punim diplome roli i femrËs nË letËrsinË popullore · flijimit është bazë mbi të cilën...

UNIVERSITETI I GJAKOVËS“FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

PROGRAMI: GJUHË SHQIPE

PUNIM DIPLOME

ROLI I FEMRËS NË LETËRSINË POPULLORE

Profesori: Kandidatja:

Prof. Asoc. Dr. Besim MUHADRI Gita KOMANI

Gjakovë, 2019.

2

FALËNDERIM

Të arrish në fund të studimeve me sukses, do punë e përkushtim mjaft të madh. Prandaj,

do të doja të falënderoja të gjithë ata që i pata pranë, më ndihmuan, më motivuan e më përkrahen

gjatë këtij rrugëtimi, jo aq të lehtë.

Falënderoj familjen time për çdo shtytje, ndihmesë e mbështetje që më dha, pastaj

shoqërinë tim e të gjithë profesorët që punuan në avancimin e përgatitjen time për jetë dhe punë.

Në veçanti, falënderoj profesorin Besim Muhadri për mentorimin e kësaj teme, këshillat dhe

udhëzimet e tij.

3

PËRMBAJTJA

Abstrakt........................................................................................................................................4

Hyrje.............................................................................................................................................5

Legjenda e murosjes së gruas – “Rozafati”..................................................................................7

Figura e motrës në letërsinë popullore........................................................................................10

Mbajtja e besës nga gruaja..........................................................................................................13

Roli i nënës në letërsinë popullore..............................................................................................16

Përshkrimi fizik i femrës nga krijuesi popullor..........................................................................20

Përfundim ..................................................................................................................................21

Literatura ...................................................................................................................................22

4

ABSTRAKT

Në këtë hulumtim është shtjelluar roli i femrës në krijimtarinë popullore, të cilën na e sjell

krijuesi popullor përmes poezive, legjendave, këngëve apo baladave.

Njëra ndër veçantitë e krijimtarisë popullore është edhe figura e femrës në këto krijime,

ngritja e saj në formimin e shoqërisë, ndershmëria e saj, pritja për kthimin e burrit dhe mbajtja e

besës janë disa nga karakteristikat e shumta që hasim në këto krijime popullore.

Njëri ndër shkrimtarët tanë më të shquar, Sami Frashëri, na i sjell fjalët më të bukura për

gruan:"Gruaja është baza e shoqërisë njerëzore. Ajo është shtylla kryesore e moralit të

përgjithshëm. Gruaja është nënë e fëmijës, zonjë e shtëpisë dhe e krejt e njerëzisë.”

Ky hulumtim na sjell periudhat e lashta të popullit tonë duke vënë në pah virtytet e

karakteristikat e femrës shqiptare, shëmbëlltyren e saj të lartë që la në histori për t`u pasuar nga

brezat e rinj.

Rozafati na vjen me sakrificën e saj për të qëndruar në këmbë kalaja, me kujdesin e saj

për të birin edhe pas vdekjes. Motra e Gjergj Elez Alisë na vjen me kujdesin e saj për të vëllanë

që mbante në shtat nëntë plagë, duke u kujdesur për të në mungesë të nënës e cila u bë

shëmbëlltyre e ruajtjes së nderit bashkë me gruan e Ymer Agës që mban besën dhe nuk e tradhton

burrin e saj që u zu rob për nëntë vjet. Ndërsa, Ajkuna, një nënë të cilës vdekja ia merr djalin e

vogël nga prehri, na vjen me pikëllimin e dhembjen e madhe që i shkaktoi vdekja e Omerit, një

nënë fisnike e një burri kreshnik.

Fjalët kyçe: besa, flijimi, femra, letërsia popullore, nderi.

5

HYRJE

"Lloji më i lartë i artit, lloji më i talentuar, më gjenial, është arti i popullit, do të thotë, ai

qëështë vulosur, është ruajtur dhe përcjellë nëpër shekuj nga goja e popullit... populli është si një

lloj kërkuesi i floririt, kërkuesi i margaritarëve. Ai zgjedh, ruan dhe mban duke gdhendur gjatë

shumë dhjetra vjetësh gjërat më të shtrenjta, më gjeniale... populli lustron, përpunon dhe bën të

shkëlqejë në historinë e tij çdo gjë të çmuar, të jashtëzakonshme që ai e ka krijuar."Kalenini1.

Krijuesit e letërsisë popullore zakonisht kanë qenë njerëz të thjeshtë, të dalur nga gjiri i

popullit, pra, barinj, bujq, pleq e plaka, kaçakë, të varfër e të pasur. Këta kanë qenë njerëz të

pajisur me një përvojë të gjatë jetësore, njerëz të talentuar. Botëkuptimet e tyre në lidhje me jetën

e marrëdhëniet shoqërore janë pajtuar plotësisht me ato të rrethit shoqëror në të cilin ata kanë

jetuar. Andaj, në veprat e tyre, ata kanë shprehur, jo vetëm përvojën dhe ndjenjat personale, por

edhe atë të shoqërisë së tyre. Mu për këtë shkak, letërsia popullore edhe ka karakter kolektiv.

