qanoq ippugut? · takussutissiami 5-imi takuneqarsinnaasu-tut ilinniarsimasut akornanni...

Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissusaat 2014

Qanoq ippugut?

PEQQISSUSEQ nappaatip illuatungeriinnanngilaa, INUUNERISSUSERMULLI

aamma uuttuutaavoq. Inuunerinneq peqqillunilu inuuneq pitsaasumik inuunermut atavoq qasujaanner

mullu, pujortartannginnermut imaluunniit imertannginnermut imaluunniit pualannginnermut imaanngilaq tamatigut uuttuutitut atortartoq. Qasujaannermulli kisitsit uuttuut, oqimaassuseq aanngajaarniutinillu atueriaaserput napparsimalinnginnissatsinnut ulluinnarnilu killilimmik i nuu

linnginnissatsinnut annertuumik pingaaruteqarput INUUNITTALU PITSAASUP annikillisinne qar

nissaa pinngitsoortissinnaallugu.

Inuuneritta II, 2013-2019

© Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfik, 2015

Ilusaa: Tegnestuen Tita v. Nina S. KreutzmanAssit: Ulrik Bang, saqqaani asseq, qupp. 2, 6, 10, 40, 50, 52, 58, 59Nukaraq Eugenius, qupp. 4, 24, 54Kristine S. Kreutzmann, qupp. 18Naqiterivik: Clemens Trykkeriet

Atuakkiortut: Peter BjerregaardBirgit V. NiclasenNadja FrederiksenEa Cecilie Aidt

IMARISAI

I. Inuuneritta II 7

VI. Inerniliineq 55

V. Inuuneritta II aamma pitsaaliuinermi iliuuseq 41

IV. Inuuneritta II-mi iliuusissatut siunniussat 25

III. Meeqqat, inuusuttut ilaqutariillu 19

II. Peqqissuserput 11

Siulequtsiussaq 5

Angusanik naliliinermut uuttuutit 56

4 INNUTTAASUT PEQQISSUSAAT 2014

INNUTTAASUT PEQQISSUSAAT 2014 5

Nalunaarusiami matumani tamatumunnga tunngasut atuarsinnaavatit. Nalunaarusiaq peqqissutsikkut qanoq innitsinnik tamatu-malu pitsaasumut saatinnissaanut qanoq iliuuseqarnissatsinnik paasisaqarnerorusut-tumut allagaavoq.

Nalunaarusiaq innutaasut peqqissuunissaat anguniarlugu suliniummi Inuuneritta II-mi anguniagassatut siunniussat pillugit nalu-naarusiuvissornerit siullersaraat. Taanna ilaatigut peqqissuseq pillugu misissuisitsi-nerni annertuuni ukunani marlunni paasis-sutissanik tunngaveqarpoq: Meeqqat atuar-tut pissusilersuutaat peqqissutsimut sun-niuteqartut pillugit misissuisitsineq (HBSC) innuttaasullu inersimasut akornanni peqqis-sutsimik misissuisitsineq. Misissuisitsinerit taakku marluk arlaleriarlutik ingerlanneqar-nerisigut Inuuneritta II-mi immikkut iliuuse-qarfigisassatut toqqakkani killiffik takutin-neqarpoq.

Inuuneritta II-mi tunngaviuvoq innuttaasut ataasiakkaat peqqissutsiminnik attassiin-narniarlutik pitsannguiniarlutillu annertuu-mik iliuuseqarsinnaanerat. Inuiaqatigiittaaq annertuumik akisussaaffeqarput, innuttaasut peqqissusaannik siuarsaanissamut toq-qammavissat inuunermilu atugassarititaa-sut pitsaasut ajunngitsumik peqqinnartu-millu inuuneqarnissamut piumasaqaataam-mata.

Kalaallit Nunaanni peqqinneq pimoorullugu pitsanngortissagutsigu immikkut maluginia-gassagut pingasuupput: • Inersimasutut peqqinnartumik pitsaa su-

millu inuuneqarnissamut pingaaruteqar-nerpaaq pingaaruteqarnerpaajuartussar-lu tassaavoq meeraanermi inuusuttuu-nermilu toqqissisimaneq

• Pissusilersuutit peqqissutsimut sunniu-tillit – pitsaasut ajortullu – imminnut ataqatigiikkajupput. Pingaarnertut ator-nerluineq inuttut atukkanut annertuumik kinguneqartitsisarmat, atornerlui nerli aamma allatigut peqqissutsimut ajortu-mik sunniutilinnik pissusilersuuteqartitsi-gajummat, siunnerfeqarluta imigassamik hashimillu atornerluineq annikillisittari-aqarparput.

• Inuiaqatigiinni inuttut atukkatigut niki-ngassut annertusiartortoq innuttaasut peqqissusaannut ajortumik kinguneqar-poq.

Takussutissiat kisitsiserpassuillu qupperner-ni tulliuttuni titartaganngorlugit saqqummi-unneqassapput. Kisitsisilli ataasiakkaat tamarmik inuttaqarnerat eqqaamajuk.

Atuarluarisi!

Siulequtsiussaq Qanoq ippugut?


Kalaallit Nunaanni innuttaasut tamarmik pitsaasumik sivisuumillu inuunissaminnut pitsaanerpaamik periarfissaqartariaqarput

Innuttaasut peqqissuunissaat anguniarlugu suliniummi Inuuneritta II-mi 2013-imiit 2019-imut atuuttussami anguniagassatut takorluugaq taama nipeqarpoq. Inuuneritta II-mi peqqissuu neq pitsaasumik inuuneqar-nertut isigineqarpoq, suliniummilu innuttaasuni inuunerup naleqassu saata annertu sar-nissaa siunertaalluni.

Taamaammat:• inuunertunerulissaagut – inuunerpullu

na le qartinnerullugu • ukiut inuuffiit pitsaasut amerlissapput –

nappaateqarfiusut killilersuisullu ikinnerulerlutik

• peqqinnartumik piginnaaneqarfiusumillu inuu neqarnissamut assigiimmik periarfissa qassaagut– periarfissallu taakku atussavagut.

Inuit allat peqatigalugit inuuneq pitsaasoq pilersinneqartarpoq. Tamanna minnerun-ngitsumik meeqqanut, inuusuttunut ilaqu-tariinnullu atuuppoq. Qanigisanut attaveqar-nerput ajunngitsoq, inuttut allatigut attaveqarnissamut inuiaqatigiinnilu suleqataanis-samut nukissaqalersitsisarpoq. Tamatuma peqatigisaanik ilungersuanartunik imal. ani-goruminaatsunik pisoqarpat iliuuseqarnis-samut sakkussaqarnerulersarpugut.

Taamaammat meeqqat, inuusuttut ilaqutariillu immikkut pingaarutilittut Inuuneritta II-mi toq qarneqarput.

Inuuneritta IImi sammineqarput: Imigassaq hashilu, atornerluineq meeqqat inuusuttut ilaqutariillu ajornartorsiutaasa annersaannut, ilaatigut tarnikkut peqqinnginnermut inuunerliornermullu patsisaam-mat. Meeraq ila qutariinni kinguaassiuutiti-gut innarligaappat imal. ilaqutariinni imigas-samik atornerluisoqarpat kingorna meeq -q ap imminut toqussinnaanera ulorianaate-qarneruvoq. Imigassaq hashilu Inuuneritta II-mi sammisat pingaarnersaraat.

Pujortartarneq, pissutigalugu pujortartarneq assigiinngitsorpassuarnik nappaateqa-lersarnermut, toqujaarnermut ukiunillu inuuffissaagalua nik napparsimaffiunngit-sunik annaasa qarnermut patsisaammat.

Timimik atuineq, pissutigalugu timimik atuinikkut nappaaterpassuit pitsaalineqar-tarmata inuillu peqqissusaannut sunniute-qarnera uppernar saatissaqarluarmat.

Nerisat, pissutigalugu peqqinnanngitsunik neri saqarneq pualavallaarnermut, sukkornermut nappaatinullu allanut amerliartortu-nut patsisaa qataammata.

Imminut toquttoqartarneranik pitsaaliuiner-mut kigutigissuunissamullu atatillugu iliuu-

I. Inuuneritta II


serisat Inuuneritta II-mi nanginneqarput. Innuttaasut peqqissusaannik pitsannguini-arneq piffissartornartuuvoq siunnerfeqar-tumillu ukkas sinissamik piumasaqaatita-qar luni. Inuuneritta II-mi sammisat tigussaa-sumik pitsaaliuinissamut piukkunnartuup-put, ersarissunillu anguniagassatut siunni-ussisoqarsinnaalluni. Aqqut eqqortoq tu-naartaralugu ingerlanersugut paasissagut-sigu, Inuuneritta IImi anguniagassatut siun-niussat nalinginnaasut sammisallu aalaja-ngersima sut malittarisinnaanissaat pingaa-ruteqarpoq.

Taamaammat Inuuneritta II tunngavigalugu Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissu-saasa killiffianik ataatsimut takutitsisussanik uuttuusiortoqarpoq. Uuttuutit taakku tunngatillugit pernaammik nalunaarusiuvis-sortoqarpoq. Uuttuutit ukiut sisamakkaarlu-git malittarineqarnissaat pilersaa rutaavoq.

Anguniakkap angusimaneranut uuttuutit taakku pissutsinik peqqissutsitsinnut pi-ngaarutilinnik ataasiakkaanik ataatsimoor-tunillu takutitsimmata toqqarneqarput. Pis-sutsit taakku titartakkami 1-imi ersersin-neqarput.

Titartaganngorlugu takussutissiami amma-lortumi ilorlermi patsisaasut ataasiakkaat toqqaannartumik peqqissutsimut sunniute-qartut, soorlu tupa, imigassaq nerisat tarnikkullu nanertuutit takutinneqarput. Am-

malortup tulliani ulluinnarni inuuneq tassa-lu suliffeqarneq, ineqarneq, ila quttat, soqu-tigisat ileqqullu takutinneqarput. Ammalor-tumi silarlermi pissutsit pingaarutillit taku-tinneqarput. Tassa inuunermi atugassariti-taasut inuiaqatigiinni inooqataanermik pat-siseqartut inuunitsinnut, taamaalillutillu peqqissutsitinnut toqqammaviusut.

Nalunaarusiaq paasissutissanik Nunatsinni Nakorsaaneqarfimmeersunik, pisortaniit al-laneersunik kiisalu innuttaasunik misissui-sitsinernik annertuunik marlunneersunik tunngaveqarluni. Misissuisitsinerup aappaa 2014-imi Kalaallit Nunaanni innuttaasunik 18ileereersimasunik mi sissuisitsineruvoq, aappaalu HBSC Greenland (Health Beha-viour in Schoolaged Children), nunatsinni meeqqat atuarfianni 5.klassimiit 10.klassi ilanngullugu atuartunit peqataaffigineqar-poq.

Innuttaasut peqqissusaannut uuttuutitut nalunaarsukkat ullumikkut paasissutissanik pissarsiviusinnaasunut siunissamilu uuttuu-titut ator sinnalerumaakkatut neriuutigisat-sinnut immikkoortitigaapput. Nalunaarusi-ami matumani uuttuutit tamarmik ersarissillugit allanneqarput. Uuttuutit ataatsi-moortillugit nalunaarsorsimaffiat nalunaaru-siap quppernerisa naggataanni takusinnaa-vat.

Innuttaasut peqqissusaannut atassuteqar-


tut ajornaatsuinnaanngillat massakkorpiar-mi nuannaarutigut tamatigut peqqissutitsin-nut annertu nerpaamik sunniuteqartanngil-lat. Inuuneritta II-mi allassimasoq naaper-torlugu:

PEQQISSUSEQ nappaatip illuatungeriinnanngilaa, INUUNERISSUSERMULLI aamma uuttuutaavoq. Inuunerinneq peqqillunilu inuuneq pitsaasumik inuunermut atavoq

qasujaannermullu, pujortartannginnermut imaluunniit imertannginnermut imaluunniit pualannginnermut imaanngilaq tamatigut uuttuutitut atortartoq.Qasujaannermulli kisitsit uuttuut, oqimaassuseq aanngajaarniutinillu atueriaaserput napparsimalinnginnissatsinnut ulluinnarnilu killilimmik inuulinnginnissatsinnut annertuumik pingaa ruteqarput – INUUNITTALU PITSAASUP annikillisinneqarnissaa pinngitsoortissinnaallugu.

Takussutissiaq 1. Inuttut inooqataanermi peqqinneq pillugu Inuunerittap takussutissiaa


Nappaateqarneq peqqinnerluInnuttaasut peqqissusaat tunngaviusumik nappaammut pinnani inuunerinnermut peq-qissuunermullu tunngassuteqarpoq. Taa-maattoq innuttaasut peqqissuunissaat pillu-gu anguniagassatut siunniussat akulikitsu-mik nappaatinut tunngasunik uuttuunne-qakkajupput. Innuttaasut nalinginnaasumik peqqissusaannut tunngatillugu uuttuu taa-sartoq nalinginnaasoq tassaavoq naalungiarsuit toqusartut, tassalu inunngortut 1000-iuppata ukiup siulliup ingerlanerani toqusut amerlassusaat.

Naalungiarsunnik toqusoqartarnera uuttuu-titut atussallugu pitsaasuuvoq pissutigalugu kingusinnerusukkut nappaateqalernermut, inooriaatsimit, inuttut atukkanit peqqinnis-saqarfiullu sullissinerata pitsaassusaanit sanilliullugu suli annertunerusumik sunni-gaasarmat. Taamaammat immikkoortut taakku tamaasa ataatsimut iliuuseqarfiginerisigut aatsaat naalungiarsuit toqusartut ikilisinneqarsinnaapput.

Kalaallit Nunaanni naalungiarsuit toqusar-tut amerlaqaat. Qallunaat Nunaannut asser-suukkutta nunatsinni pingasoriaat missili or-lugu amerlanerupput.

