LEKTsIYa – 1 1.1. PSIXOLOGIYa TARIYXI PREDMETI.

Psixologiya pa`ni ha`r qanday pa`n siyaqli o`z aldina belgili rawajlaniw jolin basip o`tti.Psixologiya tariyxi

bul en` aldi menen insaniyat ta`repinen haywanlarg`a ha`m insang`a ta`n bolg`an psixik ha`diyseler haqqindag`i bilimlerdin` a`ste-aqirin toplanip bariw tariyxi. Insannin` o`z-o`zi haqqindag`i bilimlerin toplap ha`m teren`lestirip bariwi . Psixologiya tariyxi menen tanisa otirip biz insan haywanlar psixik turmisinin u`yreniwge bolg`an umitiliwlar adamlar turmisinin` ha`r bir tariyxiy basqishlarinda olardin` qanday teoriyaliq ha`m a`meliy talaplar, ayirim bir mag`liwmatlar, psixik ha`diyseler qanday da`rejede payda bolg`an, engizilgen aniqlang`anlig`in, olar qanday tu`sindirilgenligi, olardin` ayirim nizamliqlari qanday ashilg`anlig`in bilip alamiz. Bunnan tisqari psixologiya tariyxi tariyxiy turmistin` ha`r bir basqishlarinda, pa`n ha`m ma`deniyatin` uliwma rawajlaniwi, psixologiyanin` pu`tkil bir pa`nler sistemasi da`rejesine ko`terilgenligi haqqinda mag`liwmat beredi. Mine usi rawajlaniw jolinda adam balasinin` psixik qubilislar haqqinda ko`z-qaraslardin` o`zgergenligin , onin` psixologiyaliq ilim sipatinda izertlew predmetinin` o`zgergenli tarixin u`yrenimiz .

Psixologiyaliq ilimlerdin` rawajlaniwin tiykarinan n` etap bo`lemiz. Bular psixologiya tariyxi pa`ninin` tiykarg`i waziypasi psixika haqqindag`i ilimiy bilimlerdin payda boliwi ha`mde keleshekte rawajlaniwin analizleydi .

1.2. PSIXOLOGIYa TARIXININ` DA`WIRLERGE BO`LINIWI. Psixologiya ko`p a`sirlik tariyxqa iye birinshi ilimiy ko`z-qaraslar III a`sirde payda boldi. Psixologiya

tariyxi eki u`lken da`wirge bo`linedi . Birinshi da`wir psixologiyaliq bilimler filosofiya iliminin` quraminda rawajlandi . Bul da`ir ( VI b.esh. den –XIX a`sirdin` ortasi ) g`,o` min` jildi. Ekinshi da`wir psixologiya o`z aldina ilim, pa`n sipatinda rawajlaniwi, 100 jildi ( XIX ortasi ha`m de

ha`zirgi bizin` ku`nimizge shekemgi) o`z ishine aladi . Belgili psixolog B. E XIX ha`m XX basinda jasap o`tken EEbbingauze aytiwinsha psixologiya uzaq

o`tmishke iye, biraq onin` tariyxi ju`da` qisqa degen edi. Psixologiya iliminin` rawajlaniwi qiyin protsessti basinan keshirdi ha`r bir da`wirde jetiskenliklerge jan`adan jan`a jan`aliq penen bayidi.

1.3. PSIXOLOGIYa TARIYXI METODLARI . Tariyxiy izertlewdin` metod` ha`m metodikanin` tiykarg`i waziypasi dereklerdi izlew, izertlengen materialdi

sistemag`a saliw, teoriya, fakt, nizam tu`siniklerdi u`yreniwden ibarat.Tariyxshinin` tiykarg`i jumisi izertlew predmetine eempirik a`meliy ha`m teoriyaliq jandasiwdi talap etedi.

Psixologiya tariyxinin` tiykarg`i metodlari, teoriyaliq rekonstruktsiya tu`sindirme beriw, kritik analiz beriw. Bunday analiz metodologiyaliq printsiplerge tiykarlanip ha`zirgi zaman psixologiyasinin` jetiskenlikleri ha`m mashqalasina su`yenedi. Arxiv materiallarin u`yreniw, interv, sa`wbet arqali.

Biografiyaliq ha`m avtobiografiyaliq metod psixologiya tariyxinin` real turmisinaliq atmosferaliq du`zedi. Ilimpazdin` ruwxiy rawajlaniw bilim derekleri, onin` ilimiy miynetlerinin` etaplarin biliwge ko`p mag`liwmatlar beredi .

1.4. PSIXOLOGIYa TARIYXININ` DEREKLERI .

Psixologiya tariyxinin` dereklerine (istochnik), tariyxiy protsesste jiynalg`an (toplang`an) psixikaliq bilimlerdin` barliq materiallar kiredi, sonin` ishinde psixologiyaliq mashqalag psixolog, filosoflar izertlegen miynetleri kiredi. En` a`hmiyetli psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniw (istochnigi) deregi-ja`miyetlik a`meliyat (praktika) meditsina, oqiw, ta`rbiya yuridikaliq a`meliyat, materialliq o`ndiris bolip esaplanadi. Bu`gingi ku`nde meditsina tarawi, sonin` ishinde psixiatriya. E.A. Budilova sud materiallarin, miynet, yuyuristler ha`m de a`skeriy xizmetlerin analizlew tiykarinda miynetler etti. En` qiziqarli na`tiyjelerdi dereklerde analizlep tabiwda O.T. Noskova miynet ha`m sub`ekt haqqinda tabiwda O.T.Noskova miynet miynet ha`m sub`ekt haqqinda psixologiyaliq bilimler mazmunin A.A.Nikol`skiy balalar ha`m pedagogikaliq psixologiya revolyutsiyag`a shekemgi dereklerin aship berdi. Psixologiyaliq bilimler- dereklerine ja`nede ta`biiy pa`nler ( fizika, ximiya, astronomiya ) til, etnografiya, antropologiya h.t.b. bola aladi .

Alimlar ( ilimpazlar) ( psixologlar ) tariyxinan ma g`liwmatlar. Ebbingauze Terman (QIT0-a`909) nemets psixologiya eksperimental psixologiyanin` tiykarin saliwshi

Fexnerdin` psixofiziologiyaliq izertlew jumisin alip barg`an. Seziw ha`m este saqlaw protseslerin u`yrengen . WE00 ma`nissiz so`zler dizimin islep shiqqan. Yad ha`m umitiw o`zgesheliklerin u`yrengen , ko`rip qabil etiw balanin` aqiliy uqipliliqlarin u`yrengen ha`m de test islep shiqqan, bul test onin` ati menen ataladi .

LEKTsIYa – 2

2.1. Psixologiyaliq bilimlerdin` jan haqqindag`i ta`liymat sipatinda rawajlaniwi. Jan haqqindag`i pikirler, eleslewler a`yyemgi da`wirlerde-aq bap edi. Ol adamlardin` mifologiyasinda, isenimlerinde payda boldi. A`yyemgi da`wirdegi adamlar barliq adam ha`m haywanlar o`letug`inin bilgen . Ol o`lgende ne bolatug`inin adam bilmeytug`in

edi. Hesh kimge belgili emes G`O`limG` ha`m G`o`mirG` qatnaslarin tu`sindiriwge, dene ha`m rux haqqindag`i tu`sinikler adamlardi siyiniw isenimge alip keldi. Adam tiri bolsa onin` ruxi dene de boladi, eger oni ruxi ta`rik etse onda adam o`lediyu. Adam uyiqlag`anda ha`m oni waqtinsha ta`rk etedi dep bilgen. Buni tu`sindiriwi usinislar psixologiyaliq mashqalalar filsofiyanin` bir bo`limi bolip, a`yyemgi ja`miyetlik duzimnen klassliq, qul iyelewshilik da`wirinde ma`mleketlerdin` qarim-qatnastin Shig`is ha`m Batis ma`mleketlerinin` qatnasinan A`yyemgi Gretsiya, Egipet, Vavilon, Indiya, Qitay da payda boldi. Birinshi jaziw, siziw, astronomiya, matematika bilimleri rawajlandi. Psixik ha`diyseleler psixologiyanin ilimiy analiz predmeti bolmastan ko`p aldin, adam olardin` kelip shig`iwi ha`m mazmunin tu`sindiriwge ha`reketler jasadi . Ha`zirgi ku`nge deyin ayirim psixik qubilislardiq toliq organizm ha`m psixik qubilislardin` mexanizmlerin tu`sindire almaydi. Degen menen waqit o`tiwi menen adamzat psixik qubilislar haqqinda ko`plegen bilimlerdi topladi. Birinshi filosoflar tiykarg`i sorawlarg`a juwap berdi .

BIRINShI TARAW

Jan haqqinda ta`lim shegaralari ishinde psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwi .

Birinshi bo`lim A`yyemgi du`n`ya ( antik) psixologiyasi .

Jan haqqinda tu`sinik a`yyemgi da`wirlerden onin` ta`biyatina degen da`slepki tu`sinik ilimiy ko`z qaraslardan burin payda bolg`an . Bul tu`sinik adamlardin` mifologiyag`a degen alg`aqshi iseniminin` sistemasinda payda boldi . X`aliq a`debiy tvorchestvosi , yag`niy poeziya, ertekler ha`m din G` jang`a u`lken qizig`iu`shilin` penen qaraydi. Usi ilimge deyin ha`m ilimnen tisqari tu`sinikler ayriqsha bolip, ilim ha`m filosofiyada rawajlanip atirg`an bilimlenden o`zgeshe turadi . Bul jerde jan qanday da bir g`ayrita`biyg`iy na`rse, G`haywannin` ishindegi kishkene haywan , adam ishindegi adamG` sipatinda qaraladi . Haywannin` ha`m adamnin` is-ha`reketleri usi jan sebepli boladi, al adam uyin`lag`anda yamasa ol o`lgende jannin` ha`reketke kelmewi onin` joqlig`i sebepli dep tu`schindirilekdi. Jannin` ha`reketke kelmewi onin` joqlig`i sebepli dep twsindiriledi . Uyqi yamasa trans jannin` waqitsha jlqdig`i , al o`lim onin` turaqli joq boliwin ko`rsetedi. O`lim jannin` turaqli joq boliwin bildirgenlikten, bunnan saq boliw ushin jannin` deneden shig`iwina tosqinliq jasaw yamasa ol shig`ip etken bolsa, oni qaytariwg`a tirisiw kerek degen tu`sinik bolg`an .

Alg`aqshi –obshshinaliq du`zim qul iyelewshilik ja`miyet penen almasqanda, filsofiya usi da`wirde birdey waqitta Shig`ista (Eski Hindistan ha`m Qitay) ha`m Batista (Eski Gretsiya ha`m Rim) payda boldi. Psitx`ologiyaliq mashqalalar filosofiyanin` bir bo`legi edi. Olar so`zsiz payda boldi, o`ytkeni filsofiyaliq oy-pikirlerdin` predmeti pu`tkil du`n`ya ju`zi , adam ha`m onin` jani haqqinda boldi. Sol sebepten Shig`is ha`m Batis ellerinde psixologiyaliq ha`m filosofiyaliq oy-pikirlerdin` o`z-ara ta`siri mashqalasi tuwiladi. Sebebi xaliqlar arasindag`i qarim-qatnas, ma`deniyattin` o`z ara ha`reket etiwi -xaliqlardin` rawajlaniwinda u`zliksiz jag`day bolip esaplanadi . Degen menen tariyxiy jag`daylar sebepli bizin` eeramizg`a deyingi VI a`sirge kelip, Eski Gretsiyada filosofiya payda bolsa da , Vaviloniya menen Eski Misirda ol qa`liplespey qaldi. Bul jerlerde diniy-mifologiyaliq ideologiya boldi. Ilimiy bilimler boyinsha Afrika ha`m Aldin`g`i Aziya bir qatar xaliqlari greklerden ozip ketti. Olarda erterek jaziw belgileri, al Misir ha`m Vavilon ruwxaniylerinde astronomiyaliq ha`m matematikaliq biilmler rawajlang`an edi. Bul bilimler grekler ta`repinen belsendilik penen o`zlestirilip alindi. Ta`biyat ha`m psixika haqqindag`i ayirim tu`sinikler A`yyyemgi Gretsiya, Eski Hindistan ha`m Qitaydin` filosofiyaliq mekteplerde bir-birine sa`ykes keledi. Jannin` ko`ship ju`riw ideyasi bolsa Eski Hindistan, A`yyemgi Qitay ha`m A`yyemgi Gretsiya oyshillarina tiyisli . Biraq bul ideyalardin` sa`ykesligi olardin` Eski Gretsiyag`a Hindistan ha`m Qitaydan kirip kelgenligin da`lillemeydi . Eski Hindistan filsofiyasi pu`tkil Shig`is filsofiyasinin` tiykari bolg`anin izertlewler da`lillep berdi .

A`yyemgi psixologiya a`yyemgi qul iyelewshilik ja`miyeti jag`dayinda payda boldi ha`m rawajlandi. Oni ra`ha`t o`mir ideyasina, yag`niy dene ha`m ruwxtin` garmoniyasi, tiri saw ha`m a`jayip denege tabiniw, bul du`n`yadag`i o`mirge degen su`yispenshillikti u`yretetug`in grek ma`deniyatinin` gumanizmi aziqlandiratug`in edi. A`yyemgi psixologiya na`zik intellektualizm, aqilg`a degen joqari qatnas ayirilip turdi .

A`yyemgi psixologiyadag`i jan haqqinda materialistlik ta`liymattin` tiykarg`i jag`daylari .

Jan haqqinda materialistlik ta`liymat materialistlik filosofiyanin` bir bo`legi sipatinda bizin` eeramizg`a

deyin VI a`sirde qa`liplesti ha`m rawajlanip bardi. A`yyemgi grek filsofiyasinin` birinshi tariyxiy formasi boldi. A`yyemgi materializmnin` shin`i atomistlik materializm bolip, onin tiykarin saliwshilar Demokrit ha`m onin` ustazi Levkipp edi ( b.er.shekem. V a`sir) Demokrit qul iyelewshilik du`ziminin` joqari rawajlang`an da`wirinde jumis alip bardi. Sol waqitlari eski grek iliminin`, ko`rkem o`nerinin` (arxitektura, skul`ptura) ha`m a`debiyatinin` rawajlang`an da`wiri edi. Ellin da`wrinde bolsa, Demokrittin` ta`liymatin Epikur ha`m onin` tariyxta G`Bag`G` degen at penen belgili bolg`an mektebi dawam etti ( b.er.shekem IV-III a`sirler). Rimde Epikurdin` isin b.er. shekem I a`sirde Lukretsiy dawam etti. Atomistlik materializmnin` sistemasin o`zinin` birinshi materialistlik rawajlaniw da`wirinde Stonkler rawajlandirdi (b.er.shekem III a`sir, tiykarin saliwshilar–Xrizipp ha`m Zenon ).

Bul filosoffflardin` (oyshillardin`) psixologiyaliq ko`z qaraslarinin` tiykari a`yyemgi atomistlik materializm boldi. Bul teoriya boyinsha barliq tirishilik eki tiykardan– turmistan (yubo`linbeytug`in atomlar ) ha`m tirishilik joqliqtan ( bosliq) turadi. Barliq zatlar olardi quraytug`in atomlardan payda boladi. Sezim qa`siyetleri bolg`an ren` ha`m da`m seziwdi h.t.b. Demokrit atomlarg`a jatadi dep esapladi. Sezim qa`siyetlerin atom formalarina jatadi dep esaplap , Demokrit U` G`Birdey na`rse birewlerge ashshi, birewlerge mazali, ja`ne basqalarg`a basqasha

bolip tu`yilediG`- degen edi. Demokrittin` isin dawam et`iwshi Epikur onin` sistemasin ta`biyg`iyliq dep qabil etip, sezim qa`siyetleri ob`ektiv tu`rde de boladi , dep esapladi . Ja`ne de , ol atomlar salmaqqa iye , oytkeni deneler wirliq sebepli ha`reket etiwi kerek, dep esapladi . Epikur du`n`yasinin` kelip shig`iwin da atomlardin` o`z ara soqlig`isiwinan payda bolg`an , dep tu`sindiredi .

A`yyemgi atomistlik materializmge stoikler o`zgerisler kirgizdi. Olar du`n`ya evolyuyutsiyanin` basqishlari haqqinda ta`liymat isler shiqti . Stoikler da`slep tek jin`ishke atomlar, o`t atomlari boladi, du`n`ya ju`zi bir tutas aqildan turadi, dep esapladi . Du`n`yanin` payda boliwin stoikler birinshi o`ttin` puw siyaqli massag`a aylaniwi, son`inan da`slep jansiz ta`biyat, keyin o`simlikler, haywanatlar ha`m en` son`inda adam payda boladi dep pikir ju`rgizdi. Bir qansha waqitlardan son` keri protsess baslanip, ha`mmesi joq boladi . Solay etip, du`n`ya u`stinen eki tiykar, yag`niy payda boliw ha`m joq boliw, ta`g`dir siyaqli nizamliliqtin` jeke adamnin` o`mirinde ko`rinedi .

Fizikaliq ko`z qaraslardin` tiykarinda jan haqqinda psixologiyaliq ta`liymat islep shig`ildi. Ja`ne de , bilim, sezimler, erk haqqinda da psixologiyaliq ta`liymat islep shig`ilip, adamnin` minez-qulqi boyinsha da sorawlar qoyilip, olar sheshimin tapti .

A`YYEMGI MATERIALIZMDE JAN HAQQINDA TA`LIM .

Demokrit jandi dene ha`reketinin` sebebi dep tu`sindi. Jan material , ol en` mayda domalaq , tegis ha`m

pu`tkil organizm boyinsha tarqalg`an ju`da` ha`reketshen` atomlardan turadi. Jan ot siyaqli usi atomlardan ibarat bolip, ol o`z formasi ha`m aktivligi boyinsha ot atomlari boladi. Demokrit jandi materialliq ma`niste ken`islik boylap orin o`zgertiwshi dep esapladi . Demek, jan o`ledi ha`m dene menen qosilip joq qilinadi. Jan bizlerdin` ha`r bir dem alisimiz arqali u`zliksiz jan`alanip bariladi. Demokrit jan ha`mmege, ha`ptne, o`li denege de tiyisli, biraq ol o`li denede jan aziraq boladi, dep esapladi. Usi ta`rizde, Demokrit panpsixizmge, yag`niy o`simlikler de, taslar da jang`a iye degen tu`sinikke keldi .

Awiriw- yubul atomlardin` proporiyalarinin` o`zgeriwi bolip, adam qartayg`an waqitta ha`reketshen` atomlar azayadi. Seziw organlarinda mayda atomlar sirtqi du`n`yag`a jaqin bolip, sonliqtan olar sirtqi qabil etiwge iykemlesken. Jaqsi ha`wanlerdin` organi ju`rek, sezimtal tilek ha`m qumarliqlardin` organi bawir bolip esaplanadi. Solay etip, Demokrit jang`a ta`biyg`iy tu`sinik beredi.Jan deneden sirtta jasamaydi. Demokrit jandi deneden ayriqsha dep esaplay, otirip, oni dene, ayriqsha dene dep sanaydi. Jannin` denelik qa`siyetleri haqqinda da`lillerdi Lukretsiy ken`irek rawajlandiradi .

Epikur, Lukretsiy ha`m Stoikler Demokrit jan haqqinda tu`siniklerin dawam etti. Epikurdin` ko`z qarasi boyinsha tek seziwshi janzatlar g`ana jang`a iye. Al stoikler bolsa, jannin` segiz bo`legin ayirip ko`rsetti U` basqariwshi tiykar (adamdag`i aqil yamasa haywanatlardag`i sezim (instinkt), onnan dene boylap os`minogtin` jeti ayag`i siyaqli tarqalatug`in jannin` besewi ko`riw, iyis seziw, esitiw, da`m seziw ha`m seziw bolip esaplalandi. Ko`riw-bul basqariwshi bo`limnen ko`zlerge deyin tarqalatug`in pnevma, esitiw, iyis seziw – bul basqariwshi bo`limnen muring`a deyin tarqalatug`in pnevma, da`m seziw – bul basqariwshi bo`limnen tilge deyin tarqalatug`in pnevma, seziw- bul basqariwshi bo`limnen sezip biliwge bolatug`in na`rselerdin` u`stine deyin tarqaladi. Qalg`an bo`limlerden biri qaytadan islep shig`iwshi dep ataladi ha`m bul basqariwshi bo`limnen bala tuwiwshi organlarg`a deyin tarqaladi . Basqa bilimdi Zenon dawis dep atap, bul basqariwdiwshi bo`limnen tamaq, til ha`m basqa so`g`lew organlarina deyin tarqalatug`in pnevma bolip esaplanadi. Al basqariwshi bo`lim du`n`ya ju`zi siyaqli bizlerdin` shar ta`rizli basimizda jaylasqan . Stoiklerdin` jan haqqinda ta`liymatinda olardin` du`n`yag`a ko`z ta`n bolg`an ratsionalizm ko`rinedi. Aqil jannin` basli ha`m joqari bo`legi bolip esaplanadi. Al Lukretsiy ruwx ha`m jannin` ayirmashilig`in ko`rsetedi U` ruwx ja`ne aqil dep atalip, ol jannin` jani bolip sanaladi .

