tarih'inde olay1 Hi~am-Urve-Ay~e tariki ile verir, onun rivayetinde

Hz. Peygamber'in durumu ~6yle ifade edilmektedir. " ... to ki peygamberin gorii~ii

bulamkla~tt. Cebrail ve Mikail d#ffumu ona bildirdiler. Hz. Peygamber onu (Lebid b.

A 'sam't) yakalattt, o do itiraf etti. Hz. Peygamber biiyiiyii kuyudan t;tkarttt, it;ini at;tt

ve (diigiimleri) t;ozdii. Peygamberin iizerinden biiyiiniin etkisi kalktt ve bunun iizerine Peygamber Lebid'i affetti".25 .

isnadlar konusunda uzmanhg1 bilinen Zehebi'nin hadis kaynaklanndaki rivayetlerin ic;erdigi malumattan (buyu malzemesini kuyudan <;tkartttrmast, ac;ttrmast ve Leb.id'i affetmesi gibi) farkll bilgiler veren .bir rivayeti eserine almas1

20 Zehebi, Ebu Abdillah !iemsuddin, Siyeru A'lami'n-Nube/a, Thk. Hiiseyin ei-Esed, Miiessesetu'r­Risale, 1402/1982, c. VI, s. 35.

2 ' Bkz. Hemedani, Ebu Abdirrahman Mukbil b. Hadi ei•Vadii, Rududu Ehli'l-ilm ale't-Tainin fi Hadisi's­Sihr ve Beyanu Bu'di Muhammed Re$id R!Za ani's-Sele{iyye, Daru'I-Asar li'n-Ne$r ve't-Tevzi', San'a Yemen, 1420/1999, s. 90-94. •

22 Suyuti, Celaluddin, Tedribu'r-Ravi fi ~erhi Takribi'n-Nevavi, Daru'I-Kutiibi'l-ilmiyye, Beyrut, 1417/1996, c. I, s. 34.

23 Hemedani, Rudud, s. 92. 24 ibn Hacer, ei-Askalani, Fethu'I-Bari bi $erhi Sahihi'I-Buhari, Daru'I-Ma'rife, Beyrut. 1379, c. X, s. 226. 25 Zehebi, Ebu Abdillah !iemsuddin, Tarihu'islam ve Vefeyatu'l-Me$ahir ve'I-A'Iam, Thk. Orner

Abdusselam Tedmuri, Daru'I-KiitUbi'I-Arabi, Beyrut, 1413/1993, c. II, s. 522.

_,

32 Kamii9AKIN

ilgi ~ekicidir. Belki de o, hadislerde ve tefsirlerde farkh verilen olayt cern etmek istemi~ ya da tarih kitaplanna gore nakletmi~ olabilir.

Zeyd b. Erkam rivayetine gelince; bu rivayeti ilk nakledenlerden biri ibn Ebi ~eybe'dir (6.h.235). ibn Ebi ~eybe bu hadisi hem Mi.isned'inde hem de Musan.nef'inde rivayet etmektedir. Rivayet ~oyledir.

"Bir Yahudi Hz. Peygamber'e biiyii yoptt, Hz. Peygamber bundon giinlerce

~ikayet etti. Nihayet Cebrail gelerek ona "bir Yahudi sana biiyii yoptt, senin ifin

diigiimler bagladl'' diye haber verdi. Hz. Peygamber Hz. Ali'yi gonderdi ve Ali de

biiyiiyii (konuldugu yerden) ftkarttp getirdi. Her bir diigiim fOZOldOkfe, Hz.

Peygamber hafiflik hissetmeye ba~ladt ve tam baglanndan kurtulmu<jfOStna ayogo

kalktt. Bundan sonra Hz. Peygamber o Yahudi'den ne bahsetti, ne de onu gord0".26

Hadis, onemsiz bazt laftz farkhltklanyla Ahmed b. Hanbel taraftndan da rivayet edilmi~tir.27 Aynt ~ekilde Nesal'nin Si.inen'inde28 ve Si.ineri-i Ki.ibra'stnda29 rivayet edilmektedir.30

Her i.i~ kaynakta da had is, "Zeyd b. Erkam-Yezid b. Hayyan-A 'me~-Ebu

Muaviye" tariki ile nakledilmi~tir. Ahmed b. Yunus'un aynr isnadla naklettigi bir rivayette, digerlerinden farklt ve ilk olmak i.izere, "Cebrail'in Muavvizeteyn'i

· getirdigi, diigiimleri fOZerken bu surelerin okundugu" ifadeleri yer almaktadtr.31 Bu ~ok ilgin~tir, ~unku diger hadis kaynaklannda bu cumleler yer almamaktadtr. Tefsirleri inceledigimizde gorulmektedir ki Muawizeteyn'in bu nedenle indigi bir~ok tefsirde ge~mektedir. Bu laftz farkhltgmm (ziyadelik) Ahmed b. Yunus'tan kaynaklandtgt du~unulebilir. Daha sonra bu ifadelerin yer aldtgt bir rivayet, Tahavi

taraftndan (6.h.321) da nakledilmi~tir.32 Tahavi'nin hadisi aldtgt ~eyhi Ahmed b .. Abdullah b. Yunus olarak ge~mektedir.

Bu noktada, ge~ doneme ait eserlerde yer alan 0<; rivayete daha attfta bulunmanm gerekli oldugu gorulmektedir. Bunlardan biri Taberani'nin

26 ibn Ebi ~eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed, Miisned, Thk. Adil b. Yusuf ei-Gazazi ve Ahmed b. Ferid ei-Mezidi, Daru'I-Vatan, Riyad, 1997, c. I, s. 351; ibn Ebi ~eybe, Kitabu'l-Musanneffi;l-Ehadis ve'l-Asar, Thk. Kemal Yusuf ei-Hut, Daru't-Tac, Beyrut 1409/1989, Ttb, 17, (H. No: 2351 8).

27 Ahmed b. Hanbel, Miisned, Thk. ~uayb Arnaud-Adil Mur~id, Muessetu'r-Risale, 1421/2001, c. XXXII, s. 14.

28 Nesai, Ebu Abdirrahman Ahmed b. ~uayb, es-Siinen (es-Sugra) (Suyuti'nin ~erhi ve Sindi'nin Ha~iye'si ile beraber), Thk. Abdulfe~ah Ebu Gudde, Matbuatu'l-islamiyye, Haleb, 1986/1406, Tahrimu'd-Dem, 19, (H. No: 4080).

29 Nesai, es-Siinenu'l-Kiibra. Muharebe, 20, (H. No: 3529). 3o Aynca Bkz. Taberani, SUieyman b. Ahmed, el-Mu'cemu'l-Kebir, Thk. Hamdi Abdulmecid es-Seh~fi.

Mektebetu ibn Teymiyye, Kahire, 1415/1994, c. V, s. 180. 3

' Abdu'I-Humeyd, Ebu Muhammed ei-Kessi (ei-Ke~~i), el-Miintehab min Miisned! Abd b. Humeyd, Thk. Ebu Abdillah Mustafa b. EI-Adevi, Riyad, 1423/2003, c. I, s. 228. .

32 Tahavi, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed, $erhu Mii$kili'l-Asrir, Thk. ~uayb Arnaud, Muessesetu'r-Risale, 1415/1494, c. XV, s. 180. ·

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 33

Mu'cemu'I-Kebir'inde yer alan bir rivayettir33 ki bunun isnad ve metin bak1mmdan mudrec oldugu ve yeni bir hadis in~a edildigi soylenebilir.34 Hakim'in Mustedrek'teki35 rivayeti laf1zlan bak1 mmdan Zeyd'in hadisine degil, Ay~e'nin

hadisine benzemektedir. Beyhaki'nin Delail'indeki36 rivayetin laf1zlannm guven vermedigi soylenebilir.

2. Tefsirlere Gore Hz. Peygamber'e Bi.iyi.i Yapdmasr

Jefsirlerde durum biraz daha farkiJd1r. Ay~e hadisi zaman zaman kullanllmakla beraber, Muawizeteyn surelerinin ini~ sebebi olarak farkh bir rivayet kullamlmaktadJr. Hadis kaynaklanyla tefsirlerin aynld1g1 onemli noktalardan biri

budur. ilk tam tefsir olan Taberi'de (o.h.310) Bakara suresi 102. Ayetin tefsiri

sadedinde Ay~e hadisi nakledilmektedir. Taberi burada pe~ pe~e verdigi iki rivayette Hi~am-Urve-Ay~e senediyle hadis kitaplanndaki rivayetleri ihtisaren vermekte,37 ardmdan Urve ibnu'z-Zubeyr ve Said ibnu'I-Museyyeb'den mOrsel olarak benzer bir hadis nakletmektedir.38 Taberi gibi erken donem kelam-tefsir alimi Maturidi (o.h.333) de Felak suresi tefsirinde Hz. Peygamber'e buyu yapdmasma temas etmekte, rivayeti nakletmemekle beraber, olaym ger~ekligini

l<abul etmektedir. Hatta Hz. Peygamber'e buyu yap1lmasmdaki ilahi hikmetlere de·

k1saca i~aret etmektedir.39 .

Tespitimize gore, tefsirler i~erisinde buyO ile ilgili rivayeti en geni~ ~ekilde nakleden ilk ki~i Ebu'I-Leys es-Semerkandi (o.h.373) olmu~tur. Semerkandi iki

rivayet nakletmektedir; once Zeyd b. Erkam hadisini, yukanda gordugumuz ~ekl iyle ele almakta, daha sonra "ba~ka bir haberde nakledilm~tir ki" diyerek isnads1z bir ~ekilde ~u rivayeti vermektedir:

"Lebid ibnu'l-A'sam, Hz. Peygamber'in bir maketini yaptt. (Maketi kullanarak yapttgt biiyii sayesinde) O'nu Hz. Ay~e'den uzakla~ttrdt ve Hz.

33 Taberani, Kebir, c. V, s. 179. 34 idrac ihtimali olan baz1 rivayetler i~in Bkz. Maverdi, Ebu'I-Hasen Ali b. Muhammed, en-NOket ve'l­

Uyun (Te{siru Maverdl), Thk. Es-Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahim, Daru'I-Kiitiibil-ilmiyye, Beyrut:trs., c. VI, s. 376; Begavi, Mealimu't-Tenzil, c. V, s. 333-4; Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Cami li Ahkami'l-Kur'an, Thk. Ahmed ei-Berduni, Daru'I-Ki.itObi'I-Misriyye, Kahire, 1384/1964, c. XX, s. 253-4.

35 Hakim Neysaburi, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah, ei-MOstedrek ale's-Sahihayn, Daru'I­Haremeyn, 1417/1997, c. IV, s. 512, (H. No: 8156).

36 Beyhaki, Ahmed ibnu'I-Huseyn ei-Horasani, Delailu'n-NObiJwe, Thk. Abdulmu'ti Kal'aci, Daru'I­Ki.iti.ibi'l-ilmiyye, 1408/1988, c. I, s. 319.

37 • Taberi, Muhammed b. Cerir, Camiu't-Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'an, Thk. Mahmud Muhammed ~akir ve Ahmed Muhammed ~akir, Mektebetu ibn Teymiyye, Kahire, c. II, s. 437.

38 Taberi, Camiu'l-Beyan, c. II, s. 438. 39 Maturidi, Ebu Mansur Muhammed, Te{sir (Te'viliitu Ehli's-Siinne), Thk. Fat1ma Yusuf, Muessesetu'r­

Risale, 1425/2004, c. V, s. 543.