Naalungiarsuit toqusartut 1950-ip tungaa-nut malinnaaffigisinnaavagut, tamatuma nalaani inunngortut 1000-iuppata 100-it sinnilaarlugit toqusarput. Tamatuma kingor-na naalungiarsuit toqusartut kigaatsumik

ikiliartorput. 2010-miit 2014-imut ukiumut inunngortut 1000-iuppata agguaqatigiissil-lugit aqqaneq marluk toqusarput.

Ukiut tamaasa ernisut ikittuinnaasarnerat patsisaalluni, killiffiit naatsorsueqqissaarnermullu tunngasut malinnaavigisinnaaju-mallugit, naalungiarsuit toqusartut ukiut ar-lalikkaarlugit naatsorsorneqartarnissaat pisariaqarpoq. Ukiut arlalikkaarlugit naat-sorsuinermi Kalaallit Nunaanni naalungiar-sunnik toqusoqartarnera ukiuni kingullerni qulini unikaallattutut isikkoqarpoq.

Agguaqatigiissillugit ukiut inuuffiusartut to-qusartunut uuttuutaapput, inuunermilu atu-gassarititaasut qanoq pitsaatiginerannut, tamakkiisuunngikkaluamillu peqqinnissa-qarfiup qanoq ingerlaneranut uuttuutaallu-tik.

Agguaqatigiissillugit ukiut inuuffiusartut Ka-laallit Nunaanni appasipput, kigaakkalua-milli qaffakkiartorlutik. 1980ikkut aallartisi-malernerini agguaqatigiissillugit ukiut inuuffiusartut angutini 61iupput arnanilu 67iul-lutik. 2010-miit 2014-imut agguaqatigiissil-lugit ukiut inuuffiusartut angutini 69iupput arnanilu 74-iullutik. Taamaalilluta Europap kangiani nunani arlalinnisut, Kinamisut, Tyrkiamisut Australiallu inoqqaavinit appa-sinnerulaamik inissippugut. Assersuutitut kitaani nunani suliffissuaqarfinni (OECD) ag-guaqatigiissillugit ukiut inuuffiusartut 2010mi angutini 77-iupput arnanilu 82-iullutik.

II. Peqqissuserput


Peqqissutsikkut imminut naliliivigineq inuup nammineq misigisaminik eqikkaalluni peq-qissutsiminik oqaatiginninneraa. Inuup suut tunngavigalugit peqqissutsiminik ”ajun ngit-sutut”, ”ajunngilluinnartutut”, ”ajor pal laanngitsutut” imaluunniit ”ajortutut” nalilii sar-nera annikitsuinnarmik ilisima saqar fi gaarput. Akerlianilli, nunarsuaq tamakkerlugu misissuinernit amerlasuunit ilisimavarput, inersimasut peqqissutsikkut imminnut nali-liiviginerat tunngavigalugu, kingorna nappaa tinut toqumullu siulittuutitut atorsinnaal-lutigu. Tamannalu nakorsap sukumiisumik misissuineranit pitsaanerugajuppoq.

Innuttaasut peqqissusaannik misissuisitsi-nermi peqataasut peqqissutsikkut ”ajunngil-luinnartutut”, ”ajunngitsutut”, ”ajorpallaa

n ngitsutut”, ”ajortutut” imal. ”ajorluinnartu-tut” imminnut naliliivigeqqullugit qinnuigi-neqarput. 1993-imi innuttaasut peqqissu-saannik misissuisitsinermi siullermiit peq-qissutsimikkut ”ajunngilluinnartutut”/”ajun-ngitsutut” imminnut naliliivigisut 1993-imi 77%-imiit 2014-imi 59%-imut ikiliartornerat takuarput (Takussutissiaq 2). Tamanna ar-nani angutinilu atuuppoq. Tamatuma peqa-tigisaanik ukioqqortusiartorneq ilutigalugu peqqissutsimik pitsaasutut naliliinerup ap-pariaateqarnera siornatigut ersarikkaluaq, maanna inuusuttut utoqqaallu akornanni nikingassuteqanngingajattoq takuarput.

Meeqqat atuarfianni atuartut akornanni peqqissutsikkut imminut naliliiviginerat al-laanerulaamik naliliivigineqarpoq. Apeqqut

Takussutissiaq 2. Innuttaasut peqqissusaannik misissuinernit sisamaasunit inersimasut peqqissutsiminnik ajunngilluinnarneraasut ajunnginneraasullu amerlassusaat.

%

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0 1993 1999 2006 2014 Ukioq

77 67 64 59


assigaa akissutissanilli sisamaannarnik qinigassaqarluni: ”ajunngilluinnarpoq”, ”ajunngilaq”, ”ajorpallaanngilaq” kiisalu ”ajorpoq”. Tamaalillutik meeqqat inersima-sullu toqqaannartumik imminnut asser-suun neqarsinnaanngillat. 2014-imi meeq-qat akornanni 84%it, taamaalillutik inersi-masunit amerlanerungaartut, peqqissuser-tik ”ajunngilluinnartutut” imaluunniit ”ajun-ngitsutut” nalilerpaat. Niviarsiaqqat nukap-piaq qanut sanilliullugit peqqissusertik ajor-nerusutut nalilerpaat. Meeqqat atuartut akornanni peqqissutsiminnik ajunngilluin-nartutut ajunngitsutulluunniit naliliisut 2006-imiit amerliartuinnarput. (takussutis-siaq 3).

Inuunerup naleqassusaa innuttaasut peq-qissusaannut aamma uuttuutaavoq. Inuu-

nerup naleqassusaa sorpassuarnik tun nga-veqarpoq, inuillu ataasiakkaat inuunerminni pingaartitaat assigiinngeqaat.

2014-imi innuttaasunik misissuisitsinermi inersimasut peqataasut ima aperineqarput: ”Ataatsimut isigalugu inuunerit qanoq naammagisimaartigaajuk?” Peqqissutsimik imminut naliliiviginertut akissutigineqarsin-naasut tallimaapput. Arnat angutinit naam-magisimaarinnilluarnerugajupput (arnat 36 %-ii angutillu 29%-ii). ”Assut naammagisi-maarinninnerartut imaluunniit ajorpallaan-nginneraasut suiaassuseq apeqqutaanani 90 %-iupput.

Ukioqqortusiartorneq ilutigalugu naammagi-simaarinninneq allannguuteqanngilaq, Nuuk-li nunattalu sinnera annikittumik assi-

Takussutissiaq 3: 2006-imiit 2014-imut meeqqat inuusuttullu peqqissutsiminnik ajunngilluinnarneraasut ajunnginneraasulluunniit amerlassusaat.

6782 84

%

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0 2006 2010 2014 Ukioq


giinngissuteqarput. Nuummi 39%-it inuuner-minnik assut naammagisimaarinninnerar-put nunalli sinnerani 31%-iullutik. Apeqqut taanna misissuisitsinerni pernaammik apeq qutigineqarmat ukiut ingerlanerini inuu nerminnik assut ajunnginneraasut ima-luunniit ajorpallaannginneraasut amerlissa-nersut ikilissanersulluunniit suli ilisimanngi-larput.

Meeqqani atuartuni inuunerup naleqassu-saa 0-imiit 10-mut uuttorneqarpoq. Taa-maammat inerneri meeqqat inersimasullu akornanni imaaliallaannaq assersuunne-qarsinnaanngillat. Meeqqat 0imiit 10mut, 10 inuunerup naleqassusaanut pitsaaner-paamut uuttuusiullugu inissitaapput.

Meeqqat inuunermik naleqassusaannik 10-mut inissiisut 2014-imi ikileriarput. 2006-imi, 2010mi 2014imilu nukappiaqqat nivi-arsiaqqanit amerlanerullutik inuunermik naleqassusaannik pitsaanerpaaneraapput. Nuuk nunattalu sinnerani illoqarfiit nunaqarfiillu assigiinngissuteqanngillat.

Peqqissutsikkut naligiinnginneqAningaasaqarniarnikkut naligiinnginneq peqqissutsikkut naligiinnginnermik kingu-neqarajuppoq. Kalaallit Nunaanni peqqis-sutsikkut naligiinnginneq, ilaatigut illoqarfiit nu naqarfiillu akornanni, Kitaata Tunullu akornanni kiisalu innuttaasuni inuttut atuk-kat assigiinngitsut akornanni, takussaavoq.

Takussutissiaq 4. Niviarsiaqqat nukappiaqqallu inuunerup naleqassusaanik qaffasissutsip qulissaanut tassalu pitsaanerpaatut inissiillutik naliliisut amerlassusaat.

%

40

35

30

25

20

15

10

5

0 2006 2010 2014 Ukioq

Nukappiaqqat Niviarsiaqqat

36 28 36 29 30 26


Aningaasaqarnikkut immikkut ilisimasalin-nit, inuiaqatigiinni isertitatigut naligiinngin-neq (Ginikoefficient), kisitsit ataaseq atorlu-gu nassuiarneqarpoq. Isertitatigut naligiin-

nginneq Kalaallit Nunaat nunanut allanut arlalinnut sanilliullugu annertuvoq. Taa-maammat Kalaallit Nunaanni isertitatigut naligiinnginneq annertuvoq. 2012-imi iserti-tatigut naligiinnginneq Kalaallit Nunaanni 34ivoq, Qallunaat Nunaannit (28) EUmilu nunat amerlanersaannit qaffasinnerulluni kisianni Canadamut assingulluni USA-miillu (41) appasinnerulluni.

Inuttut atukkatigut naligiinnginnermut as-sersuutit marluk tassaapput pujortartarner-mut atatillugu ilinniagaqassuseq (takussu-tissiaq 5), kiisalu peqqissutsikkut imminut naliliivigineq illoqarfimmi nunaqarfimmiluunniit najugaqarnermut atatillugu (takussutis-siaq 6).

Isertitatigut naligiinnginneq

(Ginikoefficient)

Isertitatigut naligiinnginneq Italiamiu-

mit naatsorsueqqissaarnermik sulia-

limmit Corrado Gini-meersuuvoq

(1884-1965). Isertitatigullu naligiin-

ngissummut uuttuutaalluni. Inuit ta-

marmik assigiimmik isertitaqaraluar-

pata isertitatigut naligiinnginnermut

uuttuut 0-iussagaluarpoq. Naligiin-

ngin neq annertusiartortillugu kisitsit

taanna qaffakkiartussaaq.

Takussutissiaq 5. Ilinniagaqassuseq tunngavigalugu pujortartartut amerlassusaat.

%

80

70

60

50

40

30

20

10

0 Angutit Arnat

Ilinniagaqanngitsut Ilinniagaq naatsoq Ilinniagaq takilaartoq / takisooq

67 59 44 67 57 47


Takussutissiaq 6. Illoqarfinni nunaqarfinnilu peqqissutsikkut pitsaanngitsumik imminut naliliivigineq.

%60

50

40

30

20

10

0 Angutit Arnat

Illoqarfik Nunaqarfik

Takussutissiami 5-imi takuneqarsinnaasu-tut ilinniarsimasut akornanni pujortartartut ikinnerupput. Angutini arnanilu ilinniakkap qaffakkiartornera ilutigalugu pujortartartut malunnaatilimmik ikiliartorput.

Arnat nunaqarfimmiut illoqarfimmiunut sanilliullutik peqqissusertik ajornerusutut nali-lerpaat, angutinili assigiinngissut annikip-poq naatsorsueqqissaarnermilu tutsuigina-rani (Takussutissiaq 6).

Peqqissutsikkut naligiinnginneq kisitsit ataaseq atorlugu (koncentrationsindeks) nassuiarneqarsinnaavoq, tassani innuttaasut akornanni peqqissuseq tassungalu ata-tillugu peqqinnartumik inuuneqarnerup qa-noq equngatigineranik takutinneqarsinnaa-voq.

Peqqissutsikkut

naligiinnginnermut uuttuut

Peqqissutsimut uuttuut, kisitseriaa

seq tunngavigalugu peqqissutsikkut

naligiinnginneq naatsorsorneqartar-

poq, soorlu pujortartarneq inuttullu

inissisimaneq, assersuutigalugu pi-

gissaarneq. Kisitsisip 0-imiit ungasil-

liartornera ilutigalugu inuttut atukkat

tunngavigalugit peqqissutsikkut na-

ligiinnginneq annertusiartortarpoq

40 43 42 50


Inuuneritta II-mi pujortarnermut aalakoorniutigalugulu imigassartornermut tunngatillugu peqqissutsikkut naligiinnginneq uuttuutigineqarpoq. Sammisani taakkunani marlunni inuttut atukkatigut naligiinnginneq ilisimaarilluarneqarpoq. Assersuutigalugu ilinniarsimanngitsut ilinniarluarsimasullu akornanni aanngajaarniutinik pujortartar-nermullu atueriaaseq, agguaqatigiissillugit ukiut inuuffiusartut assigiinngissutaannut, annertuumik patsisaa qataasoq ilisimavar-put.

1993-imi siullermik innuttaasunik misissui-sitsinermiit Titartakkami 7-imi takuneqar-sinnaasutut inuttut atukkat tunngavigalugit pujortartarnerup nikingassuteqarnera an-

nertusiartuinnarsimavoq. Inuttut atukkat tunngavigalugit aalakoorniutigalugu imigassartortarneq, pujortartarnermut sanilli-ullugu annertuneruvoq, kisianni appariar-toranilu qaffakkiartunngilaq.

Meeqqat atuarfianni atuartut pissusilersuutaat peqqissutsimut sunniutillit pillugit 2014-imi misissuisitsinermi inuttut atukkati-gut arlalitsigut nikingassuteqarnermik aam-ma takutitsivoq. Taamaalillutik atuartut ila-quttaminnik pigissaarneraasut peqqissut-siminnik ajunngilluinnarneraasut akornanni amerlanersaapput, taamatuttaaq meeqqat ilaqutariinnit pigissaarnerpaaneersut ilinni-artitsisunit kammalaatinillu tapersersorlu-arneqarnerusutut misigisimapput.