Mandej, karakteri kolektiv i këtij krijimi, ekzekutimi dhe përhapja e folklorit është njëra ndër

cilësitë karakteristike më të qenësishme të tij2.

Krijuesi popullor i ka kënduar fuqishëm natyrës, dashurisë, nënës, gruas, vashës, bagëtisë,

trimave, luftës. Të gjitha këto kanë krijuar të ashtuquajturën letërsi popullore. Secila ka rëndësinë

dhe rolin e vet në jetën e krijuesit dhe në pasurimin e gjuhës dhe letërsisë sonë.

Njëra ndër veçantitë e krijimtarisë popullore është edhe figura e femrës në këto krijime,

ngritja e saj në formimin e shoqërisë, ndershmëria e saj, pritja për kthimin e burrit dhe mbajtja e

besës janë disa nga karakteristikat e shumta që krijuesi na i përcjellë përmes këngëve,

anekdotave, baladave e legjendave.

Historia jonë kombëtare gjatë shekujve të rëndë të robërisë është e mbushur përplot

shembuj të heroizmit të femrës shqiptare. Roli dhe kontributi i saj në periudha të ndryshme

historike për lirinë e atdheut është shumë i rëndësishëm, për të cilin ka se çka të shkruhet dhe të

flitet. Prandaj, është fakt i pamohueshëm se femra shqiptare zë një vend të rëndësishëm në

historinë kombëtare të popullit tonë, duke filluar që nga periudha ilire e më tej.

Femra shqiptare gjatë gjithë historisë, me dinjitet e fisnikëri të lartë, u tregua e zonja që

gjithmonë të mbajë lart flamurin e qëndresës dhe të familjes. Nënat, motrat, bijat dhe

bashkëshortet tona, epokë pas epoke, luftë pas lufte, marshuan krenare së bashku me burrat,

1Shala, D., Letërsia popullore, “Shkolla e Lartë Pedagogjike”, Prishtinë, 1983, fq. 5.

2 Po aty, fq. 11.

6

djemtë, vëllezërit, prindërit ashtu të papërkulura nëpër shekuj e mijëvjeçarë dhe arritën, erdhën

krenare deri këtu, por të vetëdijshme se edhe më tutje, rrugën duhet vazhduar. Gjatë gjithë kësaj

periudhe të gjatë të historisë, falë femrës shqiptare, populli ynë arriti që të shpëtojë nga asimilimi,

duke ruajtur në të njëjtën kohë gjuhën, historinë, traditën, kulturën dhe përkatësinë tonë

kombëtare. Ajo, në rrethanat më të përshtatshme historike inkuadrohet në rrjedhat që i

imponoheshin nga vetë faktori kohë. “Burrat trima lindin dhe rriten vetëm nga nënat

trimëresha”,thotë një fjalë e popullit. Femra shqiptare e ka përbuzur kurdoherë frikacakun. Nëna

shqiptare e ka përbuzur dhe e ka mallkuar madje edhe birin e saj kur plogështohej përpara

vdekjes3.

Gjithsesi, jo rrallë, femrat kanë ndikuar në vetë rrjedhat e historisë a janë bërë pjesë e

rëndësishme, për të mos thënë ndër faktorët kryesorë të saj. Femra jonë shqiptare, qoftë si nënë,

motër, bijë apo bashkëshorte me krenarinë shqiptare nuk e ka duruar kurrë tradhtinë dhe pabesinë

ndaj atdheut.

Virtytet e femrës shqiptare ishin frymëzim i luftërave për liri të atdheut. Ajo tek shqiptarët

trajtohet me respektin më të lartë dhe vërtet punon në shtëpi, por zë një vend të nderuar në

shoqëri dhe jeta e saj fisnikërohet me të qenit nënë. Është e vërtetë se ajo vlerësonte dhe vlerëson

edhe sot shumë lartë të qenit nënë dhe bashkëshorte. Gjithë jeta e saj ndërtohet në këto dy shtylla

kryesore, por edhe jo rrallëherë ajo ka dëshmuar se që të dyja i sakrifikon për liri, gjë që e ngritë

atë në piedestalin e barazisë me heronjtë.

Të gjitha këto virtyte të femrës na përcillen përmes letërsisë popullore, e cila është një

tregues historik i figurës së femrës shqiptare që nga kohët më të lashta, të përcjellura përmes

këngëve folklorike, këngëve kreshnike, anekdotave, baladave, përrallave nga krijuesi popullor

individual e kolektiv.

3https://alva.al/2018/03/06/gruaja-shqiptare-ne-vitet-20-45/

7

LEGJENDA E MUROSJES SË GRUAS – “ROZAFATI”

I vogël e i madh e di legjendën e

famshme të Rozafatit,gruas që u

sakrifikua për të ngritur kalanë që edhe

sot e kësaj dite qëndron po aq

madhështore sa edhe më parë.