-:

34 Kamii9AKIN

Peygamber'in cinsel gilcilnil olumsuz etkiledi. Maket ilzerine on bir dilgilm attt. Bu

maketi bir kuyuya blroklp ilzerini bilyilk bir kayo ile kopottt. Hz. Peygomber bundon

~ok hosto oldu, uzuvlan tutuldu. Hz. Peygomber uyku ile uyomkilk orosmdoyken iki

melek geldi. Birisi bo~ucuno digeri oyokucuno oturdu. Ayok ucuno oturon bo~ ucuno oturona "bunun ~ikoyeti nedir" dedi. Digeri "sihirdir" dedi. "Ono kim bilyil

yaptl'' diye sordu. "Lebid ibnu'l-A 'sam" diye cevop verdi. "bilyilyil nerede yoptt" diye

sordu. Digeri "{alan kuyudo" dedi. Hz. Peygomber'e gosterdiler ki o kuyuyo adam

gonderilip, kuyunun suyu bo~oltllmoil, kayoya ulo~lllp, kayo yerinden

kaldmlmolldlr; oltmdon boynu dil~mil~ bir moket ~lkocok, ilzerinde on bir dilgilm

olacak. Ate~e atlllp yokllmoll ki Hz. Peygomber Alloh'm izniyle kurtulmu~ olsun. Hz.

Peygamber o iki melegin dediklerini onloml~ olorok uyondl. Hz. Ali ve Ammor b.

Yasir'i bir grup sohobi ile berober o kuyuyo gonderdi. Onlar biiyiiyii aynen Hz.

Peygamber'in vosfettigi gibi buldulor. Bunun Dzerine on bir oyetten olu~on bu iki

sure (Felak ve Nos sureleri) nozii oldu. Her oyet okunduk~o bir dilgilm ~ozilldil, sonunda Wm dilgilmler ~ozillmil~ oldu. Ate~e ot1p yoktllor ve bOylece 1-{z.

Peygamber de kurtulmu~ oldu. "40

Semerkandi'nin bu rivayeti Felak ve Nas surelerinin ini~ sebebi olarak_ · gosterilen rivayetin ilk ve en uzun olamd1r. Bu rivayette digerlerinde olmayan bir

tak1m unsurlar da anlatilm1~t1r. Semerkandi, olay1 diger kaynaklardan farkl1 bir

~ekilde dramatize etmi~tir. Aynca olay, kuyunun suyunun bo~altllarak buyunun

c;~kanlmas1 ve yakllmas1 ~eklinde aktanlmaktad1r. Bu nokta itibariyle rivayet,

hadis~ilerin naklettiklerinden farklid1r. Semerkandi'den sonra diger tefsirlerde de

olaym detaylanyla anlat1ld1gma ~ahit olunmaktad1r. Ozellikle de buyG maketi uzerinde on bir dugumun buiunmas1 ve her bir dugumun toplam o_n bir ayetten

meydana gelen Felak ve Nas surelerinin okunmas1yla ~ozulmesi, hadis eserleri

d1~mda, tefsirlerdeki rivayetlerde ge~en k151mlard1r.

Begavi (6.h.510), Felak suresinin ini~ sebebi olarak bGyG olaym1

zikrettikten sonra, hadis kitaplannda ge~en Ay~e hadisini Hi~am-Urve tariki ile

vermektedir. Yukanda anlatild1g1 gibi bu rivayette Muawizeteyn'in ini~ine dair bir

kay1t yoktur.41 Ardmdan Zeyd b. Erkam rivayetini de burada zikretmektedir.

Muawizeteyn'in buyu olay1 uzerine indigine dair rivayetleri "klle" ve "ruviye" gibi me~hul sigalarla vermektedir.42

Ciddi bir hadis munekkidi olan ve el-ilelu'l-Miltenohiye fi'l-Ehadisi'l­

Vahiye" ve "el-Mevzuat" gibi eserlere sahip olan ibnu'I-Cevzi (o.h.S97), Zadu'I ­

Meslr ismli tefsirinde Hz. Peygamber'e buyG yapilmas1yla ilgili rivayeti

.w Semerkandi, Ebu'I-Leys Nasr b. Muhammed, Bahru'l-U/Dm, Th.k. Ali Muham"med Muawiz ve Adil Ahmed Abdulmevcud, Daru'I-Kutiibi'l- llmiyye, Beyrut, 1413/1993, c. Ill, s. 527.

4 1 Begavi, Mealimu't-Tenzil, c. V, s. 333. 42 Begavi, Mealimu't-Tenzil, c. V, s. 334.

F.O. ilahiyat Faki.iltesi Dergisi 22:1 (2017) 35

nakletmekteciir. 0, "EhH te{sir bu surenin niizuW sadedinde nakletm~lerdir ki"

diyerek, uzunca bir rivayeti, birkac; rivayet metnini- idrac ettigi ~uphesini

uyand~racak tarida vermektedir. Bu rivayette, Hz. Peygambere hizmet eden bir Yahudi delikanlimn yardtmtyla sac;tndan bir parc;a ve taragtntn birkac; di~ini elde etmelerinden, buyOnOn kuyudan c;tkanldtktan sonra Felak ve Nas surelerinin

ini~inden, sonra Ceb~ail'in O'na okuyarak rukye yapt~tndan bahsedilmektedir.43

ibnu'I-Cevzi'nin verdigi bu bilgiler, Hz. Peygamber'in sac; tellerinin ve taragtntn di~lerinin nastl elde edildigini ac;tkliga kavu~turmaktadtr. Bunlann temin edilmesinde Peygamberimize hizmet eden bir Yahudi c;ocug_un kullantldtg t

anla~tlmaktadtr. ibnu Kayyim ei-Cevziyye, Felak suresinin tefsirinde Buhari'nin Hz.

Ay~e'den yapttgt rivayeti nakletmektedir.44 ibn Kayyim, Hi~am'dan yaptlan iki farklt rivayete dikkat c;ekmekte, rivayetlerden birisinde bOyOnOn kuyudan c;tkanlmadtgt ifade edilirken, diger rivayette c;tkanldtgt soylenmektedir. ibn Kayyim bunlar arasmda gerc;ek bir tearuzun bulunmadtgtnt soylerken, once c;tkartthp gorOidOgunu, sonra tekrar kuyuya attlarak gomoldOgOnO belirtmektedir. Bu c;att~mayt telafi ettikten sonra, ibn Kayyim, . "bu hadis, hadis alimleri _nazannda

sahihtir ve kabule ~ayan bulunmu~tur. Hadisr;iler bu hadisin sahihligi konusunda ihtilaf etmem~lerdir" degerlendirmesinde bulunmaktadtr. ibn Kayyim, daha sonra' "kale ibn Abbas ve Ay~e" diyerek, Muawizeteyn'in bu olay Ozerine nazil oldugunu

anlatan rivayeti bu iki sahabenin agzmdan nakletmektedir. Buraya kadar anlattlardan hareketle denebilir ki rivayet tOru eserler ile

tefsirler arasmdaki ihtilaf noktast, hadis eserlerindeki rivayetlerin Muawizeteyn'in ini~ sebebi alan rivayete tema!!' etmemeleri, buna kar~iltk tefsirlerde bu surelerin ini~ sebebi olarak gosterilen olaylan bolca nakletmeleridir. Ba~ka bir deyi~le, had is kitaplanndaki rivayetlere gore, Hz. Peygamber'e· biiyO yapilmt~, bu biiyii Allah'tn yo I gostermesiyle ogrenilmi~/tespit edilmi~, Allah'tn Hz. Peygamber' e ~if a vermesinden sonra kuyudan c;tkanlmamt~ ve olaym Muawizeteyn ile ilgisi

kurulmamt~ttr. Tefsirlerde anlattlanlara gore ise, Hz. Peygamber'e biiyii yaptlmt~, bOyii materyali kuyudan c;tkanlmt~, Allah Muawizetey.n surelerini indirmi~ ve bu

surelerin okunmastyla bi.iyO c;ozOimi.i~tOr.

Bu c;eli~kili durumun ulemantn dikkptinden kac;mt~ olmast beklenemez. Fakat genellikle onlar eserlerinde bu duruma attfta bulunmamayt tercih etmi~lerdir. Bizim gorebildigimiz k.adanyla, buna dikkat c;eken ve herkesten ayn bir c;oziim oneren ki~i, (agda~. mOfessirlerden Said Hawa olmu~tur. Said Hawa,

43 lbnu'I-Cevzi, Ebu'J-Ferec Cemaluddin, Zodu'I-Mesir fi ilmi't-Te{sir, ei-Mektebetu'l-islami, Beyrut, 1404/1984, c. IX, s. 270-271.

44 lbnu'I-Kayyim ei-Cevziyye, Muhammed Hamid ei-Fak1y, Te{siru'I-Kayyim, Daru'I-Ki.itGbi.i'l-ilmiyye, Bey rut, T rs., c. I, s. 564 vd.

36 Kami i<;AKIN

once bizim de yukanda verdigimiz ve Nesal'nin tahric ettigi Zeyd b. Erkam

rivayetini nakletmekte, ardmdan ~u k1sa degerlendirmeyi yapmaktad1r: "Bona

gore, bu, once zikrettigim (Buhari ve Muslim) rivayetlerindekinden ba~ka bir

olaydtr".45

Yani Said Hawa, Muawizeteyn'in nuzul sebebi alan buyu hadisesiyle Ay~e

rivayetinde anlat1lan olaylan ay1rmaktad1r. Buna gore buyu te~ebbusu iki kez

olmu~ demektir.

Said Hawa'nm bu c;ozumunun yabana atllmamas1 gerektigini

du~unmekle beraber, olaym hadis kitaplanndaki gibi vuku bulmu~ olmas1

ihtimalini daha gu<;IQ buluyorum. Zira hadis eserlerinde yapllan rivayetlerin, bu

eserlere girebilmeleri i<;in gerekli gorulen pek <;ok ilke ve kural vard1r. Tum hadis

ehlinin kabul ettigi gene! ge<;er kurallann yam s1ra, bir de her bir muellifin eseri

i<;in getirdigi ki~i sel ~artlan bulunmaktad1r. Tefsirler ise bu kurallann daha az

i~l etildigi ve tabir yerindeyse gev~etildigi eserlerdir. Bu nedenlerle, hadis

kaynaklanndaki rivayetlerle tefsirlerdeki rivayetler <;at1~acak olurlarsa, hadis kitaplannm bir imtiyaz ve onceliginin olmas1 gerektigini du~Qnmekteyim .

Problem daha <;ok rivayetin sonu<; k1smmda kendini gostermektedir. Buna

gore;

1. Hz. Peygamber ~ifa bulduktan sonra buyu malzemelerini kuyudan

<;1kartmam1~, fakat kuyuyu kapatt1rm1~t1r.

2. Hz. Peygamber, i<;lerinde Hz. Ali'nin de yer ald1g1 bir grup sahabeyi

gondererek buyu malzemesini <;1kartt1rm1~, Muavvizeteyn'i okuyarak buyu

c;ozu lmu~tUr.

Olaym c;ozum ~eklindeki bu ihtilafa ragmen, as1l temay1 olu~turan buyu

yap1lm1 ~ olmas1 sabittir ve bu noktada bir tereddut gorunmemektedir.

3. ibn Hacer'in Buyu Hadisi Hakkmda Du~undulderi

ibn Hacer, Buhari'yi en iyi anlayanlardan biri ve ayn1 zamanda onemli bir

hadis ~arihi oldugu ic;in, onun bu hadisler hakkmdaki goru~ leri onem arz

etmektedir. ibn Hacer, bu hadisle ilgili goru~lerini, ba~lang1c;ta metnini verdigimiz

hadisin ~erhi esnasmda serdetmi~, diger tariklerde k1sa ac;1klamalarla yetinmi~tir.

Bu sebeplerle ibn Hacer'in goru!?lerini burada ozetlemeyi yararl1 gormekteyiz:

"Bu hadisi Urve'den, (Hi~am'dan) ba~ka ~ocuklan do rivayet ettiler.

