I N S C H L E I E R M A C H E H I A N A M

C H R I S T I A N A E F I D E I E X P O S I T I O N E M

D I S S E R T A T I O

t>UAM

CUM T H E S I B U S T H E O L O G I C I S V A R I I A R G U M E N T I S L I U U M T IS

E X S P E C I A L I S A C R A E R E G I A E M A J E S T A T I S G R A T I A

V E N I A MAX. V E N E R . F A C U L T . T H E O L . UP SAL.

P R O E X A M I N E P A S T O R A L I

P U B L I C A E C E N S U R A E S U B M I T T I T

( I K O J L d S M A G N . J . P T K E l i L IP H 1L . MAC. AD GYMNASIUM L1NCOPIEKSE

P lI lL O S O P n iA E T U E O R . L E C T O R .

k lf tS

r e s p o n d e n t i :

S H L A G A B R . F t t R L I I US T I P . P L O U 1 N O S T R O G .

I N A U D I T . E C C L . I. X I I J U N I I M D C C C X L

H. A. M . S.

P . I.

- P S A L I A E

E X C U D E B A N T W A H L S T R M & L A T B O U .

r 4

K O N U N G E N S TRO!W A N

A E S T H E T I C E S P R O F E S S O R N V I D U P S A L A U N I V E R S I T E T

R I D D A R E N A F K O N G L . N O R D S T J E R N E O R D E N

E N A F D E A D E R T O N I S V E N S K A A C A D E M I E *

L E D A M O T E N A F F L E R E L R D A S A M F U N D

V I D T B E R M D E

P H I L O S O P H I A E D O C T O R

8 A K 4 8 A S T B A B f e O S

amt de Fru

V L B O R N A

s * 9 m m m * Q k & ? K 8 B kf d d a f E K E N S T A M

m ed v r d n a d o c h t a c k s a m h e t

h e 1 a d t

af

N I L S G A B R . P O R L I N G .

11V S C H I .E I E R M A C H E R I A N A M C H R I S T I A N A E F I D E I

E X P O S I T I O N E M D I S S E R T A T I O .

nctvm doxtfia&re t o xakov xccrsxere.1 Thess. 5: 21.

C h ris tian a religio quum eam animi integritatem req u ira t, u t nullain in ofliciis perficiendis adm ittat re- servationem m entalem , minime potest favere sententiae eorum , qui l) fidem ab ea , quam propalam p ro fiten tu r, diversam clam fovere sinant. Quum enim aliam atque ecclesiae fidem praedicare prohibearis constitutionibus societatis; aliam autem , atque cred a s , edocere salva animi integritate non possis: communem certe debes cum ecclesia participare fidem. Magni igitur videtur esse m om enti, eos, qui in ecclesia munus docendi capessituri s in t, quam praedicando erudiendoque animis audientium instillant fidem , eamdem ipsos quoque in pectoribus fovere Jitque amplecti. Q uapropter, quum jam in eo sum , u t sacris ordinibus me adscribendum sistam , haud detrecto , quin mea qualiscumque de rebus religiosis persvasio exploretur. Quod quidem fieri posse v idetu r, dum brevi censura systema inclyti cujusdam Theologi pro modulo virium percenseo. Vix enim atque ne vix quidem fieri po test, quin investigando exponendoque, quae alius secus docuisse v ideatur,

i ) Sch le ier in ach eru m in eoruin mimorum esse referendu m m o n stra t e ju s S en d sch reib en a n die H erren D D . v. C lln und S c h u lz , p.15 . (Ellmanns u. Vmbreits Theol. Stud. u. Rrit, 1 8 5 1 ) .

ili lucem p rodeat, utrum veritatem noverit censor nec ne. lloc nobis concedens, forsan tamen m irer is , quod nobis, periculum eruditionis theologicae factu ris, expositionem fidei Christianae Sclileier- macherianam dcsumsimus examinandam. Plurim um enim apud nostri aevi homines valet illius expositionis aucto ritas, doctrina et eloquentia, neutra med iocri, mnnita. Quum autem religiosa, in quam educati sum us, fides ea s it, ut salva conscientia ne- que ex pectore cxcuti, ncque humanae cuidam auctoritati submitti possit: nobis certe ignoscendum , quod pro virili parte patrum defensuri siinus fidem. Dogm ata enim , quae speeiosora quam veriora aestim am us, cum nostra religionis doctrina comm utare minime lubet. Haec vero nostra animi ra tio , quin suum cuique concedam us, non impediet. Quamquam itaque censem us, esse apud Schleiermacherum placita nonnulla , quae fidem ecclesiae nostrae quadam tenus demoliri videantur: lubentissime tamen concedim us, merita Sehleiermaelieri de litteris esse clarissima. Cujus vero de meritis prae partium studiis haud facile justa ferri possit sententia. Nos quidem cum Liickio *) eum appellatum voluim us,ita ut in excitando animos ad falsitatcm dispellendam veritatemque investigandam fere nemini habeatu r secundus: in assequenda vero ipsa veritate non item. Itaque Schleierm achero, de se ipso jud ican ti, suffragari non potuimus. Penes se enim ortliodo- xiam putavit ita contineri, ut suis placitis, quae ad tem pus helerodoxa viderentur, posteris demum temporibus orthodoxiae gloriam divinaret3). Quamquam

*) S ch le ierm ach er w ar hei a lle r S ich erh e it und F lle des G e fu n d e nen ein S u ch e n d e r , fqrrjuxo i. L c k e , E rin n eru n gen an D r . F r . S ch le ierm a ch er p. 7 5 6 . (T h e o l . S t u d. u. K r it . 1 8 5 4 ) .

sey d ie in e in ige L eh re h e tero d o x ; aber ich b in fe s t b erz e u g t , es is t jen e d iv ir .a fo r isch e J le te r o d o x ie , d ie . . . o r th o d o x . . . w erd en w ird . S ch le ierm . E rs te s S en d sch reib en au D r . L ck e , p. 2 8 5 . (T h c o l . S tu d . u. K r it . 1 8 2 9 ) .

lali gloria non praecellit: magna eerie floret flore- hitque lautlc.4) Interm ixtas autein vitiipcrationibus laudationes ejus invenies. Inde vero quod sententias ejus variis vel sibi invicem contrariis vituperationibus vexarunt e rud iti, praesagire licet: eum veritatem aut ita falso adm istam , aut ita flexiloqua et esoterica oratione proposuisse, u t , quod cogitaverit, parum liqueat. M ultifariam certe de eo judicaruntviri doctissimi. Sunt qui putent, eum patrocinio suo amplexum esse Pantheism um 5) si non rudem illum atque incultum subtiliorem tamen illum a Spinoza nomen trahentem 6) , et quem Christianum Pantheism um , ex auctoritate H asea7) , fas sit appellare. N eque insons creditae cujusdam ad Muham- m edanism um 8) propensionis judicatus est. Sunt, qui ei injungant crimen Naturalism! Epicureorum 9) nec non C yrenaicorum 10). Eum quoque accusarunt propensionis ad placita Gnosticormn 11 ) , M anichaeorum , P elag ianorum ll) O piniariorum que13). Putatus quoque Calvino adseriplus assecla14). Alii eum plus ju sto rationi in rebus religiosis tribuentem culparunt: alii autem eum propugnaculum supranaturalis religionis firmissimum putarunt. Neque defuerunt, qui

4) l ) e S ch le ier n io ch e ro X ean d er p r a ed ix it: von S c h l, w ird man k n ft ig e in e neue E p o ch e in der T h e o lo g ie d a tiren . IVos autein R o se n - k ra n z io su ffragan tu r , d ic e n t i: w enn S c h l, in K re is der G esta lten unseres g e g en w rtig en G e is te s a ls ein n o th w en d ig es G lie d des G anzen d a s te h t , so i s t , tr o tz d ie ser I le le u ts a .i .k e it , sein dogm atisch es P r in c ip und dessen A u sb ild u n g kein L etz lcs , kein so lch es , h e i w elchem die W i s sen sch a ft beharren k n n te und m sste . R o sen k ra n z, K r it ik d. S ch le icrm .G la u b eu sl. p. 9 . 6 ) R r e tsch n e id er , D elb r ck .

6 ) D a u b , P h ilo s . n. T h e o l. V o r le s . I : 8 2 7 . 8 2 8 .f ) T h e o l. S tu d . u . K r it . 1 8 2 8 . p. 4 8 3 .s ) S ten d e l. T e s te S ch le ierm . E rs te s S en d sc h r . p . 2 6 2 .

Y id e s is : R h r'sch cn P r e d ig , l l ib l . X V . v i. c it . a p u d R osen k ran z . I . i. p . XIII. 1 0 ) C fr . E rs te s Sen d sch r . p. 2 8 9 .