BILIM HAQQINDA TA`LIYMAT . A`yyemgi atomistlik materializmde g` tu`rli bilim bar . Bular – seziw (yamasa qabil etiw) ha`m pikir

ju`rgiziw. Bilimnin` basi ha`m tiykari seziw ha`m qabil etiw bolip esaplanadi . Olar zatlar haqqinda bilim beredi. En` isenimlisi ishki ha`m sirtqi sezimlerge kewil bo`liw, dep esaplaydi Epikur . Al Demokrit chseziw arqali biliwdin` gu`milji tu`ri, dep ataydi .

Demokrittin` seziw araqali biliw tu`sinigin Epikur, Lukretsiy ha`m stoikler rawajlandiradi. Epikur o`tiw teoriyasin jaqlap, ko`riw, esitiw ha`m iyis seziw qalay bolatug`inin tu`sindiredi . Ol qabil etiw toliq bolatug`inin, seziw qa`siyetleri bo`lek-bo`lek emes, al toliq bolatug`inin ko`rsetedi .

Lukretsiy qabil etiwdin` ayirim ma`selelerine toqtaladi . Olar U` seziwdi payda etetug`in ta`sirdin` ku`shi, araliqti qabil etiw h.t.b.

Stoikler seziw haqqinda ta`liymatqa bir qatar jan`aliqlar kirgizdi. Olar adam tuwilg`anda, onin` janinin` basqariwshi bo`legi jaziwdi qabil etiwge tayar papirustin` betine uqsaydi. Adam tek o`z kewline ha`r bir oyin jazadi ha`m onin` birinshi jaziwdi sezimler arqali payda boladi, dep esapladi .

Sezimnin` dawami pikir ju`rgiziw boladi. Demokrit oni biliwdin` ashiq tu`ri ha`m haqiyqiy, nizamli bilim dep atadi .

Demokrit, Epikur, Lukretsiy ha`m stoikler ge biliw protsessin usilay tu`siniw ta`n bolip, seziw basqishi menen pikir ju`rgiziw ayirmashiliqqa iye bolsa, olar bir-birinen ayirilmaydi .

Stoikler ishki ha`m sirtqi pikir ju`rgiziw bar dep tu`sindi. Ishki aqil – qanday da jag`dayda zatlardin` o`z ara qatnasin baqlaw qa`bileti ha`m ilayiqli qa`siyetlerdi duris belgilew uqibi . Ol qabil etiw tiykarinda payda boladi . Sirtqi pikir ju`rgiziw yamasa sirtqi so`z- bul so`ylep pikir ju`rgiziw , yag`niy ishki oy-pikirlerdin` sirtqi bildiriliwi .So`ylep

pikir ju`rgiziw ayirilg`ani sebepli, stoikler so`zdin` analizin tildin` qubilisi sipatinda basladi . Xrizit so`zler ha`m olardin` kelip shig`iwi ( etimologiya) haqqinda ta`liymattin` negizin saldi. Bul arqali so`z ma`nisinin` ma`selesi qoyildi .

SEZIMLER MAShQALASI .

Atomistlik materializmnin` sistemasinda sezimler etikanin` tiykari bolg`an etikaliq mashqalalarg`a baylanisli qaraldi. Demokrit paydali ha`m ziyanli na`rselerdin` ko`rsetkishi sipatinda ra`ha`tleniw ha`m ra`ha`tlenbewdi ayirip aytti .

Epikurdin` pikiri boyinsha qanaatlang`an jag`dayda ta`shiwishleniwden awlaq boliw kerek, o`mirdin` maqseti ra`ha`tleniw bolip esaplanadi. Ruwxiy tinishsizlaniw a`keletug`in basli sezimler- bular. o`limnen ha`m qudaylardan qorqiw.

Lukretsiyadin` pikiri boyinsha sezimler tolig`i menen aqildan g`a`rezli. Olay bolmasa, olar bizlerdi aljasiqqa alip keledi. Stoikler umtiliw ha`m seziniwdi affekt tu`sinigi boyinsha qosip, affekt haqqinda ta`liymatqa u`lken u`les qosti .

Affektler- jannin` zatlar haqqinda naduris tu`sinigine baylanisli shekten tis aqilg`a qarsi ha`m ta`biyg`iy emes ha`reketi . Stoikler barlig`i bolip g`u` affekt bar dep esaplap, waqit ha`m olar tiyisli bolg`an ob`ektlerge baylanisli olardi klasslarg`a boldi. OlarU` ra`ha`tleniw ( quwanish, ha`zlik, shadliq)N` ra`ha`tlenbew ( qayg`i, qiyinshiliq) ha`m onin` tu`rleri- jani ashiw, ku`nshillik, jaris, baxitsizliq, uyat, qapashiliq, qayg`i, ruwxiy tu`skinlik N` tilek ( onin` tu`rleri- talap, jek ko`riwshilik, ga`zep , muhabbat , ashiw ha`m o`kinish) N` qorqinish (qorqiw, bir sheshimge kele almaw, qa`wetep, ta`sirleniw, ta`shiwishleniw).

Stoikler affekt jag`dayinin` ku`sheyiwin u`sh basqishqa bo`lgenU` a`.Sirtqi ta`sirlerge baylanisli organizmde fizologiyaliq o`zgerisler ju`z beredi. Affektler jannin` ha`r qanday is-ha`reketi denelik bolip, denelik o`zgerislersiz affekt joq.

g`.Ne bolip o`tkenin ha`m og`an qalay qatnas jasaw kerekligi boyinsha o`z-o`zinen pikir tuwiladi . Bul- psixialiq , biraq o`z-o`zinen bolatug`in komponent.

q. Aqil aralasiwi za`ru`r . Eki jag`day boliwi mu`mkin U` a) aqil ha`weske affekt boliwg`a jol qoymay, jamanliq ha`m jaqsiliq ko`z- qarasi boyinshaa bolip atirg`an waqiya boyinsha pikir du`zedi (jaqsiliq, jamanliq ha`m biypa`rwaliq – stoiklerdin` filosofiyasinin` eetikaliq bo`liminin` tiykarg`i tu`sinikleri N` b) eger aqil a`piwayi eski tu`sinikke iseniw menen ju`klengen ha`m ha`lsiz bolsa, ol naduris oy-pikirlerge berilse, onda affekt payda boladi. Solay etip, affekt aqilg`a qarsi bolsa da, ol o`z tiykarin aqildan aladi. Sonliqtan stoikler qumarliq oy-pikir dep ataydi. Effekttin boliw yamasa bolmawi da aqilg`a baylanisli. Sol sebepten aqil joq jerde balalarda da, haywatlarda da, aqili kemis balalarda da ta`biyg`iy qushtarliq bolsa da, affekt bolmaydi. Bul qushtarliqlardi affekt dep atawg`a bolmaydi, o`ytkeni olardi an`law ha`m bahalaw joq. Bunnan kelip shig`atug`in na`rse o`zin aqilg`a yamasa affektlerge basqariwg`a jol qoyiw adamnin` o`zine baylanisli. Affekt naduris oy-pikirge tiykarlanatug`in bolg`anliqtan, Xrizipp oni aqildin` qa`tesi dep ataydi. Al bul qa`tege jol qoymaw ha`m stoikler ta`repinen ja`riyalang`an moral`liq ma`sele affektlerdi jumsartiwdan emes, al olardi so`zsiz joq qiliwdan ibarat boldi.

Stoiklerdegi moral`liq ko`z qaras boyinsha affektlerge degen toliq bolimsiz qatnas jaqsi qumarliqlardin` bar ekeni menen u`ylesedi. Olar u`shew bolip, quwanish, saqliq ha`m erkten ibarat. Quwanish ha`zlikke qarsi bolip, aqilg`a muwapiq ( ha`reketke keliw) ta`sirleniwden turadi .

Affektler boliwi so`zsiz bolg`an waqitta olar menen gu`resiw G`retsepturaG` si oylap tabildi. To`mendegiler stoiklerdin` ayirim ken`esleri U` a`) affektke sirtqi ko`rinis aliwg`a jol qoymaw kerek U` sirtqi ko`rinis affektti bekkemleydi. Sonliqtan qumarliqlardin` sirtqi ko`rinisi menen gu`resiw ju`da` a`hmiyetliN` g`) affektti elesletiw menen ku`sheytpew kerek N` q) affektti qollap quwatlawg`a asiqpay, affekt jag`daydin` o`siwinin` song`i basqishin soziw kerek ( misaliU` a`0 g`a deyin sanaw) ha`m bul arqali affekt penen is-ha`rekettin` affektke aylanatug`in waqti arasinda araliq payda etiw kerek U` n`) basqa eske tu`siriwler menen ba`nt boliw kerek. Misali U` qorqqan waqitta batirliq ha`m shidamliliq u`lgilerin eslew tiyis. o`) Affekttin` qanday is-ha`reketlerge iytermeleytug`inin aship taslaw kerek h.t.b.

Stoiklerdin` affaektler haqqinda ta`liymati ha`m olardin` affektler menen gu`res boyinsha aqil-ken`esleri psixologiya tariyxinda a`hmiyetli orin iyeleydi . Ja`ne de, onin` ta`rbiyaliq a`hmiyeting de ayriqsha atap o`tiw za`ru`r .

ERK HA`M MINEZ-QULIQ MAShQALASI . Erk mashqalasi Demokrit arqali za`ru`rlik ha`m tosattan boliwshiliq tiykarinda sheshiledi. Demokrittin`

materializmnin` organikaliq bo`legi bolip qatti determinizm esaplanadi. Barliq tirishilik za`ru`rlikke boysing`an. Demokrit ta`biyattag`i toliq muwapiqliq haqqinda idelistlik ta`liymatti qabil etpedi. Demokrittin` ta`liymatinin` materialinan adam erkinin` azatlig`in mashqalasin qatti determinizm tiykarinda sheshiw mu`mkin emes ekenligi aniq boladi . Epikur adamnin` minez–qulqinin` ta`biyatina atomlardin` o`z-o`zinen awiwi haqqinda ta`liymat tarqatip, ha`r bir adam erk azatlig`i elementine iye .

Erk azatlig`i ha`m za`ru`rlik arasindag`i o`z ara baylanistin` dialektikaliq kontseptsiyasin Lukretsiy dawam etti. Al stoiklerde azatliq tu`sinigi o`z aldina boldi. Adam ta`g`dirin jazilg`anda o`z erki menen qabil etiwi kerek. Bul o`z erki menen za`ru`rlikke boysiniw � azatliqtan. Boysiniwshiliq ideologiyasi, yag`niy ta`g`dirge bag`iniw

xristianstvo ta`repinen qabil etilgen ha`m rawajlandirilg`an edi . Minez- quliqtin`, en` a`hmiyetli tu`rlerine stoikler batirliq, o`z-o`zin tuta biliw, ruwxiy tinishliq ha`m a`dillik jatadi, dep esapladi .

Minez-quliq du`n`yag`a degen ko`z qarasqa tiykarlanip, jaqsiliq, jamanliq ha`m biypa`rwaliqqa su`yenedi. Stoikler adamnan o`z puqaraliq, xojaliq ha`m t.b. waziypalardi orinlawdi talap etti. Dana adam o`z o`mirin watan ha`m doslari ushin bere aladi. Minez-quliqtin` qa`liplesiwinde ruwxti uzaq shinig`iwlar menen shiniqtiriw, isler islew ha`m ja`ne de, qaharmanlardin` islerin baqlap, olar tuwrali pikir pikir ju`rgiziw u`lken rol` oynaydi. Ha`r bir adam o`zinde ku`shli minez-quliq jarata aladi ha`m jaratiwi sha`rt .

PLATONNIN` IDEOLOGIYaLIQ PSIXOLOGIYaSI .

Sokrat o`zinin` jan haqqinda ta`liymatinda dene menen jannin` ortasinda shegara barlig`in ko`rsetip, jannin` material ha`m zat emes ekenligin ja`riyaladi . Ol jandi bolimsiz dep , qanday da bir jdeneden ayriqsha na`rse dep belgiledi. Jan ko`rinetug`in dene siyaqli ko`zge ko`rinbeydi. Sokrat jannin` o`lmeytug`inin jaqlap aytti.

Idealizm o`zinin` rawajlaniw shin`ina Sokrattin` sha`kirti Platon arqali eristi ( n`g`w-qn`w j.b.e.deyin). Platon ob`ektivlik idealizmnin` tiykarin saliwshi boldi. Onin` G`FedonG`, G`FedrG`, G`ZiyapatG`, G`Ma`mleketG`, G`FilebG` atli shig`arma-dialoglarinda psixologiyaliq mashqalalarg`a en` ko`p orin ajiratilg`an .

Platonnin` orayliq filosofiyaliq mashqalasi – bul ideyalar haqqinda ta`limymat. Ideyalar–bul haqiyqiy nag`iz turmis. Ol o`zgermeydi, ma`n`gi, payda bolmaydi ha`m hesh qanday substantsiyada a`melge asirilmaydi. Olar tu`r-tu`ssiz, ko`zge ko`rinbeydi, seziliwshi na`rselerden g`a`rezsiz. Materiyanin` ideyadan ayirmashilig`i, materiya-turmis emes, formasiz ko`zge ko`rinbeytug`in na`rse .

Platonnin` ideyalar haqqinda ta`liymati – ob`ektivlik idealizm. Onin` idealistlik filsofiyasinin` quramaliq bo`legi jan haqqinda ta`liymat bolip esaplanadi. Jan o`z ta`biyati boyinsha shiriytug`in deneden sheksiz joqari turadi ha`m sonliqtan onin` u`stinen biylik ete aladi ha`m onin` is-ha`reketlerine boysiniwi sha`rt. Platon olardin` baylanisi haqqinda u`yretip, olardin` bir-birine sa`ykesligi haqqinda aytadi. Ol jannin` 9 tu`rin ayirip aytadi ha`m olardin` belgilengen adamg`a tuwra keletug`inin ko`rsetedi. Platonjan ha`m deneni ten` salmaqliq jag`dayinda rawajlandiriw kerekligin, olardin` arasinda sa`ykeslik boliw kerekligin atap o`tedi. Ol jandi metaforaliq obrazliq aniqlama menen ko`rsetedi. G`Ma`mleketG` degen shig`armasieda pada, padashi ha`m og`an ja`rdem beretug`in iytti salistiriw ma`nisinde aytsa, G`FedrG` shig`armasinda jan arbag`a jegilgen eki ushqir atqa megzetiledi. Bul aniqlamalardi jannin` u`sh quramlig`i obrazli tu`rde aytilg`an . Platonnin` pikiri boyinsha adam janinin` u`sh negizi bar. Birinshi ha`m to`mengeisi haywanatlar ha`m o`simlikler menen birdeyarliqqa iye aqilsiz tiykar. Og`an iye bolg`an ha`r yubir tu`ri jan o`z denesinin` qa`lewlerin qanaatlandiriwg`a tirisadi U` ra`ha`tlikti sezedi, su`yedi, ashliqti sezedi, sho`lleydi ha`m basqa qumarliqlarg`a toli boladi . Bul tiykar adam janinin` ko`p bo`legin iyeleydi. Ekinshi, aqilli tiykar bolsa, qumarliqqa iye tiykardin` umtiliwlarina qarsi turadi ha`m qarsi gu`resedi. U`shinshi tiykar – bul qa`ha`rli ruwx. Bul tiykar menen adam qizip ketedi, ashiwlanadi, o`zi a`dil dep esaplag`an na`rsesinin` ta`repdari boladi , bul ushin ol ashliqqa, suwiqqa shidawg`a ha`m basqa da barliq azaplardi basinan o`tkizip, tek jen`iske erisiwge tirisadi .

Platonnin` adam denesi o`lgennen keyin janinin` ta`g`diri qanday bolatug`ini haqqinda ta`liymati mif formasina iye bolip, etikaliq , ma`mleketlik ha`m pedagogikaliq maqsetlerdi go`zleydi. Adam jasap atirip, o`lgennen keyin jan denenin` barliq is-ha`reketleri ushin juwapker ekenine iseniwi kerek. Bul isenim ha`r bir adamdi keleshek o`mirde bolatug`in jazadan qorqiwg`a ha`m a`dep-ikramliq, juwapkershilik shegarasinan shig`ip ketpewge ma`jbu`r etedi .Jannin` o`lmeytug`ini haqqinda ideya ja`ne bir ma`nisti o`z ishine jasirg`an U` ruwxiy ta`jiriybe adamnin` o`limi menen qosilip o`dip ketpeydi, ol ma`n`gi .

Platon jan ko`rinislerin su`wretlegende bilimge ha`m onnan ayirilmaytug`in ra`ha`tlik penen qiyinshiliqqa ayriqsha diqqat awdaradi. Ol bilim ob`ektine qaray pikir, aqil ha`m esti ayirip aytadi . Platonnin` idelizminin` tiykarin quraytug`in usi ob`ektlerdin` turmistag`i qatnainin` u`zilgeni G`Ma`mleket tin` VII kitabinda mif formasinda bayan etiledi . Sezimler a`leminde adamnin` o`miri qamaqtin` tu`binde baylang`an tutqinlardin` o`mirine megzetiledi. Pikir – bul bilim ha`m bilimsizliktin` arasindag`i na`rse.

Turmisqa (ideyalarg`a) bag`darlang`an bilim, yag`niy aqil menen tu`sinip jetetug`in du`n`yag`a bag`darlang`an bilim haqiyqiy bilim beredi. Bul intellektual` bilim bilimnin` joqari tu`ri bolip, eki tu`rge iye. Bul intellektual` `bilim bilimnin` joqari tu`ri bolip , eki tu`rge iye. Bul birinshiden, aqil. Aqil ideyalar tarawina tiyisli, biraq bunday waqitta jan o`zi su`wretlewshi dep esaplaytug`in obrazlardi qollanadi.

Platonnin` pikiri boyinsha, biliw protsessi- bul iske tu`siriw, yag`niy anamnezis. Bul protsess- taza ratsional ha`m logikaliq protsess. Platon go`zzal na`rselerge , olardin` ren`i, formasi ha`m sestine qarap, tamashalawdi joqari bahaladi. Go`zalliqqa degen su`yispenshilik jannin` qa`liplesiwinde kerekli qural boladi .

Platonnin` jan haqqinda ta`liymatinin` quramali bo`legi- sezimler haqqinda ta`liymat bolip esaplanadi . Platon ra`ha`tlik u`lken baxit, degen tu`sinikti biykarlaydi . Ra`ha`tlik, qiyinshiliq ha`m olardin` ekewinin` de joqlig`i jannin` u`sh jag`dayi ha`m olarg`a sa`ykes keletug`in o`mirdin` u`sh tu`ri sipatinda qaraladi. Platon minaday sezimlerdin` tu`rin atap o`tedi U` g`a`zep, qorqinish, tilek, qayg`i, muhabbat, qizg`anish ha`m ku`nshillik .

Ra`ha`tleniwdin` to`men ha`m joqari tu`rleri bolip, to`men tu`ri fizikaliq talaplar, al ekinshi joqari tu`ri estetikaliq ha`m aqilg`a baylanisli isler, ra`ha`tleniwler – jannin` u`sh tiykarina ta`n, ku`shli (u`lken) ha`m kishi ku`shlilerde molsher joq, al ku`shli emeslerge sa`ykeslik ta`n) N` kewil ra`ha`tligi dene ra`ha`tliginin` aldin aladi.