Ay~e'den de Urve d~tnda rivayet edenler olmu~tur. Benu Zurayk kabilesfnden Lebid

isminde bir Yahudi Hz. Peygamber'e buyu yaptt. Bazt rivayetlere gore Lebid'in

kendisi Yahudi olmaytp, Yahudilerle anla~malt kabileye mensup bir muna{tktt,

islam'a zarar vermek i~in MOsli.iman olmu~ gorunuyordu. Berw Zurayk, asltnda

45 Said Hawa, ei-Esas fi's-Siinne, Daru's-Selam, 1412/1992, c. Ill, s. 1472.

f:.O. i lahiyat FakUitesi Dergisi 22:1 (2017) 37 '

Hazrec kabilesinin bir koludur. Bunlarla Yahudiler arasmda islam'dan once bir anla~ma ve karde~lik soz konusuydu, islam geldikten sonra durum degi~mi~ti. Hicretin yedinci senesinde, Hudeybiye donii~Dnde, Muharrem aymda Yahudi ileri gelenleri biiyii yapmay1 bilen Lebid'e gelerek Hz. Peygamber'e biiyii yapmastnl istediler. Hz. Peygamber, ktrk giin yo do altt ay biiyiiniin etkisi altmda kaldt.

Biiyiiniin etkisiyle, yapmadtgl bir ~eyi yapm~ gibi tahayyiil etmeye ba~Ladt. Bazt rivayetlerde 'hantmlartyla beraber olmadtgt halde oldugunu zannederdi' ~eklindedir. Lebid'in ktz karde~i dedi ki 'eger o gen;ek bir peygamber ise bu ona haber verilecektir, eger degilse hastaltgt ilerleyecek ve son undo aklmt kaybedecektir. Bidat~tlar, Hz. Peygamber'in ve dolaytstyla getirdigi dinin sthhatine zarar verecegi

iddiastyla bu rivayete itiraz etm~Lerdir. Ancak Hz. Peygamber'e yaptlan biiyiiniin etkisi ·onun aklma degil, bedenine artz olmu~ bir tiir bedensel hastaltk gibidir ki

peygamberler de bu hususta diger insanlar ile e~it durumdadtr (ibn· Hacer burada muhaliflerin hadise itirazlanm geni~ bir ~ekilde ele almakta ve onlara cevap vermektedir. Bu itirazlar ve verilen cevaplar ileride ele ailnacakt1r). BOyD Hz. Peygamber'in aklma etki etmedigi ve o her ~eyin farkmda oldugu i~indir ki bir gece

Allah'a duo etm~ ve ondan ~ifa dilem~tir. Hz. Peygamber, birisi olayt "Allah'a havale etmek': digeri "sebeplere yap~mak" ~eklinde iki yol izledi. Once stktnt!Stnl Allah'a havale etti; boylece o stktnttya sabretmenin ecrini umdu. Ancak hastaltgt '

ilerleyip, ibadetlerinde zorlanmaya ba~Laymca sebeplere tutunarak Allah'a duo etti. Her iki tavtr da kemalatta son mertebedir. Hz. Peygamber uyuyorken, Allah iki melegi, Cebrail ve Mikail'i gondererek ona bOyD yaptldtgmt, biiyiiniin yerini ve ~oziimiinii bildirdi. Melekler Hz. Peygamber'in biiyiilendigini anlattrken "ttbb ( ~

)" kelimesini kullanm~Lardtr. (i1nku "ttbb" kelimesi Arap dilinde biiyii anlamtnt do i~ine alacak derecede gen~ bir keiimedir. Peygamberimiz once hasta oldugunu dii~Dnmii~ ve bu nedenle hacamat yapttrmak · istem~ti. Ancak biiyii yaptldtgt kendisine haber verilince ~oziimii ba~ka ~ekilde aradt ki bunun ~oziimii bilyiiniln bulunup ortaya ~tkartlmastdtr. Hz. Peygamber'in kullandtgt taragm birka~ di~ini ve sa~ tellerini elde ettiler. Bunun yam stra erke~ hurma poleni ktll{tnl kullandtlar.

Yapttklan buyuyu ZD Ervan/Zervan kuyusuna atttlar. Kuyuya gidilip bi.iyu ~tkartldtgmda, bunun bir maket/timsal oldugu, Dzerine diigiimler attldtgt ve igneler battrtldtgt goriildil. Cebrail Muawizeteyn surelerini indirdi. Sureler okunarak diigiimler ~oziildii ve Peygamberimiz sagltgma kavu~tu".46

ibn Hacer olay1 bu ~ekilde uzun uzun ve tUm ihtilaflanm da zikrederek anlatmakta, bir taraftan da . rivayetin tOm ~ahjtlerini kaynaklara dayanarak vermektedir. ibn Hacer'in incelemesi, hadisin pek <;ok kaynakta nakledildigini, manay1 bozmayan laf1z farkililklannm oldugunu ortaya koymakta ve islam

46 ibn Hacer, Fethu'l-Bari, c. X, s. 226-230.

_,

38 Kamii~AKIN

alimlerinin bu hadisenin meydana geldigine inand1klann1, itirazlann olaym

s1hhatine zarar veremeyecegi du~uncesinde olduklanm gostermektedir. ibn

Hacer, burada gorlildugu gibi iki rivayeti bir araya getirerek ve pek <;ok yard1mC1 kaynag1 da kullanarak olay1 anlatmaktad1r. Demek ki ibn Hacer'e gore de olay bir

kez vuku bulmu~tur.

4. Rivayetlere Yaptlan itirazlar Hz. Peygamber' e buyu yapilmasma ve Hz. Peygamber'in bu buyunun

etkisinde kalmasma, dolay1s1 ile bu konunun delillini olu~turan rivayetlere iki ay~1

a<;1dan ele~tiri getirilmi~tir.

4.1. Biiyi.ini.in Ger~ekliginin Olmamas1 Muslim ~arihi Mazeri (6. h. 536), bu hadisleri ele ahrken ~oyle demektedir.

"Biiyiiyii ve onun ger~ekligini inkar eden, biiyiiniin batt/ hayallerden ibaret

oldugunu soyleyen kimselerin aksine, ehl-i siinnet ve cumhur ulema, biiyiiniin sa bit

oldugu ve diger sabit ~eyler gibi biiyiiniin de ger~ekliginin bulundugu

. dii~iincesindedir. Nitekim yiice Allah, biiyiiniin varltgmdan Kur'an'da bahsetmi§ ve

onun ogrenilebilen $eylerden oldugunu belirtmi§tir. Aynca biiyii nedeniyle

insanlann tek{ir edilebilecegini ve kan kocamn arastntn aynlabilecegini anlatml$ttr.

Biiyiiniin ger~ekligi olmasaydt biitiin bunlar miimkiin olmazdt ve ger~ekligi

olmayan bir $ey nastl olur do ogrenilebilirdi. Bu hadis de aym $ekilde biiyiiyii

(biiyuniin ger~ekligini) ispatlamaktadtr; (kuyudan) ~tkanlan ve (tekrar) gomiilen

$eyler, yaptlan itirazlan ortadan ka ldtrmaktadtr. (Buradan hareketle, aklen bilinir ki, biiyiiniin muhal oldugunu soy lemek muhaldir) Biiyiiniin gerfekler diinyasma ait olmadtgtm dii~iinmenin muhal olacagt aklen bilinebilir bir ~eydir. Yiice Allah'tn, ozel kurgulanml$ kelimelerin telaffuzu ile, tabiat kurallarmt,

cisimlerin yapiSinL veya sadece sihirbaztn bildigi bir uygulama/tertip ile kuvvetler

arasmdaki uyumu/mizaet deg~tirip kaldtrabilecegi inkar edilemez. Meseta bazt

cis imler vardtr, oldiiriiciidiir, zehirler gibi. Hastaltk yo pan bazt maddeler oldugu gibi

iyile~tirici [[a~lar da vardtr. Biitiin bunlar (biiyiiniin olabileceginin) delilleridir. Bir

biiyiiciiniin, oldiiriicii, yok edici veya e$leri aymct olduguna dair sahip oldugu

kendine has bir bilgiyle bunion yapabilmesi oklo uzak degildir. "47

Mazeri bu tahlilinde, 6ncelikle buyunun varhg1m ve ger<;ekligini kabul

etmeyenlere itiraz etmektedir. Bu ve ba~ka eserlerde de dikkatimizi <;eken bu

itiraz, gGni.imuzde de buyii ve okuyarak tedavi gibi ~eylere yoneltilen ele~tirilere

benzemektedir. Pozitivizm, bGyuyG kabul . etmez. Biiyiiyii ak•l 6ncesi donemi

47 Mazeri, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali ei-Maliki, ei-Mu'lim bi Fevaidi Muslim, Thk. Muhammed e~-~azeli en·Neyfel Miiessesetu'I-Vataniyye. Cezair, 1988, c. Ill, s. 158·9.

F.O. ilahiyat Fakultesi Dergisi 22:1 (2017) 39

ya~ayan ilkel toplumlann asils1z uygulamalanndan ibaret gorur (Mesela Russel, Din ve Bilim'de bunu incelemektedir). Buna gore bOyu, tabiattaki olaylan a~1klamakta aciz kalan, hastal1klann ve kotOIOklerin sebepleri ve tedavilerinde

c;aresi olmayan insanlann geli~tirdigi ve ba~vurdugu gizemli/sJrli uygulama ve inam~lard1r. Hatta din de buyO ile ic; ic;e gec;mi~tir ve bazen buyu bir c;e~it dini ameliye demektir-48. ·

GOnOmOz dOnyasmda c;e~itli medeniyet ve kOitOr c;evrelerinde buyOsel

uygulamalara hala rastlanmaktad1r. Bunlann incelenmesi bu makalenin konusu degildir. Fa kat bOyu konusunda Mutezile gibi bir tak1m ak1mlann yapt1klan itirazlar ve buyunun gerc;ekligini kabul etmemeleri, modern zamanlann baz1 felsefi ekollerinin tutumunu and1rmaktad1r. Mazeri'nin buradaki ilk t;lkl~l, cumhur ulemanm ve ehl-i sunnetin buyuyO sabit gormesiyle ba~lamakta~:lir. Ardmdan Kur'an'dan ornekler vermektedir. Ona gore Kur'an buyunun varligm1 ac;1kc;a ifade

etmektedir (Mesela SOieyman k1ssasmda bu anlatilmaktad1r). Mazeri'ye gore, Kur'an'm bahsettigi buyunun uc; niteligi soz konusudur. Birincisi buyu ogrenilebilir/ogretilebilir bir ~eydir. K1sacas1 egitimi yapilabilen bir ~ey vard1r ve onun varligm1 inkar etmek muhaldir. ikincisi Kur'an'm bahsettigi bOyu, kan

kocanm aras1n1 ay1rabilen, onlan birbirinden uzakla~t1rma gucO ve etkisine sahip bir ~eydir. Bu da bOyOnOn ba~kas1 Ozerindeki etkisine ac;1k bir delildir. O~iincusu bOyucO, yapt1g1 bOyO nedeniyle tekfir olunabilmektedir. Var olmayan, hayali bir ~eyden dolay1 ki~i tekfir edilemeyecegine gore, buyOnun varlig1 gerc;ektir.

BOyunun varligma dair Mazeri'nin ikinci delili soz konusu hadistir. Fakat

onun dayanag1 hadisin lafzi subutu degildir. Rivayetin son k1smmda anlatJidlgJ gibi, kuyuya gidilmesi, bOyO maltemelerinin tespit edilerek kuyudan t;1kanlmas1, sonra tekrar gomulmesidir. Yani, elle tutulan, gozle gorulen nesnel ve objektif

parc;alann bulunmasJdJr. insanlar bir konuda bir hOkme ula~abilmek ic;in baz1 zihinsel surec;ler

izlerler. Oc;uncu bir yolu olsa d~, genellikle iki yontemin izlendigi soylenebilir. Birincisi objektif/ nesnel denebilecek yontemdir. Buna gore olaylar, duyularla

elde edilen bilgiler esas almmakta, bunlann sOrOkledigi yere kadar gidilmekte ve baz1 hukumler elde edilmektedir. Bunun en uc; ornegini modern pozitif biliml!:~rd.e ve ilk donem sosyolojisinde gormekteyiz. Mesela, modern pozitivizme gore gozlenemeyen, denenemeyen ~eyden soz .edilemez. 0 nedenle, Tann'mn varlig1, cinler veya ahiret gibi iddialann gerc;ekligi bulunmamaktad1r. BOyO gibi ~eyler bu

kategoride yer alirlar. Sosyoloji biliminin kuru lu~ evresinde toplumun kutsanmas1 ve her ~eyin olc;Osu kabul edilmesi de boyledir. So5¥olojinin bu ilk ~eklinde,

•s Bu konuda geni~ bilgi i<;in bkz. Veli Atmaca, Tarih Boyunca /nan~ Ttp lii~kisi, Gerekli Kitap Yaymlan, 2011.