**) R aur. c fr . S ch le ierm . Z w eites S en d sch r . p. 8 0 8 .1 *J S c h m id , b er S ch le ierm . G lau b en s!.,3 ) R osen k ran z 1. c. p . 7 6 . 8 0 . , 4 ) R r e t s c h n e i d e r .

eum indifferentem in religione calum nientur15). Iaec vero et liis similia eo libentius in medio relinquenda putam us, quo certius constat, in nudis crim inationibus non majorent inesse nervum probandi quam in nudis laudationibus. E* meris enim laudationibus ne id quidem indubitatum concludi po test, laudatores eadem atque Schleierm acherum sentire. L arga quaedam laudis vena Nostro derivanda est ex dialec tica , qua po llebat, praestantia. Tanta enim fuit dialectices subtilitate , ut alios ita fascinaret, u t modum adm irationis suae nescirent, aliis autem desu ltoria pugna victoriam adimere v idere tu r16). Neque est dubitandum quin ex parte quadam laudes ejus originem suam debent magnanimitati isti, quae, quo accuratius noverit singuli cujusque individui conne- xionem cum sui tem poris hom inibus, eo mitiore ju dicio ct errores et progressus aestimet humanos. Ut enim quaedam inventiones et progressiones, generi hum ano opportunae, sine certo auctore, ex communi cujusdam aetatis indole proveniunt ; sic etiam vanae quaedam opiniones atque aberrationes17). E t si quae vitali sorte fruuntur tem porali, ea om nino, organico processui subdita , non nisi successiva evolutione exponuntur: quidni tum intelligentiae, in energia sua relig iosa, successivam concedamus evolutionem! Quod si huic sententiae non obluctati sunt Patres Ecclesiastic i18) , multo minus nostram decet aetatem ei refragari.

A t si successivam sensui religioso evolutionem adm ittas; concedere quoque debes, vim sensus religiosi vitalem et elHcacem, si impedita fuerit in sua manifestatione norm ali, abnormibus et m onstruosis

l ) C fr . L c k e , E rin n eru n gen 7 7 7 8 7 9 .16) C fr . S c lim id , 1. o. p . l o , IG .1?) C fr . P a s s a v a n t , v.

formationibus scse exponere. Quo majus impedimentum fuerit ?

cxovouhxv (ts xtjv v nlTti speclarc debeat: de doctrina illa praedestinationis dubitare licet. P o llicen do enim salutem omnibus dispertiendam , singulos consolatur spe , fore ut suo quisque regeneretu r tempore**). Facile autem liuic doctrinae um braculum securitatis religiosae superstru i potest. Om nibus enim ad salutem praedestinatis, quid est cur salutem [xex ifos xai xq6[as quaerant homines? G ratia Dei certe tantis exuberat divitiis, ut eas p e rquirere hum ana ratio nequeat. Spiritualia spiritua- l i le r , non ex hominum ratiocinatione aestimari debent. A d revelationem igitur divinam confugiendum. I lla autem de peccatis inexpiabilibus mentionem fac iens, universalem omnibus salutem agnoscere non videtur. Christo sane indignum esset, lictitias minas alque admonitiones incassum intendere. Qua p ro p te r , si nullum omnino in Spiritum Sanctum committi posset peccatum , Salvator tam severe minime adm onuisset hom ines, ne peccatum in Spiritum Sanctum p erp e tra ren t5 quippe quod peccatum , a salu te aeterna peccatorem secludens, inexpiabile sit. E s to , ne sit doctrina de peccato in Spiritum Sanctum articulus fundamentalis. P011 moror. Verum- enim vero utcum que e rit, negligenda non est. Effatum enim C hristi, nisi Christum negligas, negligere noli. Quum vero , testante C hristo , peccata quaedam inexpiabilia sint: inexpiabilia autem sui pa tra tores a fruenda salute excludant: conficitur, ut reprobanda sit illa Schleierm achcriana de universali salute sententia.

Salus autem illa om nibus, ut pu tav it, praedestinata in verbis tantum consistere videtur. Reapse enim m etuendum , ne omnes fraudentur vera salute. Exponendo enim gratificae salutis conditionem la-

**) S c h lr ic n u . C lir is tl. G la u b e . Z w e ite A u sg . 2 : 2 8 0 . 2 7 C . 2 7 7 .

leni, iif eam jam in terris nancisci possint homines, tam in terris ponit salutem , ut coelestem , terrena m eliorem , vix ullam agnoscat*3). Bene quidem congruit liuic ejus sententiae, aeterna Ecclesiae notione seposita, ecclesiam ad mundum relatam mereque re lativam percipere*4). Quum autem res se ita habeat, non est m irandum , quod veram illam , quam sub aeternitatis notione concipim us, salutem haud perspexisse videatur. Status enim , qui sensu peccati, cum gratiae sensu indissolubiliter conjuncto, semper tu rbari po test, minime absolutae beatitudinis haberi potest. Tantum enim ab est, n t absolutam constituat sa lu tem , u t , concedente ipso Schleierm achero, ad infelicitatem quadamtenus pertinere videatur (2 : 3 ). *).

Haec forsan praem onenda, ne Systema Selileicr- machianum Scripturae sacrae omnino conveniens judices. A t system ali, quod supra Scripturam sacram positum se esse vult, discrepantia a Scriptura opprobrio qui esse potest? Tam alte enim N oster exordiri co n a tu r, ut Religionem Christianam Systemalis principio subjungat, eamque ceteris religionibus mo- nothcisticis coordinatam adstruat. Tali autem aestimandi ratione nihil repugnare videtur, qu in , si 11011 eadem , at certe suppar auctoritas concedatur revelationibus scriptisque sacris uniuscujusque coordinafa- 1*11111 religionum. Si autem Christianae religioni, ut prim ae in ter p a re s , plus dignitatis concessum: id , gratuito fac tum , in lucro appone. A t, si system ati subordinanda esset Religio, ex prineipio ordinanle ita dependeret, u t , quod principio non conveniret,

**) S eh le ierm . s te llt d ie S e lig k e it der B eg n a d ig u n g a ls einen a u f E rd en schon so besch aflenen Z u stan d d a r , d ass er kaum d as V erlan gen nach e tw a s B esserem zu la sse . S a c k , ber S ch le ier in . u . A lb e r - t in is P r e d . p . 5 0 4 . *1) C fr . B o se n k r . 1. 1- p. 0 2 .

*) U b icu m q u e nude c ita v i , veliin su h in tc llig n s l ib r u m , fjui in scr ib itu r : der C h r is tlich e G la u b e naeh den G ru n d s tzen d e r evan gelisch en K irc h e in Z usam m enhn ge d a r g e ste llt von D r . S eh leiern u acI,e r ' Z w eite A u sg a b e .

a

ici transform andum esset. Sin expositio , c talibus assum lionibus deducta, veritatem sista t, sui) judice nunc relinquendum . Ileic tantum animadvertere lu- b e t, Scripturam Sacram ex hac sententia Sysleinali inn iti, non vero systema stare scrip tu ra suffultum. A ttam en , ut Systema Scripturam Sacram sibi subjungere eamque transform ans sibi in succum et sanguinem vertere possit: necessario requ iritu r, ut se ipsum suffulcire, propriaque vi corroboratum consistere valeat. A t si Systema neque fundamentum in se ipsa habe t, neque sibi ipsi constat: facile in- tc llig itu r , illud Scripturae Sacrae normam praebere non posse. Superfluum erit ostendere, Scripturam sacram sublimioris Spiritus esse , piam ut humano cuidam systemati submitti possit. Vetus Testam entum extra sui sys.tematis limina potissim um locatum esse N oster voluit*5). Neque facile locis system atis illud in trudere posse videatur. T otum igitur potius seposuit*6). Quum autem evolutionis processum talem esse concedat, ut ab im perfectiore ad perfectius pedetentim perveniatur, ita ut im perfectior evolutio necessario antecedere debeat perfectiorem : sibi ipsi male convenire v idetur, antiquando Vetus Testam entum ; quippe quod praeparativa sit evolutio , quasi sublaminam praebens pleniori Novi Testam enti manifestationi. IIoc vero argumentum invalidum N oster reddere vult contendendo, genuinam Christianam religionem ad Judaism iun se non a lite r habere atque

*5) D a s A . T . liat S ch lc ierm a ch er zum g ro sse S ch ad en des ob jectiv e W e r t h es se in er eu testa iiie iitlich cii K r i t i k , aler fre ilich zur g r o sse E r le ic h teru n g des se lb stg e f llig e n S p ie l s sein es su b jective S c h a r fs in n s , durchaus v ern a ch l ss ig t. S tr a u ss , d as L eh en J e s u , Z w . A u s g . I : 4 3 3 .

*e) B en ed ic tio n em D o m in i, n tp o te ex TVuin. (: 2 4 2 0 d esu m ta in , et in A o v o T . n u llib i o b v ia m , ut consecution i p r in c ip ii sa tisfaceret ah ecc le s ia C h r istian a rem overe.

)

ad ceteras religionis tb rn ias, ortui Christianism i coaetaneas *7).