Në kuadrin e krijimeve të

vjetrapopullore, hyn edhe legjenda e

flijimit të njeriut të gjallë në themelet e

ndonjë objekti të rëndësishëm për

shoqërinë. Ky motiv është i lidhur

ngushtë me stadin primitiv të shoqërisë njerëzore. Atëherë njeriu nuk dinte tì shpjegonte

fenomenet e ndryshme të natyrës, prandaj për të fituar hirin e forcave të panjohura mbinatyrore,

ishte i gatshëm të bënte sakrifica të mëdha4.

Populli shqiptar, në traditën e tij të pasur popullore, krijoi një numër të madh legjendash

që këndojnë therorizimin njerëzor në themelet e Kalasë së Shkodrës, të disa urave dhe kishave.

Pra, motivi i flijimit njerëzor në traditën tonëështë shumë i përhapur dhe shumë i vjetër.

Legjenda thotë:

“Kalás ia vénë themelet tre vallzen të martuem; por shka punojshin ditën, u rrxohej

natën.

U duket nji shéjt e u thotë mù lidhë me besë e me fé mos mu diftue gjâ tu shpija, pse

kalaja ngrehej si te vorrohej n`mur mâ e para grue, qi tù binte të nesërmen bukën.

U lidhën vllazënt; por dy të parët e thyen besën e i vogli e mbajti; kështu qi e shoqja e të

voglit e pat rrëzik mù vorrue në múr e atëherë u ngreh kalaja5.”

Këtu flijimi i qenies njerëzore të gruas është një domosdoshmëri e përcaktuar, sepse miti i

flijimit është bazë mbi të cilën ndërtohet struktura e tërësishme poetike, kurse besa bëhet faktor i

drejtpërdrejtë që e përcakton viktimën, duke e shtrirë fajin tragjik mbi tri krijesat më tëpafajshme;

4Shala, D., Letërsia popullore, “Shkolla e Lartë Pedagogjike”, Prishtinë, 1983, fq. 179.5Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 295.

8

gruan e re që shquhet për virtytet e saj, burrin e saj, që si njeri të virtytshëm e karakterizon besa e

pathyeshme, i cili me shqetësim të ankthshëm e pret fatin e tij, meqë nuk di për tradhtinë e

vëllezërve, si dhe vetë foshnjën, që duhet të rritet pa nënë6.

Gruaja si objekt i flijimit, gati në të gjitha variantet e baladave shqiptare të motivit të

murimit është figurë me tipare reale të femrës së zakonshme, të urtë, punëtore e të dëgjueshme,

çfarë ishin shumica e grave në familjet patriarkale shqiptare. Atë e karakterizon fuqishëm edhe

dashuria e madhe ndaj të birit, ndjenja e amësisë. Pothujase në të gjitha variantet e baladave

shqiptare, ajo e parandien fatin e vet tragjik dhe bëhet e vetëdijshme se flijimi është akt i

domosdoshëm. Pavarësisht të gjithave, ajo dëshiron ta ruajë funksionin e saj si nënë, sepse kjo

është një nyje e fortë që e lidh me jetën dhe me fatin e foshnjës së saj7:

"…Nji amanet-o po ju lâ,

Kúr në múr-o t`më muroni,

Syn e djathtë t`mà léni jashtë,

Dor'n e djathtë t`mà léni jashtë,

Kém'n e djathtë t`mà léni jashtë,

Giiné e djathtë t`mà léni jashtë,

Se e kam lánë djalin të vogël.

E kúr t`nisën djali gjâmën,

Me nja`n sy tà shikjoj,

Me nja`n dorë tà lëmoj,

Me nja`n kâmbë tà lurtoj,

Me nja`n gji tà nërgoj...8”

Mirëpo, aq fisnike është gruaja, sa edhe në çastet e vdekjes së saj ia ngrit autoritetin burrit

të saj, duke e çmuar sidomos besnikërinë e tij:

"Pa martue mos me lanë

K`si besniku n`dynja s`gjan9."

Ajo që mësojmë nga kjo baladëështë se, nëse do të duhet të ndërtosh një shoqëri, shtet, gjë

që personifikon "kalanë", duhen disa nga tiparet më kryesore dhe të shenjta të shqiptarit. Pa këto,

ekzistenca jonë nuk do të mundësohej.

6 Fetiu, S., Balada popullore shqiptare, “KOHA”, Prishtinë, 2000, fq. 89.7Po aty, fq. 90.8Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 289.9Balada dhe legjenda, “IAP”, Prishtinë, 1974, fq. 16.

9

Janë tri gjëra madhështore që na mëson balada e Rozafatit:

1) Sakrifica - jepet me murosjen e njeriut më të afërt. Të gruas dhe nënës së djalit.

2) Gruaja - gruaja do të personifikohet si themeli i shoqërisë. Futja e një nëne lehonë në

themel, qëështë baza e çdo ndërtese dhe mënyra e murosjes gjysmë brenda e gjysmë jashtë për

vazhdimësinë e jetës, tregon dhe një herë rëndësinë e gruas në shoqërinë tonë.

3) Burrnia (besa) - Këtu jepet dhe tipari burrëror i racës sonë, besa. Mbajtja e besës prej

vëllait të vogël, bën të mundur qëndresën e kësaj kalaje (shoqërie). Pa njërin nga këto tipare:

sakrificë, vazhdimësi dhe besë e burrni, nuk do ketë mbijetesë për shoqëri apo kala të fortë.