_,

40 Kamii<;AKIN

toplumsal olaylar birer veridir ve sadece veri olmanm otesinde bir c;e~it mihenk

ta~rdrr. Bu yakla~rm tarzlannda nesnel olan on plandadrr, bu ac;rdan olumludur.

Fakat bu yakla~rmrn hatasr akli <;tkarrmlara alan ac;mamasrdrr. <;:unku nesnel olan

aldatrq da olabilmektedi.r. Deneysel sonuc;lar da her zaman ve zeminde gec;erli

olmayabilmektedir (suyun yer c;ekimsiz bir ortamda akrcr olmamasr gibi). ikincisi

nesnel ve objektif olanr itibara almayan, tamamen akli onermelerle kurulmu~

paradigmalard1r. Bu tip dO~unmede olaylann ve nesnelerin yeri ve onemi yoktur.

On fikir, on kabul veya (amiyane deyi~le pire-cOceler), butlin du~unce dunyasmr

tayin ve tertip etmektedir. Bu tip du~unme ~ekline en guzel ornek, ideolojik dii~iinmedir. Bu c;e~it du~unmede, ki~inin zihni bir takrm kallpla~mr~ yargr

cumleleriyle belirlenmekte, ki~i olaylan o ya:g1 kahplarrna gore algrlamaktadrr.

Aym ideolojiye mensup insan gruplanmn, belli olaylar kar~rsmda, birbirlerinden

ayn olduklan halde bile, benzer tepkiler uretmelerinin nedeni bu yargr kallplandtr.

Bu ~ekilde zihinleri onceden belirlenmi~ ki~iler siyasette iyi i~ c;rkanrlar, toplumsal

olaylarda etkileyici hareketler sergilerler. Hatta c;ogu zaman ba~anll da

olmaktadrrlar, ne var ki yapttklarr i~lerin c;ogu gerc;ekler dunyasmdan bir tliy bile

ka l drrmamr~trr. Buyu hadisinin sthhatine itirazda . bulunanlan bu kategoride

dO~unebiliriz. Onlar, bir konuyu incelemeden once onunla ilgili bazr on kabuller,

mantrksal ilkeler belirlemi~ler, bunlan da varsayrmll cumleler halinde ifade

etmi~lerdir. Bir olayr ya da bir dU~unceyi bu varsayrma gore degerlendirmekte;

varsayrma uygun dO~uyorsa dogru, du~muyorsa yanh~ kabul etmektedirler. Onlar

ic;in, varsayrmlanna uygun du~meyen olaym meydana gelmi~ olma ihtimali yoktur.

Bizim bu makalede ele aldrgrmrz hadis, onlann aktl yurutme ~ekilleri n i

de~ifre etmeye yarayan guzel bir ornektir. Birazdan da temas edecegimiz gibi, bazr

kelamcrlara {ornegin Mutezile) gore, "Hz. Peygamber'e biiyiiniin tesir ettigini kabul etmek, vahyin giivenirligini ortadan kaldmr, bu nedenle biiyii hadisi sahih degildir".

Ocuncu bir du~unme ~ekli daha vard1r ki olaylar dunyasmr ve nesneleri algrlar, bunlan akli suzge<;ten gec;irir ve nihai gerc;ege ula~maya c;all~rr. Bu tip

du~unme bic;imimde hem olay ve olgularrn hem de akli c;r kanmlann rolli

bulunmaktadrr. Amac;, gerc;ege ula~maktrr, bir ~eyi kori.i korune kabul veya

reddetmek degildir. i~te Mazeri'nin yakla~rmmda bu uc;uncu du~unme bic;imini gormek mumkundur.

Bu noktada, burada serdetmeye c;all~trgrmrz du~unme bic;imleri ac;rsmdan

onemli gordugumuz bir hususu daha izah etmemiz gerekmektedir. 0 da ~udur:

$ahit oldugumuz olaylar ve algtladtgtmtz nesneler ar;tStndan durum bu olmakla . beraber, ger;m~te ya$andtgt nakledilen ve bizim bizzat $Ghidi olmadtgtmtz olaylar hakktndaki muhakememiz nastl olacakttr? Boyle bir olaym vuku bulduguna bizi ikna edecek olan nedir?

F.O. i lahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 41

Bizi ge~mi~e baglayan tek vas1ta nakil/rivayettir (Modern donemde buna arkeolojik bulgular da eklenmi~tir). Kur'an-1 Kerim de bize ge~mi~in hakikatlerini haber veren bir bilgi kaynag1d1r. Kur'an'm subutu a~1s1ndan problem yoktur. Rivayetlerde ise ara~t1rma sonucu elde edilen bilgi onemlidir. Rivayet biliminin (hadis ve tarih bilimleri) metodolojisi ile sahih olduguna kanaat getirilen

haberlerin vuku buldugunu kabul etmemiz gerekmektedir. Gerek Kur'an· gerekse rivayetlerin tespit etmi~ oldugu olay1 akli bir suzge0en ge~irmek suretiyle, nihai

ger~ege ula~maya ~ah~abiliriz. Mazeri'nin yakla~1m1 uzerinden konu~acak olursak, o, Kur'an'a bakmakta ve Kur'an'm buyuden bahsettigini, buyu ile ilgili Hz. Suleyman ve Hz. Musa zamanmda ya~anm1~ ornekleri verdigini tespit etmektedir.

Kur'an'm verdigi haberler Mazeri'ye gore kesindir, olmu~tur. Sonra hadisi ele almakta, hadisin subutuna kanaat getirdikten sonra, olayda ortaya ~1kan buyu nesnelerini delil olarak kabul etmektedir. Bundan sonra "bilyilriiln ger~ekler

dilnyascna ait olmadl!}lnt dil~ilnmenin muhal olacagl aklen bilinebilir bir ~eydir"

demek suretiyle du~unme surecini tamamlamaktad1r. Erken donem had is alimleri nden ibn Kuteybe (o.h:276) Mutezile ve

benzeri bidat f1rkalann goru~lerini ele~tirirken ~oyle demektedir: "Onlara gore

sihir, k[?iyi karde~inden sogutmakta, kan kocanm arasm1 ot;mokto kullomlon bir t;e~it "hile"dir. fvluskalor ve valanCLllk gibi. Bozllon do bilyilniln "rukye" (okuyup iJfleme) oldugunu soylemi~lerdir. fvleselo "Sum/sem" denilen bir zehir vard1r ki

erkege i£irilirse, hommindon uzakloslr, mizoCL degisir ve soc1 bas1 dagll1r. Onlora

gore, sihirbozlor gosterdikleri ~eyleri fvlusa'nm yon[~ olgLlomosml soglodllor.

fvleselo, ClVOYl bir kobo bo~olt1rsak yllan gibi olur. Bu cLvoyL Slcok bir zemin ilzerine ottL!}lmlZ zomon yllon gibi kLVnlof'Qk gider. Delil olorak ~u ·oyeti zikrettiler: "Musa onlara, once siz atm dedi. Att1klan anda, ipleri ve degnekleri sihrin etkisiyle ona

(Musa'ya) sanki ko~uyorlarm1~ gibi gorundu (olg1 yomlmas1).49 Ve yine ~u oyeti de delil olorok -soyd1lor: " ... Ancak ~eytanlar, insanlara buyu yapmay1/sihri, aynca Babil'de Harut ve Marut adh iki melege indirilen ~eyleri ogretiyorlard1. .. ".50 Onlora gore bu oyetteki "ma" horfi, ism-i mevsul degil, olumsuzluk edat1d1r. Yoni anlam

"indirilmedi" ~eklinde olmaktad1r''.

ibn Kuteybe muhaliflerin bu iddialanm ozetledikten sonra, kendi fikirlerini ~oyle dile getirmektedir: "Onlonn bu goriJ~leri fvlilsliJmanlann, Yohudilerin,

H1ristiyonlann ve biltiJn ehl-i kitobm, biJtiln milletlerin; rukyeye inanan Hintlilerin,

Rumlarm, cohiliye ve islami donemdeki Araplann goril~ ve dil~ilncelerine terstir. Kur'an'a do terstir. Tevilsiz anla~llmosl halinde Kur'on ile inotla~madlr. c;unkil Allah ·

resuliJne ~oyle buyurmaktad1r: 'iJe ki... dugiimlere iifleyenlerin koWWgunden ...

49 Ta-ha, 20/66. 50 Bakara, 2/1 02.

42 Kamil <;AKIN

sabahtn rabbine stgtnmm'51 Allah bize ogretmektedir ki biiyiiciiler, rukye yapan veya okuyup ii{leyenierin yapttklan gibi, bagiadtkian diigiim/ere iiflemektedirler"52

ibn Kuteybe'nin verdigi bilgilere gore, muhalifler bOyOnOn bir c;e~it

aldatma/hile oldugunu veya ayeti yorumlamalannda gorOidOgO gibi, bOyO denen

~eyin tamamen maddi aletlerle yap1lan oyunlardan ibaret bulundugunu soylemektedirler. Bu kesimin buyOyO gOnOmOzde insanlan eglendirmek ic;in

yap1lan "sihirbazilk'' gibi algJiad1klan anla~Jimaktad1r. Boylece bOyOnOn

gerc;ekligini reddetmektedirler. ibn Kuteybe'nin de dikkat c;ektigi gibi, verdikleri

deliller kendilerini nakzedecek cinstendir. c;:onkO Musa'nm olaymda farz edelim ki

bir aldatmaca, bir hile vard1r, ancak ortada vuku bulmakta alan bir ~ey yok mudur?

Hz. Musa'nm kar~1 kar~1ya oldugu bOyOnOn, c1vamn s1cak zemindeki hareketlerine

indirgenerek a~1klanmaya c;aii~Jimas1, olaym iyi kavranamad1gmm bir

gostergesidir. ibn Kuteybe, muhaliflere verdigi cevapta iki farkh deli! ileri

surmektedir. Bu delillerden biri sosyolojik-tarihsel delildir. Burada gelmi~ gec;mi~

toplumlann ve din mensuplannm uygulamalanm ileri surmektedir. c;:ogunlugun

bir fikre odaklanm1~ olmas1, o fikrin dogrulugunu gosteren bir deli! olmayabilir.

Ancak bOyO ozelinde dO~OnOiecek olunursa, buyunun c;e~itli milletler ve din

mensuplannca uygulamyor olmas1 onemlidir. Aynca ~unun alt1n1 c;izmeliyiz ki

insanhk tarihinde (Kur'an'm ac;Jklamalanna gore bu donemin Hz. SOieyman ve Hz.

Musa zamanlann1 kapsad1g1 soylenebilir) bOyOnOn yaygm kullanddJgl, insanlann

ya~ammda geni~ ve ciddi etkilerini n gorOidOgO bir evre ya~anm1~t1r. Fa kat zamanla

bOyOcOIOk etkisini ve onemini yitirmi~. nihayet islam'm geli~iyle farkh bir evreye

girilmi~tir. BOyO, bir bilgi tOrO olmaktan yava~ yava~ t;1km1~, bu donemlerden

geriye rukye benzeri t~davi usulleri kalm1~t1 r. GOnOmOzde bOyO yapabilen

kimselerden soz etmek zordur. ibn Kuteybe'nin ikinci delili Felak suresidir. c;:onkO

bu surenin 4. Ayetinde "dugumlere Ofleyenlerden" ve "onlarm ~errinden"

bahsedilmekte ve bu kimselerin ~erlerinden Allah'a sJgm11mas1 tavsiye

edilmektedir. Gerc;ekten de bu ayetin (ya da surenin) onemli bir deli! oldugu

ortadad1r. Nitekim muhalifler de bu ayet kar~1smda sessiz kalmay1 tercih

etmektedirler.