Takussutissiaq 7. Pujortartarnermut aalakoorniutigalugulu imigassartortarnermut tunngatillugu peqqissut-sikkut naligiinnginneq, inuttut atukkatigut nikingassuteqarnermik takutitsivoq. Kisitsisit qaffakkiartornerat ilutigalugu inuttut atukkat nikingassutaat annertusiartorpoq.

0.16

0.14

0.12

0.10

0.08

0.06

0.04

0.02

0 1993 1999 2006 2014 1993 1999 2006 2014

Pujortartarneq Aalakoorniutigalugu imigassartorneq

0.04 0.09 0.09 0.11 0.13 0.11 0.14 0.12


Peqqinnissaqarfiup suliaiNaartuneq ukiullu inuuffiit siulliit inuunermi peqqissutsimut annertuumik pingaaruteqar-put. Taamaammat peqqinnissaqarfik immik-kut ittunik neqerooruteqarpoq ilaqutariinnut naartusunut meeqqanullu misissortinnissa-mut akiuussutissinneqarnissamullu.

Meeqqanik akiuussutissiisarnermut maleruagassiaq naapertorlugu akiuus sutissinne qarsimasut (atualernerminni tamakkiisu-mik akiuussutissinneqareersimasut) meeqqanillu misissuisarnerni (sap.ak.tallimaliisi-masunut, ukioqaleqqaartunut sisamanillu ukiulinnut) neqeroorutaasuni misissorneqar sima sut, aammalu naartunermi misissortittar ne rit amerlassusaat kiisalu naartunerup na laani pujortartartut imigassartortulluunniit amerlassusaat pillugit paasissu-tissanik ilanngusseru sus simagaluar pu gut. Milutitsi nermut tunngatillugu, naalungiarsuit qassit piffissami nunarsuaq tamakker lugu peqqinnissaq pillugu kattuffissuup WHOp innersuussutaa naapertorlugu milutsinne-qartut, amerlassusaat malittarerusukkaluar pagut.

Angusanik naliliinissamut uuttuutinut taak-kununnga paasissutissanik pissarsisinnaa-simanngilagut. Taamaammat taakku kis saa-tigisatut nalunaarsukkanut ilanngunneqar-put peqqinnissaqarfimmilu tamakkiisumi nappasimasut pillugit allattugaatinut qara-saasiakkut nalunaarsuissutip (EPJ) atuuti-lersinneqarnissaanut utaqqinneqartariaqar-lutik.

Inuunermi atugassarititat Inuunermi atugassarititaasut peqqissutsi-mut annertuumik pingaaruteqarput. Taa-maammat ilaatigut inuttut atukkat pingaa-rutillit marluk tassalu ineqarneq peroriar-tornerlu misissuivigaagut.

IneqarneqInnuttaasut inuttut atugaannut inigisap pit-saassusaa uuttuutaavoq nalinginnaasoq. Inikilliorneq nappaatit tuniluuttut atuutiku-lanerannik tarnikkullu inuunerliornermik nassataqarsinnaavoq.

Siornatigut inigisanik kisitsisarnerit naaper-torlugit inigisap angissusaa inummut ataat-simut uuttuullugu 1800-ikkut naalerneranni 1,5 m2 -iniit 1976-imi kingullermik inigisa nik kisitsisoqarnerani 13 m2–nut qaffassima-voq. Kalaallit Nunaanni Naatsorsueqqis-saartarfiup 1997imiit inigisami ataatsimi inuit qassiussusaat kisitsisaatigai, taakku naapertorlugit illoqarfinni nikissimanngillat nunaqarfinnili ikilisimallutik.

Uuttuutit ilagaat inigisap qassinit inigine qar-nera, inimi ataatsimi inuit qassit najugaqar nerannik nassuiaatitalik. Inigisaq amer-lavallaanik inigineqartoq, inimi ataatsimi inuit marluk amerlanerilluunniit najugaqar-fiattut nassuiarneqarpoq (igaffik, uffarfik torsuu saq ilanngunnagit).

Innuttaasut 11%-ii inigisaminni amerlaval-laarlutik najugaqartut 2014-imi innuttaa su-nik misissuisitsinerup takutippaa. Inigisani

III. Meeqqat, inuusuttut ilaqutariillu


Takussutissiaq 8. 2014-imi innuttaasut peqqissusaannik misissuisitsinermi peqataasut meeraanermi inuusuttuunermiluunniit kinguaassiuutitigut innarligaasimanermik imalunniit angerlarsimaffimmi meeraaf-fimmi imigassamik ajornartorsiuteqarneq pillugu nalunaaruteqartut amerlassusaat.

%

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

1940-44 1945-49 1950-54 1955-59 1960-64 1965-69 1970-74 1975-79 1980-84 1985-89 1990+

Ukioq inuuffik

Ilaatigut imigassamik ajornartorsiuteqarneq

Innarligaaneq imaluunniit ilaatigut imigassamik ajornartorsiuteqarneq

amerlavallaanit inigineqartuni ineqartut tas-saanerupput inuusuttut ilaqutariillu meerar-tallit. Illoqarfiit nunaqarfiillu akornanni as-sigiinngissut annertoqaaq. Misissuisitsiner-mi peqataasut nunaqarfinneersut 28%ii il-loqarfinneersullu 8%ii inigisani amerlaval-laanit najugarineqartuni ineqar tuupput.

2014imi illoqarfiit nunaqarfiillu innuttaasunik misissuiffiusut ataasiakkaat takussa-gaanni, inigisani amerlavallaanit inigineqar-tuni najugallit Nuummi Ilulissanilu ikinner-saapput (23%), amerlanerpaat Upernaviup nunaqarfiiniipput (Kullorsuarmi 45%it) Tunumiillutillu. Inigisani amerlavallaanit inigi-neqartuni najugaqartuuneq ilinniagaqarner-

25

14

30

9

24

28

35

26

30

34

30

43

22

53

24

52

31

49 43 41

26 25


tut, suliffeqarnertut, pissarissaarnertullu inuttut atukkatigut inissisimanermut uuttuu-taavoq pingaarutilik.

2014imi meeqqat atuarfianni atuartut pis-susilersuutaat peqqissutsimut sunniuteqar-tut pillugit misissuisitsinermi paasisat taak-ku uppernarsineqarput. Tamatumani atuar-tut nunaqarfimmeersut affangajaat (47%) illoqarfimmeersunut 25%inut Nuummeer-sunullu 15%-inut sanilliullutik nammineri sa-minnik ineeraqanngitsut takuneqarsinnaa-voq.

Peroriartorneq Meeraanerput kingornalu peroriartornerput peqqissutitsinnut annertuumik pingaarute-qarpoq. Meeraanermi angerlarsimaffik imi-gassamik atornerluiffiusoq kinguaassiuutigullu innarliiviusoq, inuttut inuunermut navi-anaatilimmik kinguneqarsinnaavoq, tarnik-kullu peqqissuseq aaqqinneqarsinnaanngit-sumik ajoqusersinnaallugu. Innuttaasut peqqissusaannut uuttuutitut 18-iniit 29-inut ukiullit akornanni meeraanermi inuusuttuunermiluunniit kinguaassiuutitigut innar ligaa simasut amerlassusaat toqqaneqarpoq.

Tamanna 2014-imi angutit inuusuttut akor-nanni 21%-inut atuuppoq arnallu inuusuttut akornanni 42 %-inut atuulluni. 2005-imiit 2010-mut innuttaasut peqqissusaannik mi-sissuisitsinermi apeqqut taanna apeqqutigi-neqarpoq assinganillu inerneqarluni. Nukap-piaqqat 12 %-iini niviarsiaqqallu 31%-iini

kinguaassiuutitigut innarligaaneq meeraa-nermi pivoq meeraanermiluunniit aallartis-simalluni. Kisitsisit taakku taama qaffasitsi-gisut, siusinnerusukkut Kalaallit Nunaanni inuusuttunik misissuisitsinerit arlallit iner-nerinit uppernarsineqarput. Inuusuttut Tu-numi imaluunniit Kitaani nunaqarfimmi peroriartortut akornanni kinguaassiuutitigut innarligaasut amerlanerupput.

1960-ikkunniilli peroriartorneq imigassamik kinguaassiuutitigullu innarliinernik sunni-gaasoq, ajoraluartumik Kalaallit Nunaanni meerarpassuit atugaraat (Takussutissiaq 8). Misissuisitsinermi peqataasut 1970-ikkunni inunngortut affai sinnerlugit kinguaassiuuti-tigut innarligaasimapput aamma/imaluun-niit meeraanermi angerlarsimaffimmi imigassamik ajornartorsiuteqarneq akuttun ngit su-nik misigisimavaat. Taama misigisallit 1960- ikkunni amerliartupiluulerput 1970-ikkunni-lu amerlanerpaallutik. 1987-ip kingorna imi-gassaq eqqussaq annikilligaluaq, taa ma misigisallit annikitsuinnarmik ikileriaateqarput.

IlinniartitaaneqKalaallit Nunaanni ukiuni makkunani ilinni-artitaaneq annertuumik pimoorunneqarpoq. Ilinniagaqarneq peqqissutsimut pingaarute-qarpoq peqqissutsimullu assigiinngitsorpas-suartigut sunniuteqarluni. Ilinniagaqarneq nammineq suliffimmi pitsaanerusunik atu-gassaqartitsigajuppoq, qaffasinnerusunik isertitaqaataasarluni peqqissutsimuttaarli tunngatillugu pitsaasunik ileqqoqarnermut


%

18

16

14

12

10

8

6

4

2

0

Takussutissiaq 9. Aqqanilinniit 17inut ukiullit 2006imi, 2010mi 2014milu sap. ak. ataasiarlutik akulikinnerusunilluunniit qinngasaartissimasut amerlassusaat.

11-niit 12-nut ukiullit 13-niit 14-nut ukiullit 15-niit 17-nut ukiullit

2006 2010 2014

attuumassuteqarluni. Ilinniartitaanikkut ila-qutariit ilinniarluarsimasut piginnaasamin-nik angerlarsimaffimmi aamma atuisarma-ta, angajoqqaat meeqqat pisariaqartitaan-nik isumaginninnissamut pitsaanerusumik periarfissinneqartarput. Taamaammat ilini-artitaaneq meeqqat peqqinnerannut aam-ma sunniuteqarpoq.

Ilinniartitaanermut tunngatillugu uuttuutit marluk toqqarneqarput. Siulleq tassaavoq meeqqat atuarfianni atuarnerup naam-

mas sineraniit ukiup ataatsip qaangiunnerani ilinniakkamik aallartitsisimasut amerlassu saat. Taakku 2013-imi katillutik 36%- iupput. Aappaa tassaavoq innuttaasut 35-inik ukiullit inuussutissarsiummut sammivilimmik ilinniagaqarsimasut amerlassusaat tassalu inuussutissarsiummut sammi-vilimmik ima luunniit qaffasissumik ilinnia-gaqarnermik naammassinnissimasut. Taak-ku 2013-imi katillutik 51%-iupput.

16 11 13 15 8 8 13 9 5


Atuarfik peqqinnerluAtuarfik ilinniartitaanermik neqeroorute-qaannarani meeqqat peqqissusaannut peq-qissutsimullu ileqqunut sunniuteqartunut annertuumik pingaaruteqarpoq. Atuarnerup qanoq misigisaqarfiunera, atuartut ineriar-tornerannut inuunermilu unammilligassanik naapitsinerannut pingaaruteqarpoq. Ilinni-akkamik toqqaanermut peqqissutsimullu ileqqunut tunngasunut sunniuteqarportaaq. Meeqqat tamarmik atuartarmata, atuarfik pingaarutilimmik inissisimavoq tassani pit-saaliuinermut atatillugu peqqissuunissarlu anguniarlugu meeqqanut tamanut apuunni-akkamik apuussisoqartarmat.

Qinngasaarisarneq nakuusernertut taa ne-qarsinnaavoq. Atuartut akornanni qinnga-saarineq nunanut allanut sanilliullugu na-linginnaangaatsiarneruvoq. Qinngasaarineq pissusilersornermut soorlu pujortartartuu-nermut, imigassartortuunermut, peqqiinnerunermut, naakkut ippiuuteqarnermut sinis-saaleqinermullu attuumassuteqarpoq. Meeqqat tusagassiuutinik digitalinik atuiga-luttuinnarnerat ilutigalugu, silarsuarmi digi-taliusumi qinngasaarinissamut periarfissaq takkuppoq. Kalaallit Nunaanni meeqqat

akornanni teknikki digitaliusoq atorlugu qinngasaarineq aamma atuuppoq. Digitali atorlugu qinngasaarinerup kinaassutsimik isertuussisinnaaneq immikkut nuanneequti-gaa.


Takussutissiaq 10. Imigassamik 100%-imik liiterimik eqqussineq 15-ileereersimasunut agguaqatigiissillu-gu.

Inuuneritta II-mi innuttaasut inooriaasaan-nut tunngasut sisamat qitiutillugit sammi-neqartut tassaapput imigassaq hashilu, pu-jortartarneq, timimik atuineq nerisallu. In-nuttaasut peqqissusaannut uuttuutit affangajaat sammisanut taakkununnga sisama-nut tunngassuteqarput.

Imigassaq hashiluImigassamik hashimillu atornerluineq Ka-laallit Nunaanni innuttaasut peqqissusaan-nut ajornartorsiortitsisut ataasiakkaat an-nersaraat. Taama naliliineq innuttaasunik misissuisitsinerni peqataasunit isumaqa-taaffigineqarpoq. Imigassamik hashimillu atornerluineq meeqqat inuusuttullu amer-lasuut inuunerliornerannut patsisaavoq pi-ngaarutilik. Imigassamik hashimillu atorner-

luineq kinguaariit tulliinut ingerlaqqikkajum-mat, inuttut atukkat pitsaanngitsut kingor-nussatut attatiinnarneqalersarput.