Platonnin` pikiri boyinsha, ma`mlekette adamlar o`zinin` ta`biyg`iy uqibina say orin iyelewi tiyis. A`yyemgi (antik) psixologiyasi shin`i – Aristotel`din` ( b.er.shekem. EIR-EWW j.j.) jan haqqinda

ta`liymati bolip esaplanadi. Aristotel` G`Jan haqqindaG` degen traktattin` avtori bolip, du`n`ya ju`zlik a`debiyatta jan mashqalasi boyinsha birinshi bolip sistemaliq izertlewler ju`rgizdi. Ol Platon sha`kirti bolip, ideyalardin` ta`biyatin tu`siniwde ekewinin` pikiri eki tu`rli edi ha`m Aristotel` ideyalardin` zatlardan bo`lek ekenin biykarladi. Aristotel`din` pikiri boyinsha, ha`r bir na`rse materiyanin` ha`m formanin` birligi bolip esaplanadi. Pu`tkil ta`biyat- materiya menen baylanisli bolg`an formanin` jiyindisi. Degen menen, Aristotel` formanin` materiyasiz boliwi mu`mkin ekenin

shamaladi . Bul- material emes, energiyaliq aqil, joqari aqil bolip, formalar formasi . Aristotel`din` sistemasina qarama-qarsiliq ta`n U` o`zinin` forma haqqinda ta`liymatinda ol ob`ektivlik idealizm pozitsiyasinda qaladi, biraq Platonnin` idealizm menen salistirg`anda onin` idealizmi uliwma alg`anda alisiraq ha`m ortaq .

ARISTOTEL`DIN` JAN HAQQINDA TU`SINIGI .

Aristotel`din` pikiri boyinsha, jan tiri organikaliq denenin` formasi. Bul jag`day to`mendegi metaforalar

menen tu`sindiriledi U` eger ko`z tiri jan bolg`anda, onda onin` jani ko`riw qa`bileti bolar edi. O`ytkeni ko`riw qa`biletinin` o`zi ko`zdin` tiykari boladi, ko`riw qa`biletin joytqan ko`z endi ko`z emes. Ol tek ko`z dep atalip, tastan islengen yamasa su`wrette sog`ilg`an ko`z siyaqli boladi . Jan deneni tiri qiladi. Jan bolmasa, dene o`li boladi. Janda tiri denenin` barliq ko`rinisleri bar U` boy, dem aliw, seziniw ha`m pikir ju`rgiziw. Dene ha`m onin` barliq organlari menen bo`limleri jang`a xizmet etetug`in a`sbaplar .

Jandi u`yreniw eki izertlewshinin`–ta`biyat`shi ha`m dialektiktin` isi. Jannin` organi–bul ju`rek. Miy ko`mekshi funktsiyani atqaradi, onda qan kerekli normag`a deyin suwitiladi. Aristotel` Platondi jandi bo`leklerge bo`lgeni ushin krikalap, jannin` biriligin da`lilledi ha`m onin` ayirim qa`biletleri ha`m ku`shi (dyunamis) haqqinda aytti. Sol waqittin` o`zinde Aristotel` jannin` g`a`rezsiz ha`m bo`lingen eki negizin moyinladi . Jan denege keledi ha`m o`lgen waqitta onnan shig`ip ketedi. Aristotel`de jannin` bo`limleri boyinsha ha`r tu`rli sistemalar ushirasadi. Onin` klassifikatsiyasinin` tiykarinda o`mir u`sh basqishqa bo`linedi U` o`simlikler, haywanatlar ha`m adamlar. O`simlikler ha`m haywanatlar jani materialistlik ma`nisinde tu`siniledi. Barliq haywanatlarg`a ta`n qa`siyetler U` seziw arqali biliw , este saqlaw, umtiliw, qumarliq (ha`wes), erk, tilek, ra`ha`tleniw ha`m qiynaliw bolip esaplanadi. Aristotel`din` pikiri boyinsha, aqilli jan ideal, deneden ayiriladi ha`m onin` tiykari Qudaydan bolip, ol dene o`lgennen son` joq qilinbaydi. Ol hawa ken`isligindegi denesiz efirge qaytadi. Aristotel` adamnin` haywanatlardan ha`m o`simliklerden sapali ayirmashiliqqa iye ekenin duris tu`sine otirip, onin` tiykarin idealistlik tu`rde tu`sindiredi .

BILIM PROTsESSLERI HAQQINDA TA`LIYMAT.

Bilimnin` negizi seziw qa`biletlerin payda etedi. Aristotel` ren`di seziw misalinda seziw protsessin

su`wretleydi. Esitiw, ko`riw ha`m iyis seziw arasindag`i ortaliq–bul hawa ha`m suw, al seziw ushin til ha`m dene boladi. Seziw organi-bul jannin` o`zi.

Sezimlerdi saqlaw hg`m olardi qayta tiklewge este saqlaw ja`rdem beredi. Ol u`sh tu`rli boladi. Birinshisi to`men bolip, ol haywanatlarg`a ta`nU` Joqari este saqlawda (bul ekinshi) pikir ju`rgiziw qatnasadi . Son`g`isi tek adamda g`ana bar .

Eske tu`siniwlerden ta`jiriybe payda boladi, al ta`jiriybelik ko`rkem o`ner ha`m ilimnin` basi. Aristotel` qiyal etiwge ha`dden tis a`hmiyet berip, ol haywanatlarda pikir ju`rgiziwdin` ornin basatug`inin aytti .

Pikir ju`rgiziw organi nus bolip, ol-adamg`a ta`n bolg`an jannin` bir bo`legi . Aristotel` to`men ha`m joqari ju`rgiziw bar dep ayiradi. To`men pikir ju`rgiziw – bul pikir yamasa shama, al joqari pikir ju`rgiziw – bul za`ru`rlik. Joqari pikir ju`rgiziw u`shke bo`linediU` aqil juwirtiwshi , logikaliq ha`m diskursliq.Ne haqqinda pikir ju`rgizilip atirg`anina qaray eki tu`rli aqil barU` teoretikaliq ha`m praktikaliq. Teoretikaliq aqil tirishilikti u`yrenedi, bul- ilim, onin` predmeti- za`ru`rlik. Ol praktikaliq sorawlardi qoymaydi. Onin` maqseti- zatlar haqqinda haqiyqatliqti jaratiw. Al praktikaliq aqil is-ha`reketke bag`darlang`an bolip, onin` ja`rdeminde is-ha`rekettin` norma ha`m printsipleri u`yreniledi .

Aristotel`din` bilim haqqinda ta`liymati tolig`i menen adamnin` ta`biyatti u`yrenip bile alatug`inlig`ina degen isenimge toli .

SEZIMLER HAQQINDA TA`LIYMAT.

Aristotel` affektlerge ko`birek toqtalip, affektler dep qumarliq, g`a`zep, qorqinish, batirliq , ashiw, quwanish, muhabbat, jek ko`riwshilik, sag`inish, ku`nshillik, ra`him etiw, uliwma alg`anda ra`ha`tleniw yamasa qiynaliwg`a baylanisli na`rselerdi ataydi. Affekt- bul adamda qanday da bir ta`sir na`tiyjesinde payda bolg`an qiyin awhal bolip, niyet ha`m oysiz payda boladi. Onin` ta`siri sebepli adam buring`i sheshimlerin o`zgertedi. Affekt jag`dayinda denede de o`zgerisler payda boladi .

Aristotel`` ayirim affektlerdin` su`wretlemesin teren` aqil menen du`zip shiqti. Misali U` qorqinish ( f9b9s) qanday da bir jag`imsiz sezim yamasa uyaliw dep su`wretlenedi. Qorqinish bolajaq jawizliqti ko`z aldina keltirip, o`zine ol jamanliq a`keledi yamasa nabit qiladi dep oylag`anda payda boladi . Biraq adamlar barliq jawizliqtan qorqa bermeydi . Misali U` olar a`dalatsiz yamasa erinshek boliwdan qorqpaydi . Al qiyinshiliq a`keletug`in, qatti qapa qilatug`in yamasa nabit qilatug`in, so`zsiz bolatug`inday bolip ko`ringen jaqin apatshiliqlardan qorqadi .

Aristotel`din` pikiri boyinsha, tiykarinda, affektler o`zliginen jaqiliq yamasa ayip is emes. Affektler haqqinda ta`liymattin` quramali bo`legi katarzis, yag`niy affektlerdin` t`azalaniwinan turadi. Bul tu`sinikti Aristotel` meditsinadan aldi. Oni Gippokrat kirgizgen bolip, Gippokrattin` tu`sinigi boyinsha awiriw–bul ziyanli soklardin` jiynaliwi, al emlew–bul olardi ortasha jag`dayda tu`siriw, den-sawliq jol qoyg`ansha tazalaw, katarzis oni shig`arip jiberiwden ibarat.

Affektlerge baylanisli katarzis ko`rkem o`ner ja`rdeminde emotsional` estetikaliq sezimlerge iye boliwdi bildiredi. Tragediya ra`hmi keliwshilik ha`m qorqinishtin` ja`rdeminde affektlerdi tazalawg`a erisedi. Teatrda tragediyani tamashalag`an tamashago`yler usi sezimler arqali o`mirde barliq awir, u`stin`nen basip turatug`in, gu`milji na`rselerden azat bolip, olardan tazalanadi ha`m adamg`a belgili jag`daylarda waqiyalar ha`m islerdin` logikasi menen

o`mir danalig`i ashiladi. Ha`zirgi zaman avtorlari teatrdin` tamashago`yge o`tkizetug`in bul ta`sirin sotsialliq terapiya dep ataydi.

ERK MAShQALASI .

Erk haqqinda ta`liymat Aristotel` ta`repinen is-ha`reket xarakteristikasi sebepli rawajlanadi . Adamnin` barliq is-ha`reketleri iqtyarsiz ha`m erkli tu`rde islengen is-ha`reketler bolip bo`linedi. Erkli

islengen is-ha`reketler keleshekke bag`darlang`an bolip, olarda aqilliq penen payda ko`riw maqseti bar. Aqil maqset haqqinda aylanadi U` og`an erisiwge bala ma ya yaq pa , soni esaplap shig`adi . Sonliqtan aqil joq jerde erk de joq (misaliU` haywanatlarda, kishkene balalarda ha`m aqili kemis adamlarda). Muqiyatli tu`rde esaplap shig`ilg`an erkli is-ha`reket erkin ha`m juwapkerli boladi. Sol sebepten go`zzal yamasa uyat is-ha`reketler islew bizlerdin` erkimizde, jaqsi ha`m ayip is islewge birdey erkinlik bar bolip, olardin` psixologiyaliq mexanizmi de birdey.

MINEZ-QULIW HAQQINDA.

Aristotel` jannin` ku`shli is-ha`reketleri bolg`an affektlerge minez-quliqtin` turaqlig`in qarsi qoyadi. Minez-quliq adamnin` negizin ko`rsetedi. Aristotel`adamlardin` jasina, sotsialliq jag`dayina ha`m ka`sibine qaray, olardin` ruwxiy qa`siyetlerine baha berdi. Minez-quliq ta`biyg`iy qa`siyet emes, al ta`jiriybeliktin` na`tiyjesi . Aristotel` o`zine ta`n aniqliq penen aqsu`yek adamlardin` balaliqta, erjetkende ha`m qartayg`anda qanday mizez-quliqqa iye bolg`anin bayanlag`an. Bul ta`liymat Aristotel`din` sha`kirti Teofrast (b.er.shekem qw0-g`hh jillar ) ta`repinen rawajlandirilg`an. Ol o`zinin` G`XarakteristikalarG` (Minezlemeler) degen traktatasinda q0 tu`rli minez-quliqti ayirip aytti. Ja`ne de, o`zi adamlardin` is-ha`reketlerinde baqlag`an minez-quliqtin` usi tu`rlerin bayanlap berdi. Bul bayanlamalar teren` tu`siniwshilik ha`m puqtaliq penen ayirilip turadi. Teofrast baslag`an bul da`stu`r Oyaniw ha`m Jan`a waqit da`wirlerinde Monten`, Labryuyer ha`m Laroshfuko ta`repinen rawajlandirildi.

Aristotel` adamnin` ha§wanatlarg`a salistirg`anda sapali qa`siyetke iye ekenin ayta otirip, adamdi G`ja`miyetlik tiri janG` dep ko`rsetti . Aristotel`din` jan haqqinda ta`liymati XVII a`sirge deyin ayirim o`zgerisler menen u`stemlik etti .

A`YYEMGI (ANTIK) VRACHChLARDIN` TA`LIYMATI .

Antik psixologiyasinda materializmnin` pzitsiyasi antik vrachlardin` anatomiya ha`m meditsinadag`i tabislari menen bekkemlendi.

Vrashch ha`m oyshil Alkmen Krotonskiy ( b.er.shekem VI a`sir) bilim tariyxinda birinshi ma`rte bas miyinde oy-pikirlerdin` lokalizatsiyasi haqqinda rejeni usindi .

G`Meditsinanin` a`kesiG` bolg`an Gippokrat ( shama menen b.er. shekem n`u`0-qww jillar ) filosofiyada Demokrittin` ta`repin tutip, meditsinada materializmnin` wa`kili sipatinda jumis alip byuardi. Ol Alkmeon siyaqli, pikir ju`rgiziw ha`m seziw organi – bul miy, dep esapladi .

Gippokrattin` ju`da` belgili byuolg`an ta`liymati temperament haqqinda edi .Onin` pikiri boyinsha adam organizminin` tiykarin to`rt sok quraydi U` silekey ( miyde islep shig`iladi) , qan ( ju`rekte islep shig`iladi, sari o`t ( bawirdan) , qara o`t ( talaqtan). Ha`r qiyli adamlarda usi soklardin` birewinin` basim boliwi, adamnin` temperamentin aniqlaydi. Qan basim bolsa, onda sangvinikaliq temperament, silekey basim bolsa, flegmatik temperament, sari ot basim bolsa, xolerik temperament, al qara o`t basim bolsa, melanxolik temperament boladi .

Antik meditsinasi a`sirese Aleksandraiyada ku`shli rawajlandi. Ol jerde eki alim ha`m vrachshlar Gerofil ha`m Erazistrat a`hmiyetli jan`aliqlar, ashiliwlar isleri, jaratti. Gippokrattin` kommentatori ha`m Ptolomey II nin` vrashchi bolg`an Gerofil birinshi ma`rte nervlar, sin`ir ha`m tu`yinler arasindag`i ayirmashiliqti aniqladi .

Bul eminizm da`wirindegi barliq anatomiyaliq ha`m fiziologiyaliq mag`liwmatlardi rim vrachshi Galen ( b.er.shekem II-a`sir) topladi ha`m toliqtirdi. Onin` meditsina, anatomiya ha`m fiziologiya boyinsha jazg`an jiynaqli shig`armalari XVII a`sirge deyin vrachshlardin` ku`ndelikli kitabi bolip keldi. Galen ta`jiriybede julinnin` jumisin aniqladi. Jumisi boyinsha julinnin` alding`i ha`m artqi tu`biri barlig`in ayirip aytti .

Galen o`zinin` bir qansha shig`armalarin bas miyine bag`ishladi. Ol Aristotel`din` miy ju`rektin` muzlatqishi degen tu`sinigin sing`a alip, miy aqil ha`m sezimlerdin` orni ekenin aytti. Galen Gippokrattin` temperamentler haqqinda ta`liymatin rawajlandirip, barliq zatlardin` to`rt tiykari barlig`in, olar jilli, suwiq, qurg`aq ha`m ig`al ekenin ayirip aytti. Haywanatlardin` ha`m adamnin` organizminin` qurilis materiali siyaqli to`rt soki bar ekenin aytip, usi soklardin` sa`ykesligine ha`m tiykarlarg`a adamnin` psixikaliq qa`siyetleri, ha`tte, jinisi da baylanisli ekenin ko`rsetti. Galen barlig`i bolip a`q temperamentti ayitir aytti, olardin` tek birewi g`ana normada bolip, a`g` temperament normag`a sa`ykes kelmeydi. Al Rim vrashchi Aetsiy (b.er.shekem V a`sir) to`rt temperamentti su`wretledi. Olardi da`stu`riy tu`rde Gippokrattiki dep ataydi .

Ko`z benen ko`rip qabil etiw haqqinda bilim ta`biyat iliminin` bir tarawina jatadi. Ol tuwrali mag`liwmat berip Afinada filosofiya oqitiwshisi bolg`an, peripatetimik Aleksandr Afrodisiyskiy (a`9h-g`a`a`) boldi.

Adam da du`n`yanin` nizamlari, o`zi baqlag`an waqiyalardin` sebepleri, ta`biyat qubilislarinin` sebepleri haqqinda sorawlarg`a juwap beriwge tirisadi ha`m jan haqqinda oylanadi . Adamnin` jani zat sipatinda emes, al qanday da bir puw, hawa ha`m ko`lenke sipatinda ko`z aldina elesletilgen. Jan o`mirdin` ha`m oy-qiyallardin` sebeplerinen ibarat bolip, o`zinin` ta`nha sana-sezimine ha`m denedegi adamnin` erkine iye. Deneni qaldirip kete aladi, bir jerden ekinshi jerge ko`ship ju`re aladi, uyiqlap atirg`an adamlarg`a deneden ayirilg`an, biraq dene menen birdey obraz bolip ko`rine aladi . Jan deneni basqaradi. A`nekey, solay etip, adamnin` eki na`rseden U` dene ha`m ruwxtan (jannan) ibarat, eki ta`repliligi haqqinda tu`sinik payda boladi. Alg`aqshi obshshinaliq da`wirdegi adam o`zin qorshap turg`an du`n`yag`a ko`z jiberip, eki na`rsenin`U` dene ha`m ruwxtin` bar ekenin ayiradi. Solay etip, jabayi adam uliwma animizmge-ta`biyattin` ruwxlandiriliwina dus keledi. Aqil-oy mexanizmi zamanago`y adamda da, alg`aqshi adamda da

birdey. Bul mexanizm ekewinde de so`zsiz an`izlar ha`m tu`siniklerdi payda etedi. Eger de ma`deniyat joq bolip ketken jag`dayda, zamanago`y adam so`zsiz animizmge kelip jeter edi .

Adamzat ta`jiriybesin` tariyxiy rawajlaniwinin` barliq basqishlarinda sana-sezimnin` o`zgermegeni haqqinda juwmaq, yag`niy alg`aqshi obshshinaliq animizmnin` teoriyasinin` tiykarg`i tezisine frantsuz sotsiologiya mektebi ta`repinen qarsi pikirler aytilg`an edi. Bul frantsuz sotsiologiya mektebi XX a`sirde alg`aqshi obshshinaliq da`wirdegi jasag`an adamnin` sana-sezimi zamanago`y adamnin` sana-seziminen sapaliq ayirmashiliqlarg`a iye ekenin aytqan edi.

BESINShI BO`LIM.

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwi ham onin` ashiq krizis waqtina deyin rawajlaniwi (XIX a`sirdin` u`0-jillari-XX a`sirdin` a`0-jillari).

BIRINShI BAP .

Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda birinshi programmalari . Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda birinshi varianti bolip V.Vundtin` (a`hqg`-a`9g`0) fiziologiyaliq

psixologiyasi kelip shiqti. Ol o`z izertlewlerin qabil etiw tarawinan basladi. Bulardan G`Qabil etiw etoriyasi boyinsha ochsherklerG` degen kitap jiynaldi (a`hu`g`) . Bul osherklerde Vundt psixologiyag`a ta`jiriybe ilimi sipatinda qarap, a`hu`q-jili shiqqan G`Adamnin` ha`m haywannin` jani haqqinda lektsiyalarG` da eksperiment penen birlikte psixologiyaliq izertlewdin tiykari sipatinda adamnin` janinin` ( ruwxinin`) analizin atap o`tedi .

