qajsihaq qu sa’ q’eqchi’ aatin sa’ ka’paay ru aatinob’aal
TRANSCRIPT
QAJSIHAQ QU SA’ Q’EQCHI’
AATIN SA’ KA’PAAY RU AATINOB’AAL
QAJSIHAQ QU SA’ Q’EQCHI’
AATIN SA’ KA’PAAY RU AATINOB’AAL
Editor: Deutsche Gesellschaft fürInternationale Zusammenarbeit (GIZ)
Responsable: Luis Enrique López-Hurtado Q. Educación para la Vida y el Trabajo (EDUVIDA) 4ta. Calle 6-55, Zona 9 Ciudad de Guatemala, Guatemala Teléfono (502) 23 12 21 00
Autores:Estudiantes del Instituto Nacional de Educación Básica y Diversificada de Barrio Las Casas, municipio de Cobán y Centro Educativo Talita Kumi, municipio de San Pedro Carchá, Alta Verapaz.
Editora: Licda. Edviges Marta Chocooj Jolomná
Diagramación e ilustraciones: VEAMOS
ISBN: 978-9929-729-14-8
Impresión:
XPAAYILEB’ LI NA’LEB’ CHI XTZ’IIB’ANB’IL
No. XPAAYILEB’ LI NA’LEB’ CHI XTZ’IIB’ANB’IL TIPOS DE TEXTOS
1. Uutz’u’ujinb’il aatin Poema
2. Seeraq’ Relato
3. Tz’iib’anb’il esil Periódico
4. Esil hu Carta
5. Seeraq’chi rix kok’ xul Fábula
6. Se’leb’aal seeraq’ Chiste
7. K’ulum seraq’ Anécdota
8. Resil yu’amej Historia
9. B’ich Canto
10. T’ilb’aru’uj aq’ Trabalenguas
11. Kok’ seeraq’ Cuento
13. Loq’il aatin Acróstico
14. Q’ehink Adivinanzas
15. Mayeril seeraq’ Leyenda
1
XK’AB’A’EB’ LI K’ANJEL
No. EB’ LI K’ANJEL OFICIOS
1. Aj kemonel Tejedora
2. Aj ke’nel Molendero/a
3. Aj na’onel awk Agrónomo
4. Aj awinel Agricultor
5. Aj tz’iib’ Escritor/a
6. Aj k’utunel Maestro/a
7. Aj b’ojonel Sastre
8. Aj ilonel Curandero/a
9. Aj yakonel Comerciante
10. Aj na’onel Científico
2
XK’AB’A’EB’ LI K’A’AQ RU NATAWMANK SA’ LI TZOLEB’AAL
No. K’A’B’A’EJ SUSTANTIVOS1. Ch’ina al Niño
2. Ch’ina ixqa’al Niña
3. Aj k’utunel Maestro/a
4. Aj jolominel tzoleb’aal Director/a
5. Jolomib’aal Dirección
6. Saqenib’aal Ventana
7. Sukhu Bolsón
8. Okeb’aal Puerta
9. Q’uq’il t’ikr Bandera
10. Roqechal q’uqil t’ikr Asta
11. Na’b’ej yuwa’b’ej Padres de familia
12. Aj yalol ix Evaluador
13. Tz’iib’leb’aal che’ Pizarrón
14. Tem Silla
15. Tasalhu Libro
16. Tz’iib’leb’ che’ Lápiz
17. Tz’iib’leb’ Lapicero
18. B’onleb’ Crayón
19. Jotzleb’ Sacapunta
20. Letzleb’ Pegamento, goma
3
No. K’A’B’A’EJ SUSTANTIVOS21. Chapleb’ hu Clip
22. Chetleb’ hu Fastener
23. K’ixleb’ hu Quita grapas
24. K’ob’leb’ hu Sacabocado o perforador
25. Qatzleb’ hu Engrapadora
26. Jich’leb’ Regla
27. Sachleb’ Borrador
28. Chuntz’iib’leb’ Yeso
29. Champa Matate
30. Jelool Morral
31. Hu Papel
32. Tz’eqleb’aal Inodoro
33. Chiqleb’aal Cocina
34. Mesleb’ Escoba
35. Xna’aj mul Basurero
36. Sek’ Taza
37. Uk’al Olla
38. Ke’leb’ Moledor
39. Aj ke’nel Molendero/a
40. Meex Mesa
41. Ululch’iich’ Computadora
42. Xna’aj hu Librera
4