Imigassamik atuineq annikilliartoraluaq 1970-ikkunni 1980-ikkunnilu imigassamik atornerluinerup annertuup kingunerisaanik oqimaatsumik nanertuuteqarnerput erseq-qissaatigisariaqarpoq. Kalaallit Nunaanni meeqqat amerlaqisut ilaqutariinnerup iluani imigassamik ajornartorsiuteqarnermik sun-nerneqarput. Inersimasut akornanni nakuu-serneq, kinguaassiuutitigut innarligaaneq imminullu toqunnissamik eqqarsarneq, meeraanermi kinguaassiuutitigut innarli-gaanermut angerlarsimaffimmilu imigassa-mik ajornartorsiuteqarnermut attuumassu-teqartut, ilisimatusarnerup takutippaa.

25

20

15

10

5

0

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010

Kalaallit NunaatQallunaat Nunaat

IV. Inuuneritta II-mi iliuusissatut siunniussat


Imigassamik atuinerup annertussusaaImigassamik eqqussineq 15-ileereersima-sunuttaamaalillunilu imigassatut akuitsutut 100%-itut uuttorlugu- Kalaallit Nunaanni naatsorsueqqissaartarfimmit nalunaarsorneqartuarpoq (Takussutissiaq 10). Imigas-sat eqqussatut nalunaarsukkat piffissap ingerlanerani nikerartarsimaqaat.

Imigassamik nioqquteqarneq 1954-imi tama-nut ammaanneqarpoq. 1960-imi imigassaq eqqussaq 100%-inngorlugu 15-ilee reer si ma-sunut ataasiakkaanut agguaqati giis sil lu gu – ass. Qallunaat Nunaannisut 6 literit mis-saanniippoq. 1960-imiit imigassaq eq qus saq annertusiartorpoq 1973-imilu anner tu ner-paaffigilerallakkaminut 19 lite rin ngor lu ni.

Ukiualuit qaangiummata killilersuisoqaler-mat imigassamik eqqussuineq annikillivoq. Killilersuineq atorunnaarsinneqarmat imi-gassamik eqqussuineq annertuseqqippoq, 1987-imilu inummut ataatsimut agguaqati-giissillugu 22 liter qaffasinnerpaaffigaa. 1987-ip kingorna imigassamik eqqussuineq appariasaarpoq 1993-imiillu allannguuteqar-pianngeriarluni 2014-imi 9 liter inulerlugu.

Imigassamik eqqussuinermut atatillugu naatsorsueqqissaarneq, imigassamik atuinerup annertussusaanut uuttuutaavoq pit-saasoq, atuinerulli qanoq agguataarne qarne ra, soorlu annertuumik atuisut imaluunniit aalakoorniutigalugu imigassartortut amerlassusaat, ukioqatigiiaat ilaat allanit imigassartornerunersut imaluunniit nunap ilaani sumi najugaqarneq tunngavigalugu assigiinngissuteqarneri ersersinneqanngillat.Imigassaq sap. ak. ulluinut tamanut aggua-

taarnagu ataatsikkut imertaraanni, peqqis-sutsimut ajoqutaanerunera ilisimatusar ne-rup takutippaa, taamatuttaaq imigassaq imerneqartoq tamakkerluni, kikkut tamar-mik assigiimmik imigassartornerinagu inuilli ikittuinnaat imerajunnerannik patsiseqar-pat, soorunami innuttaasut peqqissusaan-nut allanut ajornartorsiutaasunut annertu-nerussaaq.

Aalakoorniutigalugu imigassartorneqNunatsinni imigassartoriaatsip sapaatip akunnerisa naanerinut imaluunniit akissar-siffinni pisarnera aalakoorujussuarnerillu nakuusernernut inunnillu ajoqusiinernut patsisaagajunnerat ilisimaneqarpoq. Taa-maammat aalakoorniutigalugu imigassartorneq innuttasut peqqissusaannut uuttuu-tit ilagaat. Aalakoorniutigalugu imigassartor-tarneq, ukioq kingulleq minnerpaamik qaam mammut ataasiarluni imigassartorner-mi ataatsimi, imertarfiit tallimat sinnillit imerneqarnerat matumani pineqarpoq.

Imertarfinnik tallimanik killiliinissaq nunar-suaq tamakkerlugu ilisimatusartunit aala-jangigaavoq, tassaallunilu imigassap nal. ak. marluk missaanni imerneqarneragut aap imigassamik 0,8 promillemik akoqa lernera. Ilaatigut USA-mi killiliussaq angutini imertarfiit tallimaapput sinneqarlutilluunniit arnanilu imertarfiit sisamaallutik sinneqar-lutilluunniit.

2014-imi innuttaasut peqqissusaannik mi-sissuisitsinermi peqataasut 48%-iisa – angu-tit 56 %iisa arnallu 43%iisa, qaammammut ataasiarlutik imigassartornermi ataatsimi imertarfiit tallimat sinnerlugit imertarsimal


%

50

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0 2006 2010 2014

Takussutissiaq 11. 15inik ukiullit marloriaannaratik aalakoorsimasut, hashimik misiliisimasut naamaarsi-masulluunniit amerlassusaat.

marloriaq ikiaroornartoq hashi naamaarnikuuvoqarlaleriarluniluunnut misilinnikuuvaaaalakoornikoq

lugit ilisimatitsissutigaat. Ukioqqortusiartor-neq ilutigalugu imigassartukkat annikilliar-tulaarput, 60inilli ukioqalernissap tungaanut aalakoorniutigalugu imigassartortarneq annertuvoq. Inuttut atukkatigut assigiinngis-sut annerpaaq, Kitaani angutit 55%ii arnal-lu 41%-ii aalakoorniutigalugu imigassartor-tartut Tunumilu- angutit 77%-ii arnallu 66%-ii aalakoorniutigalugu imigassartortartut, akornanniippoq.

Imigassamik atuineq pillugu meeqqat atuar-fianni atuartut allaanerusunik apeqquteqarfigineqarput. 2014imi 15inik ukiullit 15%ii marloriarlutik arlaleriarlutilluunniit aalakoorsimapput, 26%it hashimik atuisimap-put, 6%illu naamaarsimallutik. (Takussutis-

siaq 11). Imaappoq misissuinerit siuliinut sanilliullugit, 15nik ukiullit aalakoorniuti-galugu imersimasut imaluunniit naamaarsi-masut affaannanngorput. Akerlianilli hashi-mik mi siliisimasut siuliinit amerlanerullutik.

Naartusut imigassartunngilluinnarnissaan-nik siunnersorneqartarput, naartusullu na-korsamit ernisussiortumillu misissortinner-mut atatillugu imigassamik atuinerat paasi-niarlugu apersorneqartarput. Arnat qanoq amerlatigisut naartunerminni imigassartortartut ajoraluartumik naatsorsueqqissaar-nikkut kisitsisaatigineqanngillat.

Angajoqqaat meeqqaminnik 18-it inorlugit ukiulinnik angerlarsimaffimmi najugaqate-

47 17 13 47 17 13 15 26 6


qartunik ajoqusiisinnaasumik imigassartoriaasillit innuttaasut peqqisusaannik misis-suisitsinermi qassiunerat ilisimavarput. 2014-imi angajoqqaat 31%-ii aalakoorniuti-galugu imigassartortarput, tassalu innuttaasunik misissuisitsinermit tamakkiisumit ikinneru ngaanngitsut, 22%illu ajoqusiisin-naasumik imigassartoriaaseqarsinnaanerat pillugu apersuinikkut paasiniaavigineqarsi-mallutik (CAGE test). Matumanissaaq kisit-sisit Kitaa nut sanilliullugit Tunumi qaffasin-nerupput.

PujortartarneqPujortartarneq inuttut atukkatigut annikit-sumik sunniuteqarpoq, kisianni nappaatit anigugassaanngitsut toqujaartartullu eqqar-saatigissagaanni, pujortartarneq Kalaallit

Nunaanni innuttaasut peqqissusaannut as-sersuussassaanngitsumik ajornartorsiutit annersaraat.

Pujortartartut pujortartanngitsuniit inuuni-kinneruinnaratik, ukiuni amerlanerni anigu-gassaanngitsunik, soorlu ”pujortartartut puaannik” aammalu uummamikkut taqqa-tigullu nappaateqalersarput. Pujortartarneq peqqinnissaqarfimmut, siusinaartumik soraarnerusutisiaqalernermut napparsimallu-nilu sulinngitsoortariaqarnernut annertuu-mik aningaasartuutaavoq.

Tupamik atuinerup annertussusaaKalaallit Nunaanni naatsorsueqqissaartarfik tupanik eqqussuineq pillugu paasissutissa-nik tamanut saqqummiussisarpoq. Ukiuni kingulliunerusuni cigarettinik eqqussuineq appariangaatsiarpoq. Tamatuma peqatigi -

saanik cigarettinut imusivissanik eqqussui-neq annertusivoq. Cigarettinut imusivissat annertuumik tupanut imusivigalugit ator ne-qartarpata, cigarettinik imusivissanillu eqqussuineq, innuttaasut peqqissusaannik misissuisitsinerni pujortartarneq pillugu ili-simatitsissutaasut annertoqatigingajappaat. Taamaalillutik 2014-imi pujortartakkat iner-simasunut ataasiakkaanut agguaqatigiissik-kaanni, ullormut tallimat missaat pujortar neqartarsimassapput.

1993-imi innuttaasunik misissuisitsinermi peqataasut 68%-ii ullut tamaasa pujortartuupput. Kisitsit taanna 1999-imiit maanna-mut 58%-imut apparpoq. 2014-imi 57%-it ullut tamaasa pujortartuupput, taakkunannga angutit 56%-iullutik arnallu 57%-iullutik. Naak ullut tamakkiallugit pujortartartut amerlassusaat 1999-imiit nikingaarsiman-ngikkaluaq, ilaannikkooriarlutik pujortartar-tut 10%-imiit 2%-imut ikileriarput. Pujortar-tartut ataasiakkaat agguaqatigiissillugit ul-lormut pujortatagaat 28%imik – 10,6imiit 8,1imut appariaateqarput.

Ullut tamakkiallugit pujortartartut amerlas-susaannut sanilliullugit inuttut atukkat an-nertuumik assigiinngissuteqarput. Ass. mi-sissuisitsinermi peqataasut meeqqat atuar-fianni taamaallat atuarsimasut 63%ii pujor-tartartuupput akunnattumilli sivisuumillu annertusisamik ilinniagallit 42%-ii pujortar-

Ullut tamaasa pujortartartut

1993: 68%2014: 57%


%

80

70

60

50

40

30

20

10

0 13 14 15 16 18-20 21-24 25-29

Takussutissiaq 12. 2014-imi Kalaallit Nunaanni meeqqat inuusuttullu akornanni ullut tamaasa pujortar-tartut amerlassusaat, meeqqat atuarfianni atuartut inersimasullu akornanni misissuisitsinernit kisitsisinik tunngaveqartut.

Ukiorisat

tartuullutik. Nunap immikkoortuini, pingaar-tumik Kitaani 56%-inik Tunumilu 68%-inik ullut tamakkiallugit pujortartartoqarnera as-sigiinngissutaavoq.

Pujortartartut ikiliartortillugit tupamik pujor-miutitaaneq peqqissutsimut sunniuteqaler-poq pingaarutilik. Angerlarsimaffinni pujortartarnerup killilersugaanera ukiut qulinga-jaat missaanni matuma siorna 59%-iusoq maanna 76%-inngorsimasoq takullugu qiim-maallannarpoq.

Naartusut pujortartartut naartortik akuutis-sanik ulorianaatilinnik sunniivigisarpaat. Taamaammat naartusut pujortanngilluinnar-nissaannik siunnersorneqartarput. Naartu-sup pujortartartuunera pujortartartuun ngin-neraluunniit allattugaatinut nalunaarutigine-qartarpoq, ajoraluartumilli tamatumunnga

tunngatillugu naatsorsoqqissaakkanik kisit-siseqanngilaq.

Pujortartalerneq inuusuttuaraanermi aallar-tikkajuppoq. 2014-imi 15-inik ukiullit 43%-ii ullut tamakkiallugit pujortartalereersimap-put (Takussutissiaq 12). Ukiulli kingulliit tamatuma annikilliartor nera qujanaqaaq. 2010-mi 15-inik ukiullit 52%-ii ullut tamak-kiallugit pujortartartuupput. Meeqqat atuar-fianni atuartunik misissuisitsinermi (HBSC) atuartut nukarliit akornanni taamaattoqar-portaaq, ullut tamakkiallugit pujortartarneq, pingaartumik atuartut nukarliit akornanni kinguartinneqartutut isikkoqarpoq. Meeq-qat inuusuttullu amerla nerusut pujortarta-linnginnissaannik tamanna isumaqaqquna-qaaq.

6

25 43 49 71 68 69


Timikkut oqimaassutsit (BMI) ima

naatsorsorsinnaavat

BMI = oqimaassutsit kiilumut uuttoruk,

miiterimut angissutsit annertoqataanik

gangeriarlugu kisitsimmik tamatumin-

nga oqimaassutsit agguaruk.

18,5 inorpagu: Oqippallaarneq

18,5 25: Nalinginnaasumik oqimaas-

susissaq 2529,9: Oqimaappallaarneq

30 sinnerlugillu: Oqimaappallaarujus-

suarneq

Timimik atuineq nerisalluInnuttaasut peqqissusaanniit isigalugu neri-satsinnut tunngasut arlallit immikkut malu-gi niagassaapput. Siullermik ilisimatusar ne-rup takutippaa inuussutissat aalajangersi-masut nerisallu akuisa ilaasa uummatikkut taqqatigullu nappaateqalersinnaanermik annikillisitsisarnerat (paarnat naatitallu, or-soq uumasunit imarmiuneersoq – aalisakkat uuliaannik aamma taaneqartartoq), allalli iviangikkut kræfteqalersinnaanermik (orsoq nunami uumasuneersoq) imal. inalugarsu-akkut kræfteqalersinnaanermik annertusisitsisarnerat (orsoq nunami uumasuneer-soq, neqit aapasut, naatitat akuinik aseqqorluttunik amigaateqarneq).