10

FIGURA E MOTRËS NË LETËRSINË POPULLORE

Në letërsinë tonë popullore kemi mjaft

krijime që i kushtohen motrës. Motra në

krijimet popullore paraqitet më të gjitha

tiparet, virtytet e bukurinë e një vajze

shqiptare e ndershme e trimëreshë.

Njëra ndër krijimet me të bukura është

kënga për Gjergj Elez Alinë, trimin e madh

shqiptar që kishte një motër të vetme. Nga

luftimet e shumta, ai kishte nëntë plagë në

trup. Motra edhe pse kishte arritur moshën e pjekurisë dhe ishte kohë për t`u martuar, ajo refuzoi

dhe ia kushtoi jetën e saj kujdesit ndaj vëllait. Nëntë vjet lëngon trimi nga plagët e marra, nëntë

vjet kujdes e dashuri nga motra për t`ia shëruar plagët e rënda në trup.

“Trim mbi trima ai Gjergj Elez Alia!

Qe nândë vjet nândë varra n'shtat m'i ka:

veç ni motër, nat e ditë te kryet;

ia lanë varrat me uj t'gurrës nândvjeçe;

ia lânë varrat me ata lot e syve;

ia ter gjakun me ata flokët e ballit;

shtatin vëllaut ia shtërngon m'rubat t'nânës;

n 'petka të babës trupin ia hijeshon;

armët e brezit ia rendon mbi krye10.”

Por, pas nëntë vjetëve bajlozi i zi, i cili bënte shkatërrim në tokat shqiptare i kërkon

Gjergjit motrën. Kur arrin lajmi në kullën e trimit, vasha e bukur dhe e njomë vajton fatin e saj

duke ia dëshiruar vdekjen vetës e të mos bie në dorën e bajlozit, sepse për të me e bukur është

vdekja, se jeta pa nder:

“I a kâ nisë e motra e po bërtet;

Krejt me lot Gjergjin p'e loton:

"Po qysh mordja, o vllá, me na harrue?!

10 Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 69.10






























10 Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 69.10






























10 Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 69.

11

Nânë e tâtë kah kalben për nan bli!

Trupi i vllaut vorrue qe nänd' vjet në shpí!

Trupi motrës n'dorë t'balozit t'zí!

Qysh s'u shemka kulla me na xânë!

Qysh s'u kthyeka shpija n'nji murânë,

Me t'pshtue erzin, mori e zeza nânë!11"

Ndërkaq, palgët e thella nuk e ndalojnë këtë trim legjendar të mbrojë nderin e familjes,

motrën e tij të dashur e të bukur. Prandaj revolta e tij ndaj bajlozit shprehet kështu:

“M`ke lypë motrën para se mejdanin ,

M`ke lypë berret para se çobanin

E jam derdhë në kët log për me t`kallxue

Se ne t`paret nji kanun na kanë lanë

Armët me dhanë përpara e mandej gjanë

Kurr balozit motrën mos me ja dhanë

Për pa u pre në atë fushën e mejdanit12.”

Këtu qëndron forca reale e Gjergjit, pasi ai mbron nderin e motrës dhe të tërë idealin e

shoqërisë së kohës, mbron pastërtinë morale.

Vdekja e Gjergj Elez Alisë në krahëror të së motrës pas fitores së mrekullueshme mbi

tiranin e tiranëve dhe vdekja e së motrës aty për aty, është pika kulminante e kësaj drame

njerëzore. Thuajse trimi u bëri ballëplagëve të rënda për nëntë vjet me radhë, vetëm e vetëm që të

bëjë këtë heroizëm, t`i dalë zot vendit e motrës.

Kështu, motra e paemër e Gjergj Elez Alisë, heroina, gjithashtu, e rrallë, e cila me

kujdesin e pashoq ndaj të vëllait të sëmurë u bë shëmbëlltyrë e dashur e këngëtarit popullor. Ajo

e ndjeu thellë rolin e saj si motër ndaj të vëllait të vetëm. Prandaj, nuk u martua, por fatin e vet e

lidhi ngushtë me atë të vëllait, qëndroi stoikisht pranë tij, u përpoq ta shërojë, zuri vendin e

sëëmës, që u kishte vdekur tash e sa kohë. Ajo, pra, bëri ç`qe e mundur t`ia lehtësojë të vëllait

jetën dhe ta ruajë nderin e vet e të tërë gjinisë së saj. Në këtë mënyrë, ajo u bë lapidar i pastërtisë

morale, e kujdesit njerëzor, e sakrificës së madhe dhe si e këtillë, së bashku me të vëllanë,

shëmbëlltyrë e shkëlqyeshme në letërsinë tonë popullore13.

11 Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 69.12 Po aty, fq. 73.13 Shala, D., Letërsia popullore, “Shkolla e Lartë Pedagogjike”, Prishtinë, 1983, fq. 239.

12

Pasi ngjarja përfundon me vdekjen vëlla-motër, siç e dimë nga legjendat e tjera, motra

shndërrohet në qyqe pasi humbi të vëllanë.