4.2. Hz. Peygamber'e Buyfi Vaptlmasma ve Etki Etmesine itiraz ·

BOyOnOn gerc;ekligine yapdan itirazlardan sonra, burada Hz. Peygamber'e

bGyG yap1im1 ~ olmasm1 ve eger yapdd1ysa etki etmi~ olabilecegini reddedenlerin

iddialanna yer verecegiz. ibn Kuteybe, bununla ilgili ba~hg1 ~oyl e atmaktadJr:

51 Felak, 113/4. 52 ibn Kuteybe, ed-Oineveri, Te'vilu Muhtelifi'l-Hadis, ei·Mektebu'l- lslami 1419/1999, s. 223 vd;

ge~mi~ milletlerde buyu ile ilgili geni~ bilgi i~in Bkz. Kenan Karagoz, Hazreti Peygambere Yapllan Biiyiiler ve Yahudilerde Biiyiicii/iik, bas1lmam1~ yuksek lisans tezi, Erzurum, 2006.

F.O. ilahiyat Fakilltesi Dergisi 22:1 (2017) 43

"Akltn ve Nazar delilinin yalanlad1gt bir hadis". Sonrasmda muhaliflerin itirazlann1

~u ~ekilde dile getirmektedir: "Peygambere bOyD yapllmast mumkun degildir. c;ankD bOyD yapmak kufurdur ve bDyDcDlerin de dedigi gibi bir ~e§it §eytan i§idir.

Allah Peygamber'i ~epe~evre ku§atmL§, melekleriyle korumu§ ve vahyi de §eytandan

muhafaza etmi§ken, bOyD Peygamber'e nastl etki edebilir? Nitekim yuce Allah

_'onun onunden ve ardtndan bat1l nasll yakla§abilir?53 buyurmaktad1r. Sizin

iddiamza gore bu ayetteki 'battl', §eytandlr. Bir ba§ka ayette §i5yle buyurulmaktad1r:

'Allah gaybt bilendir. Hi~ kimseyi gaybma muttali ktlmaz. Ancak razt oldugu

peygamber hari~. 0 Peygamber'in onunde ve ardmda gozetleyiciler

dola§maktadtr"54

Erken donem alimlerinden Hattabi (o.h.388) itirazlara temas ederken hadise itiraz edenleri "Tabiatc;~lar" olarak isimlendirmektedir.55 Hattabi'ye gore "Tabiat~tlardan bir grup buyuyu ink or etmi§ler, buyunun ger~ekligini yok saym~lar

ve bazt kelamctlar do bu hadisi reddetmi§lerdir. Onlar ~oyle demi§lerdir: 'Eger bOyD

Peygamber'e etki etseydi, dinin ve §eriattn dayandtgt vahyin de bayuden

etkilenmediginden em in olunamazdt'. Bu do Dmmetin sapmasma yol a~ardt". 56

Daha once gorU~Ierini aktard1g1m1z Mazeri de "Bid'at~1lar" diye isimlendirdigi ki~ilerin "Hz. Peygamber'e bOyD yapliml§ olmast, onun peygamberlik

gorevini ortadan kaldmr ve nubuvvet Dzerinde §Ophe uyandmr" iddiasm1· ileri · '

sUrd U kl eri n i soy I emekted i r. 57

Kad1 iyaz (6.h.544) "MUihidler" dedigi ki~ilerin ele~tirilerini ~oyle zikretmektedir: "BOyD, bOyD yapllan kimseyi §Opheye dO§Ormek!kafasmt

kar~ttrmak olduguna gore, Peygamber'in durumunda bunu soylemek nastl

mDmkDn olabilir? Masum/korunmu§ olan bir kimse i~in bayDlenmek soz konusu

mudur?"58

Nizamuddin ei-Kummi (o.h.850) Mutezile'nin itirazlann1 biraz daha farkli nakletmektedir: "Bu rivayetin kabul edilmesi, ka{lrlerin ve kota insanlarm

peygamberlere zarar verebilmelerini mDmkDn ktlacag1 i~in battld1r. Aynca bu hadis

53 Fussilet, 41/42. 54 Cin, 72/26-27; ibn Kuteybe, Te'vilu Muhteli{i'I-Hadis, s: 220 vd. 55 Tabiat~liar hakkmda Bkz. Burhan Koroglu, "Tabiat~•lar", OiA, c. XXIX, s. 327 vd. 56 Hattabi, Ebu SOieyman Hamd b. Muhammed, i'lamu'l-Hadis, Thk. Muhammed b. Sa'd b.

Abdurrahman, Camiatu Ummu'I-Kura, 1409/1988, c. II, s. 1500; aynca Bkz. ibnu'I-Cevzi, Keif. c. IV, s. 342.

57 Mazeri, el-Mu'lim, c. Ill, s. 159; aynca Bkz. libi, ~erefuddin ei-HOseyn b. Abdillah, ei-Ka~if an Hakaiki's-Sunen, Thk. Abdulhamid ei -Hindavi, Mektebetu Nazzar Mustafa ei -Baz, Mekke-Riyad, 1417/1997, c. XII, s. 3772.

sa Kad1 lyaz. ibn Musa b. iyaz, e~-~ifa bi Ta'ri{i Hukuki'l-Mustafa, Daru'I -Feyha, Amman, 1407, c. II, s. 411.

_,

44 Kamii<;AKIN

sahih kabul edilirse, mu~riklerin 'onlar ancak buyUlenm~ bir adama uyuyorlar'59

~ek/indeki tezlerini hak/1 ~tkartm~ olur"60

. 5. Hz. Peygamber'e Buyu Yapllmasma itirazlarm Delilleri

Buraya kadar "Hz. Peygamber'e Buyu Yapllmasma ve Etki Etmesine itiraz" ba~hg1 altmda, geleneksel itirazlarm iki tur deli! Qzerine bina edildigi soylenebilir.

Bunlardan biri Akil ve nazar delili, digeri Kur'an delilidir.

5.1. Ak1l ve Nazar Delili

islam tarihinde akh onceleyen kelami ve felsefi ak1mlar olmu~tur. Bunlann

hepsi olmasa da bir k1smmm, ozellikle Mutezile'nin soz konusu buyu rivayetine

akla uygunluk ac;1smdan itiraz ettigini gormekteyiz. Fa kat akla onemli bir yer veren

Maturidi'nin bu hadisi kabul ettigini ve hatta olaym hikmetine dair ac;•klamalar

yapt1gm1 soylemi~tik. Bu konuya egilmeden once ~unu belirtmek gerekir ki akla

uygunluk hadisc;ilerin .de esas ald1klan bir ilkedir; onlara gore hadisin sahih olmas1

ic;in akla muanz olmamas1 gerekmektedir. Hadisc;ilerin ve diger ehl -i sOnnet

ulemasmm akla bak1~1 ve akh kullanmas1 ile baz1 kelamcilann akla verdikleri konum

· arasmda bariz farklar vard1r. Burada en temel sorun, insanda/bireyde, ic; ve d1~

ortamlardan azade, belli kultOr ~artlan tarafmdan belirlenmemi~, ekonomik ve

cografi etkilere maruz kalmam1~, aile ve okul egitiminin degerlerini yuklenmemi~,

saf ve yahn du~Qnebilen bir akhn varhgmdan soz edilip edilemeyecegidir.

Her insan belli ~artlarda, belli bir aile ortammda dogar. ic;inde bulundugu

gelenekler, adetler ve kultOr taraf1ndan etkilenir, egitim kurumlannca

~ekillendirilir. Dogu~tan getirdigi genetik yatkmhklan ve kapasiteleri de ihmal

etmemeliyiz. Birey, birc;ok olaylan gorerek, tecrube ederek, Qzuntli/mutluluklar

ya~ayarak yeti~ir ve sonunda tOm bu bile~enlerin Qrunu olur. Zaten akil denen yeti

de tlim bunlann meyvesidir ve 6mur boyu olu~maya, geli~meye ve degi~meye

devam etmektedir. Her insan digerinden farkhd1r; karde§ler dahi ak1l yonunden

benze~mezler. Oyleyse, soz konusu alan saf aklin varhg1 degil, kendi yolunu c;izmi§,

ilkelerini belirlemi~ akhn hakemligidir. Ba~ka bir deyi~le bir insan, geli~tirdigi

ilkelerinin dogrulugu oramnda dogru sonuc;lara varabilir.

Yukanda c;e~itli isimler/etiketler altmda fikirleri veri len gruplann tav1rlanna

dikkat edildiginde, rivayetlerin "akla aykm" ya da "akla ve nazara aykm" denilerek

ele~tiri ld igi ve ele~tiri noktasmm da "eger Hz. Peygamber'e biiyiiniin etki ettigi kabul edilirse, niibiivvetin giivenilirliginin sarstlacagt" kamt1 oldugu

59 isra,17/47. 60 Nizamuddin el Kummi, ei-Hasen b. Muhammed, Garaibu'l-Kur'an ve Regaibu'/-Furkan, Thk. ~eyh

Zekeriya Umeyrat, Daru'I-KOtObi'l -ilmiyye, Beyrut, 1416, c. VI, s. 598.

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 45

gorulmektedir. Bu kantt ilk bakt~ta ikna edici gibi gbrOnmekle beraber, neden

c;ogunlukbu konuda ikna o l mamt~ttr?

Daha once de sbylendigi gibi, ayet ya da hadislerin anla~t lmast

noktasmda, bir taktm kaltp cOmleler ve yargtlar olu~turularak, bir c;e~it

sloganla~mt~ ifadelerle gerc;ege u la~mak zordur. Burada. olu~turulan yargt cOmlesi v.e onun sonucu, manttksal bir zorunluluk degildir. Yani kendisine bir an ic;in bi.iyi.i isabet etmi~ . ve sonra Allah'm yard1m1 ile ondan kurtulmu~

kimse/peygamber, boyle bir ~ey ya~am1~ olmakla gi.ivenilirligini yitirmez. (Hz. Musa'ntn bir ki~iyi oldOrmekle katil vasftnt almadtgt gibi.) BOyO olaytnt

anlamaya c;alt~trken, Hz. Peygamber'in yapttgt mOcadeleyi, bu mOcadelede du~manlanntn kullandtklan silahlan gbz ardt etmemek gerekmektedir. Uhud sava~tnda altnan yenilgi, MOsiOmanlann cemaat baglartnt kuwetlendirdigi gibi, inanc;lanna da yeni bir boyut katmt~tt r. Du~manlarca yaptlan saldtnlar, bazen mOcadelenin kuwet kazanmastna evrilebilmektedir. BOyO olaymda da Hz. Peygamber'e gec;ici sure etki edilmi~, fa kat Allah'tn onu kurtarmastyla dO~manlann

moral guc;leri ktnlmt~ olabilir. Bu durum nubuwetin gOvenilirligini zedelemez. Ktsaca sbylemek gerekirse, "bi.iyi.ini.in Hz. Peygambere etki ettigini kabul etmek, onun ni.ibi.ivvet goreviyle ilgili bir ~i.ipheyi gerektirmez" demek daha isabetli gozukmektedir.