LI NAB’AANUMANK SA’ LI TZOLEB’AAL
No. B’AANUHEMQ SA’ LI TZOLEB’AAL LO QUE SE REALIZA EN LA ESCUELA
1. Tz’iib’ak Escribir
2. B’onok Pintar
3. Setok Recortar
4. K’utuk Enseñar
5. B’atz’unk Jugar
6. Aanilak Correr
7. Ilok ru hu/yaab’asink Leer
8. Sachok Borrar
9. Letzok Pegar
10. Kolb’ach’oolib’k Refaccionar
11. Wa’ak Comer
12. Se’ek Reír
13. Jayalink Señalar
14. Jotzok Hacer punta
15. Tijok Educar
16. Oxloq’ink Valorar/respetar
17. B’ichank Cantar
18. Chunlaak Sentarse
19. Ab’ink Escuchar
20. Yehok Decir
5
No. B’AANUHEMQ SA’ LI TZOLEB’AAL LO QUE SE REALIZA EN LA ESCUELA21 Mesunk Barrer
22 Saab’esink Asear
23 Ch’utamib’k Reunirse
24 Chutam Reunión
25 Seeraq’ik Platicar
26 Juch’uk Rayar
27 Yalok ix Evaluar
6
KIIB’ OXIB’ LI AATIN NAROKSI LAJ K’UTUNEL
No. RAQAL AATIN NAROKSI CHI US LAJ K’UTUNELEXPRESIONES BÁSICAS DEL MAESTRO EN
EL AULA.
1. K’aru yookat • ¿Qué está haciendo?
2. Ma ak xab’aanu laak’anjel • ¿Ya hizo su tarea?
3. Set chi us li eetalil • Recorte bien el dibujo
4. Te li okeb’aal • Abra la puerta
5. Tz’ap li okeb’aal • Cierre la puerta
6. Kim arin • Venga acá
7. Ayu le’ • Vaya para allá
8. Qab’aanuhaq chi qajunilo • Hagámoslo entre todos
9. K’aru a’in • ¿Qué es esto?
10. Chan ru • ¿Cómo es?
11. Wulaj chik • Hasta mañana
12. Ma xexsaqewk kok’al • Muy buenos días
13. Ma sa leech’ool • ¿Cómo están?
14. Ma xe’b’aanu chaq leek’anjel • Hicieron sus tareas
15. Ma saheb’ xch’ool leena’ leeyuwa’ • ¿Cómo están sus padres?
16. Okanqex • Pasen adelanteAj k’utunel: Gerardo Caal Ixim
7
KOK’ AATIN CHI RIX TZOLOK
No. KOK’ AATIN SA’ LI TZOLEB’AAL TÉRMINOS DEL CONTEXTO ESCOLAR
1. Li najayalimank Evidencia de logro
2. Reetalil yalok ix Calificación
3. Elk chi us Aprobar
4. Tz’eqok tzolom Reprobar
5. Tzolomil Área de aprendizaje
6. Tawom Competencia
7. K’ila k’anjel Actividades
8. Ajom Objetivo
9. Seeb’alil Habilidades
10. Nawom Conocimiento
11. Xtawb’al Logro
12. Xtusb’al ru tz’iib’ Redacción
13. Reetalil yaab’ Grafía
14. Yaab’ Sonido
15. Xk’uub’lal aatinob’aal Gramática
16. Xyaab’aal Fonética
17. Xtusam yaab’ Fonología
18. Xmuram aatin Morfología
19. Xtusam aatin Sintaxis
20. Xyaalal aatin Semántica Aj K’utunel: Gerardo Caal Ixim
8
XNA’ TZ’IIB’
TZ’IIB’ AATIN KOK’ RAQAL AATIN RAQAL AATINA Amoch
AnxAb’
Rax rix li amoch. Saq rix li anx.Q’an li ab’.
Naweqwot sa’ li ha’ li amoch.Naxb’an li yajel li anx.Sa’ wark chi sa’ li ab’.
E EmelEsilElq’ak
Kaq rix li emel.Saqen ru li esilal.Xe’relq’a li is.
Naab’al li ha’ naxk’am li emel.Chi kutan nak’ulmank leeresil.Xweq li ochoch laj elq’.
I IxqIximIk
Saq na’ilok li ixq.Q’eq ru li ixim.Saasa li ik.
Nim xtib’el li ixq.Xq’eqo’ ru li ixim.Sa xketb’al li ik’ sa’ li kenq’.