Timimik atuineq uppernarsaatissaqarluartu-mik aap taqqatigut ingerlaarneranut, timip sulineranut, oqimaassutsimut, qasujaassut-simut, nukittussutsimut, uppinnaveersaar nermut, inuunerissutsimut ilikkagaqarsin-naassutsimullu iluaqutaavoq. Inuuneq ta-

maat timimik atuilluni inooriaaseqarneq uummatikkut taqqatigullu nappaatinik suk-kornermillu type 2-mik pitsaaliuinermut pi -ngaaruteqarpoq. Timimik atuinerup nali-nginnaasumik timikkut tarnikkullu inuune-rissutsimut pingaaruteqarsinnaanera misis-suinerit nutaajunerusut takutippaat.

OqimaappallaarneqTimigissanngippallaarneq kaloriallu annertu-allaat akuleriillutik oqimaappallaalersitsisarput. 1993-imi innuttaasunik misissui sit-sine rup kingorna, oqimaapallaat angutini arnanilu, pingaartumilli arnani, amerleriaru-jussuarput. Nerisanut tunngatillugu puala-vallaat amerliartornerat, innuttaasut peq-qissutsikkut ajornartorsiutaasa annersa-raat.

1993-imi inersimasut 70%-iisa missaat pis-susissamisut oqimaassuseqarput (BMI 25 inorlugu), angutit arnallu 13%ii oqimaappallaarujussuarlutik (BMI 30 qaangersimallu-guluunniit). Tamatuma kingorna oqimaap-pallaat pualavallaallu marloriaatinngunga-japput. 2014-imi 40%-iinnaat pissusissami-sut oqimaassuseqarput, angutit 26%ii ar-nallu 29%-ii oqimaappallaarujussuarlutik.

Qitip silissusaaOqimaappallaarnermi peqqissutsimik ajoqusiisinnaasutut WHO’p qitip silis-susaanut killiliussai: Arnani inersimasuni 88 cm sinnerpagu Angutinilu inersimasuni 102 cm sin-nerpagu.


Takussutissiaq 13. Kalaallit Nunaanni innuttaasunik misissuisitsinerni sisamani inersimasut akornanni oqimaappallaarujussuarneq (BMI 30+).

%

35

30

25

20

15

10

5

0 1993 1999 2006 2014

Angutit Arnat

Qitip silissusaa oqimaappallaarnermut peq-qissutsimik ajoqusiisinnaasumut uuttuuti-gissallugu pitsaanerusutut ilimanaateqartoq, uuttuutigigaanni suli ajorneruvoq. Tamanna pingaartumik arnanut 60%-it pallingajattu-nut, nunarsuaq tamakkerlugu peqqinnissaq pillugu kattuffissuup WHOp killiliussaanik qaangiisunut, atuuppoq.

Kalaallip timaata sananeqaataata immik-kuullarissuunera pissutigalugu BMI-mut kil-liliussat allat atorneqarnissaat tunngaviler-suutigineqarnikuuvoq. Kalaallit Nunaannili aamma ass. aap taqqanut naqitsineranik qaffattoorsimasut, aap akuanik orsumik peqqissutsimut akornutaasumik qaffattoor-simasut sukkortullu, BMI qitillu silissuusaa annertusiartortillugit, amerliartorput.

Kalaallit meerartaat oqimaalliartuinnartut, oqimaallivallaartarnerlu siusilligaluttuinnar-toq misissuinerit takutippaat. Taamaammat

meeqqani oqimaappallaarnerup malittari-nissaa aamma pingaaruteqarpoq. Atualeqqaarnermi oqimaappallaarneq uuttuutissa-tut kissaatitut nalunaarsukkanut ilanngus-sassatut toqqarneqarpoq.

NerisatOqimaappallaat pualavallaallu nerivallaarnermik patsiseqarajuttut amerliartoraluit, nerisakippallaarnermut (peqqinnartunik) nerisassanillu pissarsisinnaanermut atatil-lugu aamma ajornartorsiuteqarpoq.

Nerisaqarnermut Timigissarnermullu Siun-nersuisoqatigiit kalaaliminertornissarput, paarnanik naatitanillu allanik nerisaqarnis-sarput, sodavandit saftillu pinnagit imermik imernissarput ilaatigut inassutigaat. Innut-taasut peqqissusaannut uuttuutit ilaat ta-makkununnga tunngasuupput.

13 13 15 21 21 25 25 29


Takussutissiaq 14. 2014-imi innuttaasunik misissuisitsinermi inersimasut nerisarisartagaat.

%

60

50

40

30

20

10

0 Sap.ak. Ullormut Sap.ak. 1-3 Annerpaamik Ullormut aalisakkat naatitat uumasut sap.ak. naatitat imarmiut Sodavandit

Meeqqat atuarfianni atuartut inersimasullu nerisarisartagaat Uuttuutit ilaasa meeqqat inersimasullu akornanni assigiinngissutaat annertoqaaq. Tamanna paasissutissanik katersinermi pe-riaatsit assigiinngitsut atorneqarsimaneran-nik patsiseqarunarpoq. Innuttaasut peqqis-susaannik misissuisitsinerni inersimasut 45%-ii – 1993-imiit marloriaammik amer-lassusillit- ullut tamaasa paarnanik naati-tartortarput. Taamatuttaaq ullut tamaasa naa titartortartut 1993-imi 24%-init amerla-neruallaaratik 30%-iupput.

Kalaaliminertortarnissaq, uumasunik miluu-masunik imarmiunik nunamiunillu nikittaal-lugit nerisaqarnissaq akulikitsunillu aalisa-gartortarnissaq, Nerisaqarnermut Timigis-sarnermullu Siunnersuisoqatigiit inassuti-gaat. Tamanna marlunnut: minnerpaamik sap.ak. ataasiarlutik aalisagartortartut sap. akunneranullu minnerpaamik ataasiarlutik annerpaamilli pingasoriarlutik uumasut miluumasut imarmiut neqaannik nerisartut amerlassusaannut uuttuutinngortinneqar-

poq. Sap.ak. pingasoriarluni annerpaaffissaliiineq, uumasut imarmiut kviksølvimik mingutitsisunillu ajoqusiisinnaasunik allanik akoqarnerannik patsiseqarpoq.

Innuttaasut affaat sap.ak.minnerpaamik ataasiarlutik aalisagartortarput tamannalu 1999-imiit allannguuteqarsimanngilaq. 2005-imiit 2009-mut innuttaasut peqqissu-saannik misissuisitsinermisut pingajorarte-rutaat sinnilaarlugit, uumasut imarmiut neqaannik minnerpaamik sap.ak. ataasiarlutik pingasoriarlutilluunniit nerisarput. 1993- imiit killiffik paaserusukkutsigu puisip neqaa nik neqitortarneq qiviarsinnaavarput. Sap.ak ataasiarlutik pingasoriarlutilluunniit puisip neqitortartut 1993-imi 43%-imiit iki-liartuinnarlutik 2014imi affaannanngunga-jallutik 22%-inngorput. Meeqqat akornanni 14%-it inersimasunit (45%) ikinnerungaarlutik ullut tamaasa paarnanik naatitartortarnerarput. Meeqqat 40%-ii inersimasunit (30%) amerlanerusut ullut tamaasa naatitartortarnerarput. Meeq-

50 45 36 35 30


”Inuussutissatigut isumannaallisaaneq tassaavoq inuit tamarmik isuman naatsumik peqqinnartumik piginnaasaqarfiusumillu inuuneqarnissamut, sukkulluunniit naammattunik eqqortunillu inuussutissartalinnik nerisassaqarsinnaanissaat.

FAO, 1996

qat (34%) inersimasunit (35%) ikinnerusut sap.ak. tamaasa aalisagartortarput. 2010-mi meeqqat 6%-ii maannalu 4%-iinnaat sap.ak. ataasiarlutik pingasoriarlutilluunniit uu-masut imarmiut neqaannik nerisarput.

Ikippallaat ullut tamaasa paarnanik naatita-nillu allanik nerisaqartut amerlavallaat sodavandinik saftinilluunniit tunguarnitsunik imigaqartuupput. Nerisaqarnermut Timigis-sarnermullu Siunnersuisoqatigiit inassuti-gaat sodavandit saftillu immikkut ittumik pi-soqartillugu aatsaat immerneqartarnissaat, innuttaasulli pingajorarterutaasa (32%) ul-lut tamaasa imigaraat. Taakku 2005-imiit 2009-mut 24%-imiit amerleriarput. Meeq-qat akornanni ullut tamaasa sukkulinnik so-davanditorneq 2010-mi 34%-imiit 2014-imi 14%-imut malunnaatilimmik appariaateqar-poq. Meeqqalli tunguarnitsunik saftitortarnersut allanilluunniit sukkumik annertuu-mik akulinnik imeruersaatitortarnersut aperineqarsimanngillat.

Inuussutissatigut isumannaallisaaneq World Food Summit, nunarsuaq tamakkerlu-gu ataatsimeersuarnerit FN-ip inuussutissa-nut nunalerinermullu kattuffianit FAOmit aaqqissuussat Inuussutissatigut isumannaallisaaneq 1996-imi ima nassuiarpaat: inuit tamarmik isumannaatsumik, peqqin-nartumik sammisaqarfiusumillu inuuneqarnissamut, sukkulluunniit naammattunik eqqortunillu inuussutissartalinnik nerisassa-qarsinnaanissaat.

FAOmut atatillugu inuussutissatigut isu mannaallisaaneq tassaavoq kaannermik akiuineq. Inuussutissatigut isumannaalli

saaneq kikkut tamarmik nerisassanik inuus sutissatigut pisariaqartitanik kissaati-gisanillu, tassanilu kulturimut attuumassuteqarajuttuusunik, pissarsinissamut aningaasaqarnikkuttaaq ataatsimut isigaluni periarfissiinissamik ilaqartoq.

2014-imi misissuisitsinermi peqataasut 12%-iisa ukiuni kingullerni ullut ilaanni illu-mi nerisassaqartarsimanngitsoq nerisassar-siutissaqartarsimanngitsorlu ilisimatitsissu-tigaat. Tamanna Kalaallit Nunaanni innut-taasunik misissuisitsinerni pernaammik paasiniarneqarpoq. Taamaattumillu pro cen t-ip tamatuma appariartornera qaffakkiartorneraluunniit ilisimanngilarput. Procenti inuu-suttut akornanni qaffasinneruvoq ukioqqor-tusiartornerlu ilutigalugu appariartorluni.

Inuttut atukkatigut nikingassut annertoqaaq. Misissuisitsinermi peqataasut 4%-iinnaasa inoqutigiit ilinniarluarsimasut inuussutissa-tigut isumannaatsumik inissisimannginneq nalunaarutigaat, inoqutigiinnulli pisortanit ikiorsiissutisisartunut 33%-inut tamanna atuuppoq. Kitaata (10%) Tunullu (20%) assi-giinngissutaat aamma annertoqaaq. Kisi-miittut meerartaqanngitsut (18%), misissui


Takussutissiaq 15. Inoqutigiit inuussutissarsiutaat tunngavigalugit pujortartartut pujortartanngitsullu inuussutissatigut isumannaatsumik inissisimannginnerat.

%

40

35

30

25

20

15

10

5

0 Qaffasinnerusumik Sulisut Sulisut Piniartut aalisartut Ilinniartut Suliffeqanngitsut, atorfilik ilinniagallit ilinniagaqan- aapparisallu pisortanit ngitsut ikiorsiissutisisartut

Pujortartartut Pujortarneq ajortut

sitsinermi peqataasunit inoqutigiinnit mee-rartalinnit arlalinnilluunniit inersimasortalin-nit (812%), inuussutissatigut isumannaat-sumik inissisimannginnermik nalunaarute-qarajunnerupput.

Taamatuttaaq pujortartarneq inuussutissa-tigullu isumannaatsumik inissisimannginneq imminnut atassuteqarput (takussutissiaq 15). Pujortarneq akisuujuvoq, ullut tamaasa pujortartartut 14%-iisa pujortartanngitsunut 6%-inut sanilliullugit marloriaataat sinnillit inuussutissatigut isumannaatsumik inissisi-mannginneq oqaatigaat. Imigassartukkat annertussusaasa inuussutissatigut isuman-naatsumik inissisimannginnermut toqqaan-nartumik, ullulli tamaasa pujortartartunuin-naq, atassuteqarnerat takutinneqarportaaq. Taamaalilluni peqqissutsikkut naligiinngin-neq uiguleriiaarpoq.

Meeqqat atuarfianni atuartut, angerlarsi-maffimmi nerisassaqannginnerat pissutigalugu kaallutik innartarnikuunersut kaallutil-luunniit atuariartortarnikuunersut aperine-qarput (Takussutissiaq 16). Tamatuma 2006-imiit 2014-imut qanoq innera qivias-sagaanni, kaattutut misigalutik innartarsi-masut kaallutilluunniit atuariartortarsima-sut ikileriarput.

Nunap immikkoortuani sumi najugaqarneq apeqqutaalluni assigiinngissuteqarpoq, kaalluni innartariaqarnermik misigisaqarsi-manngisaannartut Nuummi 81%iupput, il-loqarfinni allani 61%iullutik nunaqarfinnilu 60 %-iullutik.

Timip aalatinneraInuuneritta II-mi timiup aalatinnissaanut pi-ginnaasaqarfiusumik inooriaaseqarnerup

5 3 5 217 8 16 6 22 11 35 25


%

80

70

60

50

40

30

20

10

0 HBSC 2006 HBSC 2010 HBSC 2014

Takussutissiaq 16. 2006imiit 2014imut meeqqaat atuarfianni atuartut kaallutik innartarnerartut imal. kaallutik atuariartortarnerartut amerlassusaat.