Solay etip, u`0-jillardin` basinda eksperimental` ha`m ma`deniy-tariyxiy eki metodti birlestiriwshi psixologiyanin` programmasi qa`liplesti . a`hwo`- jildan baslap Vundt Leyptsig universitetinde islep, a`hw9- jilda psixologiyaliq laboratoriya do`retti, onin` bazasinda eki jildan son`, eeksperimentalliq psixologiya instituti payda boldi. Bul institut en` bastan-aq psixologlardi tayarlaytug`in xaliqaraliq orayg`a aylandi . Bul jerde E.Krepelin, G.Myunsterberg, O.Kyul`pe, A.Kirshman, E.Meyman, K.Marbe, T.Lipps, F.Kryuger (Germaniya), E.Titchener (Angliya), E.Skripchur, D.Endjell, St.Xoll ( Amerika ), V.M.Bexterov, V.F.Chij , N.N. Lange (Rossiya) h.t.b. oqidi. O`z aldina ilim bolg`an psixologiyanin` tariyxi baslang`an Vundttin` mektebi usilay qa`liplesti.

Vundt penen birdey waqitta Rossiyada psixologiyanin` du`zilisi programmasi menen I.M.Seshchenov (a`hg`9-a`90o`) payda boldi. Ol Peterburgtag`i a`skeriy injenerlerdi tayarlaytug`in ushilisheni ha`m Moskva universitetinin` meditsina fakul`tetin pitkerdi. Sechshenovti ilimiy psixologiyanin` tiykarin saliwshi dep esaplaydi . Onin` basli miynetleri U` G`Bas miyinin` reflekslariG` (a`hu`q), G`Kim ha`m qalay psixologiyani islep shig`adiG` ( a`hwq), G`Aqil-oydin` elementleriG` (a`hwh) boldi.

EKINShI BAP

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesken waqittag`i teoretikaliq gu`res . Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda payda bolg`an waqittin` en` basinan-aq psixologiya pa`nin, metodin

ha`m ma`selelerin tu`siniwde ha`r tu`rli usillar payda boldi. Vundttin` traditsiyalari E.Titchener (a`hu`w-a`9g`w) ha`m onin` a`tirapinan ja`mlesken.

ANTIK DA`WIRINDE PSIXOLOGIYaNIN` RAWAJLANIWI .

Keshki antik da`wirinde psixologiyaliq bilimler ideologiyaliq filosofiyanin` ha`r tu`rli ag`imlarinin` shegarasinda rawajlandi (gnostitsizm, yahudiy-aleksandriya filosofiyasi, neoplatonizm, patristiki h.t.b).

Keyingi antik ideologiyaliq sistemasindag`i neoplatonizm ha`m patristikada adamnin` du`n`yasina u`lken dig`qqat awdarilg`an. Neoplatonizmnin` tiykarin saliwshi (g`0o`-g`0w) jannin` kelip shig`iwin eemanatsiya protsessinde (eemanatsiya-lat.shig`iw) u`yreniw haqqindag`i ta`liymatti rawajlandirdi. Al Avreliy Avgustin ( qo`n`-n`q0) bolsa, G`Men pikirleymen, demek, men barmanG`, - degen tu`sinikti kirgizedi. Tiykarinda , Plotin de, Avgustin de, sana-seziminin` ayriqshalig`i ha`m ayriqsha ishki du`n`ya barlig`i haqqindag`i juwmaqqa diniy ma`selesin ko`z-qarastan kelip shig`ip juwmaq jasaydi.

EKINShI Yu BAP .

ORTA A`SIRLERDE HA`M OYaNIW DA`WIRINDEGI PSIXOLOGIYa MAShQALALARI . Orta a`sirlerdin` tariyxi o`z ishine uzaq waqitti U`V a`sirden XV a`sirge deyin ha`m XVII a`sirdin` birinshi

bo`legin aladi. Sol waqitlari o`z ma`mleketlerin du`zgen bir qatar arab xaliqlari payda boldi. Rus xalqinin` tariyxinda da bul waqit bir qatar shig`is slavyan qa`wimlerinin` ja`mlesken ha`m birikken da`wiri bolip, shig`is slavyan ma`mleketinin` payda bolg`an waqiti edi.

Uliwma tariyx shegarasinda Orta a`sirlerde Shig`is ko`p waqitlar aldin`g`i orinda turdi ha`m qitay , hind, arab, Iran, Orta Aziya ma`deniyati Batis ma`deniyatina qarag`anda erterek rawajlandi.

Tariyxta Orta a`sirler ju`da` qarama-qarsi su`wretlemelerge iye bolip, gumanistler oni nadanliq ha`m sadaliq da`wiri, dep atadi. Degen menen, Orta a`sirlerde adamzat maqtana alatug`inday ko`plegen ulli adamlar jasadi. Mine, tek olardin` ayirimlari g`anaU` ulli oyshillar Avitsenne, Averroees, Yan Gus, Nikolay Kopernik, Djordano Bruno, Galileo Galiley, Germaniyadag`i reformatsiyanin` basshisi M.Lyuter, ulli shayir ha`m jaziwshilar Omar Xayyam, Nizami, Dante, Petrarka, Bokashshchcho, Rable, Shekspir, Servantes, ulli xudojnikler Djotto, Rafael`` Mikelandjelo, Leonardo da Vinchchi, Andrey Rublev, Dyuyurer, Rubens, Rembrandt h.t.b. Ja`ne de, gotik arxitekturasin, budda xramlarinin` ustashilig`i ha`m skul`pturasi, mavritan saraylai ha`m bag`lardi da eske alip o`tiw orinli boladi .

Bul da`wirde da`slep antik du`n`yasi menen baylanis ku`shli bolip, bilimlendiriw antik oyshillarin u`yreniw ha`m ta`biyat ilimleri boyinsha Gippokrat, Aristotel` ha`m Galennin` miynetlerin u`yreniw tiykarinda alip

barildi. Sonin`an bilim toliq ha`lsirip, shirkewdin` ataq-abirayi ku`shli boldi. Mistika ha`m kabbalistika professorlari payda boldi, al ximiya ha`m astrologiya rawajlandi. Sonliqtan V a`sirden baslap XIII a`sirge deyingi da`wir G`qarang`i waqitG` dep ataladi. Orta a`sirlerde du`n`ya ju`zlik dinler bolg`an buddizm (Shig`is Orayliq ha`m Orta Aziyada), islam ( Orta ha`m Alding`i Aziyada, Arqa Afrikada) xristianstvo (Evropada, az da`rejede Alding`i ha`m Orta Aziyada ) payda boldi. Orta a`sirler tariyxta shirkewdin` so`zsiz ataq-abirayg`a iye boliwi, oy-pikirlerdi tunshiqtiriw, qorqinishi asketizm, toqtawsiz,Yu mistitsizizm, quwdalaylar ha`m inkvizitsiya otlari da`wiri boldi .

XI-XIII a`sirlerde qalalar rawajlanip, universitetler payda boldi, al XII a`sirden baslap bolsa, ilimiy jumislar rawajlandi. Birinshi bolip ta`biyat taniw, astronomiya ha`m matematika rawajlandi. Psixologiya etiko-teologiyaliq mistikaliq xarakterge iye boldi. IX-XIII a`sirlerde miynet etken arablardi ha`m arabsha jazg`an oyshillardi atap o`tiw a`hmiyetli boladi. Olar U` Avitsenna ( Ibn-Sina) , Ashi`gazen, Averroes (Ibn-Rushd) edi.

Sol waqitlari Evropada nominalizm basqa bir filsofiyaliq ag`im bolg`an realizmge qarsi rawajlanip, eki ag`ifm da sxolastika shegarasinda jumis alip bardi.

Foma Akvinskiy (a`g`g`u`-a`g`wn`) en` ko`rnekli sxolast bolip, onin` sistemasi katolititsizmde basli taraw boldi. Foma Akvinskiy jan beriw, ol deneden bo`lek bolg`an, material emes ha`m ayirmashiliqqa iye dep u`yretti. Biliw haqqinda ta`liymatta eki bilim bolip, birinshisi ta`biyg`iy bilim, ekinshisi diniy isenim ha`m ashiliwlarg`a tiykarlang`an g`ayrita`biyg`iy bilim bolip esaplanadi. Quday biliwdin` joqari ha`m son`g`i maqseti bolip, oni tek ayan arqali biliwge boladi . Foma Akvinskiy matematikaliq aksiomalardi adamlarg`a Quday ta`repinen berilgen bilim dep esapladi. Ol biliwdin` arnawli operatsiyali dep, intentsionalliqti atap o`tti. Ai Duns Skott (a`g`u`o`-a`g`u`u`-a`q0h) ha`m V.Okkan (a`q00-a`qn`9-a`qo`0) erktin` jumisin aqildan joqari qoydi. M.ekkarttin` (XIII-XIV a`sirdin` basi) mistitsizminde biliw ha`m erktin` ruwxiy ku`shleri haqqinda pikirler rawajlanadi.

Adamg`a degen qizig`iwshiliq Orta a`sirlerdegi Qitayg`a, ondag`i chchan-buddizm filosofiyasina ta`n boldi . Oyaniw da`wirinen burin ilimde jan`a jollardi izlegen Rodjer Bekon (a`g`a`n`-a`g`9g`) boladi. Ol o`zinin`

sxolastlar menen tartisinda ta`jiriybelerdin` a`hmiyetin atap o`tti, biraq ta`jiriybe tek deneni biliwge mu`mkinshilik jaratatug`inin, al jandi biliwde ku`shsiz ekenin aytti .

XIV a`sirde Italiyada Jan`a Ochyaniw da`wiri baslanip, ol pu`tkil Evropada gu`lleniwige tiykar saldi . XIV a`sirge kelip ulli gumanistler A.Dante (a`g`u`o`-a`qg`a`) , F.Petrarka (a`q0n`-a`qwn`), Bokachchchcho (a`qa`q-a`qwo`) miynet etip, adamg`a ha`m onin` sezimlerine u`lken diqqat audarildi. Dante o`zinin` G`Qudaydin` komediyasiG`, Bokachchcho novellarinda, Petrarka sonet ha`m kantsionarlarinda alximiyani, astrologiyani, magiyani, mistikani ha`m asketizmdi ku`shli sing`a aladi . XV a`sirdin` en` a`hmiyetli na`rsesi – bul kitap basip shig`ariwdin` oylap tabiliwi boldi. Bul a`n`n`0-jil Germaniyada I.Guttenburg ta`repinen iske asirildi . Gumanistler antik klassik a`debiyatinin` shig`armalarin basip shig`ara basladi .

Oyaniw da`wirinin` a`hmiyetli ayirmashiliqlari bul – ilim ha`m bilimnin` rawajlaniwi boldi ha`m naturfilosofiya payda boldi. (Dj. Bruno, B.Telezio, P.Pomponatsui). Bul da`wirde ilim universitetlerde emes, al su`wretshilerdin, skul`ptorlardin`, graverlardin` ha`m arxitektorlardin` ustaxanalarinda rawajlandi . Bul adamlar ja`ne de injener, matematik ha`m texnik te bolip, olardin` ustaxanalari haqiyqiy ta`jiriybe laboratoriyalarina aylandi. Usi jerde teoretikaliq jumis penen ta`jiriybe qosildi.

Al XVI a`sir mexanika, astronomiya ha`m matematika tarawlarinda ulli ashiliwlar da`wiri boldi. I.Kopernik (a`n`wq-a`o`n`q), I.Kepler (a`o`a`a`-a`u`q0), Dj. Bruno (a`o`n`h-a`u`00), G.Galiley (a`o`0n`-a`u`n`g`). Jan`a waqittin` klassikaliq iliminin` sag`asinda turadi. Olar ta`biyat a`piwayi qag`iydalarg`a boysinadi, dep da`lilledi .

Ta`biyat taniw tarawi boyinsha ha`r tu`rli ellerde meditsinanin`, adamnin` anatomiyasi ha`m fiziologiyasinin` rawajlaniwin ayriqsha atap o`tiw tiyis. A.Paratsel`s (a`n`9q-a`o`n`a`) adam organizminin` ta`biyati ha`m awiriwlardi emlew usillari haqqinda jan`a teoriya menen shiqti. Al anatomiyada Andrey Vezaliy (a`o`a`n`-a`o`u`n`) G`Adam denesinin` qurilisiG` degen miynetti jazip shig`ardi. Vezaliydin` Italiyali zamanlaslari G.Falloniy, B.Evstaxiy, I.Fabritsiy bir qatar ashiliwlar jasadi ha`m olardin` atlari usi ashiliwlar arqali anatomiya iliminen ma`n`gige orin iyeledi.

Vrachsh ha`m oyshil Migel`` Servettin` (a`o`09-a`o`a`a`-a`o`o`q) jumislari ha`m onin` qan aylanisinin` kishi shen`beri haqqinda ideyasi u`lken a`hmiyetke iye boldi. Anatomiya, fiziologiya ha`m embriologiyadag`i jan`a da`wir bolsa, M.Mal`pigidin` (a`u`g`h-a`u`9n`) eksperimental` fiziologiya boyinsha jumislari menen baslanadi. Al V. Garvey a`u`g`h-jili qan aylanisi mashqalasin sheshti.

Solay etip, ta`jiriybe arqali bilim qa`liplesip, izbe-izlik penen dogma ha`m sxolastikanin` ornin iyeledi. Nemets sxolastlari R. Goklenius ha`m O.Kassman birinshi bolip psixologiya degen termindi kirgizdi (

a`o`90– j).

U`shinshi bap F. Bekonnin` psixologiyasi ha`m jan haqqinda ta`liymattin` shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniw

basqishinin` juwmaqlaniwi . F.Bekon (a`o`u`a`-a`u`g`u`) jandi u`yretiw boyinsha jan`a liniyani belgilep berdi. Ol jandi u`yreniw

boyinsha uliwma ma`selelerden bas tartip, jannin` protseslerin empiristik jol menen su`wretlewge shaqiradi. Beekon adam haqqinda birlesken ilim boyinsha ideyani rawajlandiradi . Bekonnin` pikiri boyinsha adam haqqinda ta`liymat eki bo`limnen turadi. Birinshi bo`lim adamnin` o`zin, al ekinshi bo`lim onin` ja`mietke qatnasin u`yrenedi. Birinshi bo`limdi adamnin` filosofiyasi, al ekinshi bo`limdi puqaraliq filosofiya dep ataymiz. Bekon adamnin denesin ha`m janin izertlewdi o`z ishine qamtiytug`in uliwma ma`selelerdi atap o`ttiyu. Bul – shaxs ( jeke adam) haqqinda ha`m jan menen denenin` baylanisi haqqinda ta`liymat . Jeke adam haqqinda ta`liymatta ko`rnekli tariyxiy g`ayratkerlerdin` misalinda adamnin` mu`mkinshiliginin` joqari paziyletleri bolg`an este saqlaw, danaliqtin` ka`ramatlari ha`m a`dep-ikramliqtin` bekkemligi u`yreniledi . Jan menen denenin` birligi haqqinda ta`liymat sirtqi belgiler boyinsha kewildin`

(jannin`) jag`dayin biliw (fiziognomika), tu`slerdi joriw, denenin` awiriwi kewilge ta`sir etiwi ha`m kerisinshe, jannin` denege ta`sir etiwi siyaqli ma`selelerdi o`z ishine aladi .

Bekon biliwdin` basli qurali- bul usil dep esapladi . Ta`biyatti aship ko`rsetiwshi usil-bul ilimiy induktsiya, dep sanadi ol. Bekonnin` ta`liymati barliq ilimlerge u`lken ta`sir etip, oni empiristlik ilimnin` tiykarin saliwshi qildi .

EKINShI TARAW

Sana – sezim haqqinda ta`liymatlar shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniwi.

Birinshi bap

Psixikanin` kriteriyi ( belgisi ) sipatinda sana-seziminin` bo`liniwi .

Dekarttin` ( a`o`9-u`0a`-u`o`0) ati menen psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwindag`i basli basqish arsinda

u`lken baylanis bar. Dekart o`zi qoyg`an psixfizikaliq ma`selenin` kontekstinde rawajlang`an sana-sezim haqqinda ta`liymatinda psixikani ayiriw ushin kriteriy kirgizdi. Psixika adamnin` ishki du`n`yasi dep tu`sinildi ha`m ol dene menen sirtqi material du`n`yadan o`zgeshe. Ruwxiy na`rse bolip, toliq o`zgeshelik Dekarttiq ta`liymatinin` basli puntkti edi .

Dekarttin` o`liminen aldinan jazg`an son`g`i shig`armasi G`Jannin` ha`siretleriG` degen shig`arma bolip, ol jeke psixologiyaliq dep esaplanadi .

Birinshi gezekte Dekart sezimler du`n`yasinin` haqiyqiylig`ina gu`man tuwg`izadi. Ol U` G`Bizler sezetug`in yamasa o`zlerimiz ko`z aldimizg`a keltiretug`in na`rseler du`n`yada haqiyqattan bar ma WG` –dep gu`manlanadi . Misali U` matematikaliq da`liller ha`m negizlerge de gu`man tuwdiriwg`a boladi, sebebi olar aniq tu`sinikli bolsa da, olar haqqinda pikirlegen ayirim adamlar aljasiwi mu`mkin- g`o. Degen menen, men pikirleymen, demek, men barman, degen juwmaq ha`mmesinen duris boladi . Son`inan Dekart bilip bariwshi sub`ekttin` bar ekeni haqqinda juwmaqtan keyin G`MenG` degen aniqlamani izertlewge kirisedi. Ol G`Men degen so`zdenG` pikirlewdin` ajiralmas ekenin aytip , izertlewdin` jan`a usilin oylap tabadi U` G`MenG` di ob`ektiv tu`rde suwretlewden yubas tartip, oylar, pikirler, gu`manlar, yag`niy sub`ektiv jag`daylardi u`yreniwge o`tedi .

G`PikirlewG` (cogitatio) so`zi arqali men ha`mme na`rseni tu`sinemen, sonliqtan tek tu`siniw, qa`lew, ko`z aldimizg`a kelt`iriw g`ana emes, al seziw de pikirlewge jatadiG`- degen edi Dekart .

Pikirlew dekarttin` tu`sinigi boyinsha sap ruwxiy , aniq degenin` qatnasig`isiz isenetug`in jumis bolip, material emes, pikirlewshi substantsiyag`a jatadi. Dekarttin` bunday juwmag`in, ha`tte, zamanlaslari da tu`sinbedi .

Dekart dene ha`m ruwxtin` substantsiyalarin salistira otirip, adamnin` denesi, jani ha`m ruwxi arasinda u`lken ayirmashiliq bar, degen juwmaqqa keldi. Ol U` G`Dene o`z ta`biyatina ta`n tu`rde ba`rqulla bo`linedi, al ruwx hesh qashan bo`linbeydiG`- degen edi . dekar dene menen ruwx bir-birinen bo`lek halda jasay aladi, al pikirlewshi zat yamasa substantsiya- bul jan dep tu`sindirdi .

Dekart adam menen haywannin` denesin fizik sipatinda o`z zamaninin` ilimine su`yene otirip su`wretledi . Ol U` G`Bizlerdegi barliq jilliq ha`m is- ha`reketler bizlerdin pikirlerimizden g`a`rezsiz bolip, olar tek bizlerdin` denemizge tiyisliG`- degen edi. Dekart jilliliq penen is-ha`reketti jang`a baylanisli degen pikirdi u`lken qa`te dep esaplap, o`lim hesh qashan jannin` ayibi sebepli kelmeydi, al denedegi qanday bir basli ag`zalardin` buziliwi sebepli keledi, dep tu`sindirdi. Ol adamnin denesin saat yamasa basqa avtomat penen salistirip, bizin` denemizdin` G`mashinaG` sinin` qurilisin ha`m onin` ayirim funktsiyalari yuolg`an awqat sin`iriw, qan aylanisi ha`m t.b. haywanatlar menen adamlarg`a ortaq degen pikirdi bildirdi . Fiziologiya ha`m ta`biyat ma`selesinde dekart- materialist. Ol nervlardin` bulshiq etlerdin` ha`reketine ha`m seziw organlarinin` jumisina degen ta`sirin tu`sindire otirip, G`haywanliq ruwxlarG` haqqinda tu`sinikti qollanadi . Yag`niy, bulshiq etlerdin` qisqariwinin` yamasa ken`eyiwinin` sebebi, bulshiq etler arasinda usi ruwxlar jaylasadi ha`m ha`r bir bulshiq ette kishkene tesikler bolip, ruwxlar olar arqali o`tip ju`redi, dedi .

Solay etip, denenin` mexanizmin tu`sindire otirip, barliq is-ha`reketlerdi emes, al tek ju`riw, dem aliw siyaqli erktin` qatnasig`insiz islenetug`in, haywanatlar ha`m adamlarg`a ortaq bolg`an is-ha`reketler tu`sindiriledi .