OOxOOkox
Rax li ox.Rax li o.Saq li okox.
Sa’ xketb’al li ox.Nahulak chi ru o li winq.Chi ru q’umet che’ na’el li okox.
U Uk’a’Uk’alUk’
Saq ru li uk’a’.Q’eq rix li uk’al.Q’eq rix li uk’.
Wan ru li uk’a’.Nim li uk’al naroksi linna’.Naxket li kik’ li uk’.
AA AaqAanilakAaqam
Saq rix li aaq.Lub’k li aanilak.Q’eq rix li aaqam.
Naxwa’ pim li aaq.Naxk’e kawilal li aanilak.Rub’el pim nawan li aaqam.
EE Eeb’EelelikEetalil
Nim li eeb’.Ewer xe’eelelik.Chaab’il li eetalil.
Li eeb’ a’an retaqleb’aal.Na’eelelik sa’ koral li kaxlan.Nim li eetalil naxb’is linyuwa’.
9
TZ’IIB’ AATIN KOK’ RAQAL AATIN RAQAL AATIN
II IiqIiqankIk
Aal li iiq.Lub’k li iiqank.Ra li ik.
Jwal aal li riiq li winq.Jwal kaw na’iiqank linyuwa’.wan ik chi sa’ lin tzekemq.
OO Oob’JoomHoon
Oob’eb’ li walal.Nimla joom.Hoon chaq laj ilonel.
Twaj oob’ koxtal inch’ima.Ch’ina’us li nimla joom.Hoon twulaq sa’ k’anjel linyuwa’.
UU UuqUulUuchil
Q’eq li uuq.Q’un li uul.Wan wuuchil.
Ch’ina’ us rilb’al li uuq.Jwal q’un ru li uul.Chaab’il wuuchil ninsik’.
10
XYAAB’ TZ’IIB’
TZ’IIB’ AATIN KOK’ RAQAL AATIN RAQAL AATIN
B’ B’anB’onB’aq
Saq ru li b’an.Q’an ru li b’on.Saq li b’aq.
Naxb’an li yajel li pim.Xloq’ chaq li b’on li ixq.Xt’il li b’aq sa’ xja’aj li tz’i’.
Ch Che’Chili’Chupil
Xt’ane’ li che’.B’ich li chili’.Ra naxk’at li chupil.
Tento naq tqaw reekaj li che’ nayok’mank.Sa rab’inkil li xyaab’ li chili’.Xk’ate’ xb’aan li chupil li k’ula’al.
Ch’ Ch’oolCh’opCh’onte’
Sa inch’ool.Ki’ li ch’op.K’a li ch’onte’.
Kaq li xch’ool li ixq.Sa xketb’al li ch’op.Namoq sa’ pim li ch’onte’.
H HalHa’Hu
Ch’ina’us li hal.Saq ru li ha’.Saq ru li hu.
Nimq ru naxk’e li hal.Ch’ina’us nab’ulb’ut li ha’.Tz’iib’anb’il ru li hu.
J JiJilek’Jitok
Rax li ji.Ra li jilek’.Yook chi jitok.
Ink’a’ nak’at li ji.Yoo chi jilek’ li ixq.Xjitok chaq li winq.
K Ka’Ka’xikkaxlan
Nim li ka’.Ch’ina’us laaka’xik.saaj li kaxlan.
Kixsi jun inka’ linna.Terto xtz’aq li ka’xik.Chaacha xb’onol li kaxlan.
K’ K’alK’imK’utuk
Rax li k’al.Cham li k’im.Chaab’il nak’utuk.
Wan xyajel li k’al.Naab’al li k’im traj li wochoch.Laj tzolonel nak’utuk sa’ li tzoleb’aal.
11
TZ’IIB’ AATIN KOK’ RAQAL AATIN RAQAL AATIN
L Lol LemLo’y
Ch’ina’us li lol.Nim li lem.wank inlo’y
Jwal sa’ li lol sa’ juyb’il.Xjore’ li lem chi ru tz’ak.Jwal ra xk’ul linlo’y, xtz’eq xtumin.
M MaxMisMeet
K’uula’al max.Mim li mis.Jorol li meet.
Nayaab’ak sa’ li k’iche’ li max.Xyo’la ral li mes.Xjore’ chi ru tz’ak li meet.
N Nimq’eNunNuq’uk
Yookeb’ sa’ nimq’e.Sa li nun.Ra li nuq’uk.