Tamatigut / akulikitsumik Ilaannikkut Taamaanngisaannarpoq

attatiinnarnissaa sammineqarpoq, atuarfillu meeqqat inuusuttullu akornanni timimik atuillunilu timigissarnissap siuarsarnissaan-nut pilersitsivittut pingaarutilittut tikkuar ne-qarluni. Anguniagassatut siunniussat ilagaat meeqqat inuusuttullu 18-it inorlugit ukiullit atuarnerup nalaani timip aalatinnissaannut ullormut nal. akunneranik ataatsimik skema-mut ilanngussinissamik kissaateqarneq. I leqqut inuunermi ingerlateqqinneqartarma-ta pingaaruteqarpoq meeraanermiit inuu-suttuunermiillu timip aalatinneratigut peq-qinnartunik ileqqoqalernissaq.

Nerisaqarnermut Timigissarnermullu Siun-nersuisoqatigiit inassutigaat meeqqat iner-simasullu tamarmik ullut tamaasa minner-paamik nal. ak. ataaseq timip aalatittarnis-saa. Tamanna timigissarnikkut timersornik-kulluunniit pisariaqanngilaq, ulluinnarnili

pisassatigut pisinnaalluni. Inuit amerlaner-saasa inuuneranni pisinnaavoq, soorlu as-sersuutigalugu suliffimmiit suliffimmullu as-sigisaatigullu pisulluni cykilerluniluunniit.

Innuttaasut peqqissusaannik misissuisitsi-nermi peqataasut sap.ak. kingullerni qanoq sivisutigisumik qanorlu akulikitsigisumik su-liffimmi, angerlarsimaffimmi, angallanne qarnermi sunngiffimmilu minnerpaamik minut-sit qulikkaarlugit timiminnik atuisimanersut aperineqarput. Sammisaq sakkortunersoq akunnattuunersorluunniit ullormullu qanoq isorartutigisumut pisuttarneq apeqqutigine-qarportaaq. Paasissutissat taakku tunngavi-galugit sap.ak.kingulliup ingerlanerani timi-mik atuineq ataatsimut naatsorsorneqarpoq.

Innuttaasut inersimasut 80%-iisa missaasa ullut tamaasa nal.ak. ataaseq timip aala

17 24 59 13 19 68 12 17 71


tinnissaanik inassuteqaammik eqquu tit si ne -rat, naatsorsuinerup inernerata takutippaa.

Timip aalatinneranut meeqqat allatorluin-naq aperineqarmata, inerneri inersimasut akissutaannut assersuunneqarsinnaanngil-lat. Sammisaq annikitsoq soorlu pisuinnar-neq ilaanngilaq, taamaammat 21%init amerlanerit minnerpaamik ullormut nal.ak. ataaseq timip aalatinnissaanut Nerisaqar-nermut Timigissarnermullu Siunnersuisoqa-tigiit inassuteqaataannik ilumut eqquutitsi-simanissaat ilimagineqarpoq.

Meeqqat timimik aalatitsisut procentinngor-lugit 2006-imi 29%-iniit ikiliartorput. Niviar-siaqqat nukappiaqqaniit timertik aalatin-ngin neruaat peroriartornerlu ilutigalugu ikili-artornerullutik. Timiminnik aalatitsisut utoq-qaliartorneq ilutigalugu ikiliartorput. Niviar-siaqqat 15-imiit 17-inut ukiullit akornanni taamaallaat 8%-it ullut tamaasa nal.ak. ataaseq timiminnik aalatitsisuupput. Timip aalatinneratigut ernumanaatilimmik anni-kissuseqarnera Kalaallit Nunaanni inuusut-tut akornanni misissuisitsinernit allanit up-pernarsineqarpoq.

Tarnikkut peqqissuseq imminullu toquttarneqAjoraluartumik Kalaallit Nunaanni imminut toquttut nunarsuarmi suli amerlanerpaap-put, imminullu toqussimasut amerlanersaat tassaagajullutik angutit inuusuttut. Naatsor-sueqqissaarnermi nalinginnaasumik kisitsi-sit annikitsutigut allanngoraraluartut, imminut toquttut ukiuni kingullerni arlaqaqisuni agguaqatigiissillugit ukiumut 50-iupput. Naak 2012-imiit 2014-imut imminut toquttut

agguaqatigiissillugit ukiumut 40-nut appar-simagaluit, tamanna ilorraap tungaanut aal-larnertut oqaatigissallugu siusippallaarpoq.

Nunani issittunit, ilaatigut Canadami, Nunavimmi Nunavumilu imminut toquttut Kalaal-lit Nunaanni amerlanersaapput. Kalaallit Nunaanni imminut toquttut Tunumi amerla-nersaapput.

Imminut toqunnermut patsisaasut paasiler-toruminaatsuupput, ilisimavarpulli peroriar-torneq imigassamik ajornartorsiornermik kinguaassiuutitigullu innarligaanermik sun-nigaasoq, imminut toqussinnaanermik an-nertusisitsisartoq. (Takussutissiaq 17).

Inuusuttut utoqqaallu amerlaqisut imminut toqunnissamik eqqarsaateqarput eqqarsaa-teqarsimallutilluunniit imminulluunniit toqo-riarsimallutik, amerlasuullu tarnikkut, ilaati-gut nikallunganermik imaluunniit ernuma-nermik peqqiilliuuteqarlutik. Innuttaasut peqqissusaannut uuttuut tassaavoq inuu-suttut (18-iniit 29-inut ukiullit) ukioq kingul-leq imminut toqoriarsimasut amerlassu saat.

2014-mi inuusuttut imminut toqoriartut ag-guaqatigiissillugit 14%iupput, angutit inuu-suttut akornanni 12%-iullutik arnallu inuu-suttut akornanni 15%-iullutik. Imminut toqo-riartut 2005-imiit 2010-mut misissuisitsi-ner mut sanilliullugit 9%imiit qaffariarput, kisitsisit taakku annikipput naatsorsueqqis-saarnermilu tutsuiginanngissusaat anner-tulluni. Imminut toquttuni angutit inuusuttu -tarnanut sanilliullugit amerlanerugaluit, imminut toqoriartuni arnat angutinit amerla ne-runerat ilisimaarilluarneqarpoq.


Takussutissiaq 17. 2014imi innuttaasut peqqissusaannik misissuisitsinermi peqataasuni inersimasuni, meeraanermi assigiinngitsutigut ajornartorsiuteqarsimasuni, imminut toqunnissamik eqqarsartut imminul-luunniit toqoriarsimasut amerlassusaat.

%

60

50

40

30

20

10

0 Assigiinngitsutigut Kisimi imigassamut Kisimi Imigassamik ajornartorsiute ajornartorsiutillit kinguaassiutitigut innarligaanermilu qanngitsut innarligaasimasut ajornartorsiuteqartut

Imminut toqoriartut imminut toquttutuulli Kitaanut (10%) sanilliullugit Tunumi (29%) amerlaneroqaat.

Imminut toquttoqartarnermik pitsaaliuineq”Kalaallit Nunaanni imminoortarnernik nuna tamakkerlugu pinaveersaartitsinermut periu-sissiaq 2013-2019”-mi imminut toqut tar neq pitsaaliuiniarlugu iliuusissaq nassuiar ne qar-poq. Periusissiaq imminut toquttar ner mut pinaveersaartitsineruvoq – taa maa sil lu nilu imminut toqoriartarnermut pina veer saar tit-sinerulluni, pinaveersaartitisinermullu iliuu-sissat arfineq marluusut allaase ri ne qarput. Periusissiaq aaqqissuussamik, innuttaasu-nut tunngasumik napparsima su nullu tun-ngasumik pinaveersaartitsinermut ukkassi-voq, imminut toqoriartarnerit amerlassu saat aammalu imminut toquttarnerit ikilisinne qas-sappata ataatsimoorluni iliuusissat susas-saqarfiit akimorlugit iliuuseqar figine qarnissaat pisariaqarpoq.

”Tatitussuseq” aammalu ASIST nuna tamak-kerlugu imminut toquttarnermik pitsaaliui-nermut suliniutaapput. ”Tatitussuseq”-mi siunertaavoq meeqqat inuusuttullu misigis-sutsit artornartut unamminiagassallu allat qanoq aaqqissinnaanissaanut sakkussanik tunisisinnaanissaq, taamaasilluni imminut toquttarneq periarfissatut kingullertut atoqqunagu. Suliniut pilersinneqarpoq Peqqis-sutsimut Naalakkersuisoqarfik, Ilimmarfik aammalu Kommuneqarfik Sermersooq su leqatigiinneratigut.

”Tatitussuseq” aasakkut 2013-mi aallartim-malli Kalaallit Nunaanni ilinniagallit 112-it ”Tatitussuseq”-mut pikkorissartinneqarput. Kommunit tamarmik kiisalu ulloq unnuarlu angerlarsimaffiit tamarmik ”Tatitussuseq” pillugu ilisimasaqalernikuupput, tassanilu 20it immikkut ilinniaqqinnikuullutik, taak-kuuppullu suleqatiminnik allanullu program-mip atornissaanut ilisarititsisinnaasut, ilinni-artitsisinnaasut nakkutiginnissinaasullu.

15 25 39 55


Aammattaaq Peqqissutsimut Naalakkersui-soqarfik nuna tamakkerlugu imminornissa-mut pitsaaliuinermi pikkorissartitsisarpoq. Pikkorissartitsineq ateqarpoq Applied Suici-de Intervention Skills Training (ASIST). Pe qa-taasut imminoortoqannginnermi akulius sin-naanermut sungiusartarput.

Tunngaviusumik 16leereersut, tunuliaqutaq misilittakkallu apeqqutaatinnagit, imminoornissamik eqqarsaateqartunut ikiueqqaarnis-saminnut tamarmik suliaqarsinnaapput. Siunertarineqapoq kommunit namminneer-lutik innuttaasunut pikkorissartitsisalernis-saat. Kommunini tamani ataatsimik amerla-nernilluunniit ASIST atorlugu sungiusaaso-qassapput, taamaasilluni kommunit nammi-neersinnaanerusinnaallutik, soorlu ASISTimik sungiusaasinnaasumik Nuummin-ngaan neersumik ilinniartitsisinnaasumik aggertoqartariaqarani. ASIST-imut pikkoris-sarneq siulleq oktober 2015-mi pissaaq.

Kigutinik isumaginninneq Kigutigissuseq ikkigissuserlu nalinginnaasu-mik peqqinnermut pingaaruteqarlutik ilaap-put. Kigutit putoqalersarnerat (caries) Ka-laallit Nunaannissaaq meeqqani kigulluutaa- voq nalinginnaanerpaaq. Kigutinik isuma -ginninneq inuttut atukkanut attuumassute-qarpoq. Nunani tamani inuttut atugarliortut aamma kigulluttuusarnerat nalinginnaasuu-voq. Taamaammat kigutinik isumaginninneq peqqissutsimut uuttuutaavoq pingaarutilik.

Caries akiorniarlugu suliniut naapertorlugu meeqqat tamarmik misissortinnissamik ne-qeroorfigineqarput. Pingasunik ukiullit 74%ii aqqaneq marlunnillu ukiullit 92%-ii paasissu-tissiivimmi nalunaarsorsimapput. Iliuusissa-tut siunniussat kigulluttunngornissaq pitsaa-liniarlugu angajoqqaanik paasissutissii ner-mik, kigutillu putussagaluarpata siusissuk-kut suliarineqarnissaannik tunngaveqarput.

Kigutiginnerulernissaq anguniarlugu

suliniutissatut siunniussat

Kigutiginnerulernissaq anguniarlugu

suliniutissatut siunniussat 2008-miit

ingerlanneqartut, kigutigissaanermi pit-

saaliuinermut atatillugu iliuusissatut si-

unniussaapput. Iliuusissatut siunnius-

sat paasissutissiinermik, ilaatigut paa

sissutissanik kigutigissaanermiit siun-

nersuutinik sisamanik siammar te riner-

mik, kigutinik nalunaarsuineq siu si

naar lunilu meeqqanut angajoqqaavi-

nullu tunngatillugu pitsaaliuinermik

tunngaveqarput.

Kigutigissaasunit siunnersuutit sisamat:Kigutigik• Ullaakkut unnukkullu kigutitit

salilluar takkit• Meeqqavit kigutai qulinik ukioqaler-

nissaa tikillugu salittassavatit• Kigutit qaqorsaataat annertuumik

fluorimik akulik atortaruk – sapinngisamik 1450 ppm-imik

• Ulluinnarni mamakujuit, safti sodavand illu pinaveersaakkit


%

70

60

50

40

30

20

10

0 2006 2010 2014

Takussutissiaq 18. Aqqanilinniit 17-inut ukiullit akornanni kigutigissartarnerup 2006-imiit 2014-imut ineriartornera

Minnerpaamik Ullormut ataasiaq Ullutullormut marloriaq tamaasaanngikkaluaq

Angajoqqaat meerarlu, meeqqap arfineq pingasunik qaammateqalernerata missaani, qanoq iliornikkut meeqqat kigutigissuutinis-saat kigutaasalu pututsaalinissaat siunerta-ralugu oqaloqatigiinnissamut siullerpaamik aggersarneqartarput. Tamatuma kingorna angajoqqaat pitsaaliuinermut atatillugu meeqqap kiguteqaleqqaarneraniit meeraa-raanerani atualernissaata tungaanut, akut-tunngitsunik misissortinnissamut aggersar-neqartarput.

2014-imi Kalaallit Nunaat tamakkerlugu arfinilinnik ukiullit 45%iisa kigutaat immut-tuutit putoqanngillat, ilaarneqaratik kigulluullu caries pissutigalugu kigumminnik an-naasaqarsimanatik. Suliniutissatut siunni-ussaq tamakkiisumik atuutsinneqalerpat, 15-inik ukiullit kigutaat putoqanngitsut kisit-sisitigut aamma paasisaqarfigisinnaalissavagut.