Erksiz islenetug`in is-ha`reketlerdi tu`sindiriw reflektor printsipti tu`sindiriw boyinsha birinshi qa`dem boldi. Dekarttin` pikiri boyinsha haywanatlarg`a jan joq, olardin` is-ha`reketlerinde ta`biyattin` avtomatizmin baqlawg`a boladi ha`m G`haywanatlar oylaydiG` degen u`lken qa`te. Olar ta`biyg`iy is-ha`reketlerge jatatug`in g`a`zep, qorqiw, ash boliw, dawis ha`m denenin` ha`reketin ariq ayirip bilse de, aqilg`a iye emes. Haywanatlarda psixikanin` joqlig`i olardin` adamlardan ayirmashilig`in ko`rsetie, adamlarg`a aqil beretug`in Qudaydin` bar ekenin bildiredi . Dekart jannin` o`lmeytug`inini haqqinda ideyani neshe ma`rte aytqan bolsa da, oni aniq ashiq bermedi . Onin` oyi boyinsha, jan deneden bo`lek halda jasay alsa da, negizinde ol dene menen, yag`niy tek adamnin` denesi menen g`ana birge jasay aladi. Ash boliw, sho`llew, nurdi, ren`lerdi, dawislardi, iyislerdi, da`mdi , jilliqti, qatti na`rseni h.t.b. qabil etiw- bul jan menen dengenin` birgelikte islegen is-ha`reketine jatadi. Jannin` jeke isi- bul tilek ha`m erk. Bular tek jannin` isi bolip materialliq zatqa jatpaydi. Jannin` ishki sezimleri de materialliq zatqa jatpaydi .

Jan pu`tkil dene menen birikken bolsa da, onin` ko`pshilik jumisi miy menen baylanisli boladi . Anig`irag`i, Dekarttin` pikiri boyinsha, pu`tkil miy menen emes, al miydin` en` teren` jaylasqan bo`legi menen baylanisli .

Jan menen denenin` o`z ara baylanisi mexanizmin tu`sinidiriwde Dekarttin` filosofiyaliq ta`liymati u`lken qarama-qarsiliqlarg`a iye. Bir ta`repten, ol dene menen tig`iz baylanisqa iye.

Dekarttin` pikiri boyinsha, jandi biliwdin` jalg`iz joli-ishki sana-sezim . Bul bilim deneni biliwden go`re, anig`iraq ha`m isenimlirek. Dekarttin` psixologiyasi idelistlik boldi. Ol qumarliqlar haqqinda ratsionalliq ta`liymat jaratti . Dekart o`zinin` quamarliqlar haqqinda aniq ilimiy ta`liymatinda qumarliqlardin` sebepleri ha`m tiykarin, qumarliqlardin` klassifikatsiyasin, olardin` su`wretlemesin ha`m sezimlerdi qalay ta`rbiyalawdi atap ko`rsetti. Dekart sezimlerdin` psixifiziologiyasina u`lken diqqat awdarip. qumarliqlardin` fiziologiyaliq komponentlerin ha`m denede ko`rinetug`in belgilerin pul`stin` ha`m dem aliwdin` h.t.b.) su`wretledi. Qumarliqlardin` tiykari ha`r tu`rli boladi, biraq o`zgeriwi olardin` en` basli tiykari- bul sirtqi na`rselerdin` ta`siri bolip esaplanadi .

Dekart birinshi ha`m ekinshi qumarliqlar bar, dep ayirip aytti. Birinshi qumarliqlar jan dene menen baylanisqanda payda bolip, olar to`mendegiler U` tan` qaliw, tilek,

muhabbat, jek ko`riw, quwanish ha`m qayg`i. Olardin` waziypasi denege nenin` paydali, nenin` ziyan ekenin jang`a bildiriw bolip esaplanadi . Olar bizlerdi haqiyqiy jaqsi islerdi islewge jeteleydi ha`m bizlerdi jetilistirip baradi.

Qumarliqlardin` a`hmiyeti ulli bolip, olar denen ha`m jannin` birligin ta`miyinleydi. O`mirden zawiq aliwda olarg`a baylanisli boladi . Degen menen , olar kemshiliklerge iye. Olar ha`mme waqitta da payda keltirmeydi ha`m dene ushin ha`m paydali, ha`m ziyan. Sonliqtan qumarliqlardi basqariw ma`selesi tuwiladi . Dekarttin` pikiri boyingsha, kewli na`zik adamlar da o`zlerin toliq boysindira aladi. Biraq olarg`a tuwridan- tuwri ta`sir etiw qiyin bolip, o`zin`de qorqinish sezimin joq qilip, batirliq payda etiw ushin tek qa`lewdin` boliwi jetkiliksiz. Kereksiz qumarliqlar menen gu`reste aqil ha`m erk jaqsi qural boladi .

B.SPINOZANIN` PSIXOLOGIYaSI . Dekart ko`terip shiqqan mashqalalardin` jan`a sheshimin Gollandiyanin` filosof-materialisti B. Spinoza (

a`u`qg`-a`u`ww) berdi. Gegeldin` bahalawi boyinsha, ol Dekarttin` filosofiyasindag`i dualizmdi alip tasladi . B.Spinozanin` basli shig`armasi - G`EEtikaG`. Bul shig`armanin` tiykarg`i maqseti adamg`a individual minez-quliqti qa`liplestiriwge ja`rdem beriw ha`m og`an azat o`mirge qaray jol ashiw. Usi ma`seleni B.Spinoza filosofiya boyinsha tiykarlang`an jol menen sheshiwge umtiladi . Kitap geometriyaliq jol menen, yag`niy lemmalar ha`m teoremalar h.t.b. arqali bayanlag`an . Spinozanin` Dekarttan ayirmashilig`i, ol monistikaliq ta`liymat islep shiqti. Spinoza mazmun menen tirishilikti ayirpip aytip, mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliw) bul zattin` sol na`rse ekeni yamasa emesligi dep tu`sindirdi.

Spinoza mazmun menen tirishilikti ayirip aytip, mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliu)- bul zattin` sol na`rse ekeni yamasa emesligi dep tu`sindirdi .

Spinoza substantsiyani ha`m quday, wa`m ta`biyat dep atadi. Ta`biyatti hesh kim ta`repinen jaratilg`an ha`m ma`n`gi bolg`anliqtan , al qudayg`a ten` dep esapladi . G`SubstantsiyaG` tu`sinigin Spinoza bizlerden tisqari byuolg`an ta`biyattin` tirishiligi dep tu`sindirdi. Eger Dekart materiyani Quday jaratqan dep tu`sindirgen bolsa, Spinoza ta`biyat baslang`ish sebepke mu`ta`j emes dep tastiyiqlaydi

Ha`r bir na`rse substantsiyanin` bir bo`legi sipatinda araliq ha`m pikirlewge iye. Araliq arqali bizler zatti dene sipatinda , al pikirlew arqali zattin` ideyasi sipatinda onin` ruwxiy ta`repin, yag`niy janin ko`remiz. Sonliqtan bular bir-birine toliq sa`ykes keledi.

Spinoza usi ta`rizde Dekarttin` dualizmin sheship berdi. Onin` Dekarttan ayirmashilig`i sonda, ol adamnin` pikir ju`rgiziwin ta`biyg`iy qa`siyet dep esapladi .

Spinoza ja`ne de adam ha`m haywanatlardin` minsizliginin` ha`r tu`rli da`rejeleri boyinsha da ko`rsetpeler berdi. Adamnin` pikir ju`rgiziwi �bul substantsiya atributi siyaqli pikir ju`rgiziwdin` jeke tu`ri. Substantsiya haqqinda

ta`liymat tiykarinda Spinoza biliw ha`m affektlerdin` ma`selesin sheshedi. Bilimge erisiwdin` to`rt tu`ri bar. Olar U` a`.Esitiw arqali g`. Ku`tilmegen ta`jiriybe arqali q .Uliwma juwmaq arqali jeke juwmaqqa keliw n`. Sebep arqali.

Spinozanin` G`EEtikaG` kitabinda bul biliw usillari u`shke bo`linedi. Birinshi eki usili birinshi tu`rdegi biliwdi payda etedi. Olar U` ko`z-qaras ha`m qiyal, bular obraz tu`rinde boladi. Yubiliwdin` birinshi tu`rinin` na`tiyjesi ayirim na`rselerdin` abstrakt, yag`niy toliq emes tu`sinigi boladi ( misali, adamnin` attin` ha`m iyttin` h.t.b. tu`sinigi). Biliwdin` ekinshi tu`ri- bul aqil zatlardin` en` a`hmiyetli qa`siyetleri haqqinda uliwma ideya beredi. Usi na`rse ilimlerdin` tiykarin quraydi . Biliwdin`- u`shinshi tu`ri- bul induktivlik biliw bolip esaplanadi, ol adamlardin` negizi haqqinda bilim ( tu`sinik) beredi .

Spinoza affektlerdi u`shke boldi . Olar U` tilek, ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik. Bir adam ekinshi adamnan qanday ayirmashiliq ha`m pariqqa iye bolsa, olardin` affektleri de sonday boladi. Spinoza stoiklerdin` U` G`Affektler adamnin` erkinen toliq g`a`rezliG`,- degen pikirine qosilmaydi. Ta`jiriybelerdin` ko`rsetip bergenindey, affektlerdi sheklew ha`m boysindiriw ushin ko`p uqip ha`m ku`sh ke boladi . Sol sebepten affektlerdin` adamlar u`stinen ku`sh ha`m biylikke iye ekenin, olar adamlardin` is-ha`reketlerin belgilep beretug`inin ko`remiz. Ra`ha`tlik, shadliq siyaqli payda keltiretug`in, yag`niy denenin` qa`biletin ko`beytetug`in affektler bar . Degen menen, qiyinshiliq ha`m jek ko`riw siyaqli ziyan keltiretug`in, yag`niy adamdi ezip jiberetug`in affektlerde de bar. Qanday boliwina qaramastan, affektler adamdi aljastiraldi ha`m oni zatlardan g`a`rezli qilip qoyadi .

Spinozanin` pikirinsheYu, adamnin` affektlerdi boysindiriwda ha`m sheklewde ha`lsizligi qulliq bolip esaplanadi. Affektlerdi boysindiriwdan ra`ha`tlik tu`rlerin biliwden jan`a ayriqsha affekt bolg`an joqari ra`ha`tlik, yag`niy du`n`yag`a degen muhabbat payda boladi. Usi affekt arqali qumarliqlardi boysindiriwg`a boladi .

Solay etip, azatliq o`z affektlerine eriwden emes, al onin` za`ru`rligin biliw ha`m usi za`ru`rlikte boysiniwdan ibarat. Azatliq- bul bilimnin` jemisi bolip esaplanadi .

Spinozanin` psixologiyasi Dekarttin` psixologiyasinan son`, sana-sezimdi psixologiyaliq u`yreniw boyinsha jan`a wa`m a`hmiyetli qa`dem boldi. Olar ekewi qosilip sana-sezimnin` traktovkasinda ratsional` liniyani quraydi .

EKINShI BAP

XVII A`CIRDIN` FILOSOFIYaLIQ A`LIYMATLARINDA EMPIR ISTLIK PSIXOLOGIYaNIN QA`LIPLESIWI.

O`ndiris ha`m ilimnin` rawajlaniwi jan`a teoriya bolg`an empirizmdi talap etkenlikten, Angliyada usi jan`a teoriya qa`liplesti. Eempiristlik bag`dardin` tiykarin saliwshi F.Bekon, al dawamlawshisi T.Gobbs boldi. Al Dj. Lokk arqali empirizm toliq qa`liplesti.

T.Gobbs ( a`o`hh-a`u`w9) Dekarttin` eki substantsiya haqqinda ta`liymatina qarsi shiqti. Substantsiya ha`m dene bir na`rse, dep esapladi . Gobbs pu`tkil psixikani obrazlarg`a jalg`astiirip, barliq qiyal etiwlerdin` basi sezim den esaplaydi. Qiyal etip, ko`z aldin`a keltiriw- bul ha`lsiz sezim, eske aliw bolsa qiyal etiw, tu`siniw so`zdin` ta`sirinen payda bolatug`in obraz, pikir ju`rgiziw obrazlar ag`iminin` negizi , dep sanadi .

Gobbstin` psixologiyaliq ko`z-qarasinin` tiykarg`i bo`legin qa`biletler haqqinda ta`liymat quraydi. Ol o`tkir siyasiy ma`niste tu`sindirilip, Gobbs ha`mme adamlar ten` huqiqli dep esaplaydi.Bul jerde qa`bilet ha`m talant boyinsha o`zgeshelikler sebepli sawallar tuwiladi . Adamlar arasinda fizikaliq ayirmashiliqlar bar, biraq olar ju`da` az. Adamlardin` aqili jag`inan bir-birinen ayiriliwi olardin` o`mirdegi ta`jiriybesi, ma`deniyat ha`m ilimlerdi u`yreniwine baylanisli boliwi mu`mkin. Gobbstin` pikiri boyinsha, adamlar birdey jag`dayda jasasa, olardin` aqili da birdey boladi . Degen menen, aqilda adamlardi bir-birinen keskin ayiratug`in na`rseler bar. Bular U` aktivlik, yag`niy initsiativag`a iye boliw yamasa passivlik, yag`niy indifferentlik .

Gobbstin` epifenomenializminen sub`ektlik emes psixologiya `baslanadi . Bul boyinsha, o`z so`zleri ha`m is-ha`reketlerine iye adam shaxs dep ataladi .

Empirizmnin` haqiyqiy G`a`kesiG` Djon Lokk ( a`u`qg`-a`w0n`) bolip esaplanadi . Dj. Lokk ko`rnekli anglishshan oyshili, pedagog, bilimi boyinsha shipaker ha`m iri siyasiy g`a`yratker edi. a`u`90-jili onin` G`Adam aqili haqqinda ta`jiriybeG` degen tiykarg`i filosofiyaliq shig`armasi baspadan shiqti. Lokktin` tiri waqtinda-aq kitap frantsuz tiline awdarilip, frantsuz filosofiyasi ha`m psixologiyasinin` rawajlaniwina ku`shlit ta`sir ko`rsetti.

Lokktin` maqseti adamnin` biliminin haqiyqiylig`in ha`m ko`leminin` kelip shig`iwin izertlewden ibarat edi. Ol adamnin` janin passiv, biraq qabil etiwge qa`bileti bar ortaliq sipatinda qaraydi ha`m oni hesh na`rse jazilmag`an taxta yamasa bos bo`lmege ten`eydi. Bilimnin` tiykari- bul ha`r bir adamnin` o`mirinin` tariyxi siyaqli bolg`an ta`jiriybe bolip esaplanadi . Ta`jiriybe eki negizge iye. Birinshisi- bul sezim. Onin` ob`ektleri- ta`biyat, sirtqi material zatlar, al organi sirtqi sezim ( ko`riw, esitiw ha`m t.b.) na`tiyjesi- ideyalar. Ekinshisi- bul reflektsiya, yag`niy bizlerdin` ishkiqabil etiwimiz, aqilimizdin` isi bolip esaplanadi . Onin` ob`ekti burin bar bolg`an ideyalar, organi ( yamasa qurali) aqilimizdin` isi (Lokktin` terminologiyasiv boyinsha, aqilimizdin` qa`bileti), olar qabil etiw, pikir ju`rgiziw, gu`manlaniw, iseniw, oylaw, tilek ha`m aqilimizdin` ha`r qiyli isleri na`tiyjesi bolsa sirtqi na`rselerden bizler ala almag`an basqa ideyalar bolip esaplanadi. Ishki ta`jiriybe sirtqi du`n`ya haqqinda ko`binese o`zlerimiz haqqinda bilim beredi .

Lokk ta`jiriybeni sirtqi ha`m ishki dep boldi. Bul ishki ta`jiriybe haqqinja ilim bolg`an introspektivlik psixologiyanin` negizin saldi. Ishki ta`jiriybenin` metodiintrospektsiya bolip esaplanadi .

Lokktin` pikiri boyinsha, ideyalar a`piwayi ha`m quramali bolip bo`linedi . A`piwayi ideya o`z ishine ha`r tu`rli ideyaarg`a bo`linetug`in aqil boyinsha tek bir g`ana qiyal etiw yamasa qabil etiwdi ja`mleydi . Bul bilimnin` eelementleri bolip esaplanadi. O`zinin` a`piwayi ha`m quramali ideyalar haqqinda ta`liymatinda Lokk bilimnin` a`hmiyetli ma`seleleri bolg`an ideyalar ha`m zatlardin` baylanisi, yag`niy bilimnin aktivligin izertleydi.

Ideyalar bizlerdin` kewlimizde jasaydi, olarU` zatlardin` sipatina sa`ykes keledi. Lokk u`sh tu`rli sipat barlig`in aytti. Olar birinshi , ekinshi ha`m u`shinshi da`rejeli bolip , birinshisi menen ekinshisinin` arasinda u`lken pariq bar. Birinshi da`rejeli sipat bul haqiyqiy bolip, tig`izliq, araliq ha`m forma haqqinda, ekinshi da`rejeli sipat bul ren`ler, sesler ha`m iyisler haqqinda mag`liwmat beredi . Ekinshi da`rejeli sipat birinshisinen g`a`rezli boladi.

Lokk quramali ideyalardi payda etetug`in mexanizmlerdin` biri assotsiatsiya dep ataydi. Lokk birinshi bolip G`Ideyalardin` assotsiyasiG` degen termindi kirgizdi. Lokktin` pikiri boyinsha, assotsiatsiya- bul ideyalardin` o`z-ara qatnasiqqa juwap bermeytug`in naduris birigiwi bolip esaplanadi . Yag`niy, ideyalar ayirim adamlardin` aqilina birge kiredi yamasa olar aralasip ketkenlikten ayiriw qiyin boladi .

Lokk sana-sezimdi kewildin` qubilislarinin` belgisi sipatinda u`yrenedi. Ja`ne de, sana-sezim ishki keshirmelerdi biriktiriwdi qanday da bir ruwxiy ku`sh sipatinda u`yreniledi .

Lokktin` ta`liymati tartislardi payda etip, ju`da` belgili boldi. Lokk penen nemets filosofi ha`m idealisti, alim G.Leybnits ( a`u`n`u`-a`wa`u`) arasinda bolg`an tartis u`lken qizig`iwshiliq oyatti .

Leybnits o`zinin` psixofizikaliq ma`seleler boyinsha sheshimin, G`aldin ala belgilengen garmoniyanin`G` gipotezasi dep atadi . Aldin ala belgilengen garmoniya haqqinda ta`liymat parallezmnin` variantlarinin` biri bolip tabiladi.

Leybnits penen Lokktin` arasindag`i tartis bulU` G`Haqiyqattan da, jan hesh na`rse jazilmagan taxta siyaqli taza maWG`- degen pikirden ibarat boldi. Leybnits tuwma intellektual` ideyalardi, qa`biletlerdi ha`m beyililiklerdi

moyinladi. Ol Lokktin` pikiri boyinsha tek individual` ta`jiriybeden barliq bilimlerdi arttiriw mu`mkin degen tu`siniktin` imkansiz ekenin duris ko`rsetip berdi.

Lokktin` tu`sinigi boyinsha, a`piwayi ideyalardi biliwde aqil passiv, al Leybnits appertseptsiya degen tu`sinik kirgizdi ha`m bul tu`sinik nemets filosofiyasi ha`m psixologiyasinda I.Kant, G.Gerbart ha`m V.Vundt ta`repinen dawam ettirildi. Appertseptsiya ( adamnin` jeke bilimi) ha`m pertseptsiya arasindag`i ayirmashiliq Leybnits ta`repinen kirgizilgen an`sizliq tu`sinigi menen baylanisli, Leybnits Lokk ha`m kartezianlardin` pu`tkil psixikani sana-sezimge ten`lestiriw ideyasina qarsi shig`ip, tariyxta birinshi ma`rtebe ruwxtin` an`siz ha`m sanali jag`daylari arasindag`i ayirmashiliqti ko`rsetip berdi . Leybnitstin` pikiri boyinsha du`n`yadag`i ha`mme na`rse u`zliksizlik nizamina boysinadi . O`simlikler ha`m haywanatlar, haywanatlar ha`m adamlar bir-birine qarama-qarsi na`rseler bolip ko`ringen menen , olarg`a jaqiniraqtan na`zer salsaq, olar bir-biri menen u`zliksiz progress penen baylang`an bolip shig`adi . Bul uliwma nizamdi Leybnits ruwxiy o`mirge de qollanadi . Az-maz na`rselerdi qabil etiw arqali qa`lew ha`m qumarliqlar payda boladi.