"Kúr ká nisun mali me u dushkue,

Á ndalë qyqja n'murânë t'vorrit t'ri,

Ká gjetë blinin të tâné degash thá.

Ká flurue përmbi 'i saraj të zí,

Ká gjetë kulmin të tânë shembë per dhé.

M'nji prezor si m'paska hypë,

Ká përbé shtegtarin kah po shkon:

"Amanet, more shtegtari i malit!

N'kofsh tuj kndue ksajt, kajkën me e pushue!

N'kofsh t'u kajtë ksajt, gjamën per me e xânë!

Kah kërkova gjithkund bjeshkë e m`bjeshkë,

Kah verova gjithkund vrrí e n'vrrí,

Kah mjerova gjithkund shpí e m`shpí,

Kérkund s'ndesha m`Gjergj Elez Alí14!"

Pra, amaneti i këtij zogu është shumëi prekshëm, mallëngjyes, një elegji e thellë për

figurën madhështore të letërsisë sonë popullore.


13

MBAJTJA E BESËS NGA GRUAJA

Besa si fenomen i etnopsikologjisë së

popullit shqiptar i motivon edhe veprimet e

personazheve në baladat e motivit të rinjohjes,

sidomos në ato të rinjohjes së burrit me gruan.

Motivi i rinjohjes në letërsinë popullore

shqiptare, ka disa karakteristika të veçanta, midis

të cilave është edhe motivi i besës së dhënë. Disa

nga krijimet që përmbajnë këtë motiv janë

“Konstandini i vogëlith”, “Aga Ymeri”. Besa i

karakterizon tiparet e karaktereve të të dy

heronjve dhe bëhet determinonte e të gjitha

veprimeve dhe sjelljeve të tyre15.

Legjenda thotë:

“Aga Ymeri nji ditë, mbasi kje martue, i u desht

m`u nisë për luftë. I lypi besën së shoqes me e pritë nândë vjet. Kje zânë në luftë e kje burgosë.

Mbas nândë vjetësh lypi me u kthye në shpi e i la dorëzanë së bis së krajlit të madhin Zot, se prap

do të kthente.

Ndeshë n`tamën e e pyetë, pá i diftue se kush ishte, për do dasmorë. U del para Ymeri dhe

u merr nusen e ikë me të: kishte kênë nusja e vet.

Ktheu mandej te krajli e ai, tue pá burrninë e tij, e falë16.”

Besa e motivon pritjen e gjatë të gruas, besnikërinë e saj nëntëvjeçare, si dhe qëndrimin e

burrit në burg dhe përpjekjen e tij për të gjetur rrugën e kthimit në momentin e caktuar. Vetëm

duke qenë i sigurt për besën e gruas, e cila në fillim i përgjigjet se do ta presë vetëm për nëntë

ditë në shenjë dëshire që ndarja të mos jetë më e gjatë, ai rri i qetë për nëntë vjet17.

“Lamtumirë, ti o vasha ime!

A m`ep besë, vashë sá po m`pret?

-Un po t`pres-o për nândë dit.

15Fetiu, S., Balada popullore shqiptare, “KOHA”, Prishtinë, 2000, fq., 95.

16Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 320.17 Fetiu, S., Balada popullore shqiptare, “KOHA”, Prishtinë, 2000, fq., 95.

14

-Tù thaft goja! Shka po flet?

Se s`kam rrug-o për nândë vjetë.

-Eh! Nândë vjet- tha - të pritsha,

E fat vedit mos i qitsha18.”

Falë sigurisë që për të ka kuptimi i besës shqiptare, Aga Ymeri në të gjitha variantet e

baladës sonëështë mjaft i qetë dhe gazmor edhe pse është i robëruar.

“Ç`po shkon Aga nàt robni,

Mirë tuj hanger e tuj pi

Mirë tuj kndue me qiftelí19.”

Pas skadimit të afatit nëntë vjeçar të besës së dhënë nga ana e nuses, ndryshon gjendja

shpirtërore e heroit, sjelljet e tij të përgjithshme pësojnë ndryshime të mëdha:

“Si u mbushën, tha, nândë vjet,

Aga me gojë má nuk po flet,

As s`po han má as s`po pin

Qiftelís má nuk po i bjen20?”

Aga Ymeri merr lejen nga bija e krajlit për tù kthyer në shtëpi për tri ditë e tri netë.

Vetëm duke e çmuar vlerën e besës Aga Ymeri lirohet me kusht nga bija e krajlit për tù kthyer

përsëri në burg.

“Amanet e bija e Krajlit,

As s`mì i hín-o rixha Krajlit,

T`m`lshojë nji herë e të kthej në shpi?

-Mèp nândë qese, se t`lshoj vetë.

-Un nândë qese ku me i marrë?

Tash nândë vjet rob i xânë,

Po tà qes-o nji dorëzanë

Po t`qes Zotin, qi m`ka dhânë

Se shkoj n`shpi edhe kthej prap21.”

18Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 321.19Po aty, fq. 321.20Po aty, fq. 321.21 Po aty, fq. 321.