U trum sibi constans sufficiensque sit Syslema Sclileierm achianum , nec ne, duabus potissim um viis investigari po test, altera nimirum d irec ta , a ltera indirecta. Disquisitioni directae praecipue obstat p rolixae rei ubertas. Hanc etiam rei perscrutandae viam tritam reddiderunt censores aestumatissimi*8): quorum vestigia ita adoram us, ut tamen ea non sequamur. Illi enim modo philosophico rem praecipue tractarunt. (Juuin vero N oste r, quamquam ejus Theologia Dogmatica philosophiam redolere videtur*9) , diversas ac se in vicem excludentes regiones Theologiae et P h ilosophiae concessas expostulet, et philosophicam dogmata dijudicandi rationem e disciplina dogmatica remotam velit5 hanc censendi viam relinquam us, et methodum disquisitionis indirectae amplectemur. P ro positum nostrum persequendo, quoad ejus fieri pote s t, ei morem geram us. Vult autem , ut expositio Fidei Christianae habeatu r opus tam per se integrum , u t , sibi ipsi sufficiens, omne extrinsecus desumtum vel mutuo acceptum a se rejiceat30). Adventitiae et veritates et opiniones aeque extruduntur foras. Doctrinam enim illam theologicam tam arcte clausam et circumferentia in se ipsum rcurrente munitam voluit, u t ad eam non nisi Logicae aditus p a te re t31). Centrum autem sytstematis ita in doctrina de reconciliatione posuit, in t, expositionem Christianae F idei iterum editurus^ multum sccum cogitaret, utrum

*7} I : 8 4 8 8 . D ie s e U e b e rze u g u n g , dass das le b en d ig e C lir i- steiitlium in sein em F o r tg n g e gar Keines S t tzp u n k te s aus dem J u - dentbnm b e d r fe , is t in m ir so a l t , a ls m ein re lig i se s I lew u ss tsey n b erh au p t. S eb le ierm . Z w e ite s S en d scb r. p . 4 9 7 ,

*8 } e. r a n is s , K r a u s e , S c h m id ; D elb r ck .*9) Ich linde e in en p h ilo so p h isch en F ad en d u rch lau fen d d u rch d ie

ganze R e ih e n fo lg e sein er P a ra g ra p h en . F r ic s . V id e : F r T h e o lo g ie u. P h ilo s . eine O p p o s it io n ssc h r ift . 2 ltd . S H . p . IS O .

30} Z w eites S en d sc b r. p . 8 1 0 . 3t} 1. o. p- o 2 9 .

ex hoc capile inciperet et ad calcem coronidis instar adjiceret prolegomena j an ordinein primae editionis servaret3*). Ut munitissimum illud svstematis cen- 1 rum aggrediam ur, suadet tum opellae nostrae hre- v ilas, tum spes praesagiens fo re , u t , si punctum saliens nobis contigerit labefactare, munimenta exteriora sine ullo impetu ultro casura. Sic in summ a brevitate , singula quaeque percensere supersedentes, ad finem forsan pervenire posse videamur. F o rsan tamen hic praecursoriae quaedam de system a te Selileier- machiano in universum observationes praem ittendae.

I.Principium religionis in sensu collocatum uber

rimum dispulandi adfert materiam. Quam si silentio p raeteream us, non possumus tamen in term ittere , quin postulem us, u t sensus, siquidem principium constituens h ab e tu r, re vera constet, totum system a perm eans, partibusque ejus omnibus et singulis fundamentum efficaciter praebens. Nobis quidem videtu r sensus ille principians in systemate applicando et consummando plus justo hebetari, ne dicamus absorbi. Quod quidem in primis Homiliae Sehleier- maclierianae testari possunt. A spcrnantcs33) enim ascelicain et paraeneticam sensus incitandi et coin-

8 *) 1. c. 4 8 6 0 3 .8 8 ) Iu (le factu m e s t , d ass a u f d ie m a n u ich fa lt ig er Z ustnde m a n g e l

h a fter G o ttes fu rch t und anfangenden G la u b e n s , w ie d ie uns doch th a ls ch lich in unseren G em ein en v o r lieg en , und a u f w e lch e d ie P r e d ig t doch g e w iss v o rz g lich w irk en s o l l , v e r h ltn issm ss ig zu w e n ig I liic k s ie lit genom m en i s t , oder m it anderen " W orte , dass das p o p u l r P ra k tisch e sehr zu r iiek tr itt (sc . apud S c h le ic r m .) . S a c k , b. S c h le ic rm . u. A lb . P r e d ig t , p 5 6 0 . (^uod ] \o s te r asceticam parvi ju d ic a v it p ie ta tem , non m irandum . In sensu enim p ie ta t is , n is i sensus in c o g ita tion em et action em tr a n s ie r i t , nu llam in esse d u x it sa lu tem ( I I : 8 ) . G erm inan tes vero c o g ita tio n e s a tq ue action es cx in d o le sensus co lo rem quem dam du cu nt. S i ig itu r p ic ta s , quae in sen su in tim o q u ie s c it , rad ic itu s tu rb ata et p rofan ata fu e r it ; pura in c o g ita tio n ib u s et a c t io nibus obvia frustra qu aeretu r .

i l

movendi viam , frigen t34), Non tamen sem per frigent. Interdum quidem dissipatur frigus, ita u t locum cedat tepori, sim ulanti am orem , contendendo inimicitias in Christum esse sub latas35). At sublatis inimicitiis dissidium efficientibus, necessitas reconciliationis non nisi precario probari potest. Talis vero aestimandi ratio inimicitiis in Christum clandestinis haud aliena v id e tu r36).

Quod de remissione sensus inaneseente omnino valet 5 id imprimis de diminutionc amoris. Quum enim in peccatore am or in Deum remissioni peccatorum non an tecedat, eamque nullo modo m erere possit; quum am or in Deum certam praebet datae acceptaeque peccatorum remissionis no tam 37); quum D eus, nos, dum ei inimici sim us, diligendo, amorem vivificet in pectoribus nostris38); quum cui magis remissum fu erit39) , is magis amet: perspici pote s t, amorem liberum bencficiiquc memorem non esse exspectandum proficiscentem a syslem ate, quod in peccato necessario ponat processum ad perfectionem.

3 4 ) . . . so e n ts te llt z u w e ile n d ich t neben dem erg re ifen d sten A u s druck des G e f h ls ein E in d ru ck von C n b eatim m th cit und K s t l ic h k e i t , j a , b e in ah e von M an gel au T ie fe und T lle in den G r u n d lc li- r e n , w o d u rch auch das H e r r lic h s te z w a r n ich t v e r w is c h t , aber b esch rn k t und m it einem k h len H auch von A b str a ct io n w ied er th e i l - w e is e a u fg e l s t und a n g en a g t w ir d . S a c k , 1. 1.

35) S c h le ie r m . P r e d . 2 : 2 5 2 . (V e r s io Su ecan a).

3_) O tk o y xpv/Qo fc tGTO. Ovtco, o n j(XiaQo x. r. A. A p o c a l, 3 : 1 5 , IG . Iu o ra tio n ib u s sacr is S ch le ierm a ch cria n is m ors C h r is t i p ia cu la r is card o non e s t , in quo res prim aria v ertitu r . C h r istu s s ic d ocetu r m ortem p erp essu s e s t , u t p erficeretu r in o b ed ien tia , Q ua qu idem ob ed ien tia nos ju stif ic a m u r , quum in cord e nostro C h r istum ut e x e m p la r , ad quod conform ari d eb em u s, accip im u s. S ch le ier m , P r e d . 2 : 2 7 0 . 19G 2 0 5 .

37) I . i s c o , P a ra b . 1 9 2 , 1 9 3 . S i q u is sen tit se ideo con seq u i rem ission em p ecca to ru m , q u ia d i l i g i t , a fficit co n tu o .e lia C h r istu m cet, A p o l. A u g . C o n f. p. 8 3 . E d . T ittm a n n .

38) A u g u s tin u s : C h ris tu s in sp iran d o tr ib u it c a r ita tem . D ie seg ra tia m sse voran g e h e n , che d ie gratia der rem iss io p ecca toru m fo lgen knne. W i g g e r s , A u g u stia n is in u s u. P e la g ia n . B e r lin 1 8 2 1 , p. 2 4 7 . C fr. tarnen; \ i t z s c h , P r o te s t . B ca n tw . (T h c o l. S t u d . u . K r it . 1 8 5 4 ) p. 4 2 , 4 5 . 39) L uc. V I I . 4 1 4 5 .

I J

Teporem vel minimum jam iu luero ponas. Etenim si Deus ita ord inasset, u t homines necessario peccatis aerumnisque succum berent, justitia certe require re t, u t, quos praedestinatione pravos m iserosque efliuxisset, eos quoque e miseriis immeritis exim eret atque consolaretur. Quin etiam nihilominus praedestinatio ista injusta et amore destituta videri posset. Constat ce rte , hom inem , quo magis se sua ipsius culpa peccasse et sola immerita gratia a miseriis ad salutem se liberari existimet 5 eo majore quoque a- inore gratiam submisse amplecti. Huic animi persuasioni qui confidit, Deum sincerius colet diligct- que , quam qui se a Deo ad miseram peccati conditionem eamque inevitabilem destinatum opinatur. Miseriam redemtione tolli parum quidem refert. E tenim malevola haec foret benevolentia, si quis miserum hominem esse velit, u t ejus m iseraretur 40).