Hattabi (b.h.388), bu konudaki gbru~lerini ~byle dile getirmektedir: "Hz. Peygamber'e bOyD yaptldtgma dair rivayeti sahih kabul etmekle niibiiwete zarar verildigi, ailesiyle il~kilerini etkiledigi ve (ibadet) ~lerinde ytlgmltk ve bitkinlik meydana getirdigi $eklindeki iddialanna gelince; burada durum onlann

dii$Dndiikleri/takdir ettikleri gibi otmaytp, degerlendirmeleri yanLL$tLr. Ba~kalannm oldugu gibi, Peygamberlerin de hastalanmalan ve hastallk belirtileri gostermeleri (a'raz) miimkiindiir. Ancak, Allah'm gozetimi altmdaki din ~lerinde, Allah'm kendilerini koruma altma aldtgt .hususlarda durum farklLdtr. Biiyiiniin peygamberlerin bedenlerine etki etmesi, oldiiriilmelerinden daha biiyiik bir

(musibet) degildir. Zehirlenmeleri ve hastalanmalan do oyle. Meseta Zekeriya aleyhisselam ve oglu Yahya oldiiriilmtJ§lerdL Peygamberimiz de Hayber'de

kendisine hediye edilen bir et ile zehirlenmi$ti ... Bunlann hit; birisi o peygamberlerin niibiiwet gorevlerini yaralamadt. Onlarm fazile.tlerini de ortadan kaldtrmadt. Bu onlar it;in birer imtihan vesilesiydi. .. Hz. Peygamber'in niibiivvet yoniine gelince, Allah bu hususta onu korumaya aim!$, vahyini ifsad ve deg~tirilmekten muhofaza etmi$tir. Hz. Peygamber'in yapmq?t!Jt bir $eyi yapm!$ gibi tahayyiil etmesi, ozellikle hantmlanyla ili$kisinde soz konusu olmu$tur. BOyD vasttastyla hantmlanndan uzakla~tmlm!$tlr. Din ve niibiivvet i$leriyse bunlann dt$tndadLr. i$te yiice Allah'm

46 Kamil <;AKIN

'onlardan kan ile kocamn arasm1 .ay1racak ~eyleri ogreniyorlard1' ayetinin i~erdigi

an/am budur"61

Hattabi, burada Peygamberlerin dini gorevleri, yani vahiy almalan ve vahyi teblig etmeleri ile dUnyevi varllklan arasmda bir aynm yapmaktad1r. Buna gore peygamberlerin hastalanmalan, c;e~itli musibetlere ugramalan, hatta oldurUimeleri mumkundur. <;unku peygamberler de bizim gibi insanlar olup, bizim tabi oldugumuz ~artlara tabidirler. Onlann ayncalig1, nubuwet konusundad1r. Peygamberler kendilerine gel en vahyi teblig ve tebyin/a<;Jklama ile gorevlidirler. Bu gorevlerini yaparlarken ~eytanlann veya cinlerin tasallutundan muhafaza altmdad1rlar. Herhangi bir canll, peygamberin tebligine mudahalede bulunamaz, onu bozamaz. Vahiy, Allah'tan geldigi gibi insanlara ula~tmll~.

Hattabi'ye gore buyU hadisesinde, Hz. Peygamber'in bedenine dokunan bir rahats1zhk soz konusudur. Nitekim baz1 rivayetlerde, e~leriyle ili~kisinin azald1g1, hammlanndan uzakla~t1g1 ifade edilmektedir. Bu ac;JklayJcJ kJSJm sahih ise, Hz. Peygamber'e yapllan bUyu onun bedenine etki etmi~tir.

Mazeri, bunlara ilaveten, "Hz. Peygamber, Cebrai/ gelmedigi halde geldigin~ vahiy getirmedigi halde getirdigini tahayyiil edebilir" ~eklindeki bir iddiadan bahsetmekte ve bunlan ~u ~ekilde cevapland1rmaktadJr. "Bu soylenenlerin hepsi battldcr. Hz. Peygamber'in Allah'tan a/cp teblig ettiklerinde dogru o/duguna ve karunduguna dair deli/ vardcr". Bu savunmadan anla~Jimaktad1r ki Hz. Peygamber'e buyu etki edebilir, fakat bu etki vahye zarar veremez; c;unkG

· vahyin korunmas1 Allah tarafmdan yap11maktad1r. Vine Mazeri'ye gore buyu, vahiy ve din i~l erinde degil dUnyayla ilgili i~lerde etkili olmu~tur. Mazeri'nin guzel bir ifadesi vard1r, o ~6yle der. "Bazc diinya i~lerine gelince, Hz. Peygamber on/or i~in gonderi/mem~/gorevlendirilmem~ir; diinya ~leri yoniinden insanlardan iisWn ve ayrccaltklt kdmmam~tcr"62

Bu, gerc;ekten guzel bir bak1~ ac;JsJdJr, Hz. Peygamber dunya hususunda diger insanlardan farkll ve ustUn k1hnmam1~1r. <;unku dunya i~leri c;ah~ma, bilgi ve tecrube ile elde edilir. Bir kimse, bir alanda c;all~arak, bilgi edinerek, tecrube ile o konuda peygamberlerden OstUn olabilir. Peygamberler ·de o insan1 o alanda istihdam ederek ondan yararlamrlar. Ancak din i~leri farklid1r. <;unku dinin kaynag1 vahiydir; din ancak vahiy ile bilinebilir. Bu alamn soz sahibi, vahyin teblig ve tebyinini yapan peygamberlerdir. 0 nedenle peygamberler dini konularda koruma altma almm1~lar, ancak dunyevi meselelerde diger insanlarla e~it

kllmml~lardJr.

6' Hattabi, i'lam, c. II, s. 1 501·4. 6? Mazeri, el-Mu'lim c. Ill, s. 1 59.

F.U. ilahiyat FakOitesi Dergisi 22:1 (2017) 47

Kadr iyaz da (6.h.544) "bOyD, Hz. Peygamber'in bedenine ve uzuvlanna etki

etm~tir; okltna, kalbine ve itikadtna degi/"63 demek suretiyle konuya ac;rklik getirmektedir. Kadr iyaz ~ifa'da da konuyu ~6yle ele almaktadu-: "Hz. Peygamber'in

bir ~eyi yapmadtgt halde yapm~ gibi tahayyul etmesi, onun peygamberlik gorevini tebligde, ~eriatt ar;tklamakta herhangi bir mudahalenin olabilecegi anlamma gelmedigi gibi, dogrulugu hususundaki (Kur'ani) delili veya bu · konudaki icmat yaralamaz ... Hz. Peygamber tam hallerinde diger insanlar gibi, dunya i~lerinde her

Wrlu afete hedef olabilir"64

5.2. Kur'an Delili

BQyQ hadisinin sahih olamayacagma dair ortaya konan akli ve nazari delillerden sonra, bazr ayetler de delil olarak ileri sUrUimU~tUr. Konunun daha c;ok ~u ayetler etrafmda tartr~rldrgr gorUimektedir.

isra, 17/47 ve Furkan, 25/8:

"Seni dinlerlerken hangi maksatla dinlediklerini, kendi aralannda konu~urlarken de o zalimlerin, 'Siz ancak biiyiilenmi§ bir adama uyuyorsunuz/uymu~ olursunuz' dediklerini ~ok iyi biliyoruz"

Muhaliflere gore bu ayetlerde mU~rikler, mUminlerin Hz. Peygamber'e tabi olmalannr ele~tirmekte ve "siz biiyDlenm~ bir adama uyuyorsunuz" diyerek iftira atmaktadrrlar. Yani Hz. Peygamber'in bUyUienmi~ olmasr mQ~riklerin bir iftirasmdan ibarettir. Eger bUyU hadisini sahih kabul edersek, bu ayeti yalanlamr~.

mU~riklerin iddialannr dogrulamr~ oluruz, c;UnkU ayetler bu durumu ac;rkc;a reddetmektedir. 65

Fussilet, 41/42: "Onun onunden ve ardtndan asia battl yakla~amaz. 0, Hakim ve Hamid

olan tara(lndan indirilmi~tir"

Muhaliflerin ileri sUrdUkleri bu ayette 'batrl' kelimesiyle kastedilen ~eytandrr; ~eytan Hz. Peygamber'e yakla~amamakta, vahye etki edememektedir. BUyU ise cinler ve ~eytanlar kullanrlarak yaprlmaktadrr. Hz. Peygamber'in

bOyOienmi~ olmas1 ihtimali bu ayete gore ortadan kalkm1~ olmaktad1r66

Cin, 72/26-27:

63 Kad1 iyaz. lkmalu'I-Mu'lim bi Fevaidi Muslim, Thk. Dr. Yahya ismail, Daru'I-Vefa, M1s1r, 1419/1998, c. VII, s. 88.

64 Kad1 iyaz. e~-'jifa, c. II, s. 411. 65 Bkz. el Kummi, Gardibu'I-Kur'an, c. VI, s. 598; Razi, Fahruddin, Me(atihu'I-Gayb, Daru ihyai't-Turasi'I­

Arabi, Beyrut, 1420, c. Ill, s. 626; Meragi, Ahmed b. Mustafa, Te{sir, M1s1r, 1365/1946, c. XXX. s. 268. 66 Bkz. ibn Kuteybe, Te'vilu Muhte/i(i'I-Hadis, s. 260.

- l

48 Kamil <;AKIN

"Allah gaybt bilendir, hi~ kimseyi gaybtna muttali ktlmaz. Ancak razt oldugu peygamber mustesnadtr. 0 peygamberin onunden ve ardtndan gozetleyiciler yurur" .

. Muhaliflere gore bu ayette ge~en gozetleyici melekler Hz. Peygamber'i korumaktad1rlar. Bu ~ekilde korunan bir insana buyunGn etki etmesi imkans1zdJr.67

Taha, 20/66:

"Musa onlara, 'once siz attn' dedi. Atttklan zaman ipleri ve degnekleri sihirden dolayt ko~uyormu~ gibi goriindii"

Muhaliflere gore bu ayet de buyGnun gen;ekliginin olmad1gma delil te~kil

etmektedir. Ayette ge~en 'gorunmek' kelimesi 'hayali goruntu/tahayyUI'

anlam1ndadJr.68

Peygamberimize buyu yapildJgmJ kabul edenlere gore-ki bunlar

~ogunlugu olu~tururlar-, yukandaki ayetler farkli anla~J i mJ~tJr. Bu ayetler bGyGnGn

ger~ekliginin olmad1gma veya peygamberimize buyu yap1lmad1gma deli!

olamazlar. Mesela isra 47 ve Furkan 8. Ayetlerde "buyUienmi~/meshCir" kelimesi

bazilanna gore "nefes al1p veren", "herkes gibi s1radan bir insan" anlamma

gelmektedir; yani Hz. Peygamber'in melek olmadJgmJ ifade etmek i~in

inanmayanlann kullandJgJ bir argumand1r. Mesela, Taberi'nin verdigi bilgiye gore,

bazilan bu ayetlerde ge~en "mesbOr" kelimesinin "sahr/akciger" anlammda

anla~JidJgmJ, zi.ra "sahr" kelimesinin "rietun" yani "akciger" anlamma geldigini

soylemi~l erdir.69 Ba~ka bir ifadeyle, ayette peygamberimizin buyulenmesinden

bahsedilmemekte, mu~riklerce onun melek degil bir insan olu~unun yad1rgandJg1

anlatJimaktadJr. Kur'an'da ge~en bir~ok kelimenin anla~ilmasmda oldugu gibi, bu

kelimenin soziGk anlammm dikkate almd1gmJ gorebiliriz. Bu c;ok mant1kli bir tevil

olmakla beraber herkes tarafmdan kabul edi lmemi~tir.70 Ayette gec;en kelimenin

"buyulenmi~" anlammda oldugu var sayllacak olursa, burada kastedilen buyunun

Hz. Peygamber'e Lebid tarafmdan yapilan buyO ile alakasmm olmadJgJ ac;1ktJr.

<;OnkO ayet Mekke'de nazil olmu~, buyu olay1 Medine'de ya~anm1~t1r. Fakat bir

genelleme oldugu da du~unulebilir.

Fussilet ve Cin surelerinde konu edinilen "Hz. Peygamber'in korunmu~

olma vasft" vahiyle ilgili du~unulmO~tOr. Hz. Peygamber'e inen vahiy ve vahyin

tebligi Allah'm gozetiminde gerc;ekle~mi~ olup, ~eytanm buna bir mudahalesi soz konusu degildir. Ancak bedeni itibariyle Hz .. Peygamber de diger irisanlar gibidir.

Hastalanma, sakatlanma veya oldurulme gibi olaylara maruz kalabilmektedir.

67 ibn Kuteybe, Te'vilu Muhtelifi'I-Hadis, s. 260. 68 Bkz bu makale, "BOyOnOn Gen;ekligine Yap1lan itiraz". 69 Taberi, Camiu'I-Beyan, c. XVII, s. 460. 70 Mesela Bkz. ibnu'I-Kayyim ei-Cevziyye, Te{sir, s. 632.