15

Nusja e tij e mbajti besën, por i besës ishte edhe Aga, shkoi në shtëpi e ndaloi martesën e

së shoqes dhe u kthye prap në burg te krajli. Ai i mahnitur nga besnikëria e këtij trimi e lëshon

bashke më shokët e tij.

“Mirë se erdhe Ymer Aga!

Kjenke djalë e pika e djalit-

majte besën e shqiptarit,

Majte besën qi ke dhan-e22!”

Pra, midis atributeve tjera, shquhet sidomos besa si vlerë sintetizuese e kuptimit moral të

jetës, si vlerë e fenomenit etik dhe estetik, i cili mund të barazohet me qëllimin themelor të jetës

së ndershme të njeriut.

Besa shquhet si cilësi e vjetër e shqiptarëve. Në këtë rast, që të dy burrë e grua mveshen

me këtë virtyt njerëzor. Gruaja mban fjalën e saj se do ta prese burrin, ndërsa Aga Ymeri mban

besën se do të kthehet në burg pasi ta ndalojë martesën e vashës së tij.

22Balada dhe legjenda,“IAP”, Prishtinë, 1974, fq. 115.

16

ROLI I NËNËS NË LETËRSINË POPULLORE

Historia dhe të dhënat faktike që ajo na ofron, të cilave

ne gjithmonë duhet referuar, tregon se një barrë të

rëndësishme në ndodhitë e shumta shoqërore dhe ndryshimet

që ka pësuar ajo, e ka bartë gruaja. Vërtet femra shqiptare

është një nga më trimet dhe më besniket në Ballkan. Qëndresa

dhe sakrifica e gruas shqiptare, si formë e rezistencës së saj,

dëshmohet si vazhdimësi. Nga shumica e femrave shqiptare,

të cilat qëndruan dhe vepruan në rrethana ngulfatëse të

kohëve të ndryshme, dolën heroina të shquara, trimëritë e të

cilave i tejkaluan kufijtë gjinorë dhe kombëtarë.

Edhe nga letërsia popullore na përcillen të bëmat

historike të nënave, motrave e nuseve të ndershme e fisnike,

të cilat gjithnjëna vijnë me atribute të një femre të fortë, atdhetare e të mençur, megjithëse

ndonjëherë bienemocionalisht, prap krenaria e tyre është sa bjeshka e dashuria për atdheun,

burrin e familjen bën që të pajtohet me dhimbje të shumta dhe të ketë kurajo për ditë më të mira

për vendin.

Në Këngët Kreshnike, na vjen Ajkuna, një nënë të cilës i vritet fëmija shtatë vjeçar,

Omeri, duke luftuar si kreshnik kundër armikut.

Legjenda thotë:

“Muji së bashku me Halilin e me Omerin del në bjeshkë për mù grí me shkjé. Halilin e

qet në Maje të thatë e Omerin tu Kisha në fushë të Krajlnis.

Omeri vret popin nàt pushkë e rrethojnë shkjét e i bâjnë nândë plagë në shtat e kërkojnë

me e bâ me dalë jashtë, por ai nuk rrehet e i ligshtuem lshon nji gjâmë, të cilën e ndien Halili në

Majë të thatë.

Halili nget tu Muji e të dy bashkë u bín shkjeve e i shpërndajnë. Mandej shkojnë te

Omeri, e vén në gjog, por u vdes në bjeshkë, tue i porositë mos tì diftojshin nânës.23”

Në këtë krijim Ajkuna na paraqitet me të gjitha tiparet e një nëne shqiptare. Tek ajo

gërshetohet mallkimi, gjëma për të vazhduar pastaj me dhembshurinë, qetësinë e krenarinë e një

nëne që dha fëmijën e saj për atdheun. Tipike nënë shqiptare.

23Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq 267.

17

Krijuesi popullor na e përshkruan me mjaft emocionalitet “Deken e Omerit”, fjalët e të

birit për nënën e tij janë sa madhështore aq edhe të dhimbshme, me anë të të cilave shprehet

dashuria e dhembshuria që fëmija ka për nënën. Ja porosia e Omerit për tëëmën:

“-Pâsh i Zot , Mujo, qi t`ka dhânë,

Vend me xânë e ktu mù ndalë,

Se kah don shpirti për me dalë,

E ì amanet due me ta lânë

Nji fjalë nânës me mì a thanë,

Nji fjalë nânës me mì a çue:

Thuej Omerin tu daja e kam çue,

Se jam dekë, mos me i diftue

Se m`ka dashtë, e nisë me vajtue,

Se m`ka dashtë, e nisë me mjerue

Me mjerue e vorrin tuj mà lypë.24”

Edhe pse në prag të vdekjes, dashuria e dhembshuria na paraqiten përmes kësaj porosie

mjaft të njderë. Omeri nuk e qanë vetën, as plagët që ka në shtat, brenga e tij është nëna, figura e

saj e dashur dhe e ndishme, vujajtja që e di që do ta përjetojë pasi të mësojë se djali i saj ka

ndërruar jetë. Megjithatë, Ajkuna mëson se Omeri ka rënë në luftë dhe nis vajtimi i saj:

“- Mujo, djalin ç’ma ka gjetë ?