Kigutigissarneq peqqissutsimut uuttuutitut pingaaruteqarpoq, kigutit putoqalersinnaanerat kisiat oqariartuutiginagu nalinginnaa-sumilli peqqinnartunik ileqqoqarnermik oqaatiginnipportaaq. Meeqqat ullormut mar-loriarlutik kigutigissartartut allanik pitsaa su-nik peqqissutsimullu iluaqutaasunik ileqqo-qarajupput, soorlu akulikinnerusumik timer-sortartuugajupput akuttunerusumik mama-kujuttutortuullutik pujortartartuunatillu.

2014-imi Nuummi meeqqat kigutigissaru-matunerupput, niviarsiaqqallu nukappiaqqa nit amerlanerusut ullormut marloriarlutik kigutiminnik saliisarlutik. Atuartut aqqanilin-niit 17-inut ukiullit qanoq akulikitsigisumik kigutiminnik saliisarnerat assigiinngissute-qanngilaq. Taamaammat kigutigissarneq i nuunermi siusissukkut ileqquliunneqartar-tutut isikkoqarpoq.

50 31 19 61 24 16 63 27 10


Inuiaqatigiinni tamaginni iliuuseqarnikkut aatsaat innuttaasut peqqissusaat pitsan-ngortinneqarsinnaavoq, iliuusissallu immin-nut ataqatigiittariaqarput imminnullu tun-nga visseqatigiittariaqarlutik. Taamaammat namminersortut, pisortat namminerlu piu-massutsimik suliniaqatigiiffiit, suleqatigiillu-tik innuttaasut peqqissuunissaannut nale-qartitaminnillu inuuneqarnissaannut qulak-keerinissamut akisussaaffeqarput.

Aaqqissuussaaneq Inuuneritta IImi iliuusissanut akisussaaffik pingaarneq Kalaallit Nunaanni Namminer-sorlutik Oqartussani Peqqissutsimut Naalak kersuisoqarfimmiippoq. Inuuneritta IImi iliuusissatut siunniussanut tunngatillugu, pitsaaliuineq peqqissuunissarlu anguniarlu-gu suliniuteqarneq, Naalakkersuisoqarfinnik allanik, peqqinnissaqarfimmik, kommuninik namminersortunillu suleqateqarluni inger-lanneqarpoq.

Takussutissiaq 19. Inuuneritta II-mi angunia-gassatut siunniussanik atuutilersitsinissami pisortaqarfiit akisussaasut pingaarutillit suleqatigisallu.

Innuttaasut peqqissusaat

Namminersorlutik Oqartussat

Naalakkersuisoqarfiit- PAARISA Peqqinnissaqarfik

Kommunit- Pitsaaliuinermi siunnersortit

- Ilaqutariinnik sullissiviit

NPA

QPA

Namminersortut- Suliffeqarfiit- Nammineq

piumassutsiminnik suliniaqatigiit

V. Inuuneritta II pitsaaliuinerlu


Namminersorlutik Oqartussat

• Aaqqissuussamik pitsaaliuineq

• Peqqinnissaq pillugu paasititsiniaanerit

• Isumaqatigiissutit

Kommunit

• Aaqqissuussamik pitsaaliuineq

• Innuttaasunut tunnga-tillugu pitsaaliuineq peqqissuunissarlu

Namminersortut

• Innuttaasunut tunnga-tillugu pitsaaliuineq peqqissuunissarlu

Peqqinnissaqarfik

• Napparsimasunut tunngatillugu pitsaa-liuineq peqqissuunis-sarlu

Takussutissiaq 20. Pitsaaliuinermut peqqissuunissamullu tunngatillugu pisortaqarfiit assigiinngitsut akisussaaffii.

PAARISA, Pinaveersaartitsinermi Qitiusumik Ataatsimiititaliaq (QPA), Namminersorlutik Oqartussat ataanniittoq Illoqarfinnilu najuk-kani Pitsaaliuinermut Ataatsimiititaliat (NPA), tamarmik immikkut innuttaasut peqqissuu-nissaat anguniarlugu suleqatigiinnermi pi-ngaarutilimmik inissisimapput.

Pisortaqarfiit assigiinngitsut innuttaasut peqqissuunissaannut tunngatillugu sulini u-teqarneq assigiinngitsunik iliuuseqarfigaat. Pisortaqarfiit assigiinngitsut akisussaanerat iluaqutsiullugu tamanna pivoq. Namminersorlutik OqartussatNuna tamakkerlugu aaqqissuussamik pit-saaliuineq Namminersorlutik Oqartussat akisussaaffigaat. Namminersorlutik Oqar-tussat politikkikkut pingaarnersiuilluni tulle-riiaakkanik piviusunngortitsiniarlutik sulis-suteqarnerannik, ilaatigut inatsisitigut oqaatigineqartunik, innuttaasullu inuunerannut

pingaarnertut toqqammaviunerannik ta-manna patsiseqarpoq.

Aaqqissuussamik pitsaaliuinermut asser-suutit: • Ass. tupa imigassarlu pillugit inatsisilior-

neq • Kiffartuussinissamut isumaqatigiissutit

nioqqutissanik pisariaqartitanik peqqin-nartunik qinigassaqarnissamik qulakkee-risut.

• Innuttaasut peqqissuunissaat pillugu suliniutitut Inuuneritta II-tut ittunik nuna tamakkerlugu iliuuseqarneq.

Inuuneritta II-mi pingaarutilik tassaavoq in-nuttaasut peqqissuunissaat pillugu isuma-qatigiissuteqarneq.

Ukiumi suliniuteqarfiusumi siullermi Peqqis-sutsimut Naalaakkersuisoqarfiup kommunillu akornanni innuttaasut peqqissuunissaat


pillugu Inuunerittap suleqatigiissutiginissaa isumaqatigiissusiuunneqarpoq. Isumaqati-giissutinut taakkununnga piffissaliussaq qaangiutereerpoq, kisianni aallarteqqinnis-saat siunertaralugu iliuuseqartoqareerpoq.

PeqqinnissaqarfikNapparsimasunut tunngatillugu pitsaaliui-neq peqqinnissaqarfiup akisussaaffigaa.

Pitsaaliuineq peqqissuunissarlu pillugit peq-qinnissaqarfimmi suliniuteqarneq ilaatigut Inuunerissaasunit inuunerissaaveqarfinnit, siusinaartumik iliuuseqarnermut immik-koortortamit, ernisussiortunit, meeraaqqerisunit kigutigissaasunillu isumagineqarpoq.

Inuunerissaasut ilisimasalittut inooriaatsi-mik pitsaannguiniarluni iliuuseqarnernik peqqinnissaqarfiullu neqeroorutaanik aaq-qissuussisutut nunap sinnerani peqqissaa-vinnut napparsimmavinnullu ilitsersuisussa-tut, tapersersuisuullutillu ikorfartuisuupput. Sinerissami peqqinnissaqarfiup qitiusumik immikkoortuini tamani inuunerissaaveqar-poq.

PAARISAUkiut ingerlanerini PAARISA qitiusumit pisor-taqarfiillu akimorlugit peqqissuunissaq angu-niarlugu suliniuteqarnermi qaammar saa-nermut, siunnersuinermut ataqatigiissaarinermullu tunngatillugu pitsaaliuineq peqqin-nissarlu anguniarlugu suliniuteqarnermi isumaginnittuuvoq.

Inuuneritta II-mut ikaarsaarnermi Naalakker-suisut kissaataat naapertorlugu PAARISA-p aaqqissuussaanera allanngortinneqarpoq.

Inuuneritta II-p ataani pitsaaliuinermut suli-at iliuusissat ineriartortinnissaanut pitsan-ngortinnissaanut siunertaavoq.

Taamaattumik ullumikkut PAARISA immik-koortutut Peqqissutsimut Naalakkersuiso-qarfimmi inissisimavoq, periusisssanik ineri-artortitsilluni, Inuuneritta IImi iliuuserisas-sat pillugit paasissutissanik suliaqarneq ilanngullugu, innutaasunut ingerlatitseqqi isartuupput.

PAARISA aamma nuna tamakkerlugu peq-qinnissaq pillugu paasititsiniutissanik sulia-qartuuvoq kommuninilu pitsaaliuinermut si-unnersortinik suleqateqarluni.

Qitiusumik pitsaaliuinermut ataatsimiititaliaq Qitiusumik pitsaaliuinermi ataatsimiititalia-mik, nuna tamakkerlugu iliuusissatut siun-niussat najukkanilu iliuuserisat akornanni oqaloqatigiillunilu atassuteqarnissamik qu-lakkeerisussamik pilersitsinikkut, Inuunerit-ta II nukittorsarneqarpoq.

Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfiup pi-sortaa ataatsimiititaliami siulittaasuuvoq Naalakkersuisoqarfiillu allat pisortaat kiisa-lu KANUKOKAmit, Nunatsinni Nakorsaa neqarfimmit, politiiniillu aallartitat ilaasortaap-put.

KommunitInnutaasut ataasiakkaat ilaqutariillu inuu-nerminni qanimut toqqammavii kommunit akisussaaffigaat. Taamaalillutik kommunini aaqqissuussamik, innuttaasunullu tunnga-tillugu pitsaaliuineq, kommunit akisussaaffi-


Takussutissiaq 21. Inuuneritta II-mut - 2013-2019 pilersaarutit.

gaat. Immikkoortuni ataasiakkaani kommu-nit akisussaaffii inatsisitigut, maleruagassa-tigut isumaqatigiissutitigullu nassuiarneqar-put.

Illoqarfinni tamani kommunit pitsaaliuiner-mut siunnersorteqarput. PAARISA pitsaaliui-nermut siunnersortit suleqatigaat, taakkuuppullu najukkani suliniutinik, ass. peqqinnis-saq pillugu sap. Akunneqartitsinerni, soorlu sap.ak. 18-imut nunalu tamakkerlugu paas-ititsiniaanernut atatillugu ingerlatsisuusut.

Kommunini aaqqissuussamik pitsaaliuiner-nut assersuutit tassaapput:• Illoqarfinnik pilersaarusiornermi ass.

cykilerfissaqarnissaanik innuttaasullu al-latigut timip aalatinnissaanut periarfissin-neqarnissaannik qulakkeerineq.

• Kommunit ulluunerani paaqqinnittarfiini, atuarfinni suliffinnilu peqqinnissakkut politikkeqarneq.

Innuttaasunut tunngatillugu pitsaaliuineq tassaasinnaavoq:• Meeqqat atuarfianni, sunngiffimmi timer-

sornermullu tunngatillugu neqeroorutit • Innuttaasunik ataatsimiititsinerit paasis-

sutissiinerillu• Siusinaartumik paasiniaaneq• Pujortartarunnaarnissamut ikiorserne-

qarnissamik atornerluisunillu katsorsaa-nissamik neqerooruteqarneq

Najukkani pitsaaliuinermut ataatsimiititaliatIlloqarfinni tamani pitsaaliuinermut ataatsimiititaliaqarpoq, taakkuuppullu najukkami pitsaaliuinermut peqqissuunissarlu anguni-arlugu suliniuteqarnermut atatillugu sulias-sanik tulleriiaaralutillu ataqatigiissaarisut. Najukkani pitsaaliuinermut ataatsimiititali a-qarnerup siunertaraa, najukkani pitsaaliuinermi sunniuteqarnissamik akisussaaqa-taa nissamillu qulakkeerinissaq. Najukkani pitsaaliuinermut ataatsimiititaliani atuarfim-

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

HBSC- innuttaasunillu Qiteqqunnerani HBSC- innuttaasunillu Naggataarutaasumik

misissuineq naliliineq misissuineq naliliineq

Imigassamik hash Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Ingerlatsineq, naliliineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq imillu atornerluineq naleqqussaanerlu

Pujortartarneq Piareersarneq Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Naliliineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq isumaqatigiissutillu naleqqussaanerlu

Timersorneq Piareersarneq Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Naliliineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq isumaqatigiissutillu naleqqussaanerlu

Nerisaqarneq Piareersarneq Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Naliliineq Ingerlatsineq isumaqatigiissutillu naleqqussaanerlu

SA

MM

ISA

T

Atortuulersinneqarneraatorlugu sungiunneqarnissaa


mit, peqqinnissaqarfimmit, kigutigissaasu-nit, inunnik isumaginnittoqarfimmit, politiinit, pinerlussimasunik isumaginnittoqarfim-mit aallartitat najukkamilu pitsaaliuinermi siunnersorti ilaasortaapput. Sumiiffiilli ilaan-ni allaasuteqarsinnaapput.

NamminersortutNamminersortut ilaatigut tassaapput suliffeqarfiit namminersortut namminerlu piu-massutsimik suliniaqatigiiffiit. Namminersortut pingaartumik sullitaminnut akisussaaffi-gaat pitsaaliuineq innuttaasunut attuumas-suteqarpat. Peqqissutsimut Naalakkersuiso-qarfik ilaatigut Kalaallit Nunaanni Timerso-qatigiit Kattuffiat, CSR Greenland aamma Grønlands Erhverv suleqatigiinnissamut isumaqatigiissusioqatiginikuuai.

Namminersortuni innuttaasunut tunngatillu-gu pitsaaliuineq tassaasinnaavoq:• Peqqinnartunik nerisaqartitsineq• Timigissartitsineq • Sulisunik pujortarunnarniartunik ikiorsii-

nissamik neqerooruteqarneq

Inuuneritta IImi suliniutit Inuuneritta II-mi suliniutit takussutissiami 21-mi takuneqarsinnaapput. Suliniutissatut sammisani sisamani iliuusissat ukiuni pine-qartuni sammisassanik siunnerfeqarput.

Pitsaaliuinermi iliuusissatPeqqissutsimut Naalakkersuisoqarfimmit peqqinnissaqarfimmiillu aallartitat nuna tamakkerlugu pitsaaliuinermut atatillugu ili-uuserisat ilaat tulliuttumi atuarsinnaavatit. Naalakkersuisoqarfinnit allanit, kommuninit namminersortunillu iliuuserisat matumani ilanngunneqanngillat.