Deum his in terris amorem suum vel clarius quam sapientiam manifestasse contendit quidem Sclileier- m acherus. Quae sententia, nisi sic accipienda, u t innuat, Deum perversam ad amorem hominum sibi devincendum viam iniisse, non bene ad cetera ejus dogmata quadrat. Crederes forsan , pectus Nostri hanc concessionem subreptione quadam ex intellectu suo efflagitatam reportasse. Mens enim e ju s , juvenilibus annis apud Ilerrnhutianos educata, tanta tam- que sincera imbuta est p ieta te , ut proteetrix postea eum tu taretur a perniciosissimis systematis ejus consecutionibus. A t non om nibus, systema ejus am- plecteutibus, eadem pietatis est tutela. P ec to ri, minus m unito , vulnera vel gravissima systema illud inferre potest. Ut vero , quo deveniat systema, appareat: quae possunt inde deduci consequentiae, eas deducere oporte t5 ne opiniones, ad pectus aut frau-

*) D ic tu m A u g u s t in if c it . np. G c rh m rd u m , L oc. T lic o lo g . 1 1 . 4 0 0 . (E d . secun da).

dulentcr emulcendum consopiendumve, aut, subrepta conscientiae fiducia , inquietandum aptas necopinate probes et animo conceptas foveas. N ostra autem sententia non ita accipienda, ut pectore nullum nisi pestiferum fructum afferat systeina Schleiermaehia- num. Exinde enim m ens, in commotionibus delicatis et infirmis volupe acquiescens, medicinam quondam capere potest. Nimia et tenera defervescit mentis commotio. Systeina, a sensu oriundum , sensum refrigerat. Saltem non accenditur non vivescit sensus in system ate applicando. Quin potius se ipsum conficere et absorbere videtur. F erax praegnansque minime est. A t, quum Theologia Dogmatica ex sensu absolutae hominis a Deo dependentiae principium cap ia t, illud principium , si justum habendum est, adeo praegnans sibique sufficiens esse debet, ut fons sit, unde omnis humanae vitae emanet religio. Itaque nullae religiosae vitae manifestationes nisi inde oriundae , debent posse exsistere. A bsolutae vero dependentiae sensus per se , nullo complemento adjecto, in virginitate sua p u ra , omnino est simplex (I: 36. 6 6 ) sterilis et inan is41). Sensus enim ille hiat orig inaliter vacuus, nihilquc aliud cnunciat, quam esse quoddam Unde ( = D eus), ex quo dependeat. I: 2 2 . Sensus aliunde quodam modo f/ualitative impletus pietatem constituit. Quod igitur pietatem efficit, id in ipso sensu non inest. In ipso enim sensu per se nihil inest, ex quo sensus ex indifferentia sua ad qualitatem quandam promoveri possit. E xtra sensum qua talem , quod sensum religiosum redd it, illud Unde e s t4*). A t ne illud quidem complementum ad inanitati sensus medendum sufficit. Etenim conscientia Dei humana non nisi conjuncta cum sensuali quadam determ inatione esse potest ( I : 3 3 8 ) 5 pura vero ne ullum quidem pietatis humanae momentum revera

41) R osen k ran z 1. 1. p . 2 o . 1 . 1 . p . 2 2 , 2 5 .

implere potest. (I: 184). Ncqiie angustias N oste r reclud it, d icens, pietatem sine Dei Idea exsistere posse43). Ipse enim Deus fere videtur m era hypothesis, quam Theologia dogmatica dem onstrare supersedet44). Quod si Deus omnino est hypo thesis , multo magis C hristus, de quo Historia te s ta tu r , mero sensui in hypothesin abibit. De D eo , qualis per se s it , quaerere non potest system a, eum in subjectiva hominis informatione ponens. Deum per se non posse ab hominibus cognosci, contendit Schleierm aeherus. Quidquid enim de Deo perceperit hom o, id relationem Dei ad naturam creatam exponit. O pitulante humani sensus enuntiatione Deus a ttrib u tis , per se quidem sine veritate, o rn a tu r divinis. A ttribu ta enim , quibus Deum hominem ins tru u n t, minime indicant propiclates d ivinas, sed singulos tantum modos sensum absolutae dependen- tiae ad Deum referendi (. 50). Quae quidem attrib u ta , ex hymnis et homiliis derivanda ( I : 197) ad utilitatem humanam referenda (I: 359) censet. Quum enim Systema Selileiermaehianum Deum ut postu latum precarium sensui complendo agnoscere videtur:

43) S c k le ie r m . E r s te s S en d sch r . p. 2 G 5 .44) S e n s u s , in a n is per s e , quom odo transcendens ad D eum p erve

n ia t , p aru m liq u et. T an tu m enim a b e s t , ut ex I n s p ir a t io n e , V a t ic in iis nedum M ira cu lis su b stratu m incita iuentu n iqu e fid ei a d m itta t n o s te r , u t p o tiu s b is a fide fundam entum praeberi co n ten d a t. F i des autem non n is i ja m d eterm in ato d ep en d en tiae sensu esse p o le s t . U n d e vero bac d e term in ation e a llic ie tu r sen su s? IVum in se r ec ip ien do vagam sen su a liu m d eterm in ation u m v a r ie ta tem ? Q u i au tem fieri p o t e s t , u t tu m , sen su a lita ti a d s tr ic tu s ; rela tivu m s en su a lita t is am b itum tr a n sc en d a t? E q u id em non v id es. E ten im h o m o , p o s t lap su m detu rb ata quadam tum ad se ip su m tum ad naturam extern am re la tion e d e te n tu s , in se ip s o , in q u in a to jam et o b sc u r a to , veram lu cem puram que in ven ire non p o te s t. M u lto m inus id valere p o t e s t , s i im a ginem D e i nuinquain r e tu le r it A Q ^trvtih adu m bration em fru stra ex se e licere c o n a b itu r , si ixrim o num quam ex st ite r it . IVequc ex h is to r ia , neque ex natura con tem p lan d a D e i cogn ition em veram s ib i com p arare p o te s t : earum enim n otas h ie r o g lv p h ica s , lectu d if f ic i le s , in te l l ig e r e nequ it. Q u o d E th n ico ru m im p oten tia ad veram re lig io n em p erven ien d i sa t dem on strat.

dubitari po test, possilne conscientia D ei hum ana, sensui complendo inserviens, pura et a subjectiva percipientis qualitate inturbata exsistere? E tenim , si sensus u t principium valebit principans, quidquid perceperit, suo sibi modo afficiat, necesse est. Ita autem facillime fieri po test, u t Deus in subjectivam 45) hominis percipientis perceptionem abeat. Neque is est N oste r, qu i, ut expositionem pure objectivam exhibeat, subjectivam animi indolem castigare sole a t46). N eque tamen eum in eo inconsulte egisse crederes. A liter enim , si constans sibi esse voluerit, agere non potuit. Objectivam eniin auctoritatem subjectivae suae praeponendo incideret in suspicionem system atis principium tollendi. Non ig itur mirandum , quod hominem Dei esse imaginem non vult. I : 5 6 9 47). Ilom o enim , si Dei esset im ago, imago esset suae imaginationis. Deum enim homo sibi ipse fingit 5 informationem subjectivam Divino nomine honestat. Quam vero inconstans et insufficiens sit subjectivam religionis Christianae constituendae principium vel ex eo intelligi po test, quod ex m era subjectiva sentiendi indole nulla omnino religio re vera deduci possit. A t si posset: tum quaelibet alia aeque ac C hristiana48). Neque igitur religionem Christia-

nam ex puris sensus dependeritiae abstract ionibus omnino deductam ponit. A t si anim advertere velis, tum in ipso quasi limine systematis Schleicrm ache- riani Deum nihil aliud quam U nde , ex quo dependeat sensus, constituere, tum sensum illum dcpen- dentiae per se omnino sim plicem , et eodem evolutionis gradu sibi aequalem eumdemque esse ( I : >5. 0 6 ) : non te fugiet, sensum illum ilependentiae p rim aria sua indole ubicumque aequalem h a b e ri, et substratum quoddam commune identique omni religioni constituere fundamentum. Noster etiam expresse aflirmat (1: 166), Christianam religionem cum monollieistica religione in genere aliquid fovere commune. Illud autem , quod Christiana religio cum superstitione vel maxime rudi haberet comm une, non ohventitium quoddam , sed fundamentale esset. Quum enim sensus religiosus per se aequalis idemque aestim etur, non potest negari, quin generale, quod discretis inest evolutionibus, idem sit semper omnibus sibi invicem coordinatis form is, ad correlation evolutionis gradum productis. Ex qua judicandi ra tione sequitur, ut omnes sibi invicem coordinatae religionis formae nullam aliam quam specialem adm ittant discrepantiam. Cenus enim essentiale quoddam omnibus constitu it, cui adjiciuntur differentiae, quibus singulae species separantur. Illae igitur differentiae contrarietatem quaudam , singulas species mutum vicissitudine excludentem , efliciunt, funda- nientua vero commune non possunt immutare. Huic de diversis religionis form is, ex assumtionibus Schlcierm acheriauis deductae, opinioni ipse tamen Schleierm aclierus refragatur. Quod enim in Christiana inest religione proprium vereque C hristianum , id aestimat ( I : 64) esse tam prim arium , essentiale et constitutivum , u t , penetrans totum religiosi sensus am bitum , efficaciter ad sensum purificandum et

s e j u , w e lch e m it G o tt lenkt, a n d erst b e i j e n e r , w e lch e ohne G o t t , und endlicL an d erst b e i d e r , w e lch e w id e r oder g eg en G o tt zu d enken streb t. D ita d er , S p v cn l. J to g u ia tik . I . S t).

transform andum agat. Sir* N oster, a se ipso dissociatus, in se ipso redarguendo videtur nos adjuvare.