Xko’o li ixq sa’ nimq’eSa xtzakankil li nun.Xnuq’ li xwa chi yo’yo li ixq.
P Po’otPunitPoq
Ch’ina’us li Po’ot.Saq li punit.Twaj b’ayaq inpoq.
Terto xtz’aq li po’ot.Kub’enaq xtz’aq li punit.Tento tinxik xsik’b’al inpoq.
Q Qixb’Qana’Qul
Chu li qixb’.Chaab’il li qana’.Chaab’il k’aam li qul
Kaw naqixb’ak linyuwa’.Xlub’ chi puch’uk li qana’chin.Qul naroksi linyuwa’ re xb’ak’b’al li xsi’.
Q’ Q’olQ’anQ’olok
Ch’ina’us li q’ol.Q’an li tul.Yook li q’olok.
Yook chi elk xq’ol li chaj.Jwal q’an li tul xinloq’ chaq.Laj q’eqchi’ naxnimq’ehi ru li q’olok.
R RahokRalalRamok
Ink’a’ narahok.Kaw li ralal.Yook li ramok.
Nim xloq’al li rahok.Ch’ina’us li xralal li was.Xram li ixq sa’ b’e li winq.
S Saq SachokSam
Saq li uutz’u’uj.Nim xsachok.Nim xsam li ak’ach.
Saq li po’ot xloq’ li ixq.Ink’a’ us li sachok yu’am.Nakaqo’ xsam li tzo’ ak’ach.
12
TZ’IIB’ AATIN KOK’ RAQAL AATIN RAQAL AATIN
T TusukTapTib’
Tustu li si’Nim li tap.Sa’ li tib’.
Yook chi tusuk si’ laj B’ex.Laj Lu’ xtaw chaq xtap sa’ li ha’. Tib’ wakax kintiw ewer.
T’ T’ort’oT’ant’oT’urt’u
T’ort’o li b’olotz. T’ant’o li che’.T’urt’u li kach’in.
Jwal nim xt’orlal li k’um.Nim li che’ t’anto’ sa’ b’e.Nasik’sot li kach’in, t’urt’u chi ru li ke.
Tz TzuulTzolokTzelek
Nimla tzuul.Tento li tzolok.Nimla tzelek.
Jwal nim li xtzuul linyuwa’.Jwal loq’ li tzolok.Ra lintzelek xinten.
Tz’ Tz’akTz’uklTz’unun
Saq ru li tz’ak.Q’eenaq li tz’ukl.Ch’ina’us li tz’unun.
Jwal ch’ina’us li tz’ak xe’xk’e sa’ li wo-choch.xq’eenaqo’ li tz’ukl xb’aan li hab’.Naruk’ xya’al li uutz’u’uj li tz’unun.
W WaWasWalal
Sa li wa.Josq’ li was.Xnimank li walal.
Wank li wa sa’ k’il.Kaw natzolok ut nak’anjelak li was.Li walal a’an jun chaab’il ch’ina al.
X Xolb’XukXep
Sa na’ek’ank li xolb’.Kaahib’ xxuk li kab’l.Tiq li xep.
Na’apusiik xsa’ li xolb’.Xk’e li hal sa’ xxuk li kab’l.Naxwa’ li xep qawa’ Lej.
Y Yo’yoYo’laakYob’ank
Yo’yo linyuwa’.Xyo’laak ral inwakax.Yoob’ank k’anjel.
Yo’yo li tzuul a’an chank inyuwa’.Li kok’ kaxlan naq nake’yo’laak, tikto nake’b’eek.Yoob’ank kemok yo linna’.
‘ Maak’a’Lu’Xt’ane’
Maak’a’ intumin.Inyuwa’ qawa’ Lu’.Xt’ane’ li ixq.
Maak’a’ xtumin li winq.Qawa’ Lu’ yo chi k’anjelak.Xt’ane’ li ixq sa’ sulul.
Aj Tz’iib’: Maynor René Cacao Choc,13
14
KOK’ K’ANJEL TENTO XB’AANUNKIL
• Patz’ chaq reheb’ aayuwa’ malaq aana’ jalanq chik aatin rik’in li xyaab’ tz’iib’ re li aatinob’aal q’eqchi’.
• Sa’ kok’ ch’uut, teeyaab’asi li kok’ aatin ut li raqal aatin wan sa’ q’eqchi’.
• Sa’ ka’kab’il tz’iib’amaq junaq eere rik’in chi xjunil li xch’oltz’iib’ li aatinob’aal q’eqchi’.
15