N’Lugjet t’Verdha, a thue ka mbetë ?

Qyqe vetëm rrugën paska marrë,

kane zanë vend yjt’ vajin me e ndie !

Kur ka dale nder Lugjet t’Verdha,

atëherë nana hânen ka mallkue :

- T’u shkimte (shoftë) drita ty, o mori hânë,

që s’ma çove atë natë nji fjalë,

n’Lugje t’Verdha, shpejt me dalë

bashkë me hy n’nji varr me djalë!25”

Ajkuna, një grua e vrarë shpirtërisht nga vdekja e të birit, mallkon natyrën pse nuk i tregoi

për vdekjen e djalit të saj që e deshi aq shumë, që të vdesë edhe ajo bashkë me të, ndoshta toka do

24 Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”, 2005, fq. 273-274.25http://floripress.blogspot.com/2013/03/eposi-i-kreshnikeve-ose-cikli-i.html

18

të kishte pak mëshirë e do t'i bënte pak vend për t'u varrosur bashkë me të birin. Ajo shpreh

njëdhimbje të madhe, goditja është e fortë, e nënës Ajkunës'i mbetet gjë tjetër pos të mallkojë

fatin e zi, të mallkoj e të qahet për djalin që i iku.

“Kur ka shkue te varri i djalit,

ka pa ahin treqind vjeç,

ahi ishte rrema-rrema,

nji ma t’bukrin mbi varr po e shtin26.”

E ku ka varr të bukur?! Ndoshta njomësia e çiltërsia e Omerit, në sytë e nënës e zbukuron

edhe varrin!

“- Po a s’e din se kush ka ardhe,

qe nuk çohesh për m’u fale,

more i miri i nânes-o ?

Amanet, o more bir,

dil nji herë ksi burgut t’érrët,

fol me nânën qi t’ka rritë

s’m’ke lânë kurrë kaq shumë me pritë!

More Omer i nânës-o;

A thue gjokun me ta prue?

Dil nji here për me lodrue

bjer ndër gurra me u freskue

kërko majat bashkë me zana

se ty varrin ta ruen nânâ,

mori i miri i nânës-o!27”

Fuqia shprehëse e këtyre vargjeve është depërtuese deri në zemër. Veç një nënë dëshiron

të pakësohet nga jeta e saj e t`ia dhurojë fëmijës, në këtë rast Omerit të saj të dashur. Ajo shpreh

edhe edukatën e të birit i cili asnjëherë nuk e kishte lënë të priste, me ç`rast tregohet urtësia e

dëgjueshmëria prej fëmije ndaj nënës së tij të dashur. Dhimbja e saj fillon të zbutet në thirrjet që i

bën të birit për t`u kthyer në jetë, sikur kjo të ishte e mundur, ta gëzonte bukurinë e bjeshkëve që i

rritën shtatin, se varri nuk është për fëmijë, ndaj të mos ketë mërzi, sepse atë ia ruan nena.

26http://floripress.blogspot.com/2013/03/eposi-i-kreshnikeve-ose-cikli-i.html

27http://floripress.blogspot.com/2013/03/eposi-i-kreshnikeve-ose-cikli-i.html

19

Vajtimi i Ajkunës është një pjesë lirike e ciklit te kreshnikëve, është një kryevepër

artistike. Vajtimin e nënës e paraprin një tablo dramatike tronditëse. Ajkuna, një nënë e

dhembshur, vuan thellë vdekjen e djalit. Figurat artistike që përdoren janë të një lloji me ato të të

gjithë ciklit. Këtu marrin pjesë yjet, hëna, zogjtë e bimët. Yjet ndalen të dëgjojnë vajin e Ajkunës,

kjo mallkon hënën pse nuk e lajmëroi më parë, ahu shtrin degën më të bukur që ajo të mbështetet

dhe zogjtë e malit vazhdojne këngën. Ajkuna ka në zemër lajmin e zi dhe kuja shpërthen. Në fund

të vajtimit shprehja e dhembjes merr formë tjetër. Nëna kujton çaste nga jeta e djalit, e sa mëtë

bukura janë ato, aq më e thellëështë vuajtja në zemrën e nënës.

Tragjedia mbyllet me kujdesin që ka natyra për Ajkunën, pasi dhembja është mjaft e

madhe, edhe natyra bëhet një me nënën dhe sikur kujdeset që t`ia lehtësojë dhimbjen e madhe që

mban shpirti i saj.

“Orët e bjeshkës mâ sun p`e ndîejnë,

Fjalën n`gojë po ia këthejnë dalë,

Zêmrën s`rrahni i a kan ndalë,

Lot ndër sý mirë po i a krîjnë,

Ftyrën lotsh mirë po i a shíjnë

Vetë e bajnë e e çojnë n`Jutbinë28.”