U`ShINShI BAP

ASSOTsIATIVLIK PSIXOLOGIYaNIN` PAYDA BOLIWI

XVIII a`sirde anglichan psixologiyasi Lokktin` eempirizminen Berkli, Yum ha`m Gartlidin` miynetlerindegi assotsianizmge qaray rawajlanadi . Dj.Berkli ( a`u`ho`-a`wo`q) Lokktin` tikkeley jolin tutiwshi boldi ha`m sensualizmnen sub`ektivlik idelaizmge aray adim atti. Psixologiya ushin onin` ken`islikte ko`z benen ko`rip qabil etiw teoriyasi boyinsha jazilg`an U` G`Ko`z menen ko`riwdin` jan`a toeriyasinin` ta`jiriybesiG` degen miyneti qiziqli boldi ( a`w09 –j). Berkli o`z shig`aramasinda ko`z benen ko`riw nurlar, ren`ler, ken`islikler, figuralar ha`m is-ha`reketlerdin` ideyalarin beredi, dep jazdi .Lokk ta usilay jazg`an edi. Degen menen, Berklidin` pikiri boyinsha , bizler zatlardi ko`zlerimiz benen tuwridan-tuwri ko`rmeymiz, al olardi ko`riwimizge ko`zdin` basqa ta`repke na`zer awdaripi arqali payda bolatug`in bulshiq etlerdin` sezimleri arqali qabil etemiz. Yag`niy, ko`z menen ko`riw ha`m seziw baylanisqa tu`sedi ( bul esitiwge de ta`n boladi ) . Solay etip , bizler ko`z benen ko`rip seziw dep atag`animiz ko`riw ha`m seziw kombinatsiyasi bolip tabiladi . Berklidin` bul teoriyasi XIX a`sirdin` empiristlik psixologiyasinda A.Ben ta`repinen rawajlandirildi .

Anglishan D.YuYum ( a`wa`a`-a`wwu`) filosofiyada Dj. Berklidin` jolin` dawam ettiriwshi boldi . Ol o`zinin` “Adam ta`biyati haqqinda traktat” ha`m “Adam bilimin izertlew” (a`wn`h) degen miynetlerinde assotsiatsiya tu`sinigin rawajlandiraji ha`m adamnin` pu`tkil bilimin ideyalar assotsiatsiyasi dep ko`z aldina keltiriwge urindi . Yum sana-sezimnin` barliq jag`daydaoin ta`sirler, ideyalar ha`m olardin` ko`rinisleri dep bo`ledi .Yum bilimnin` barliq jumisin assotsiatsiyalardin` mexanizmi dep tu`sindirdi. Ol assotsiatsiyalardi to`mendegishe klassifikatsiyalaydi U` tosattan ha`m naduris assotsiatsiyalar ken`islik yamasa waqitta shegaralasi nizami boyinsha bolg`an assotsiatsiyalar g`ana boladi , al ideyalardin` u`lesiwi ta`biyg`iy ha`m duris jol menen keshse, onda bul � uqsasliq ha`m sebeplik nizami boyinsha bolg`an assotsiatsiyalar bolip tabiladi . Bul assotsiatsiyalardin` ha`mmesi

de ku`ndelikli o`mirde ushirasip turadi .Olar ilimiy oydin` tikarinda da bar. Sebep- na`tiyjeli baylanislar qubilislardin` a`detke aylang`an, izbe-izliginen ibarat boladi . Sebeplik baylanislardi biliw aprior bolip esaplanbaydi, yag`niy bir na`rse ekinshi na`rsege sebep boladi . Kant Yum ta`repinen qoyilg`an bul ma`seleni u`lken danaliq dep sanadi, biraq ol . Yumnin` sheshimin maqullamay , aprior bilim degen tu`sinik kirgizdi.

Anglishan shipakeri ha`m ruwxaniyi D.Gartli ( a`w0o`-a`wo`w) Lokktin` ruwxiy o`mirdin` ta`jiriybe arqali kelip shig`iwi boyinsha ideyalarin qabil etip, onin` assotsiatsiyalar haqqinda tu`sinigin rawajlandiradi ha`m assotsiativlik psixologiyanin` birinshi tamamlang`an sistemasin berdi . Oni du`ziwde Gartli I.N`yutong`a su`yendi .yu Gartli burin ruwxiy protsesslerdin` fiziologiyalin` mexanizmlerinin` gipotezalarin da`lillewde Nyutonnin` ayirim fizikaliq tu`siniklerinen paydalang`an edi. O`zinin` “Adam, onin` qurilisi, onin` waziypalari wa`m u`mitleri haqqinda” degen basli miynetinde ( a`wn`9) Gartli ta`biyg`iy negiz sipatinda psixika haqqinda ta`liymatti rawajlandirajdi . Barliq ruwxiy qa`biletler (qabil etiw h.t.b`. ) miydin` organikaliq du`zilisi arqali tu`sindiriledi . Ruwxiy o`mirdin` tiykarg`i wa`m a`piwayi elmenti bar . OlarU` sezimler( sensatsiyalar) , ideatsiyalar ( sezimler ideyalari, yag`niy sezimlerdin` zatlarsiz qaytalaniwi ) ha`m a`piwayi affektli ton ( affektsiyalar) – ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik . Usi u`sh tiykarg`i elmentten assotsiatsiyalardin` mexanizmi ja`rdeminde ruwxiy o`mir quraladi . Bul elementlerdin` tiykarinda ha`m usi assotsiyalardin` psixologiyaliq menaziminin` tiykarinda vibratsiyalar, yag`niy sirtqi ta`sirler sebepli nervlarda ha`m miyde payda bolatug`in materialliq ha`m fiziologiyaliq protsessler bar . Vibratsiyalar da`rejesi, tu`ri, orni ha`m bag`dari boyinsha ayiriladi . Solay etip, assotsiyalar miydegi nerv balanisinin` passiv ko`rinisi boladi .Haqiyqatinda sezimler yamasa ideyalar emes al vibratsiyalarg`a iye bolg`an miydin` jag`dayi baylanisadi . Gartlidin` pikiri boyinsha , assotsiatsiyalar tek bir waqitta bolatug`in ha`m izbe-izlilikli bolip bo`linedi,olar sap mexanikaliq du`zilistler bolip tabiladi . Assotsiatsiyalar tiykarinda barliq quramali tu`sinikler U` este saqlaw qubilislari, ug`imlar, pikirler, erkli ha`reketler, affektler wa`m qiyallar quraladi .

Gartli so`z ha`m ga`plerdin` tu`siniklerin de u`yrenedi , so`z sesler jiynag`inan ibarat ekeninin , al so`zdin` ma`nisi sezim arqali qabil etiletug`in obrazlardin` turaqli bo`legi ekenin aytadi . Misali U` aq degen so`zdi esitkenimizde su`t, qag`az, to`sek siyaqli na`rselerdi ko`z aldimizg`a keltiremiz.

Gartlidin` sistemasinda piirlewge protsess sipatinda qaramaydi. Jan`a pikirler – eski ha`m a`piwayi ideyalardin` jan`a kombinatsiyasi yamasa quramali ideyalardin` idirawi g`ana dep tu`sindiriledi .

Gartlidin` psixologiyasinda qumarliqlar ma`selesi u`lken orin iyeleydi . Qumarliqlar minez-quliqtin` ha`reketlendiriwshi ku`shi sipatinda u`yreniledi . Belgili intensiv da`rejege jetken affektler ha`r tu`rliis-ha`reketler

islewge iytermeleydi, usi ma`niste olar qa`lewler yamasa jek ku`riwler degen terminler menen ataladi . Qa`lew ha`m jek ko`riw ha`rekette keltirip shig`aratug`in jag`dayda ku`shli bolsa, onda olar erk dep ataladi . Gartli o`zinen burin jasag`an ha`m miynet etken ka`siplesleri siyaqli, fenomenlerdi ayirdi da , qosti da . Bular sezimtalliq, qa`lewler ha`m erk fenomenleri bolip esaplanadi . Tuwma affektler bolmaydi, jaman ha`m jaqsi tuwma qumarliqlar da bolmaydi. Qumarliqlar- ta`jiriybenin` jemisi bolip, assotsiatsiyalar mexanizmi boyinsha zatlar ha`m affektsiyalar arasindag`i tu`sinikten payda boladi .

Gartli assotsianizm pozitsiyasinan erkli is-ha`reketlerdin` payda boliwin tu`sindiredi . Ol erkli is-ha`reketlerdi yarim erkli, erkli ha`m ekinshi avtomatizmler dep bo`ledi .

Gartli psixikaliq qubilislardin` payda boliwin ta`biyg`iy tu`rde tu`sindirip b`erdi. Emotsiyalar , erk, intellekt, qabil etiw, este saqlaw, qiyal etiw- bulardin` ha`mmesi ishki sezimlerge ta`sirin jasag`an ishki ta`sirlerden kelip shig`adi .

Assotsianizm tariyxinda u`lken orin iyeleg filosof, tariyxshi ha`im ta`biyatshi Dj.Pristli ( a`wqq-a`h0n`) . Pristli Gortlidin` teoriyasin belgili qildi, Gartlide qarsi shiqqanlarg`a , vul`garizatorlarg`a birinshi gezekte shotland idealist mektebine qarsi gu`resti .

To`rtinshi bap.

XVIII a`sirdegi frantsuz psixologiyasindag`i empiristlik bag`dardin` payda boliwi .

XVIII a`sirde Frantsiyada empiristlik psixologiya payda boldi. Bul protsess Lokktin` adam bili minin` ta`jiriybe arqali payda boliwi boyinsha teoriyasinin` ta`siri na`tiyjesinde boldi . Og`an Lokktin` R.Dekart ha`m basqa ratsionalistler menen bolg`an tartisi da ta`sir etti . Frantsuz empiristlik psixologiyasinin` tiykarinda Oyaniw da`wirinin` ulli oyshillari menen filosoflari turdi . Olar U` filosof materialistler ha`m ateistler J.Lamerti, D.Didro, P. Gol`bax, ja`ne de biyta`rep oo` jaqtin` wa`killeri F.Vol`ter, E.Kondil`yak, Sh.Montesk`e ha`m shep radikal`-demokrativ jaqtin` wa`kili J.J.Russo edi. XVIII a`sir tariyxqa Oyaniw ha`m Ulli frantsuz revolyutsiyasi da`wiri bolip kirdi . Frantsuz empiristlik psixologiyasinin` anglichan empiristlik psixologiyasinan ayirmashilig`i – bul adam sana-seziminin` aktivliginin` mashqalalarina diqqat awdariw, onin` ja`miyetlik jag`daylarg`a sebepshi ekenin ko`rsetiw bolip tabiladi .

E.Kondil`yak ( a`wa`o`-a`wh0) Lokktin` empirizminin` sheklengen ekenin ko`rsetti, Lokktin` psixikaliq protsesslerdin`, yag`niy reflektsiyalardin` ha`reketlerdin` kelip shig`iwin ashpag`anin aytti. Kondil`yak Lokk belgilep bergen ta`jiriybesinin` eki tiykarin biykarlaydi, tek onin` birewin g`ana, yag`niy sezimlerdi moyinlaydi. Kondil`yak o`zinin` en` beligi miyneti G`Sezimler haqqinda traktatG` kitabinda qa`biletlerdin` ha`m kewildegi qubilislardin` empiristlik kelip shig`iwin ko`rsetiwdi basl maqset qilip qoydi . Ol bul ushin mina metodikaliq usildi qollandi U` bizler siyaqli du`ziliske iye, ruwxi bar, biraq hesh qanday ideyasiz, o`zinin` hesh bir sezimin qollana almaytug`in bir mu`sindi misal qilip keltirdi . Mu`sindi tek iyis seziw qa`biletine iye qilip, onnan barliq ideyalar menen psixikaliq qa`biletlerdi U` diqqat, este saqlaw, salistiriw, pikirlew, talaplar, qiyal etiw ha`m erkti alip taslaydi . Mu`sin birinshi bolip iyis sezedi , iyis seziw qaytalang`ani arqali ta`jiriybe , son`inan este saqlaw qa`biletri payda boladi . Ku`shli seziniw diqqatti payda etedi . Este saqlaw payda bolg`annan son`, o`tken ha`m ha`zirgi waqitti seziw payda boladi . Salistiriwdin` juwmag`i ideyalar arasindag`i baylainsti aniqlaydi, yag`niy pikirlewdi payda etedi . Demek, pikirlew- bul tu`rin o`zgertken seziw bolip tabiladi.

Ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik- sezimlerdin` so`zsiz emotsialiq jubaylari . Eger mu`sin tek jag`imsiz iyislerdi sezse, ol jag`imsiz iyislerge toli boladi , biraq onda olardan qutiliwg`a umtiliw bolmaydi. Ol jag`imli iyislerdi bilse g`ana, onda umtiliw payda boladi. Olardin` salistiriw arqali talap payda boladi Bul mu`sinnin` ishki qanaatsizlig`i, yag`niy ra`ha`t aliw ha`m ra`ha`tsizlikten qutiliwg`a umtiliwi bolip tabiladi. Talap ku`shli umtiliw menen birlikte mu`sinde qa`lew ha`m erkti payda etedi .

Kondil`yak keyin mu`singe basqa sezimlerdi - da`m seziw , esitiw hm ko`riw qa`biletlerin berse, bul mu`sinnin` ruwxiy o`mirin o`zgerte almaydi . Oni tu`p-tamirinan o`zgertetug`in na`rse – bul bir o`zine na`rsenin` tiyiwine qarsi sezimnin` payda boliwi .

Basqa filosof-materialistler siyaqli, Kondil`yak ta materialistlik sensualizm pozitsiyasinda turip, sezimlerdi pikirlerden ayirmadi . Kondil`yaktin` pikiri boyinsha, pikirlew seziw arqali payda boladi .

Kondil`yaktin` miynetlerinde a`hmiyetli psixologiyaliq ma`selelerge baylanisli o`tkir pikirler bar. Onin` pikirinshe, ideyalar sezimler siyaqli kewildin` jag`dayi bolip esaplanadi . Adam o`zinde bolatug`in ko`p na`rselerdi jaqsi bilmeydi, bul adamnin` o`zin o`zi baqlawi qiyin ekenin bildiredi .

Meditsinadag`i ha`m ta`biyat taniw ilimindegi jan`a tabislarg`a, sonday-aq goland shipakeri ha`m ta`biyatshisi G. Burgavenin` jaqa tabislarina, j. Byuffonnin` evolyutsiyaliq ideyalarina K.Linneydin` o`simlikler klassifikatsiyasina h.t.b. su`yene otirip, shipaker ha`m filosof J.Lametri ( a`w09-a`wo`a`) adamg`a ha`m onin` psixikasina ta`biyqiy ilimler arqali jandasiw kerekligin jaqladi . Lametri Dekarttin` dualizmin biykarlaydi . Materiya tek araliqqa iye emes, al ha`reketke keliw, seziw ha`m pikirlew qa`biletine iye dep esapladi .Lametridin` pikirinshe haywanatlar seziw qa`biletine iye . Ol Dekarttin` haywanatlar a`piwayi mashina siyaqli, degen pikirin biyma`ni toeriya dep ataydi . Ol adamnin` denesinin` ishki qurilisindag`i ha`m onin` miy du`zilisin megzeslikke tiykarlana otirip, adamnin` ta`biyg`iylig`in jaqlap otirip, og`an ta`biyattin` bir bo`legi sipatinda qarap, adam menen haywanatlardin` rawajlaniwindag`i uqsasliqti ko`rsetti . Bul arqali Qudaydin` Jaratiwshi ekenin biykarlap, adamlardin` haywanatlardan u`stinligin naturalistlik jol menen tu`sindiredi . Yag`niy, bunin` sebebi adamnin` bilimi ha`m ta`rbiyas idep tu`sindiredi.

Lametri o`zinin` G`Adam-mashinaG` degen traktatinda adamdi ju`da` bilimli mashina, dep ataydi. A`lbette , Lametri adamdi mashinag`a ten`emeydi, al G`adam-mashinaG` dep adamnin` barliq en` quramali qa`siyetlerin, sonin` ishinde sana sezimin metafora usili menen tu`sindiriwge tirisadi .

Lamerti du`n`yag`a degen materialistlik ko`z-qarasqa tiykarlana otirip, oni saw ha`m aqilli filosofiya dep atap, to`mendegi psixologiyaliq ideyalardi rawajlandiradi . Ol Lokktin` empirizmnin` pozitsiyalarin bo`ledi U` tek ta`jiriybe ha`m baqlaw bilimnin` tiykari bolip , bilim qiyal etiw ha`m diqqattan ibarat. Lametri sensualist bolip , adamnin` seziwi ha`m oylawi arasina ayirmashliq qoyadi . Biliw seziwden baslanip, qiyalin`a keltiriw arqali obrazlar payda boladi . Diqqat bilimge aktivlik kirgizedi. Diqqat – miydegi ideyani biliwge ja`rjem beretug`in gilt bolip esaplanadi.

Lametri talaplardin` minez- qulqintag`i ayriqsha ornin atap ko`rsetkeni arqali u`lken xizmet atqaradi . Ol talaplarg`a shetten tis a`hmiyet berdi . Talapqa iye bolmag`an ha`r bir tiri zat ( o`simlikler), ag`ilg`a da iye emes, talap qanshelli ko`p bolsa , aqil da sonshama ko`p boladi, dep sanadi ol .

Talaplardi Lametri naturalistlik ma`niste tu`sindi . Adamnin` basli talaplari ta`biyg`iy ma`niske iye . Olar U` awqat , ra`ha`tlik, orgnizmdi saqlaw ha`m o`sip-o`niw ushin paydali bolg`an na`rseler bolip tabiladi . Sonliqtan organikaliq ha`m denenin` talaplarin qanaatlandiriw baxit bolip esaplanadi Bul talaplar ta`biyattin` a`jayip siyi bolip tabiladi . Solay etip, ol keyin ala naturalizatsiyanin` na`tiyjesinde sezimtalliqti ha`m denenin` ha`zligin maqtawg`a o`tti.

Gel`vetsiydin` izertlewlerinin` negizi-aqil-oydin` ten`sizligi qayaqtan kelip shig`adi , degen ma`sele boldi . Ol ta`biyatqa baylanisli ma yamasa ta`rbiyag`a ma W Bul ma`seleni sheshiw boyinsha, Gelvetsiy to`mendegi psixologiyaliq ideyalardi rawajlandiradi . Adam seziw, sezimlerdi saqlap qaliw, yag`niy este saqlaw qa`bileti menen tu`wiladi. Gel`vetsiy Kondil`yakka tiykarlanip, onin` menen birge Lokktin` ishki ta`jiriybesin biykarlap, tek sezimlerdi g`ana intellektual` qa`biletler qa`liplesetug`inin` ko`rsetedi . Aqildin` barliq isleri U` salistiriw, pikirlew seziwden ibarat boladi . Gel`vetsiydin` pikirinshe, aqil-oydin` isi ushin diqqat za`ru`r, diqqat qoiw ushin ku`sh saliw kerek. Ku`sh saliw arqali qizig`iwshiliq payda boladi U` qa`lewi joq adam diqqat awdarmaydi, qizig`iwshiliq baxitqa umtiliwdi payda etedi . Baxit – bul fizikaliq ra`ha`tleniw . Ol barliq is-ha`reketlerdin`, oylardin`, dosliqtin`, adamlarg`a degen su`yispenshiliktin` basi.

Eger bulardin` ha`mmesi sezimler arqali payda bolatug`in bolsa, aqil-oydin` ten`sizligi minsizlikke baylanisli emes pe W Gel`vetsiydin` pikiri boyinsha , u`lken ashiliwlar jasaw ushin a`piwayi este saqlaw qa`biletinin` boliwi jetkilikli . Ja`ne de , ol aqil ha`m geografiyaliq jag`daylar boinsha, adamlar arasindag`i rasaliq, awqatlar, temperament boyinsha o`zgeshelikler haqqinda ma`seleni qoyadi. Solay etip, adamlardin` denenesinin` ku`shliligine, organlarinin` jaslig`ina , sezimlerinin` az yamasa ko`p da`rejede o`tkirligine de aqil-oy u`stinligi baylanisli emes .