Neque in principio applicando principii insufficientia occuli potest. Neutra expositionis fidei pars ex puro principio immediate fluit 49).

H actenus de syslem atc in universum.

II.Prim um omnium satis consta t, totam de ho

minum cum Deo reconciliatione doctrinam ut plane fictam et commentitiam everti et corruere , si nulla omnino indigeant homines reconciliatione. Vult igitu r N oster eam hominum indigentiam citra omnem dubitationem positam. Quam persvasionem tanti judicavit, u t secum studiose cogitaret, exinde fidei Christianae exponendae initium capere o0).

Ut p rim arias , quibus potissimum conficitur doctrina de hominum cum Deo reconciliatione, partes facillime agnoscas:

A) Ipsam illam reconciliationis Indigentiam,

11) Satisfactionem hujus Indigentiae, per Chri*stum paratam .

A.

Indigentiam reconciliationis humanam debere o* riginem suam lapsui depravanti facile potest intelli-

49) P r io r p a rs p o tiss im u m in n ititu r a b s tr a c tio n !, quae sa lro p r in c ip io , a d m itt i non p o test. D e quo v id e s is : R o se n k ra n z , 1. ). p . 4 o .P o s te r io r qu oq u e pars Cx ob stru ction e quadam necessaria pendet. 1. 1. p. 0 3 .

60) S c b le ie rm . Z w eites S en d scb r . p. 4 8 2 . A t n ih ilom in u s pronunt ia t (C lir . G l. I I : 1 0 0 ) con scien tiam p ecca ti non esse prorsu s n ecessariam c o n d it io n e m , sine qua ad itum ad C h ristu m ejusque com m unionem non p e te re t p eccator. P o s s e t sc il ic e t con scien tia p ecca ti p osfca en asci.

*

gi. Quare supcrlluum erit dem onstrare, co s , 4) , et conditionem evolutionis intermediam clliciat. Eam enim sortem obtinuit humana ad perfectionem evolu tio , u t non nisi processu successivo perficeretur. T o ti, qua ta li, originariam quidem assignavit perfectionem. At originaria illa perfectio , dum se successive exsereret, ifineiQixc imperfecta necessario evaderet. Partibus enim singulis, quibus totum e- volverelur, defectus quidam inhaereret, totum enim

01 ) c f r. I ta a d c r , S pecu i. D ogin. I : 4 0 .;>i) Sclile icrin . iili. E rw h l. p . 0 7 . 7 7 .53) 1. c. p. 7 0 . 7 0 .M ) F a l la c ia s , a c red ita la p su s n ecess ita te o r iu n d a s, ex p o su it G ii-

s c h e l , S p ecu i. P l i i lo s . von G o tt und deni M enschen und v. d . G o t t - M ensclien p. 1 8 . 1 0 .

non nisi ox [arte quadam nique inchualuin referre possenl. Quod autem inchoatum tantum e sse t, id im perfectum ; ideoque absolutum esse non posset (cfr. I : 545). N oster itaque omnem inde deduxit im perfectionem , quod singula successivae evolutionis momenta inchoatam quidem , 11011 vero absolutam originariae perfectionis manifestationem sisterent. Quum vero in hanc evolutionis sortem nascam ur hom ines, peccato el imperfectioni necessario ohnovii sumus. I^tcnim organicae functiones (II: 0 2 ) quas carnem vel complexum inferiorum animi iaeul- tnlum I: 598 ( = sensualitatem) nominat dominantes invalescerent p riu s, quam Spiritus potentia vigeret (I: 400). Ilinc o rire tu r discrepantia quaedam in ter vivificationem et illum inationem , ita ut iu e- volutionc hum ana intellectus, voluntatem praecurren s , eam post se relinqueret invalidam et destitutam potentia cognita perficiendi (I: 404). Jam peccatum , eo modo enatum 55) p rod ire t; cujus igitur

C o g n it io n is vo lu n ta tisq u e e v o lu tio sil>i invicem m ale resp o n d ere d ic itu r . 11. C o g n it io m aturiore ev o lu tio n e g a u d et quam v o lu n ta s: v o lu n ta s c o g n it io n i in c o n c in n a , im b ec illa et im p ar c llie ien d o e a , qu ae en otu er in t, in d e in a gen d o iu lia erc t im p e r fe c t io , con stitu en s p ecca tum . Q u ae v ero S ch lc ierm ach rrian a sen ten tia d if fic illim e co n ju n g itu r cum a lia qu adam eju s o p in io n e , liu ic p lan e con trar ia . . 1 0 8 . ( I I : 2 0 8 ) . C o n c e d it v id e lic e t in om ni lium ana c a u ssa lita te vo lun tatem ( a - m orem ) prim as agere p a r te s , cog u itio n cm q u e secun darium locum o ccu p are . 11 u llo m inus ad d octrin am scr ip tu ra e sacrae qu adrat is ta o p in io de p ecca to or iu n d o ab in tem p estiv a co g n it io n is ante v o lu n ta tem m atu rescen tem ev o lu tio n e . S i enim c o g n itio ev o lu tio n i v o lu n ta t is a n te c e lle r e t , e t peccatum in d e , qu od facta co g n itio n em non a d a e q u a re n t , oriu n d u m e s s e t ; quom odo p eccata ig n o ra n tia e p o ssen t p er p e tr a r i? L u c . X I I : 4 7 . 4 8 . R om . 1 : 1 8 2 0 . I I : 1 2 . V I I : 1 0 . 1 L o r . I V : 5 . 4 . 2 T b e ss . I : 8 . S c r ip tu ra sacra c o g n itio n e m ab am ore dep en d en tem a g n o sc it . 1 J o b . I V : 8 . 1 C o r . X I I I : >. ou x 'ort y ttn ttre i P e tr . 1: 8 . P h il . I : 1). c fr . C o l. 1: 8 . 1). I n sc it ia m d iscessu iiiq u e a D eo g ig n it cord is d u rit ie s . E p ii. I V : 1 8 . O d iu m - g ilu r su p p r im en d u m : eten im per id D ia b o lo a d itu s ad recessu s c o r d is paratu r. l ip l i . lVr: 2 7 . fr . A p o ca ). W I l : 1 8 . B a a d e r , f e r m ent. C o g iiit . I I : . 2 4 . G s c h e l, sp ecu i. P h il . v. G o tt |>. 2 0 0 - 2 0 4 . D as D r ill.e n , ohne /.uvor d ie L r liisu n g erfah ren zu h a b en , bann w ed er S n d e noch T o d zum R evvusstseyn b rin gen . I'beu d a ru m ist auch das B e w u s s ts e in ohne d ie ob jec tive T h a tsa ch e der E r l su n g

tanssa non religiosa e sse t, sed psychologica. Quum igitur Schleierm acherus peccatum oriundum ducat a so rte , qua humanae vitae evolutio p rogred iatu r: non re vera dicere po test, homines sua ipsorum culpa in peccatum incidisse. Non enim linmani esse posset a rb itrii, homines ei sorli esse subditos, ut p raem atura sensualitas pervica* et immoriger spiritui obniteretur. C ur enim ila erat homo com paratus, ut tali contentione tu rbatrice d ilaceraretur? E x sententia Schleierm acheriana inde factum , quod creatio non adhuc adeo esset perfecta , ut spiritus imperium debitum nancisci posset. Itaque , viribus spiritualibus tantum insuilieientibus p raed itus, lapsus est hom o, providentia divina sie ordinante. A t dissid io , sic in humana natura originaliter posito , peccatum haereditarium haberi non p o te s t56). N eque lap sus , si eo nomine naturalem humanam conditionem insignire velis, transform ationem quandam humanae naturae intulisset (I: 5oG. 4 5 o . 4 5 8 )57).Etenim ut aestimat Noster si humanam naturam transform asse!, hom o, qua ta lis , esse desineret et nova omnino fieret creatio. Neque mundum commutaret peccatum. (1: 57). H aberet enim homo eamdem ad externam naturam relationem , etiamsi gratia et peccatum muta in ter se oppositione num- quain essent evoluta (I: 590) 58). A t si tali m odo, ut fert opinio Schleicrm aeheri, peccatum sorli hu-

uml lie E rh en n tn iss 1er S t iin lc , in sb eson d ere ohn e A u fh eb u n g 1er S n d e tie'llt m g lic h , sondern so v ie l S n d e , s> v ie l F in stern iss . O sch c l. I. e. p . 2 1 4 . - - cfr . l b en sta m , 0 ) d istin gu en d u m in ler cogn ition em tjnae a n teced it e t jnae se |u itnr actionem .

leinen JlrgriA' d er K rbsiind o g ib t es n ich t m eh r , naebdem der Z w ie s p a lt zu r u rsp r n g lich en IValur gerech n et w ord en is t . IVitzscI, I. c. p. 2 4i>.