F.O. ilahiyat Fakliltesi Dergisi 22:1 (2017) 49

Nitekim tarihte bin;ok peygamber du~manlan taraftndan oldurOimii~tGr.71 Hz. Musa'mn buyuculerle mi.icadelesi ve Hz. Si.ileyman zamantnda buyunun varhgtndan bahsedilmesi, tevile gerek duyulmayacak derecede a~1k ve net olarak buyOniin varl1gtn1 ortaya koymaktad1r. Bi.iyi.i hadisine itiraz edenlerin bu ayetleri

tevil ederek aksi istikamette kullanmaya ~a l1~ma lan dogru degildir. BOyG hadisine. itiraz edenlerin delillerini ele alarak cevaplad1ktan sonra,

hadisin s1hhatine inananlann dayand1klan onemli bir deli! Felak suresi 4. Ayetidir. Bu ayette, "dugumlere ufleyen kadmlaran ~errinden... S•gan1rtm, de" buyurulmaktad1r. Bu ayet, hem biiyOniin ger~ekligini dile getirmi~ olmakta, hem de Hz. Peygamber'e ve onunla beraber tum muminlere bOyuden Allah'a s1gmmalanm emretmektedir. Nitekim, daha once tefsirlere gore biiyii meselesini ele allrken belirtildigi gibi, Muawizeteyn surelerinin inme sebebi olarak Hz. Peygamber'e yapllan bOyO gosterilmektedir. Bize gore, sebeb-i nuzul clan

rivayette baz1 ~Gpheler olmakla beraber, Muawizeteyn sureleri ba~h ba~tna ele ahnd1gtn~ bOyi.iniin varhg1 ve Hz. Peygambere etki ettigi noktasmda olduk~a

gu~lo br delil.'olu~turmaktadlr. .

~lj Tarihi arka planma bakt1g1m1zda, buyi.iniin ~ok eski zamanlara kadar ·

gittigi gori.ilmektedir. Kur'an'tn haber verdigine gore bi.iyi.ini.in ba~lang~e1 Hz. Si.ileyman zaman1d1r. Bakara suresi 102. A yeti, " ... ancak ~eytanlar insanlara

biiyiiyii, Babil'de Harut ve Marut adlt iki melege indirileni ogrettikleri it;in kiifre girdiler. 0 iki melek, 'biz sizin ic;in bir imtihamz, saktn kOfre dO~meyin' demedikt;e hit; kimseye biiyiiyii ogretmiydtlardt. insanlar bu iki melekten e§lerin arasmt aytrmayt ogreniyorlardt" buyurmak suretiyle, biiyi.inun ba~lang1ctna i~aret

etmektedir. Bu ~ekilde ba~layan buyi.i Musa aleyhisselam zamanmda bir ilim ve sanat halini alm1~t1 (20.Taha.66). Bi.iyi.inOn tarihsel varhg1 a~1kt1r. Kabul etmek gerekir ki biiyii de belli bir bilgi birikimine dayamr. Bu bilgiye sahip olan ki~ilerin

Hz. Peygamber zamamnda var olduklan rivayetlerden ve ayetlerden (Felak suresi)

anla~1lmaktad1r. Sonraki donemlerde bUyu hakkmda bilgi sahibi alan kalm1~ m1d1r bunu bilemiyoruz. GOni.imiizde ise bOyOnOn belki illizyona kar~1hk gelen baz1 ~e~itleri soz konusu olabilir72.

Gonderilen peygamberlerin hep bir tak1m dii~manlan olmu~tur. Bu dO~manlar daha ~ok ·toplumun imtiyazll s1mflan arasmdan t;1km1~t1r.

Menfaatlerinin kaybolacagm1 anlayan bu kesimler peygamberleri yok etmeye

7' Bkz. bu makale. "Akrl ve Nazar Delili".

72 Mesela, Hamdi Yaztr, Bakara Suresi 102. Ayetin tefsirinde, Fahruddin Razi'den millhem olarak sihrin sekiz c;e~idini ozetlemektedir.

50 Kamil <;AKIN

c;alt~mt~lar, zaman zaman da bunda ba~anh olmu~lard t r. Kur'an'm ac;tklamalanna gore, gec;mi~ Ommetlerden -bazilan kendilerine gonderilen peygamberleri

oldurmu~ler ve bu nedenle laneti hak etmi~ l erdir.

Peygamberimiz zamantna gelindiginde, onun da mO~rikler, munaftklar ve

diger din mensuplan arasmda dO~manlan olmu~, oldurulmek istenmi~ ve Medine'ye hicret etmek zorunda 'btrak t lmt~ttr. Onu oldurmek ic;in her yola

ba~vurmu~ olan du~manlannm, bOyu yapma yoluna gitmi~ olmalan yadtrganacak bir durum degildir. Nitekim bu makalede ele aldtgtmtz rivayet bunu ortaya koymaktadtr.

Bu rivayet, Ay~e-Urve-Hi~am isnadtyla SABiT VE SAHiH bir rivayettir. Had is

usulu ac;tsmdan bir problem ta~tmamaktadtr. imam Malik'in, Oc; ayn keresinde Lie;

ayn eda lafzt kullanarak rivayet etmesini ileri surerek, Hi~am'dan c;ekince ile bahsetmesi, isnadm guvenilirlik ~urumuna bir zarar vermemektedir. isnad hakktnda soylenebilecek en olumsuz yargt, AHAD olmastdtr. Hadisi inceleyen bir

c;ok a lime gore isnadm ~ahitleri vardt r ve bu had is sadece Hi~am' dan veya sadece Ay~e'den gelmemektedir. Urve'nin Hi§am'dan ba~ka c;ocuklan da bu hadisi rivayet

etmi~lerdir. Ashnda hadisin ahad olar,ak nitelendirilmesi.c;ok onemli degi ldir. Zaten

hadislerin birc;ogu ahad isnatlarla bize ula~mt§ttr, onemli olan isnadm sahih olmastdtr.

Diger taraftan §U hususun altmt c;izmeliyiz ki bu konu, bir inane; meselesi degildir, tarihi bir olaydtr. Hz. Peygamber'in hayatmm ktsa bir anmda ya§anmt§ bir

olaydan bahsedilmektedir. Dolaytst ile bu rivayetin bir inane; boyutunda ele

ahnmast dogru degildir. Bu ac;tdan bakildtgmda, gerek gec;mi§te gerekse

gunOmuzde, bu rivayeti "ahad haberlerin itikatta delil olamaya~agt" savt ile ele§tirenlerin haklthgmdan bahsedemeyiz.

Fakat "teorilerimiz/ideolojilerimiz ile pratik/vak'a c;att~ttgtnda ne

yapmamtz gerektigi"· konusunda bu rivayet bize fikir vermektedir. Gozlemledigimiz veya gec;mi~te ya~anmt§ bir olaym "yokmu§", "hie; olmamt§" gibi

gec;ilmesi aktl ile alay edilmesi demektir. Gerc;ekte var olan, ideal dOnyamtzda var olan ile ortO§meyebilir, boyle bir durumda gerc;ekte olant, ideallere kurban vermemeliyiz. Oyle anla~il tyor ki bazt islam alimleri, buyu rivayetini kendi kurgusal sistemlerine uygun du~medigi ic;in el e~tirmi§lerdir.

Bu rivayet sadece had is, tefsir ve tarih kitaplannda yer almakla kalmamt§,

islam ftkhmda da ulemanm ic;tihatlanna kaynak olmu§tur. Ftkthc;tlar, bOyO yapan

ve yapttranm durumunu, onlara ceza verilip veri lmeyecegini tartt~trlarken, bu rivayeti ve onunla beraber sahabilerin ya§adtklan di~er tecrObeleri de goz online

almt~lardtr. Ba§ka bir deyi§le bOyO rivayetinin oldukc;a geni§ bir kullantm ve kaynakltk alam olmu§tur.

F.O. ilahiyat FakUitesi Dergisi 22:1 (2017) 51

Buyu y·a da sihir denilince, insanlanm1zm aklma halkm eglendirilmesi

amaoyla ·sahnelenen illizyon gosterileri veya ilkel topluluklarda gorulmu~ alan buyu torenleri gelmektedir. Buyu veya sihrin bu ~ekilde alg1lanmasJ, pozitivist ve rasyonalist bilim anlay1~mm bir tezahunJdi.ir. Halbuki geleneksel islam edebiyat1 okundugunda, buyu/sihir ad1 verilen uygulamalann sayJSIZ . turleri oldugu gori.ilmektedir. Bu konuda Fahruddin Razi'nin verdigi bilgiler olduk~a dikkat ~ekicidir. Geleneksel okumalardan elde edilen sonu~lar gostermektedir ki "el ~abuklugu" denilen sihirbazl1k, ova ve benzeri maddelerle yapdan "goz

boyamaolig1/alg1 yandtdmasi", vucuttaki agn ve ate~in ila~larla du~urulmesi,

aksine bir tak1m maddeler i~irilmek suretiyle insanlann zehirlenmeleri, koti.i ruhlardan yard1m alinarak insanlann hastalandmlmas1, ~eytan ve cinler ile etki altma almmalan gibi says1z buyi.i ~e~idinden bahsedilmektedir. Dikkat edilecek olursa, rivayette, peygamberimizin iki yanma gelen melekler, "o buyulenmi~tir" derken "MATBUBUN" ve "onu kim buyuledi" derken de "men TABBEHU" ~eklinde "TIB" kelimesinin tUrevlerini kullanm1~1ard1r. Bu a~1dan bak1lacak olursa, buyu hadisi ile kastedilen bi.iyu uygulamasmda nas1l bir teknik izlendigi, bunun hangi

ti.ir buyuye girdigi, etki mekanizmasmm ne oldugu bilinmeden rivayetin ele~tirilmesi dogru olmayacakt1r.

Hat1rlanacag1 i.izere metne yonelik ele~tirilerden biri, Hz. Peygamber'in Allah tarafmdan korunmas1 argumam idi. <;:i.inku Kur'an-1 kerimde "onun onunden ve ardmdan gozetleyicilerin yurudugO" (72.Cin.27), "ne onunden ne de ardmdan bat11in yakla~amayacagi" (41.Fussilet.42) ve "onun insanlardan korunacagi" (S.Maide.67) zikredilmektedir. Bu ayeitler ile iki ~eyin kastedildigi a~1kt1r. Birincisi, Hz. Peygamber'in du~manlar tatafmdan oldi.irulmesinin imkanSIZ oldugu, bu

nedenle korkmamas1 gerektigi, teblig ve tebyin gorevini cesaretle yapmas1d1r. Nitekim du~manlan peygamberi oldurmek i~in pl~mlar yapm1~lar, fakat ba~anh olamam1~1ard1r. Ancak onun Mekke'den Medine'ye ~1kanlmas1 mumkun olmu~tur. Demek oluyor ki du~manlannm onun Qzerinde k1smi bir etkisi soz konusu olmu~tur. ikincisi de vahyin koruma alt1na alinm1~ olmas1d1r. Vahyin peygambere

ula~mas1 ve peygamberimizin onu insanlara ula~t1rmas1 a~amalannda hi~bir harici etki soz konusu degildir. Gelen vahyin yazd1nlmas1 ve Mushaf halinde toplanarak bize kadar ula~tmlmas1 surecini de buna ekleyebiliriz.

Hz. Peygamber'i etki altma alan bi.iyi.inun mahiyeti neydi? Rivayetin metin i~erikleri dikkatlice incelendiginde, baz1 noktalar one ~1kmaktad1r. Mesela Hz.