Juwmaqlap aytqanda, psixologiyaliq ko`z qaras boyinsha barliq adamlar o`zlerinin` aqil boyinsha qa`biletlerin rawajlandiriwda birdey mu`mkinshilikke iye. Sonda ne ushin ha`r bir adam ulli ashiliwlar jasamaydi W Bug`an eki sebep boliwi mu`mkin . Birinshisi – olardin` ha`r qiyli jag`daylari . Ekinshisi - ataq-abirag`a erisiwdi qa`lemew. Gel`vetsiy ulli adamlardi ta`rbiyalap shig`ariw ushin, ulli ashiliwlar jaratiwg`a jol aship beretug`in barliq jag`daylardi u`yrenip shig`iw kerek, dep esaplaydi .

Ja`ne de, Gel`vetsiydin` pikirinshe, qumarliqlardin` ku`shi ha`r qiyli adamlarda ha`r tu`rli boladi . Adam tuilg`anda, onin` tek ideyalari emes, al qumarliqlarida bolmaydi . Qumarliq- bul ta`rbiyanin` jemisi . Adamlar o`zleri orinlag`an isleri dan`q keltirgende qumarliqqa toladi . Dan`q, izinen hu`rmet, bayliq ha`m t.b. keledi, bul fizikaliq ra`ha`tleniw aliwg`a jag`day tuwdirip beredi.Gel`vetsiy ma`mleettin` ha`r tu`rli basqariw formalari bolg`an monarxiya, oligarxiya ham respublikani salistirip ko`rip, respubilka adamlardi ja`miyettin` paydasi ushin oylap tapqan na`rseleri sebepli olardi jaqsi siyliqlaydi, degen juwmaqqa keldi. Adamnin` jeke ma`pi ja`miyetlik ma`p penen kelisgenlikten, talantlar gu`lleniwi mu`mkin. Sonliqtan Ge`vetsiy eldi respublikaliq basqariwg`a shaqiradi.Solay etip, adamnin` qa`biletleri Gel`vetsiyde o`tkir siyasiy tu`ske iye boladi .

D.Didro ( a`wa`q-a`whn`) o`zinin` Gel`vetsiy menen bolg`an tartisinda bilimdi. Adamnin` qizig`iwshilig`inin` ta`biyatin ha`m qumarliqlardi tu`siniw boyinsha bir qatar materialistlik ideyalardi keltirip o`tken edi . Ol qa`biletler traktovkasin berdi ha`m qa`biletlerdin` tuwma bolatug`inin moyinladi . Didro Gel`vetsiydin` sensualizmin o`tkir sing`a aldi, oylawdin` spetsifikasin ko`rsetip berdi, ja`ne de sezim ha`m aqil arasindag`i o`z ara qatnas haqqinda dialektikaliq ideyalardi keltirdi .

Frantsuz psixologiyasinda materialistlik da`stu`rlerdin` qa`liplesiwine u`lken ta`sir ko`rsetken ta`biyatshi ha`m filosof Sh.Bonne (a`wg`0-a`w9q) boldi. Onin` G`G`Ruwxiy qa`biletler analizinin` ta`jiriybesiG` (a`wu`0) degen miynetinde bayanlag`an psixologiyasi Gartlidin` psixologiyasi menen birdey .

Men de Biran ( a`wu`u`-a`hg`n`) empiristlik bqosilip, son`inan onnan shig`ip ketti . Ol o`zinin` G`Psixologiyanin` tiykarlari haqqina ochsherkG` degen miynetinde ishki du`n`yani baqlawg`a diqqat awdardi ha`m psixologiyanin` ishki sezimler waqqinda ilim ekeni tuwrali ideyalardi rawajlandiradi.

XIX a`sirde Frantsiyada empirizm P.Ta`n ( “Aqil haqqinda” a`hw0) ha`m T.Ribo (“ Ha`zirgi zaman anglichan a`debiyati”, a`hw0) arqali qayta tiklendi.

Besinshi bap XVIII a`sirde Rossiyadag`i psixologiyaliq oy

Ma`deniyat, filosofiya, ilim tariyxinin` izertlewlerine qarag`anda, psixologiyaliq ideyalar Rossiyada X –XV

a`sirlerden baslap-aq rawajlana baslag`an edi . A.N.Radishshshev o`zinin` “Peterburgdan Moskvag`a sayaxat” (a`w90) degen kitabinda a`debiy formada

krepostnoyliq pravoni a`shkaraladi . Sol sebepten ol Sibir`ge su`rgin etildi . XVIII a`sirde Rossiyada ag`artiwshiliq

ha`reketleri ken`nen rawajlanip, a`jayip iskerlerdi payda etti . Olar U` N.N. Popovskiy, N.I.Novikov, V.N. Tatishev, D.I.Fonvizin, D.S.Anichkov, S.E. Desnitskiy, Ya.P.Kozel`skiy, P.S.Baturin h.t.b. edi. Ukrain oyshili G.S.Skovoroda ( a`wg`g`-a`w9n`) adamnin` an`-sezimine u`lken diqqat awdardi.

Ja`miyettin` rawajlaniwinda ilim ha`m bilimlendiriwdin` tutqan orni salmaqli ekenligi moyinlag`ang`anina baylanisli, V.N. Tatishev aqildin` rawajlaniwi bilimlendiriw ha`m u`yretiwden qa`rezli ekeni haqqinda ideyani tastiyiqlaydi . Rossiyada baspaxana isleri boyinsha iri sho`lkemlestiriwshi bolg`an N.I.Novikov baspa so`zde en` tartisli mma`seleni , yag`niy adam janinin` o`letug`ini yamasa o`lmeytug`ini haqqinda ma`seleni qoydi. a`w9u`- jili “Jan haqqinda ilim” degen arnawli tu`rde psixologiyag`a bag`ishlang`an birinshi rus kitabi jariq ko`rdi . Bul kitaptin` avtori I.Mixaylov Lokktin` empirizmi ruwxinda psixologiyaliq sistematizatsiyani ju`rgizdi. Ol jannin` o`lmeytug`ini haqqinda ma`selege toqtalmay, al faktlerdi , yag`niy tu`sinik ha`m erkke baylanisli bolg`an sezimler menen oylardi su`wretledi .

Materilistlik rus psixologiyasinin` tiykarin salg`an M.V.Lomonosov ( a`wa`a`-a`wu`o`) boldi. Lomonosov – ulli rus entsiklopedist alimi, fizik, ximik, tariyxshi, filosof shayir ha`m jaziwshi, birinshi bolip rus grammatikaliq tilin du`ziwshi, rus qosiq jaziwi boyinsha sistemanin` negizin saliwshi , XVIII a`sirdegi rus ilimiy ha`m biimlendiriwinin` ko`rnekli sho`lkemlestiriwshisi boldi . Lomonosovtin` psixologiyaliq ko`z qaraslari iilmiy izertlewler arqali, yag`niy ta`iyat, rus tili h.t.b. izertlew arqali rawajlanip bardi. Sirtqi du`n`yanin` seziw organlarina ta`sirin materiastlik jol menen tu`sindirip, miydin` tu`rshiktiriwshi zatlardi airiwdg`a rolin tastiyiqlay otirip, Lomonosov ren`lerdi ko`riw boyinsha u`sh komponentli toeriyani usindi ( “Nurdin` kelip shig`iwi haqqinda so`z”, a`wo`w). XIX a`sirdin` en` basinda ( a`h0a`-j) anglichshan fizigi ha`m shipakeri T.Yung de ren`lerdi ko`riw boyinsha u`sh komponentli teoriyani using`an . Keyin ala bul teoriyani G.Gel`mgol`ts toliq islep shiqti .

A`sirese Lomoosovtin` “Ritorik- qisqasha qollanba” (a`wn`n`) degen jumisi psixologiyaliq ideyalarg`a boy. Bul kitabinda qiyallar, tu`sinikler, qumarliqlar ha`m so`ylew psixologiyasi boyinsha oylardi rawajlandiradi ( ta`biyat, qumarliqlar menen gu`res ha`m aqildin` roli ). Lomonosovtin` ideyalarin Ya.P. Kozel`skiy ( a`wg`h-a`w9n`) ha`m A.N.Radishev rawajlandirdi . Radishev o`zinin` “Peterburgtan Moskvag`a sayaxat” kitabin “Lomonosov haqqinda so`z” degen bo`lim menen juwmaqlaydi . Ol bul bo`limde ulli alimnin` o`mir bayani haqqinda so`z etip, islerine tariyxiy baha beredi.

Krepostnoy eziwshiligi ku`sheygen waqitta Radishev (a`wn`9-a`h0g`) ku`shli keskinlik penen adam mashqalasin ko`terdi. Radishev ulli rus filosofi ha`m materialisti ekonomist, wuqiu` taniwshi ha`m revolyutsioner edi .

Gobbs, Dekart, Spinoza , Pristli, Lokk ha`m frantsuz materialistlerinin` miynetlerine tiykarlanip, ta`biyat taniw boyinsha tabislardi, yag`ni Linney, Byuffonnin` miynetlerin uliwmalastiradi ha`m meditsina boyvinsha bilimlerge su`yenedi . Radishev jannin` barlig`in yu bikarladi, psixika denenin` belgili organlari bolg`an nervler ha`m miydin` funktsiyasi dep esapladi

Radishevtin` miynetlerinde psixikanin` rawajlaniw mashqalasi ha`m usig`an baylanisli adam ha`m haywanatlar psixikasin salistiriw u`lken orin iyeleydi . Radishevtin` pikirinshe, adam ta`biyatqa belyimlespeydi, al oni o`zgertedi, adam so`ylew ha`m tuwri ju`riw qa`biletine iye. Adamnin` qollari u`lken ro` oynaydi, miyi joqari rawajlang`an . Adamnin` ayirmashilig`i sonnan ibarat, onin` bilimi ayriqsha , ol ko`rkem sana-seziminin` qa`liplesiwinde so`lewi u`lken rol` oynaydi . Adamnin` aqilinin` rawajlaniwina ja`miyettin` ta`siri u`lken boladi .

Radishev jannin` o`lmeytug`ini boyinsha ma`selege arnap “Adam , onin` o`letug`ini ha`m o`lmeytug`ini” haqqinda degen filosofiyaliq traktatti Sibirge su`rgin etilgen waqtinda jazg`an edi . Radishev o`z miynetlerine o`lim ha`r bir tiri jannin` basinda bar na`rse ekenin aytadi . Ol Gel`vetsiydin` sensualizmin sing`a alip, adamnin` o`z qa`lewleri, qumarliqlari, ha`tte, o`z denesi u`stinen de biylikke iye ekenin tastiyiqlaydi . Ja`ne de, ol o`lim arqali adamnin` denesi joq bolip ketse de, onin` oylari joq yubolip ketpeydi , dep esapladi.

Altinshi bap

XVII I a`sirdin` aqiri-XIX a`sirdin` birinshi yari mida nemets klassikaliq filosofiyasindag`i

psixologiyaliq ideyalar .

Angliyada payda bolg`an empiristlik filosofiya ha`m psixologiya Germaniyaqa tez kirip barg`an joq.Tek XVII I a`sirdin` ekinshi yariminda g`ana Lokktin` “Ta`jiriybeler” degen miyneti ha`m Yumnin` miynetleri ahdarildi . Al jetpisinshi jillari Gartlidin` , frantsuzlar Bonne, Gel`vetsiy ha`m Kondil`yaktin` miynetleri awdarildi. Bug`an deyin Dekart, Leybnits ha`m onin` izbasari X.Vol`f jaqsi tanis edi .

X.Vol`f ( a`hw9-a`wo`n`) Leybnitsti sistemalastirip, belgili qildi . Germaniyada ol ornatqan psixologiyanin` ta`schiri na`tiyjesinde Kant rawajlang`an edi . Degen menen, keyin ala Kant bul psixologiyani ta`n almadi . X.Vol`ftin` sistemasi psixologiyada empiristlik ha`m ratsionalistlik ideyalar arasinda kompromiss boldi.X.Vol`f bul kompromissti psixologiyani eki ilimge, empiristlik (“Empiristlik psixologiya”, awqg`) ha`m ratsionalliq ( “Ratsionalliq psixologiya”, a`wqn` ) dep boliwi arqali ko`rsetti . Vol`ftin` empiristlik psixologiyasinda XVIII a`sirde jandi u`yrneiw faktleri boyinsha tendentsiya orin iyeledi . Biraq Vol`ftin` empiriyasi ju`da` jarli bolip, ol psixologiyada o`lshew mu`mkinshiligin gu`milji tu`rde ko`rsetti . Al ratsionalliq psixologiyasi tirishilik, jasaw orni, azatiliq ha`m jannin` o`lmeytug`ini siyaqli ma`selelerdi u`yrendi . Vol`f ratsionalliq psixologiyasinda qa`biletler teoriyasin da usindi .

Vol`ftin` psixologiyasin I.Kant (a`wg`n`- a`h0n`) qatan` sing`a aldi . Ol psixologiyada ta`jiriybe ha`m matematikanin` mu`mkin emesligin, olardin` tek ilim sipatinda psixologiyag`a kerek ekennen aytti . Kant Jon trixotmiyasinin` tiykarin saliwshi boldi ( og`an deyin nemets filosofi I.Tetens ( a`wqu`-a`h0w) usi ashiliwdi jasag`an

bolsa da , bul Kantqa tiyisli boldi). “Pikirlew qa`biletin sing`a aliw” (a`w90) degen miynetinin` kiris so`z bo`liminde Kant jannin` bile alatug`in qa`biletinin` ra`ha`t ha`m qiinshiliqti seziw qa`biletinen ayriqsha ekeninin aytti . Degen menen, bul klassifikatsiya Kanttin` “Antropologiya” ( a`w9h) degen miynetinde ken`irek yu berilgen . Kant bul kitabinda tilek ha`m erktin` ayirmashilig`ina toqtalip, erk aqil arqali ha`reketke keldi, al tilektin` tiykari sezimler, ra`ha`tlik ha`m qiyinshiliqlar ekenin aytadi. Kanttfn` klassifikatsiyasi XIX a`sirge o`tti ha`m u`stin boldi.

Kanttin` yu bilim haqqinda ta`liymatindag`i apriorizm , a`sirese onin` qabil etiw tu`ri bolg`an ken` islik ha`m waqit apriorlig`i haqqinda ta`liymati nemets psixologiyasina ha`m qabil etiw psixofiziologiyasina u`lken ta`sir jasadi . Kanttio` pikiri boyinsha zatlardin` bizlerge jasag`an ta`siri na`tiyjesinde bilim payda boladi, yag`niy ol empiristlik xarakterge iye . Bizlerdin` ta`jiriybelik bilimlerimiz bul formalar bolip esaplalandi. Formalar apriorli bolip, biliw qa`biletinen payda boladi. Formalar qabil etiwdin` apriorli formasi ha`m pikirlewdin` apriorli formasi bolip bo`linedi. Qabil etiw formalarina ken`islik ha`m waqit jatadi. Al pikirlewdin` apriorli formasi mazmung`a qosiladi ha`m eki toparg`a bo`linediU` aqil kategoriyasi (olar a`g`) ha`m taza aqil ideyalari (olar q). Aqildin` apriorli formasin izertlewi arqali Kant appertseptsiya haqqinda ta`liymatti rawajlandiradi. Appertseptsiya – bul a`welden bilg`asiq tu`siniklerdin` sintezin a`melge asiriwshi aktiv ku`sh bolip, ol eki formag`a iye. Olar U` appertseptsiyanin` da`slepki sintetikaliq birligi yamasa sana-sezimnin` transtsendental` birligi ha`m appertseptsiyanin` transtsendental` birligi yamasa ob`ektiv appertseptsiya.

Kanttin` ta`liymatinda a`hmiyetli psixologiyaliq jag`daylar trantsentental` sxemalarda jaylasqan. Kant sxemalardi sezimtal tu`sinikler dep ataydi . Olar qiyal etiw jemesi bolip tabiladi . Kanttin` sxemalar haqqinda tu`sinigi zamanago`y psixologiyadag`i empiristlik izertlewler arqali tastiyiqlanadi .

I.G.Fixte ( a`wu`g`- a`ha`n`) frantsuz revolyutsiyasinin` `ta`siri astinda boldi. Ol sub`ekttin` aktivligi haqqinda ideyalardi rawajlandirdi. Sheling Fixteni Spinozanin` antipodi dep atadi. Fiktenin` pikirinshe , adamdi ta`biyattin` basqa qubilislarinan ayirip turg`an na`rse- onin` do`retiwshilik qa`bileti, aqilg`a say erki boliwi. Adam o`z isleri menen haywannan ayirilip turadi .yu

Fixtenin` sha`kirti F.V.I.Shelling ( a`wwo`-a`ho`n`) Fixtenin` sub`ektivizmin sing`a aldi . Shellingnin` Fixteden ayirmashilig`i , ol ruwxiy o`mirdi ta`biyat haqqinda ta`liymat kontekstinde u`yrendi . Shelling magnetizmde , elektr tarmaqlarinda , ximiyaliq reaktsiyalarda, a`sirese organikaliq ta`biyatta ruwxiy na`rselerdi ko`rdi. Adamdi eki du`n`ya bolg`an ta`biyat ha`m ruwxti baylanistirwshi dep esapladi . Adamnin` maqseti ha`m joqari isi – bul ko`rkem o`ner, dep sanadi .

G.V.Gegel`din` ( a`ww0-a`hqa`) ideologiyaliq sistemasindag`i sub`ektivlik ruwx haqqinda ta`liymat tarawinin` biri psixologiyadan turadi. Sub`ektivlik ruwx, yag`niy individual` sana-sezim o`z rawajlaniwinda u`sh basqishtan o`tedi . Birinshi basqishinda ruwx dene menen tikkeley qosiladi . Bul jerde adamlardin` ha`r tu`rli psixikaliq jag`dayi olardin` rasaliq, jasi ha`m fiziologiyaliq o`zgeshiliklerine baylanisli u`yreniledi . Olardin` minez-qulqi, temperamenti ha`m sezimleri de esapqa alinadi . Ekinshi basqishta ruwx sana-sezim bolip esaplanadi . Bul jerde sana-sezimnin` o`siw ma`selesi u`yreniledi . U`shinshi basqishta ruwx aqil ( teoretikaliq ruwx, yag`niy bilim) erk ( praktikaliq ruwx) ha`m a`dep-ikramliq ( azat ruwx) sipatinda u`yreniledi.

L.Feyerbaxtin` ( a`h0n`-a`hwg`) filosofiyasinda psixikani tu`siniw ushin materialistlik usil kerekligi tastiiqlanadi. Feyerbaxtin` filosofiyaschinin` temasi adam bul pikirlew sub`ekti . Feyerbax adamdi ta`biyattan ajiratpadi . ha`m og`an qarsi qoymadi, adamdi ta`biyattin` jemsi ha`m bir bo`legi dep esapqa degen praktikaliq qatnastan aship aytpaydi .