20

PËRSHKRIMI FIZIK I FEMRËS NGA KRIJUESI POPULLOR

Femra shqiptare në letërsinë popullore na përshkruhet, përveç për nderin e saj, karakterin

e fortë, mbajtjen e besës, trimërinë e saj, kujdesin e saj si motër, si grua e si nënë, ajo gjithashtu

kishte një bukuri mahnitëse, një bukuri zanash mali, e krahasuar me dritën e hënës, me rreze

dielli e krah dallëndysheje. Ajo është aq e bukur sa është natyra që e krijoi vetë Zoti.

Një përshkrim të tillë e kemi te kënga “Martesa e Halilit” për Tanushën, vajzën e Krajlit

që donte ta merrte Halili për grua:

“-Dheu m’ka mlue e fat s’i qita vedit,

“- Po s’e mora Tanushën e krajlit.

“- E un Tanushën vetë e ko’ pá.

“- Kúr kém’ pasë besë ne Krajlí:

“- Gjâ mâ t’mirë s’shef njerí nën ket diell!

“- Vetulla e saj ndrejt si fiskaja;

“- Shteku i ballit si shteku i malit,

“- Kur merr hâna me pranue;

“- Syni i saj si kokrra e qershís;

“- E ka qerpikun, si krahi i dallëndyshe;

“- Ftyra e saj, si kuqet molla n’degë;

“- Hunda ndrejt, si kalêmi i Tushës;

“- Goja e vogël, si lula qi shpërthen;

“- Dhâmët e bardhë, si gurzit e lumit.

“- Fill mbas shiut kúr po shndritë dielli:

“- Qafa e saj, si qafa e pllumbit:

“-Shtati i saj, si ‘i shtat çetinet;

“-Misht e dorës, porsi rrémi i shemshirit29.”


21

PËRFUNDIM

Po t`i referohemi historisë së popullit e kanunit femra ka qenë një qenie e shtypur, pa të

drejtë trashëgimie, pa të drejtë fjale, fajtore nëse lind vajzë, pa të drejtë vote, pa të drejtë

shkollimi. Gruaja nuk është parë kurrë si një njeri femër, por është konsideruar ku si rob, mall

dhe pronë e burritdhe ku si një kukull, lodër, stoli e tij. Por, siç duket, krijuesi popullor na e sjell

krejt të kundërtën, e vendos gruan në qendër të vëmendjes, duke e bërë atë heroinë e meritore për

shumë të arritura, për të na treguar vlerën e saj në shoqëri.

Sipas letërsisë popullore gruaja shqiptare ka qenë gjithmonë simbol i nderit, shembull për

të mirë, trimëreshë, e urtë e punëtore, një nënë qëështë kujdesur për familjen, një fisnike që ka

mbajtur fjalën, një mikpritëse e pashoqe që ka pritur miq e dashamirë në kullën e saj, një gjyshe

edukuese për nipat e mbesat, një loke që s`ka pranuar asnjëherë tradhtinë e as mërzinë e vdekjes

së burrit ose të djemve, nëse ata kanë rënë për lirinë e vendit.

Letërsia popullore na e sjell afër historinë e shoqërisë sonë, mënyrën e jetesës nëpër vite,

na i përshkruan doket, zakonet, martesën, luftën, ninullat, vendin, trimat tanë e gratë tona si gra

madhështore, që janë bërë shëmbëlltyrë e brezave që kanë ardhur pas.

Krijuesit popullorë portretin e femrës e vejnë në qendër të vëmendjes, ngase me të drejtë

konsiderohet se personazhi i femrës, ashtu siç i jep kuptim jetës i jep kuptim edhe artit, sepse ajo

është edhe kuptim edhe art. Ndjenja e kryelartësisë dhe e trimërisë është e rrënjosur thellë edhe

në psikën e grave e të vajzave, si në psikën e meshkujve dhe atë të fëmijëve

Duke filluar nga flijimi i Rozafatit që tregon sakrificën për t`u ngritur një vepër e madhe,

kujdesi i motrës së Gjergj Elez Alisë për nëntë vjet me radhë, dashuria e kujdesi i saj i madh pa

asnjë ankesë, mbajtja e besës së nuses së Ymer Agës për nëntë vjet, ruajtja e nderit nga ana e saj,

mostradhtia ndaj burrit, pastaj dhimbja e nënës Ajkunë për djalin e vdekur, të gjitha këto na

sjellin të qartë figurën e femrës shqiptare, rolin e saj në shoqërinë tonë, shembullin e mirëfilltë se

si duhet të jetë një vajzë, nuse, nënë ose motër në familje dhe në shoqëri.

22

LITERATURA

1. Balada dhe legjenda, IAP, Prishtinë, 1974.

2. Fetiu, S., Balada popullore shqiptare, “KOHA”, Prishtinë, 2000.

3. Palaj, B., dhe Kurti, D., Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, Visaret e Kombit II, “Plejad”,

2005.

4. Shala, D., Letërsia popullore,“Shkolla e Lartë Pedagogjike”, Prishtinë, 1983.

5. https://alva.al/2018/03/06/gruaja-shqiptare-ne-vitet-20-45/

6. http://floripress.blogspot.com/2013/03/eposi-i-kreshnikeve-ose-cikli-i.html

punim diplome roli i femrËs nË letËrsinË popullore · flijimit është bazë mbi të cilën...

Documents