IV ccato in in a ltcrain naturam tra n s iit . IVitzvch I .e . 2 4 0 . 2 4 7 . I . i b r i s svn ib . assen lien d u in ,

W) Im p r e c a t io , jua u n iversa natura c r e d e r e tu r , e t quae p raesen tiri p osse t in d e s id e r io , quo natura red em iionem e x sp ec ta t (K om . V I I I ; 22) , e sse t tantum som nia aegrorum su p erstitio sa .

manae ita attribuendum esset, ut hac sola sub conditione humana natura naturaliter ad perfectionem suam progredi posset: conficeretur, u t hom ines,cum in hanc sortem nati essent , eamque minime libera voluntate sibi finxissent, neque indigentia ad- stringeretur neque oflicio reconciliationem quaerendi. Itaque , si consequentias attentius perscru te ris , invenies, systema Sehleicrm acherianum necessitatem reconciliationis to llere , seque igitur ipsum evertere.

II. Quid denique homini expiandum? Num ipse in caussa esse po test, quod fatalis necessitas ei viam evolutionis per peccatum munitam struxerit? Q uin , potius quod homo neque parav it, neque, quin p a ra re tu r , impedire po tu it, quodque omnipotenti necessitate naturam ejus tenet devinctam ; id nullo modo ex homine pendet, id nullo modo expiare homo debet. Neque id Schleiermacherum fugit. Itaque peccati aut nullam aeternam esse caussam , aut penes Deum quaerendam aestimavit (1:488). Si enim peccatum non penderet ex caussa divina, non posset a libertate humana proficisci (I: 401). Hac aestimandi ductus ratione asserit: Deum esseauctorem peccati (I: 470. 485). Quum vero neque essentia neque idea sit m alo , ad aliud effatum, p rioris acerbitatem tem perans, N oster confugit, d ic e n s59): Deum non esse peccati auctorem , in quantum nihil coram Deo sit peccatum 60). Currit igitur recurritque ejus de peccato sententia , hunc efficiens circulum : quatenus peccatum aliquid s it, eatenus ad voluntatem Dei creatricem (cfr. I : 406. 402) referendum et Deus ejus est auctor; quatenus autem peccatum nihil s it , eatenus Deus ejus non est auctor. At si Deus peccati esset au c to r, homini non

M ) Scliloicrni. iih . K rw ah l. ]>. 0 0 .l lo ic forsan non alienum er it ob servare d ifferent i am in ler rea le

et id ea le p ecca ti in itiu m , cfr. G sch ei I. c. ]>. 2.

opus esse I pecealo expiato 6t). Si vero coca in Deo peeeatum niliil omniuo esset: redeintioni et reconciliationi divinae nullus locus relinqueretur ; neque de merito Salvatoris expiatorio loquendum. Actio enim , in nihilum transiens, qui lit m eritoria? Neque negat Sclileierm aelierus, quin reconciliationis nomen hoc respectu alienum sit habendum . 81). (II: 1 2 0 ). Ceteroquin, si quis dialectices Schleier- macherianae captiosam subtilitatem 62) in suam rem vertere vellet, ei obloquens diceret: Christum non redimere et expiare nos, sed creare alios novos homines.

III. Alio quoque modo ex assumtionibus Schle- iermaeherianis similiter conficitur, ut homines non necessario indigeant reconciliatione.

Onmia attributa divina a subjectiva hominum informatione proficisci N oster docet: quare non est m irandum , eum gratiam I)ei in sola relativitate posuisse. Absoluta vero Dei gratia et ante ortum peccatum et post peccatum deletum viget 63). T ransitoria quidem oppositione gratia est contraria peccato 64). Noster autem concupiscentiam originariam esse contendens, iram quoque, concupiscentiae vindictam , originariam esse, concedat, necesse est. Certe quidem sensum peccati et sensum gratiae tam

l) A d hanc conoJusioncin a lio m odo ex assu m tion ib u s S c h lc ie r - m aclieria iiis dedu ctam p erv en it S eh m id (iib . S cb le icrm . G la u b e n s) . p. 2 5 8 ) : D ie 8 ii ude so ll darum vorhand en s e y i i , w e il d ie E r l su n g auch vorhand en i s t , d. h. um durch d ie E r l su n g aufgeh oben zu w erd en . A b e r d ie E rlsu n g hat keinen Z w ec k in s ie l i , sondern nier in so fern d ie S n d e schon vorhand en is t . W e n n nun d ie S n d e nur vorhanden i s t , um durch d ie E r l su n g aufgeh oben zu w e rd en , d ie E r l su n g a b er , um d ie S n d e a u fzu h e b e n , so stehen w ir in einem G ie b e l, in dem beiden als Z w e c k lo s ersch ein en .

Schleierm . b. E rw h l, p . l .G3J cfr . an n ot. 5 8 .

D ie h e ilig e S c h r if t w e is s n ich ts von einem G eg e n s tze von !Va- tu r und G n ad e im u rsp r n g lich en M en sch en , s ie w e iss aber im e rb - s iiiid lieh eu M enschen von m ehr als b lo sser U um acht und M a ttig h eit. X ilz sc h I. 1.

m utua vicissitudine conjunctos aestim avit, ut a lte r sine altero esse non posset. (I: 587). Quuin autem oppositione originaria peeeatum atque gratia sibi invicem oppugnarent, contentio illa dirimi numquam posset, nisi destructis factoribus ellicicntibus cum ipso effectu. Peccatum igitur et g ra tia , dum m ansura su n t, indissolubili et implacabili conflictione detinerentur. Nulla igitur homini salus et bcatitudo nisi relativa cssct. Sem per enim peccati gratiaeque perm ixtus sensus valere dicitur (I: 580). Etenim in gratiosa hominis conditione vel maxime pertecta superest, ut a it, quoddam peccati, voluntate intelli- gentiam non adaequante (I: 4 50 ), et vestigia peccati vel in perfectissimo nostro statu (1: 407 ), in summa pietate (I: 406) indagari possunt. Absolutam igitur inturbatam et intemeratam nullam Noster agnoscit bcatiludineni humanam. Mixtus autem ille peccati gratiaeque sensus vel ipsa salus in nascendo (. 8 7 .i.) vel ipsa infelicitas (II: 5) haberi potest. Conscientia enim peccati u t evanescentis est, ut a it, conscientia peccati adhuc rem anentis, i. e. adhuc vere in homine insiti. Itaque correlativae sunt salus et infelic itas, et invicem affectae fluctuant. Sic etiam bonum mnlumquc reciproca aestim at, non vero limite fixo discrim inat Go). Ne igitur m ireris, quod pu te t, infelicitatem numquam adeo grandescere, ut omni p rivaretur felicitate. Jucunda injucundaque sensus affectio ita rec ip rocaren tur, ut altera alteram complecteretur. Numquam tam absolute obscuraretur conscientia hum ana, ut in ea nulla omnino messet I)ci conscientia. Quum autem sine conscientia sui humana et ei conjuncta conscientia Bei nulla in homine esset peccati conscientia; quum conscientia peccati in tantum evanesceret, in quantum conscientia Dei humana obscuraretur; peccando autem

f,b) I lu tte r u s I tc f liv iv u s , p. 2 5 7 E litio TTolnnVfis.

conscientia Dei humana obscurior evadit 66): duaepaterent viae diversissimae, quibus peccator peccati cruciatum subterfugere posset: altera redem-tiouis, a lte ra indurationis. Quarum si unam alte- ramve ingressus fueris, parum interesset. Quam quam enim nulla induralio adeo esse posset absoluta , ut omnem peccati conscientiam plane suffocaret, et inturbatam quietem sanationem que a m orsu conscientiae peccatori larg ire tur: hic tamen absolutae consummationis defectus communis esset indurationi et redemtioni. Neque enim tam absoluta esset re- dem tio, ut omnem tolleret peccati sensum. Quum igitur nullus peccati esset sensus sine Dei conscientia in hom ine: quum vero illa conscientia indefesse peccando magis magisque deleretu r, ita ut ad conditionem absolutae indurationis appropinquaret: aerumnae atque cruciatus peccati aeque iuduratione tolli posse viderentur atque redemtione. T o lleretu r et suffocaretur sensus peccati crucians et peccata peccatis addendo et peccatorum veniam expiatione petendo. Im probus saltem dissipata aeternae infelicitatis formidine hanc viam tritam ingredi non desisteret j praesertim quum et facilior et ad eamdern fere conditionem ducere videretur (cfr. 74: i). Yita enim semper inter voluptatem et dolorem distracta laceraretur 67). Sensus doloris paene quidem suffocaretur in summa tum impietate tum pietate. Si igitur ad conditionem impietatis addas

c lr . U llm a n , iib er d ic U n siin d lich k e it J c su , p . 2 7 . fT h e o I . S tu d . u. K rit.^

e ?) D ic D ifferen z d er S iin d e und G n ad e is t d u rch d iese A u ffa ssu n g a ls L u st und U n lu st e ine nur r e la t iv e , Lein t ju u lita tiv u n ersch tter lic h g e sc h ie d e n e ; je t z b erw ie g t der H im m e l, j e tz d ie H l le ; aber d ie S e l ig k e it von jen em hat d ie V erd am m n iss vou d ie s e r , u n d um g e k e h r t, lie Z err issen h e it von d ieser d ie A ers h n u n g von jen em zur F o lg e , ln a b so lu ter R c ich h e it is t in u n s , nach S c h le ie r m ., n iem als w ed er S n d e noch G n a d e , w e il durch einen so lch en M om ent to ta ler K rleu ch tu n g oder F in ster n iss das AA'iderentstehen des G eg en sa tzes u n m glich gem acht w rde. R osen k ran z 1. 1. p . C S .

oluplatem , quae in libidinosa concupiscentia fru enda et peccatis perpetrandis sita est 6S): com pensat ista voluptas defectum illius suavitatis, quae sola in bono perficiendo, in virtute absolvenda evsistit. Si autem liaec duo voluptatis genera ita inter se oppugnantia liabenda, ut inversa ratione increscant decre- scanlve, et se invicem ita et excludant et compensen t, ut alterum alterius detrimento increscat: facile conficitur, u t malum bonum que, inversa quidem ra tione ad gradum quendam sibi respondentem perduc ta , sensum aeque volupe afficiant. Alia quidem esset voluptas boni, alia m ali, sed utraque aequalis esset et intensionis et dignitatis ad concupiscentiam consolandam. Consolatur enim voluptas in malo fruendo aeque concupiscentiam pravam ac suavitas in bono fruendo perficiendoque boni desiderium consolatur.