Peygamber'in once maddi bir hastaliga yakaland1gm1 du~Onerek hacamat yapt1rmak istemesi, ~ok dua ederek Allah'tan yardrm ve ~ifa istemesi, olaym ~6zumun0 ba~rndan sonuna kadar yonetmesi, buyunun akhnr degil bedenini etkiledigini gostermektedir. Metinde ge~en "tahayyul etme" fiilinin onun aklinr

52 Kamil <;AKIN

etki altma alacak bir durumun ortaya c;tkmast ~eklinde yorumlanmast, bi:iylece

uzak bir ihtimal halini almaktadtr. Nitekim bazt rivayetlerde hantmlanndan

uzakla~mast, onlarla beraber olmadtgt halde oldugunu du~Onmesi, vucudunda

agnla~m ortaya <;tkmast (ve-ce-a), zaytf ve bulantk gi:irmesi ve ashabmtn onu

ziyarete gelmeleri, hatta bazt rivayetlerde ibadetlerinde zorlanacak kadar bitkinlik

hissetmesi gibi belirtiler, buyunGn akhna degil bedenine etki ettigini ac;tkc;a

gi:istermektedir.

Sonuc; olarak denebilir ki Allah'tan gelen vahyi insanlara teblig ve tebyin

eden Hz. Peygamber'in bu gi:irevi hic;bir zaman akamete ugramamt~, bu gi:irev

bihakktn yerine getirilmi~. ancak herkes gibi bir insan olan Allah resuiO de

hastalanmt~ ve tedavi gi:irmu~tlir. Tedavisinin kullar taraftndan yaptlamayacak

durumlarda da yuce Yarattct'ya muracaat etmi~ ve O'ndan yardtm istemi~tir.

Kaynakc;a Abdu'I-Humeyd, Ebu Muhammed ei-Kessi (ei-Ke~~i), el-MDntehab min MDsnedi Abd b.

Humeyd, Thk. Ebu Abdillah Mustafa b. EI-Adevi, Riyad, 1423/2003.

Ahmed b. Hanbel, Musned, Thk. ~uayb Arnaud-Adil Mi.ir~id, Mi.iessetu'r-Risale, 1421/2001.

Aliyyu'I-Kaari, Ebu'I-Hasen Nuruddin, $erhu'~·$ifa, Daru Kiiti.ibi'l-ilmiyye, Beyrut, 1421.

Atmaca, Veli, Tarih Boyunca inant; Ttp ili§kisi, Gerekli Kitap Yaymlan, 201 1.

Ayni, Bedruddin, Umdetu'/-Kaari $erhu Sahihi'l-Buhari, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut,

trs.

Bad, Ebu'I-Velid Slileyman b. Halef, el-MDnteka ·serhu'l-Muvatta, Matbaatu's-Saade, Mtstr,

1332.

Bagdadi, ei-Hatib, Tarihu Bagdad, Thk. Dr. Be?~ar Avvad Maruf, Daru'I-Garbi'l-islami,

Beyrut. 1422/2001.

Begavi, Muhyissunne Ebu Muhammed ei-Hi.iseyin b. Mesud, Mealimu't-Tenzil fi Te{siri'/­

Kur'an, Abdurrezzak ei-Mehdi, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut, 1420 .

. Beyhaki, Ahmed ibnu'I-Huseyn ei-Horasani, Delai/u'n-NDbiiwe, Thk. Abdulmu'ti Kal'aci,

Daru'I-Ki.itlibi'l-ilmiyye, 1408/1988.

Buhari, Muhammed b. ismail, Sahih, Thk. Muhammed Ziiheyr b. Nastr, Tavku'-Necat, 1422.

Hakim Neysaburi, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah, el-Miistedrek a/e's-Sahihayn.

Daru'/-Haremeyn, 1417/1997.

Hattabi, Ebu Si.ileyman Hamd b. Muhammed, i'lamu'l-Hadis, Thk. Muhammed b. Sa'd b.

Abdurrahman, Camiatu Ummu'I-Kura, 1409/1988.

Hemedani, Ebu Abdirrahman Mukbi l b. Hadi ei-Vadii, Rududu Ehli'l-ilm ale't-Tainin fi Hadisi's-Sihr ve Beyanu Bu'di Muhammed Re~id Rtza ani's-Sele{iyye, Daru'I-Asar

li'n-Ne?r ve't-Tevzi', San'a Yemen, 1420/1999.

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 53'

ibn Battal, Ebu'I-Hasen Ali b. Halef, ~erhu Sahihi'I-Buhari, Thk. Ebu Temim Yasir b. ibrahim,

1423/2003.

ibn Ebi ~eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed, Miisned, Thk. Adil b. Yusuf el-Gazazi ve

Ahmed b. Ferid el-Mezidi, Daru'I-Vatan, Riyad, 1997.

~ Kitabu'/-Musannef fl'I-Ehadis ve'l-Asar, Thk. Kemal Yusuf el-Hut, Daru't-Tac, Beyrut,

1409/1989.

ibn Hacer, ei-Askalani, Fethu'l-Bari bi ~erhi Sahihi'l-Buhari, Daru'I-Ma'rife, Beyrut, 1379.

~ Tehzibu't-Tehzib, Dairetu'I-Mearifr>'n-Nizamiyye, Hind, 1326.

ibn· Hi~am, es-Siretu'n-Nebeviyye, Thk. Mustafa es-Saka-ibrahim ei-Ebyari-Abdulhafiz ~ibli,

MISir, 1375/1955.

ibn Kesir, Ebu'I-Fida imaduddin, ei-Bidaye ve'n-Nihaye, Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et­

Ti.irki, Hicr, 1418/1997.

ibn Kuteybe, ed-Dineveri, Te'vilu Muhteli{i'l-Hadis, ei-Mektebu'l-islami, 1419/1999.

ibn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid, Siinen, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki,

Daru ihyai'I-Ki.itlibi'I -Arabiyye, trs.

ibn Meymun, Abdulaziz b. Yahya b. Muslim, el-Hayde ve'l-i'tizar fi'r-Red ala men kale bi

Halkt'l-Kur'an, Thk. Ali b. Muhammed b. Nas1r, Mektebetu'I-Uium ve'I-Hikem,

Medine, 1423/2002.

ibn Sa'd, Muhammed b. Sad, et-Tabakatu'l-Kiibra, Thk. Dr. Ali Muhammed Orner,

Mektebetu'I-Hanci, Kahire, 1421/2001.

ibnu'I-Cevzi, Ebu'I-Ferec Cemaluddin, Ke~fu'l-Mii~kil min Hadisi's-Sahihayn, Thk. Ali Hi.iseyn

ei-Bewab, Daru'I-Vatan, Riyad, 1418/1997.

~ Zadu'l-Mesir fl ilmi't-Tefsir, ei-Mektebetu'l-islami, Beyrut, 1404/1984.

ibnu'I-Esir, Ebu'I-Hasen ei-Cezeri, ""el-Kamil fl't-Tarih, Daru'I-Ki.iti.ibi'l-ilmiyye, Beyrut.

1407/1987.

ibnu'I-Kayyim ei-Cevziyye, Muhammed Hamid ei-Fak1y, Tefsiru'l-Kayyim, Daru'I-Ki.iti.ibi.i'l­

ilmiyye, Beyrut, Trs.

Kad1 iyaz, b. Musa b. iyaz, e~-~ifa bi Ta'rifl Hi.Jkuki'l-Musta{a, Daru'I-Feyha, Amman, 1407.

~ ikmalu'l-Mu'lim bi Fevaidi Muslim, Thk. Dr. Yahya ismail, Daru'I-Vefa, M1s1r,

1419/1998.

Kirmani, Tacu'I-Kurra Mahmud b. Hamza (6. h. 505 civan), Tefsir (Garaibu't-Te{sir ve

Acaibu't-Te'vil), Ulumu'I-Kur'an, Beyrut, Trs:

Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Cami li Ahkami'l-Kur'an, Thk. Ahmed ei­

Berduni, Daru'I-Ki.iti.ibi'I-M1sriyye, Kahire, 1384/1964.

Maturidi, Ebu Mansur Muhammed, Tefsir (Te'vilatu Ehli's-Siinne), Thk. Fat1ma Yusuf,

Mi.iessesetu'r-Risale, 1425/2004.

Maverdi, Ebu'J-Hasen Ali b. Muhammed, en-Niiket ve'l-Uyun (Tefsiru Maverdt), Thk. es­

Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahim, Daru'I-Ki.itlibil-i lmiyye, Beyrut, trs.

_,

54 Kamil9AKIN ,

Mazeri, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali ei-Maliki, el-Mu'lim bi Fevaidi Muslim, Thk.

Muhammed e?-~azeli en-Neyfel. Muessesetu'I-Vataniyye, Cezair, 1988.

Meragi, Ahmed b. Mustafa, Tefsir, M1s1r, 1365/1946.

Musljm, b. Haccac ei-Ku~eyri, el-Camiu's-Sahih, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru

ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut, trs.

Nesai, Ebu Abdirrahman Ahmed b. ~uayb, es-Sunen (es-Sugra) (Suyuti'nin ~erhi ve

Sindi'nin Ha~iye'si ile beraber), Thk. Abdulfettah Ebu Gudde, Matbuatu'l­

islamiyye, Haleb, 1986/1406.

___, es-Siinenu'l-Kubra, Thk. Hasen Abdulmun'im <;elebi, Risale, Beyrut, 1421/2001.

Nevevi, Yahya b. ~eref, el-Minhac Serhu Sahihi Muslim ibni'l-Haccac, Daru ihyai't-Turasi'I­

Arabi, Beyrut, 1392 (1. Bask1 M1s1r 1349/1930).

Nizamuddin el Kummi, ei-Hasen b. Muhammed, Garaibu'l-Kur'an ve Regaibu'l-Furkan, Thk.

~eyh Zekeriya Umeyrat, Daru'I-KGtubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1416.

Razi, Fahruddin, Me{atihu'l-Gayb, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut, 1420.

Razi, ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut, 1373/1953.

Said Hawa, el-Esas fl's-Siinne, Daru's-Selam, 1412/1992.

Semerkandi, Ebu'I-Leys Nasr b. Muhammed, Bahru'l-U/Dm, Thk. Ali Muhammed Muavviz

ve Adil Ahmed Abdulmevcud, Daru'I-Kullibi'l-ilmiyye, Beyrut, 1413/1993.

Suyuti, Celaluddin, Tedribu'r-Ravi fl.$erhi Takribi'n -Nevavi, Daru'I-Kiitubi'l-ilmiyye, Beyrut,

1417/1996.

Suheyli, Ebu'I-Kas1m Abdurrahman b. Abdullah, Ravdu'l-Unf fi Serhi's-Sireti'n-nebeviyye li

ibn H~am, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut, 1421!2000.

~evkani, Muhammed b. Ali, Fethu'l-Kadir, Daru ibn Kesir ve Daru'I-Kelimi't-Tayyib,

~am/Beyrut, 1414.

Taberani, Sl.ileyman b. Ahmed, el-Mu'cemu'l-Kebir, Thk. Hamdi Abdulmecid es-Selefi,

Mektebetu ibn Teymiyye, Kahire, 1415/1994.

Taberi, Muhammed b. Cerir, Camiu'l-Beyan an Te'vi/i Ayi'l-Kur'an, Thk. Mahmud

Muhammed ~akir ve Ahmed Muhammed ~akir, Mektebetu ibn Teymiyye, Kahire,

trs.

Tahavi, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed, $erhu MD$kili'l-Asar, Thk. ~uayb Arnaud,

Muessesetu'r-Risale, 141 5/1494.

Tibi, ~erefuddin ei-Huseyn b. Abdillah, el-Ka$i{ an Hakaiki's-Sunen, Thk. Abdulhamid ei­

Hindavi, Mektebetu Nazzar Mustafa ei-Baz, Mekke-Riyad, 1417/1997.

Zehebi, Ebu Abdillah ~emsuddin, Tezkiretu'l-Huffaz, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, Beyrut,

1374.

___, Tarihu'islam ve Vefeyatu'l-Me?ahir ve'l-A'lam, Thk. 6mer Abdusselam Tedmuri,

Daru'I-KutGbi'I-Arabi, Beyrut, 1413/1993.

___, Siyeru (J.'lami'n-Niibe/a, Thk. Huseyin ei-Esed, Muessesetu'r-Risale, 1402/1982.