Iliuuseqarneq = ukioq tunngaviliisumik sammisamik iliuuseqarfik. Iliuutsit ingerlateqqinneri =iliuutsit nanginneri. Naliliineq naleqqussaanerlu = Iliuutsit nalilerneri pisariaqartitsinerlu naapertorlugu naleqqussaaneq

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

HBSC- innuttaasunillu Qiteqqunnerani HBSC- innuttaasunillu Naggataarutaasumik

misissuineq naliliineq misissuineq naliliineq

Imigassamik hash Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Ingerlatsineq, naliliineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq imillu atornerluineq naleqqussaanerlu

Pujortartarneq Piareersarneq Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Naliliineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq isumaqatigiissutillu naleqqussaanerlu

Timersorneq Piareersarneq Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Naliliineq Ingerlatsineq Ingerlatsineq isumaqatigiissutillu naleqqussaanerlu

Nerisaqarneq Piareersarneq Iliuuseqarneq Ingerlatsineq Naliliineq Ingerlatsineq isumaqatigiissutillu naleqqussaanerlu


Imigassaq hashilu pillugit pitsaaliuinermi iliuusissat”Ilaqutariinnut naartusunut siusinaartumik iliuuseqarneq” peqqinnissaqarfiup ataani inissisimavoq. Ilaqutariit sanngiiffillit naartulernermiit meeqqap marlunnik ukioqalernis-saanut angajoqqaatut tapersersornissaat suliniuteqarnermi siunertaavoq. Suliniut pi-sortaqarfiit akimorlugit kommunit peqqinnissaqarfiullu akornanni suleqatigiinnermik tunngaveqarpoq. Misilittakkat takutippaat ilaqutariit siusinaartumik iliuuseqarnermut innersuussat amerlanersaat imigassamik hashimillu atornerluinermik aningaasanoor-nermillu ajornartorsiuteqartut. Atornerlui-nermut akeqanngitsumik katsorsartinnissaq ilaqutariinnut neqeroorutaavoq.

Ukiuni makkunani Peqqissutsimut Naalak-kersuisoqarfiup aaqqissuussamik iliuuse-qarnikkut atornerluisunut katsorsartinnissa-mut neqeroorut nutaaq imigassarlu pillugu inatsimmik nutarterinissaq suliniutigaa. Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfik imi-gassamut tunngatillugu 2013-imiit 2019-imut atuuttussamik pilersaarusioreerpoq. Hashimut tunngatillugu pilersaarusiaq su li-arineqarpoq.

Atuarfiit inuusuttullu ilinniarfii qanoq ilillutik angajoqqaanik atuartunillu/ilinniartunillu suleqateqarlutik, imigassaq, tupa ikiaroor-nartullu pillugit politikkiliorsinnaanermut Naalakkersuisoqarfik paasissutissiissutinik suliaqareerpoq.

Imigassaq, hashi naamaarnerlu pillugit paasissutissiissutit nalinginnaasut PAARISA-p suliarai, paasititsiniaanermillu Max4Tassa

mik qulequtsikkamik, quianartunngorlugu aalakoorniutigalugu imigassartorniarani an-nerpaamik imertarfiit sisamat imerneqarsin-naasutut killiliunneqarnerisa pingaaruteqar-neranik sammisaqartumik, suliaqartuulluni. Paasititsiniaanermi ilaatigut Imigassaq Ikia-roornartorlu pillugit Siunnersuisoqatigiit inassuteqaataat tunngaviupput.

Ukiut tamaasa PAARISA kommunillu sap.ak.18-imi imigassamut tunngatillugu ileq-qut, imigassartoriaatsit imertarfiillu qassit imerneqarsinnaanerat pillugit sammisaqar-tarput, ukiullu tamaasa nuna tamakkerlugu najukkani nutaamik sammisaqarluni aaq-qissuussisoqartarpoq. Najukkani aaqqis-suussinissanut PAARISAmit tapiiffigineqarnissamut qinnuteqartoqarsinnaavoq.

PAARISA-p paasititsiniutaa nutaaq ”Inuusut-tuuneq pakkutsigu”, inersimasut akisussaanerannik tapersersuisinnaanerannillu kiisa-lu meeqqat inuusuttullu pujortaratik, imi-gassartoratik allanillu aanngajaarniutinik atuinatik peqqinnartumik inuuneqarnis-saannut qitiutitsivoq.

IMIGASSAQ HASHILUMeeqqat inuusuttullu atornerluisunngun nginnissaat, inersima sunik aalakoortunik ikiaroortunilluunniit isigisaqar tinna veer saar nissaat, hashimik imigassamillu atuinerup sapinngi saq tamaat minner paaf fisaaniitin nissaa anguniarlugu pitsaa liui nissaq, Inuu neritta IImi anguniagassatut siunniunne qar put.

Ukiut iliuuseqarfiusussat: 2013-2019

2013-imiit 2019-imut iliuusissat makkununnga sammitinneqarput

Naartusut imigassartoratillu hashimik atuinnginnissaat

Meeqqat inuusuttullu imigassamik hashimillu atuisunngun nginnissaat naamaartalinnginnissaallu anguniarlugu pitsaaliuineq

Meeqqat inersimasunik aalakoortunik ikiaroortunilluunniit isigisaqartinnginnissaat

Aaqqissuussamik pitsaaliuineq: • Imigassaq pillugu inatsimmik nutar-

terineq• Katsorsartinnissamut neqeroorut

nutaaq • Imigassaq hashilu pillugit iliuusissa-

tut pilersaarutit

Inummut tunngatillugu pitsaaliuineq:• Ilaqutariinnut naartusunut siusinaar-

tumik iliuuseqarneq• Atornerluisunik katsorsaaneq• Imigassamut hashimullu tunngatillu-

gu Peqqik.gl –imi imminut misiligit

Nalinginnaasumik pitsaaliuineq:• Imigassaq, tupa ikiaroornartullu pillu-

git politikkiliornissamut atuarfinnik angajoqqaanillu ilitsersuineq.

• Hashi, naamaartarneq imigassarlu pillugit paasissutissat

• Paasititsiniaaneq: Max4Tassa• Paasititsiniaaneq: Periarfissaqarputit• Paasititsiniaaneq: Inuusuttuuneq

pakkutsigu• Sap.ak. 18• Peqqik.gl-imi paasissutissat• Inuuneritta Pulje



Pujortartarnermut tunngatillugu pitsaaliuineqKillilersuinermut inatsisiliornermullu tun-ngatillugu anguniagassatut siunniussat tunngavigalugit iliuuserisat oqariartuuteqar-lutillu toqqaannartumik pujortartarneq an-nikillisissinnaavaat. Kalaallit Nunaanni pu-jortartarneq pillugu sukannersumik inatsi-seqarpoq nunarsuarmilu qaffasinnerpaat ilaannik tupamut akitsuuteqarluni.

2005imiilli meeqqat atuarfiini, meeqqanut inuusuttunullu ulloq unnuarlu paaqqinnit-tarfinni taakkulu eqqaanni pujortartarneq inerteqqutaalerpoq. Inatsimmi tamatumani meeqqanut inuusuttunullu 18-it inorlugit ukiulinnut tupanik nioqquteqarneq inerteq-qutaalerpoq tupallu eqqussat mianersoq-qussutinik allagartaqalerlutik.

2010-mi pujortarnermik inerteqquteqarneq pillugu Inatsisartut inatsisaat nr. 15 naaper-torlugu ilaatigut inini kikkunnit tamanit iser-figineqarsinnaasuni soorlu neriniartarfinni assigisaannilu pujortarneq inerteqqutaavoq. Tupanik allagartalersuisarneq pillugu nalu-naarut 2015-imi atuutilerpoq. 2016-imi ag-gustimiit tupat pisiassat assitalerlugit mia-nersoqqussuteqalernissaat tamatuma nas-sataraa.

Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfik sap.ak. 22 pujortarfiunngitsoq qulequtsiullugu aaqqissuussisuuvoq ukiullu tamaasa meeqqat atuarfianni atuartunut akullernut sammititaq ”Atuaqatigiit pujortanngitsut” qulequtsiullugu unammisitsisarluni.

PAARISA pujortartarunnaarnianut ilitsersui-sunik ilinniartitsinermut akeqanngitsumillu sms-erluni pujortartarunnaarnissamut ta-persersorneqarnissamik pilersitsisuuvoq. Peqqinnissaqarfik aamma pujortartarun-naarniartunut neqerooruteqarpoq.

Inuunerissaasut, inuunerissarfinnik puaat sulisinnaassusaannik misissortiffiusinnaasunik inooriaaserlu pillugu oqaloqatigiiffiusinnaasunik, ingerlatsisuupput.

Inuuneritta PuljePeqqissutsimut Naalakkersuisumit, Inuuneritta Pulje, ukiumut ataasiarlu-ni najukkani peqqissuunissaq angu-niarlugu suliniutinut tapiissutitut ag-guaanneqartarpoq. Inuuneritta pulje, ukiut tamaasa sammisanut immikkut ittumik Inuuneritta II-mi ukiuni taak-kunani iliuuseqarfissat malittaralugit, atorneqartarput. 2015-imi 404.000 koruunit najukkani peqqinnissaq pil-lugu suliniutaasunut 42-nut agguaan-neqarput.

Naartusut pujortannginnissaat

Meeqqat inuusuttullu pujortartaleqqunagit pitsaaliuineq

Pujortartarneq ulluinnarni inuunerup ilassariinnagaasut meeqqanit misigineqaqqunagu, innuttaasut pujortartartut ikilisinneqarnissaat.

Aaqqissuussamik pitsaaliuineq: • Pujortartarneq pillugu inatsit• Tupat puuisa mianersoqqussutinik

assitalerneqarnissaat• Pujortartarneq pitsaaliniarlugu iliuu-

sissatut pilersaarut (suliarineqarpoq)

Inummut tunngatillugu pitsaaliuineq:• Pujortartarunnaarniarnermi ikior-

serneqarnissamut neqeroorutit assigiinngitsut

• Inuunerissarfik

Nalinginnaasumik pitsaaliuineq:• Imigassaq, tupa ikiaroornartullu pillu-

git politikkiliornissamut atuarfinnik angajoqqaanillu ilitsersuineq.

• Pujortartarneq pillugu paasissutissat• Paasititsiniaaneq: Periarfissaqarputit• Paasititsiniaaneq: Inuusuttuuneq pa-

kkutsigu• Paasissutissat: www.peqqik.gl • Unammisitsineq: Atuaqatigiit pujor-

tanngitsut • Sap.ak.22 pujortarfiunngitsoq• Inuunerittamut aningaasaliissutit

PUJORTARTARNEQInuuneritta II-mi anguniagassatut siunniunneqarput meeqqat inuusut-tullu pujortartalinnginnissaat, tupamillu pujormiutitaa ne rup killilernis-saa, pujortartartut pujortartakkallu sapinngisaq tamaat ikilisinnissaat anguniarlugu pitsaaliuineq.

Ukioq iliuuseqarfissaq: 2014

2013-miit 2019-imut iliuuserisassat makkununnga sammitinneqarput:



Timip aalatinnissaanut tunngatillugu pitsaaliuineq Timip aalatinnissaa pillugu 2015-imiit 2019-imut atuuttussamik Peqqissutsimut Naalakkersuisoqarfik pilersaarusiorpoq.

Iliuusissanik pilersaarusiornermut atatillugu Naalakkersuisoqarfik timip aalatinnissaanut tunngatillugu isumassarsiorfissamik saqqum miussivoq. Isumassarsiorfissaq atuarfimmi, suliffimmi inuiaqatigiinnilu timimik atuinerup eqqartorneqarnissaanut siunner-suutinik tigussaasunik imaqarpoq.

Paasititsiniaaneq ”Take a stand” suliffinni annerusuni issiaannarnerup annikillisinnis-saa tunaartarineqarpoq. Suliffiup nalaani i ssiaannarnerup, ilaatigut pisulluni nikorfallu niluunniit ataatsimiittarnikkut annikillisin-

ne qarsinnaanera pillugu, ilisimatusaammi misissuinermi tunngaveqarpoq. Peqqissutsi-mut Naalakkersuisoqarfiup, CSR Greenlandip kiisalu Center for Interventionsforskning, Statens Institut for Folkesundhed, Syddansk Universitetip suleqatigiinnerisigut iliuuse-qartoqarpoq.

Timip aalatinnissaanut peqqinnissaqarfiup inuunerissaasuinit inuunerissaavinnillu sammineqarpoq allornernillu kisitsissut timip aalatinnissaanut kajumissaatitut uut-tuutitullu atorneqartarluni. Inuunerissaasut inuunerissarfinnik, ilaatigut angissuseq oqi-maassuseq aallu taqqanut naqitsinera tunngavigalugit inooriaaseq pillugu oqaloqa-tigiiffiusinnaasuni, ingerlatsisuupput.

Meeqqat atuartut inuusuttullu 18-it inorlugit ukiullit skemamut ilanngussamik ullut tamaasa nal.ak. ataaseq timip aalatinnissaannik qulakkeerineq

Suliffeqarfinni annerusuni issiaannarnerulluni suliffiusuni sulisut su-linermik nalaani timiminnik aalatitsinissaannut qulakkeerinissaq.

Timip aalatinnissaanut inassuteqaataasunik eqquutitsinissamut innuttaasut tamarmik periarfissaannik pitsanngorsaaneq

Aaqqissuussamik pitsaaliuineq: • Timip aalatinnissaannut iliuusissatut

pilersaarut

Inummut tunngatillugu pitsaaliuineq:• Peqinnissaqarfimmit ass. ernisussior-

tumit, meeraaqqerisumit, Inuuneris-sarfimmiluunniit siunnersorneqarneq

• Peqqinnissaqarfimmit allornernut kisitsissutinik tunniussineq

• Inuunerissarfik allornerillu kisillugit Inuunerissaasut unammisitsinerat.

Na

qanoq ippugut? · takussutissiami 5-imi takuneqarsinnaasu-tut ilinniarsimasut akornanni...

Documents