Tali modo se ipsum destruit Systema Sehlei- erm achcrianum . Exordium enim ab indigentia re- demtionis capiens eo devenit, ut hanc redemtionis indigentiam am oliatur et non necessariam esse p robet. Ei igitur suadela, homines ad salutem quaerendam incitans, defutura esse videtur. Cur enim , illud systema proban tes, peccatum fugerent? Qua ratione convincerentur, hom ines, fugiendo peccata, melius sibi consulere, quam se iis inquinando! Si non propalam enunciat N oste r, non tamen negat, quin peccata ita cumulari possint, ut eadem, reatum to llen tia , imputari non possint, suffocata peccati conscientia. Perturbationem enim spiritualem adeo increscere posse contendit, ut aegrotae functiones depravataeque a libertate destituerentur et simul

68) In su is P r e d . I : 5 0 hanc vo lu p ta tem agnoscit S ch ie ierm a c h e - ru s, quae ccteroq u iu n o tiss im a a P s y c h o lo g ia probatur. Jam S e n e c a : N u llu m sine au ctoram en to m alum . . . . mercede te v itia s o llic ita n t . E p ig t. 6 9 .

CHm libertate imputatio to lleretur (I: 492) 69). Hanc lamen sortem non lamentabilem et infelicem aestimare videtur Schteierm acherus. Quin potius eam optabilem fere enunciat, contendens, tantum abesse, u t illa vitae conditio futurae regenerationi obsit, u t prodesse videatur. E st scilicet conditioilla transitoria praeparatio regenerationis fu turae;quae quidem regeneratio suo tem pore minime erit defutura (. 118. 1.) Insipientis igitur esse videtur, curae cordique habere conversionem suam. Praem atura enim ita fieri possel. Aeque ad conversionem homines incitandi. Si enim adhortatio eos ita comm overet, u t citius se converterent: m aturior ilia conversio intempestiva esset, atque adeo illis detrimento. Unicuique vero salutifera habetur conversio,quae ad tem pus, cuique determ inatum , fiat. A t de praem atura quadam conversione omnino securi esse possunt liomines: etenim , nisi cuique suum adfuerit conversionis tem pus, frustra ponis omnem in eo convertendo laborem. Potiorem enim peccati communionem quam reconciliationis habe t, m anetque in- conversus et in peccatis delectatur, (cfr. II. 279. 286).

IV. Quod si Systema Schleiermacherianum ne- que potest peccatoris animo auferre sensum miserae, qua labo re t, conditionis, neque valet retundere m orsum conscientiae, convincentis eum sua ipsius culpa in miseriem peccati incidisse, ideoque indigere reconciliationis peccata ultro perpetra ta expiantis: qui fieri p o test, ut peccator conscientiam quasi paxillo pacatam ita obm utescere cogat, ut ne ex se ipso quaera t, quomodo contaminationem peccati abstergendam esse mentcmqne ita im m utandam , u t, non rc-

*9) S en ten tiam Imir con trariam exp lan avit S t a h l , P h ilo s .

form idans Deum ultorem implacabilem, aditum ad gratiam ejus petat? Nescienti vero viam, inedia mo- dumque ad Deum perveniendi, quomodo Christus salvator cognoscetur? Ex conditione sua dependenti et obnoxia, qua tali y responsum frustra quaerit peccator. Se dependentem quidem sentit : ex quo autem dependeat non nisi subobscure per se cognoscere vel praesagire potest. Etenim ipsa conscientia peccatis infuscata torpet. Conscientia, qua peccator tum peccata detestabilia esse, tum voluntatem de hominis reconciliatione divinam percipere debet, inquinatu r simul cum mente (cfr. T it. I: Io.). Se non bene habentem sentit quidem anxius: quo autem modo sanari possit debeatque, ignorat. Quum autem Noster ipse concedat, ethnicam religionem, etiamsi vividissimo suae insufficientiae et infelicitatis sensu detorquatam , numquam per se in Christianam abire posse: haud precario concludendum videtur, sensum dependentiae vel absolutissimae omnino non sufficere ad Christum salvatorem indagandum et profitendum. Heic revelatione opus est. Quod quidem ita omnino dictum voluim us, ut non respicial solum eos, qui extra ecclesiam Christianam vitam degunt. Sensus enim ille absolutae dependentiae anxietatem desiderio cuidam salutis admixtam commovere quidem p o test: non vero hilarem et indubitatam spem fiduci-;unque in propitio I)eo acquiescendi. Ad Deum i- gnotum vaga et ignota via. Aditus enim per Christum qui appareb it, Christo incognito! Christus vero quomodo cognoscendus? Quomodo ei fiducia habenda ? Ad haec non facile ex systemalis censendi principio respondetur 70). Illud enim neque the-

70) AVa're der G la u b e v irk lieh b erw iegen d ein G e f h l , ohn e B e - 'v u sstsev n e in er o b jec tiv e W a h r h e it , d ie (den en tg eg en se tz ten I r r - tliuin a u stre ib en d ) auch im D en k en und Erkennen s e lb stst n d ig s ieh d a r s tc l l t , w re er b erw iegen d eine B estim m th eit des su b jec tivcn E e-

orethicam neqtie praeficam fidei promovendae ralio- nem sibi constantem et probabilem agnoscere videtur. Tr\v xorj niGiiv tibi non admittit. A rguit enim , te , nisi jam lide praeditum , non posse p rae dicationi sacraeque Scripturae fidem im pertiri. P ra cticam vero , quam Christus (Joli. V II: 17) demonstrav it, ad Christianae veritatis cognitionem perveniendi viam idem tibi obsepsit system a, ponendo in- telligentiam practicae functioni ita necessario praecedentem , u t in meris animi fallaciis sita habeatur illa voluntatis evolutio, quae intelligentiam antecedere, non subsequi videatur (I. 404). Tali vero modo rem tam impeditam et intricatam invenies, u t , unde initium ad fidem perveniendi cupias, vix habeas. N eque, u t respondeatur exigenti rationem spei (cfr. 1 P e tr. I l l : 15.) fideique, sufhciet, de system ate prom ere illud placitum : solis Christianis, iisdenique jam fidelibus, fidem dogmatice exponendam esse Christianam 71). Verum enim vero , si concedam us, Christianis tantum fidelibus Christianam Theologiam Dogmaticam exponendam esse; minime nobis in animo est concedere, Theologiam Dogmaticam nullo loco ponere debere m odum , quo fides in Christum accendatur oriaturque in animis incredulis. Si enim

b c n s: so k on n te man a lle r d in g s n ick t e in seh en , w o z u ihm ein e ig e n - th iim lic li g tt lic h e s W o r t n t liig w r e , d essen I n h a lt e tw a s A n d er es w re a ls ein A u sd ru ck des das S u b je c t b ew egen d en g tt lic h e n G e is t e s , w ie je d e s W o r t von M en sch en , d ie der G e is t G o tte s a n r e g t , und in so fer n kn n te das W o r t , auch das C h r is ti und der A p o s t e l , dem G la u b e n sg e fiih l n ich ts A n d er es g e b e n , a ls A n reg u n g und A u s g le ic h u n g fiir d ie R e lle x io n , a lso fiir ein V e r fa h r e n , b e i dem es a u f an n h ren d es G e lin g e n , neben rela tivem F a h r e n la ssen und V e rn a ch l ss ig e n , aber gar n ich t a u f k in d lich e H in g eb u n g an e in g tt lic h e s Z eu g n is s ank om m t. A u f der anderen S e ite : b e steh t k e in V o r s te llu n g von O ffen b a ru n g , w onach d ieses e tw a s A n d er es is t a ls un erk lrlic h e A n r e g u n g des r e l ig i se n L eb en s: so kann der G lau b e n ich t w o h l m ehr seyn a ls G e f h l; denn w o r a u f so llte er denn g er ich te t se y n ? S a c k , b. S ch le icrm . u . ^A lbert. P r e d ig t , p . 3 8 7 .

? l) S eh le ierm . E rs te s S en d sch re ib , p. 2 8 1 , Z w e ite s S en d sch r . 1 8 3 . 4 8 1 .

non vana solumniodo opinione, sed justa persuasione credim us, fore u t Christianism us, incredulos a superstitione conversos sibi adseiscendo, magis ma- gisque in dies increscat, debet certe in aliquo loco dogmatico exponi et persuasio illa et methodus, qua fidei Christianae consulitur germinaturae. Debet Theologia Dogmatica explanare media, quibus fides et germ inat et increscit. Alioquin in magicas et superstitiosas de fide sententias facile deveniri potest.

B.

A t si peccato r, mirifico quodam modo 74) a praestigiis incredulitatis liberatus, sibi salvatore opus esse, Christum que esse Salvatorem animadverterit, se tamen studiose et fidenter non conferet ad Salvatorem , nisi constanti fiducia credat:

a) Christum revera posse peccatores salvare,b) Neminem praeter Christum hominum esse

Salvatorem.a) Ut peccator Christum fidenter amplectatur

salvatorem , necesse est, u t Christus possit peccatores salvare.

7*) Q u o dem um m odo ad tenorem system atis censend i id fieri p o tu e r i t , hau d fa c ile in ven ias. A eq u e id m irandum . I p se enim auctor sa g a ciss im u s n on n is i recedendo a tenore p r in c ip ii ad finem pervenire p o tu it. A u s dem p sych o lo g isch en S ta n d p u n k t, den S c lile ier in . fr d ie T h eo log ie f e s th lt , sp r in g t er f r d ie C h risto lo g ie in den historischen im. XV ie er aber das P s y c h o lo g is c h e in em pirischer "Weise doch in s H is to r is ch e w e n d e t , so in o d ific ir t er auch w ied er das h istor isch T h a t - s ch lich e von C h r is t i L eb en und W ir k e n p sych o log isch . . . IVarh S c h le ier m . is t C h r is tu s n ich t der S o lm G o ttes im dein S in n e , w ie d ie K irch e von ihm le h r t , das er G o tt d e r Sohn sey . W i e er in H in s ich t a u f den M enschen b erh au p t von keiner conkreten I d e n t i t t des M en sch lich en m it dem G tt lic h e n w issen w ill . . . so so ll auch der C h r is tu s , von w elch em d ie A p o s te l Z eu g n iss a b le g c n , nicht id en tisch sein m it der Z w e ite n P erson der G ttlich en T r in it t , m i t dem ew ig en L a g o s. R osen k ran * 1. 1. p. 7 tf.

I. C hristus, ut hominum cum Deo reconciliationem efficere possit, necessario debet iis essentialiter aequalis esse, idcinquc iis propria quadam praestantia antecellere. Si enim aequalitas, quae inter Salvatorem hominesque salvandos in tercedit, tam impatiens limitationis habe tu r, ut nullam Salvatori propriam essentialemque praestantiam adm ittat: necessario sequitur, ut in Salvatore quoque insit etsi perquam minima aliqua certe reconciliationis indigentia. Qui autem ipse Salvatore ind iget, is absolutus omnino Salvator esse nequit (I: 140). In hac veritate exponenda Noster eximie valet. Quamquam autem pluries affirmat, C hristum , ab omni tum culpa tum concupiscentia prava immunem, non posse indigere reconciliatione: prorsus autem contrarium ex aliis systemalis locis confici posse videatur. Quum enim , ut p u ta t, peccatum transitoriam quidem at inevitabilem constituat conditionem , sine qua humana natura nequeat successiva evolutione absolvi; ([uiim vel ipse Christus tali subjectus sit evolutioni (II: 48. 58.): qui tum fieri p o test, u t Christi humana natura sine ulla labe evolvatur? Ad hoc expedite respondetur ex sententia Lutherana. Tantum enim abest, ut doctrina Lutherana ponat perfectionem lmmanam e peccato necessario dependentem , ut contra doceat, humanam naturam esse originaliter ita com paratam , ut posset non peccare et illa- hili obedientia ad perfectionem suam progredi. Tum vero agnoscendo, Christum Dei filium esse , et docendo eum , oprante Spiritu Sancto 7i) conceptum , non merum tanlum hominem, sed verum etiam esse Deum, facile m onstrat eum ab omni inquinatione peccati immunem. Schleierm acherus, ut jam dictum est, Christum sine concupiscentia et corruptione hu-

*3) G r r h a r d u s , L oc. T h eo l. I : 3 8 , 0 5 3 .

manae naturae esse expostulat. At eum a Spiritu Sancio concepi um esse, eo libentius sibi denegandum putavit, quo absurdiorem 74) eam existimat esse assertionem et orbatam Scripturae sacrae auctoritate. Evangclicae enim narrationes genuinae agnoscunt, ut p u la t, non nisi naturalem Christi conceptionem. Evangelistas, quum non correxissent vulgarem de Christi nativitate opinionem , eam approbasse judicat. Noster (11:71) citat Job. V I: 42. M atth. X III : o5. Luc. IV: 22 . Suae vero opinioni de nuda narratione historica (Joli. VI : 42.) frustra desumit auctoritatem. Johannes enim non omnibus locis opiniones vulgares, quarum mentionem fecit, illico correxit. Quas autem Johannes supersedit expresse redarguere opiniones, eas ideo omnes esse veras noli credere. (Exempli caussa Joh. V II: 27. citare possumus). Celeroquin Johannes, divinitatem Christi tam lucide exponendo, satis redarguit illam de Christo ut lilio Josephi opinionem. M atthaeus (I: 18 26) et Lucas (I: 31 38) referendo supranaturalem Cliristi a Spiritu Sancto conceptionem , sat confutasse videntur opinionem vagam , quae Christo addit Josephum patrem. Praeterea Lucas alio quoque loco (III: 23) haud obscure indicavit falsitatem hujus opinionis. Omnem vero de Christi conceptione supranaturali disquisitionem Schleierm aeherus putat esse operis supererogationis75).

S ch le icrm a ch ers Scntlscln -ciben au d ic H erren I)D C lln und S c h u lz , p. 1 4 . f i . A ccu ra ta quadam so lle rt ia ceteroquin vagis tan tum et a n c ip ilib u s de C h r is ti con cep tion e usus e s t cuunciationibus. XV ir k n n en , a i t , um d esto u n b eso rg ter d ie E rzh lung (de C hristi co n cep tio n e) b e i M atth us in der w eisen U n b estim m th eit la sse n , in der s ie sich h lt ; der tr a d it io n e lle G rund un seres V erk iindipun^ s- jc d ic h tr s ( s ic ! ) w e ise t a lle freveln d en D eu tu n gen zu r ck , d ie mit g e m eine lla n d e den h e ilig en S ch le ie r beschm utzen w o lle n , den sie nicht l ften kn n en '. S ch le icrm . b . d . S c h r ifte n des L u k as, p. 4 7 . S trau ss vero eju sq u e assec lae rem 'profan is m anibus aggressi s u n t , cfr. D as L eb en J e s u , von S tra u ss I : 2 1 2 .

73 ) S ic a lii qu oque ju d ica re v id en tu r , v. c. de AVette.

Praeterea ad yajxaQTtjaay Christi probandam parum sufficeret credita supranaturalis conceptio. E ten im , u t dicit (II: 73), remoto omni virili in conceptione influxu, dum m aternus influxus adest prosus natu ralis , nato minime rem ovetur labes corruptae naturae. Nobis autem istud effatum ad rem corroborandam oblique quadrare videtur. Quomodo enim dici potest m aternus B. Virginis influxus prorsus naturalis? N aturalis non nisi conceptione prorsus naturali maternus influxus est dicendus; non item vero , quum virgo supranaturali modo Deum patitur. A t si naturali conceptione Christus generatus esse t, inquinatione quoque concupiscentiae imbutus esset. E tenim quum vitiositas in posteritatem per p ropagationem naturalem emanet et sic a parentibus in liberos transeat (I: 428. 410. 421.): C hristus naturali propagatione conceptus, eadem labe contam inatus s it , necesse est. Contrarium quoddam N oster evincere quidem conatur. Persuasionem enim de aycc- [jlccqtijGicc Christi petitione quadam principii inducere contendit. Illa enim persuasio inde oriunda esset, quod Christiana ecclesia immediata impressione experta esset in se inesse immunitatem peccati: quaeigitur immunitas in ipsa ejus societatis origine inesse deberet (II: 15). Ilaec tamen persuasio ei sententiae inn ititu r, quae p ro b a t, efficaciam Christianae societatis procreandi ratam de perfectione Christi absoluta persvasionem , ab ipso Christo originem ducere (II: 14). Haec vero precaria dem onstratio sententiam evertere nequit contrariam , quae C hristo , siquidem mero ex hominibus homine p rocrea to , peccati labem injungit. Si enim patre Jo sep h o , m atre M aria genitus esset merus hom o, ex sorte et conditione humani generis communi exemtus esse non posset. Neque aliter interdum de eo judicatum crederes. Naturali ita obnoxius aestim atur m orti, ut si