Besinshi taraw

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwi ha`m onin` ashiq krizis waqtina deyin rawajlaniwi ( XIX a`sirdin` u`0- jillari XX a`sirdin` a`0-jillari

Birinshi bap

O`z aldina ilim sipatinda psixologiyanin` birinshi bag`darlamalari . Psixologiyanin` o`z adina ilim sipatinda birinshi varianti V.Vundtin` ( a`hqg`-a`9g`0) fiziologiyaliq

psixologiyasi boldi . Vundt o`z izertlewlerin qabil eti tarawi boyinsha ju`rgizdi. Olar boyinsha “Qabil etiw teoriyasi boyinsha osherkler” ( a`hu`g`) degen kitap du`zildi . Vundt bul osherklerde psixologiyanin` eksperimental` ilim ekeni haqqinda ideyalardi rawajlandiradi . a`hu`g`- jili shiqqan “Adamnin` ha`m haywanatlardin` jani haqqinda lektsiyalar” degen miynetinde ruwxinin` jemisderinin` analizin dep atap o`tti. Solay etip, u`0-jillari eki metodti, yag`niy eksperimental` ha`m ma`deniy menen tariyxiy metodlardi biriktiriwshi psixologiyanin` bag`darlamasi qa`liplesti. a`hwn`-jili baspadan shiqqan “Fiziologiyaliq psixologiyanin` tiykarlari” degen Vundttin` miyneti psixologiyanin` o`z aldina ilim boliwina tiykar salip berdi. Bul psixologiyanin` ob`ekti- ishki ha`m sirtqi baqlawlar ushin an`sat bolg`an fiziologiyaliq ha`m psixodlogiyaliq ta`replerge iye bolg`an sezimler ha`m a`piwayi sezimtalliq bolip tabiladi . Fiziologiyaliq psixologiya metodi boyinsha eksperimentalliq psixologiya bolip esaplanadi . a`hwo`- jildan baslap Vundt Leyptsig unirversitetinde is u`rgize basladi . Ol a`hw9- jili bul jerde psixologiyaliq laboratoriyani jaratti. Usi laboratoriya bazasinda eki jildan son`, eksperimental` psixologiya instituti du`zildi . Ol en` bachstan-aq psixologlardi tayarlaytug`in xaliq araliq orayg`a aylandi . Bul jerde E.Krepelin, G.Myunsterberg, O.Kyul`pe, E.Meyman, K.Marte, T.Lipps, F.Kryuger ( Germaniya), E.Titchener ( Angliya) , E. Skripshur, D.Endjel. S`tyu. Xoll ( Amerika ), V.M.Bexterev, V.F. Shij, N.N. Pange ( Rossiya) h.t.b. ta`lim aldi . Vundttin` mektebi usi ta`rizde payda boldi ha`m usi mektep arqali psixologiyanin` o`z aldina ilimge aylaniw tariyxi baslandi .

Psixologiyanin` jan ha`m ishki ta`jiriybe haqqinda ilim ekeni tuwrali tu`sinikti sing`a alip, Vundt psixologiyanin` tikkeley ta`jiriybe haqqinda ilim ekenin aytadi . Ob`ekt ha`m sub`ekt u`zilmes birlikte boladi, yag`niy ha`r bir ob`ekt usinilg`an ob`ekt bolip esaplanadi . Solay etip, psixologiyanin` u`yrenetug`in ob`ekti sana-sezim bolip tabiladi . Vundt o`z psixologiyasin volyuntaristlik dep ataydi. Al ob`ektivlik qubilislar bolg`an minez-qulin` ha`m is-ha`reketti psixologiyadan alip taslaydi, adam o`zin o`zi baqlawda ta`jiriybe aniqliq kirgizedi, dep sanaydi .

Degen menen , pu`tkil psixologiyani ta`jiriybe arqali u`yreniw qiyin . Vundt ta`jiriybeni a`piwayi psixikaliq protsessler menen, yag`niy sezimler, tu`sinikler, reaktsiya waqiti, a`piwayi pssotsiatsiyalar ha`m seziniwler menen shekledi . Joqari psixikaliq funktsiyalardi ha`m psixikaliq rawajlaniwi izertlew basqa usillardi talap etedi .Vundt adamlardin` o`z ara qarim-qatnasin, tillerin, an`izlarin, u`rip-a`detlerin u`yrenetug`in psixologiyanin` bil bo`limin xaliqlardin` psixologisi dep atadi. Vundt bul psixologiyag`a individual` eksperimental` psixologiyani qarsi qoydi. Bir-birinen mazmuni ha`m usili jag`inan ayirilatug`in , biri ta`biyat taniw, biri jan haqqinda ilimdi u`yrenetug`in us eki psixologiyanin` Vundt ta`repinen kirgiziliwi arqali bir ilimnin` bo`liniwi kelip shiqti . Bul XX a`sirdin` pstixologiyada ju`z bergen ashiq krizistin` birden-bir sebebi ha`m og`an ta`n belgi boldi .

Vundtin` psixologiyaliq sistemasi elementlerdi ( sezimler ha`m seziniwdi) elementler arasindag`i balanisli, usi baylanislardin` na`tiyjesin, ruwxiy o`mir nizamlarinin` zertlewin u`yrenedi . Bul prgrammada assotsiativ psixologiyag`a ta`n bolg`an nizmlarin-izertlewge u`yrenedi . Bul programmada assotsiativ psixologiyag`a ta`n bolg`an Vundttin` atolizmi ayqin ko`rinedi, yag`niy o`z ta`biyati boyinsha sensor bolg`an a`piwayi elementler birinshi, al quramali birikpeler ekinshi boladi . Ja`ne de, Vundt assotsiativlik baylanislardan tisqari, appertseptivlik baylanislardi da ayirip aytadi. Appertseptsiya � sub`ekttin` aktivliginde ha`m diqqat awdariwda ko`rinetug`in sana-sezimnin`

ayriqsha funktsiyasi. Vundt appertseptsiya, diqqat awdariw ha`m erk tu`siniklerin jaqinlastiradi, ha`tte, olardi ten`dey ko`redi. Appertseptsiya jemisi- appertsetivlik tu`rde u`ylesken tu`sinik, funktsiyasi � pikir ha`m qiyal, al

appertseptsiyanin` negizi sana-sezimnin` o`zinde jalasqan . Vundtin` psixologiyasinin` son`g`i tarawi psixikaliq o`mir nizamlari haqqinda ta`liymattan turadi. Onda

su`wretlew shegarasinan shig`ip, ub`ektivlik du`n`yanin` qa`siyetlerin aniqlaw haqqinda aytilg`an . Vundttin` barliq islerinin` ishinde tariyxiy a`hmiyetke iye bolg`an isleri- onin` psixologiyag`a ta`jiriybe

kirgiziwi, eksperimental` psixologiya institutin sho`lkemlestiriwi ha`m G`Psixologiyaliq izertlewlerG` ( da`slep G`Filosofiyaliq izertlewlerG`) degen arnawli jurnaldi shig`ariwi boladi . Bul a`hwu`-jili A.Ben ta`repinen shig`arilg`an G` MindG` jurnalinan keyin birinshi psixologiyalig` jurnal boldi .

Vundt penen birdey waqitta Rossiyada psixologiyanin` du`zilisi boyinsha bag`darlama menen I.M.Seshenoav ( a`hg`9-a`90o`) jumis ju`rgizdi . Ol Peterburgtag`i a`skeriy ushilisheni ha`m Moskva unirversitetinin` meditsina fakul`tetin pitkergen . Seshenov ilimiy psixologiyanin` tiykarin saldi . OL o`zinin` psixologiya boyinsha a`hmiyetli miynetleri bolg`an G`Bas miyinin` refleksleriG` ( a`hu`q) kitabinda erkin ha`m erksiz is-ha`reketlerdin` mashqalasi boyinsha reflektorliq teoriyani qisqasha tu`sinikli etip aytip berdi . Al G`Psixologiyani kim ha`m qalay islep shig`iw kerekG` (a`hwq) degen kitabindag`i Kavelin menen tartisinda psixologiyanin` du`zilisi ha`m maqsetleri haqqinda so`z etiledi. G`Pikirler elementiG` ( a`hwh) kitabinda bolsa, pikirlewdi ta`biyat ilimiy boyinsha u`yreniw haqqinda aytilg`an . Seshenov 90- jillari G`Ta`sirler ha`m shinliqG`, G`Zatlar haqqinda oylar ha`m shinliqG`, G`Fiziologiyaliq ko`z qarasi boyinsha zatlar haqqinda oylawG` h.t.b. mashqalardi jazdi.

Seshenov o`zinin` G`Bas miyinin` refleksleriG` degen miynetinde psixikaliq o`mirdin` qubilislarina fiziologiyaliq bilimlerdi qollaniw mu`mkinshligin da`lillewdi maqset etip qoydi. Seshenov pikirinshe, sirtqi na`rselerdi ko`riw, esitiw h.t.b. qabillew qa`bileti ha`m olardi analizlew qa`bileti refleksler ja`rdeminde boladi . Psixikaliq protsessler adamnin` o`zin qorshag`an du`n`ya menen o`z ara baylanisli na`tiyjesinde baslanadi ha`m juwmaqlanadi .

I.M.Seshenov du`n`ya ju`zi psixologiyasina u`lken ta`sir ko`rsetti . Onin` jolin N.N. Lange, V.M.Bexterev, fiziologiyada I.P.Pavlov ha`m A.Ayu.Uxtomskiy dawam etti. Seshenovtin` Rosssiya ilimine degen u`lken ta`siri ha`irgi ku`ni de bayqalmaqta.

Ekinshi bap

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesiw da`wirindegi teoretikaliq gu`res

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolg`an waqtinan baslap-aq, onin` o`zin, usilin ha`m maqsetlerin tu`siniw boyinsha ha`r tu`rli islep alip barildi .

Vundttin` islerin E.Titchener ( a`hu`w-a`9g`w) ha`m Amerikanin` Kornel` universitetinde onin` a`tirapina jiynalg`an psixologlar dawam etti . Bul universitet Titchenerdin` arqasinda iri psixologiyaliq orayg`a aylandi ha`m Amerikada birinshilerden bolip eksperimental` psixologiyaga tiykar saldi . Titchshener Vundttin` psixologiyanin` tikkeley ta`jiribe haqqinda ilim ekenligi tuwrali pikirine qosiladi . Titshener o`z psixologiyasin du`zilisin psixologiya dep atadi . Onin` pikirinshe. Psixologiya du`zilisti u`yreniwi za`ru`r.

Sana-sezim ayriqsha ishki du`n`yag`a iye. Og`an tek analitikaliq introspektsiya usili ja`rdeminde kiriwge boladi . Bul usil introspektsiya variantlarinin` biri dep ataydi . Titshener sana-sezimnen stimuldin` fizikaliq ta`biyatina baylanisli bolg`an ha`mme na`rseni alip taslawdi talap etti . Sebebi tek sana-sezimnin` taza mazmunin g`ana introspektsiya arqali biliwge boladi . Ta`jiriybede sinalip atirg`an adam psixologqa o`z sezimlerin aniq aytiwi tiyis . Analitikaliq introspektsiya usili tek sana-sezimdi u`yreniw menen sheklengen. O`ytkei ha`r bir adamg`a o`z kewli belgili boladi . Haywanatlar, balalar, psixikaliq awiriwlardin` psixikasin ha`m ja`miyetlik psixologiyaliq protsesslerdi izertlewdi o`z baqlawlarin`a su`yengen halda alip bariw kerek .

Titshener individual` differentsial` psixologiya ideyasin qollap quwatlamadi . Ol o`zinin` G`Du`zilisli psixologiyanin` postulatlariG` (a`h9h) ha`m G`Introspektsiya sxemasiG` (a`9a`g`) degen maqalalarinda analitikaliq introspektsiya haqqinda ideyalardi rawajlandiradi ha`m bul isenimsiz usildi ayiplawlardan jaqlaydi .

Titshener sezimler ha`m obrazlardi sana-sezimnin` birinshi elementleri dep ayirip aytti . Sezimler sipat, jiger, aniqliq ha`m seziliwshiliqqa iye . Bular qabil etiwge ta`n elementler. Obrazlar buring`i sezimlerdin` belgisi . Olar este saqlaw ha`m qiyal etiw tu`siniklerine ta`n elementler. Psixologiyanin` maqseti usi elementlerdi ta`jiriybe ja`rdeminde su`wretlewden ibarat.

Titshenerdin` sistemasi pmsixikani introspektiv tu`rde talqilawdi ja`mlestirip tu`siniwdiriwden iyubarat. Bul sistema Amerika psixologiyasinda ayriqsha orin iyeleydi . Amerika psixologlarin adam qa`biletleri ha`m individual` ayirmashiliqlari qiziqtirdi .

Avstriya filosfi ha`m psixologi F.Brentano ( a`hqh-a`9a`w) da`stu`riy element-aristlik assotsiativ psixologiyada da, Vundttin` jan`a psixologiyasina da qarsi turg`an programmani islep shiqti . Onin` filosofiyaliq ha`m psixologiyaliq ko`z qaraslarin basli miyneti bolg`an G`Psixologiya emp iristlik ko`z qaras boyinshaG` degen kitabinda Brentano Vundttin` eksperimental` usilina psixikaliq fenomenlerdin` ishki qabillawin qarakma-qarsi qoydi . Brentanonin` usili o`zin o`zi baqlawdin` sub`ektiv varianti edi.

Brentano psixikaliq fenomenlerdi fizikaliq fenomenerge qarsi qoyadi, fizikaliq fenomenlerdin` misalina ren`, figura , landshaft ( men bulardi ko`remen), akkord ( men oni esitemen) , jilliliq, suwiq, iyis ( men olardi sezemen) ha`m menin` qiyalinda payda bolatug`in zatlar jatadi .

Solay etip, ko`riw, esitiw, pikirlew siyaqli is-ha`reketler bolg`an psixikaliq fenomenler psixologiya pa`ni bolip tabiladi . Biraq is-ha`reketler ob`ektke qaratilmag`an bolsa ma`niske iye emes. Brentano ruwxiy is-ha`reketlerdi u`shke bo`lediU` tu`siniw is-ha`reketleri, pikirlew is-ha`reketleri ha`m seziw is-ha`reketleri. Barliq psixikaliq is-ha`reketlerdin` ishinde tu`sinik basli orinda turadi . Brentano o`zi u`shke bo`lgen ruwxiy is-ha`reketlerdin` ruwxiy o`mirde birlikke ie ekenin aytti . Brentano olardi izli-izinen ag`ip baratirg`an da`r`ya tolqinlarina uqsatadi.

Intentsional` is-ha`reketler psixologiyasinda sana-sezim psixologiyasinin` u`sh a`hmiyetli ma`selesi ko`teriledi. Olar U` zatliq, aktivlik ha`m birlik bolip tabiladi .Brentanonin` pikirinshe, bul qa`siyetlerde psixikaliq qubiliislardin` spetsifikasi ko`rinedi.

Brentanonin` psixologiyada ko`tergen ma`seleleri K.Shtumportin` funktsiyalar psixologiyasinda rawajlaniwin dawam etti. Ol Vyurtsburg mektebine, geshtal`tpsixologiyasi, F.Staut ha`m Dj.Uordtin` anglichan psixologiyasina ta`sir jasadi . Ja`ne de, ol orta ha`m arnawli psixologiyag`a, Freydtin` psixoanalizine de ko`p ta`sir jasadi . Filosofiyada Brentanonin` ideyalari onin` sha`kirti E.Gusserl` (a`ho`9-a`9qh) ta`repinen ayriqsha tu`rde dawamp ettirildi.

Avstriya mektebinde Brentanonin` sha`kirti A.Meynong ( a`ho`q-a`9g`0) G`Zatlar teoriyasinG` jaratti. Ol Grots mektebinde bir tutasliq ma`selenin` toeretikaliq tiykari boldi . Bul teoriya Brentanonin` psixologiyasinin` belgili bir ta`repliligin toliqtirdi. Sebebi Brentanonin` psixologiyasinda sana-sezimnin` mazmunli ta`repinin` analizi alip taslanatug`in edi. Basqa Avstriya psixologi X.Eregfel`s ( a`ho`9-a`9qg`) geshtal`tlardin` bir tutas birikpeler ekenin ta`jiirybede ko`rsetip berdi . Olar sana-sezim isinin` jemisi ekenin` da`lillep, Brentanonin` is-ha`reketler haqqinda teoretikaliq tu`siniklerin tastiyiqladi.

Brentanonin` is-ha`reketler haqqinda ta`liymati K.Shtumpftin` funktsiyalar psixologiyasinda haqiyqiy ta`jiriybelik dawamina iye boldi . K.Shtumpar ( a`hn`h-a`9qu`) iri nemets psixologi, Myunxen (a`hh9) ha`m Berlin universitetleri qasinda psixologiyaliq instituttin` tiykarin saliwshi ( a`h9q) edi.Shmumpftin` sha`kirtleri E.Gusserl`, geshtal`tpsixologiyanin` tiykarin saliwshilar K.Koffka, V.Keler, K.Levin boldi. Shtumpftin` psixologiyasinin` orayliq tu`sinigi Brentanonin` is-ha`reketler tsinigine sa`ykes keletug`in funktsiya tu`sinigi boldi . Shtumpf sana-sezimnin` qubilislarin, psixikaliq funktsiyalardi ha`m olardin` na`tiyjelin ayirip aytti. Olar arasinan funktsiyalar g`ana ruwxiy o`mirde u`lken a`hmiyetke iye bolip, izertlewdler maqseti bolip tabiladi . Shtumpf funktsiyalardin` klassifikatsiyasin islep shiqti. Funktsiyalardin eksperimental` izertlewleri esitiw arqali qabil etiw, a`sirese muzika ja`rdeminde iske asirildi.

Amerika kontinentinde is-ha`reketler psixologiyasinin` ideyalari funktsionalizm bag`darina aylandi. Funktsionalizmnin` sag`asinda V. Djemstin` ( a`hn`g`-a`9a`0) psixologiyasi turipti. Djemstin` basli miyneti �

G`Psixologiyanin` tiykarlari ( g` tomnan ibarat, a`h90). Bunnan son`, Djems tez arada psixologiyani taslap, o`zin filosofiyag`a bag`ishlaydi ha`m progmatist sipatinda belgili boladi. Djems o`z zamaninin` psixologiyasinin` atomizmin biykarlaydi . Bizler o`z-o`zimizdi baqlag`animizda atomlar emes, al sana-seziimnin` ayirim bir tutas ha`m onin` jag`daylari ashiladi . Sana-sezim selektivlikke, yag`niy tan`lawshiliqqa iyeU` onda ha`mme waqitta bir jag`day aldig`a shig`adi yamasa kerisinshe, basqasi izgi plang`a o`tedi. Bular adamg`a nenin` kerek, nenin` a`hmiyetli ha`m nenin` qiziqli ekenine baylanisli o`zgeredi.

Jag`daylardin` miy menen baylanisli haqqinda ma`seleni Djems o`zinin` psixikaliq avtomatizm teoriyasinda sheshedi. Barliq ruwxiy protsessler miydin` xizmetinde iske asiriladi .

Uliwma alg`anda, Djems psixologiyanin` jag`dayin ju`da` pessimistlik tu`rde bahalaw, oni haqiyqiy shiyki materiallardin` u`yindisine ten`edi ha`m ilim dep atawg`a bolmaytug`inin aytti. Djems Germaniyada payda bolg`an jan`a eksperimental` psixologiyani o`tkir misqil menen su`wretledi . Veber, Fexner wa`m Vundti G`Prizma, mayatnik ha`m xronograflardin` filosoflarG`, G`is kesiw ha`m anig`in biliwG` menen shug`illaniwshilar dep atadi . Ja`ne de, ol Freydtin` psixoanalizine de gu`man menen qaradi.

Djems sana-sezim man`iz ha`m substantsiya boladi degen tu`siniklerdi biykarlap, sana-sezimnin` funktsiya sipatinda a`hmiyetli ekenin qatan` tastiyiqladi . Funktsiya- bul bilim. Bul ideyalar biologiyada tabislarg`a eristi ha`m Amerika psixologiyasinda jan`a bag`dar bolg`an funktsionalizmdi payda etti.

XX a`sirdin` basnda Amerikada izbe-izlik penen ken` tu`rde tarqalg`an bkul bag`darda, yag`niy funktsionalizmde Shikago mektebinin` psixologlari ( Dj.D`yui, Dj.R.Endjell, A.U.Mur, Dj.G.Mid, G.Kerr h.t.b.) is alip bardi . Ol a`9a`u`-jilg`a deyin bolip, soqinan bixeviorizmge aylandi. Bul ha`reketke tiykar salg`an Djon D`yuidin` G`Psixologiyada reflektorliq yarim shen`ber tu`sinigiG` (a`h9u`) degen maqalasi boldi. Bul maqala reflektorliq is-ha`reket tu`siniginde avtomatizmge qarsi ma`niske iye boldi. A`dette ajiralatug`in elementler bolg`an stimul ha`m juwapli reaktsiya haqyqatinda bo`lek tu`rde bolmaydi. Olar koordinatsiya ishinde bolip, onin` ha`r tu`rli fazalarina tuwra keledi.

Funktsionalizmnin` ja`miyetlik tiykari pu`tkil Amerika ideologiyasi, filosofiyasi ha`m ilimi boylap o`tken progmatizmnen ibarat. Funktsionalizm sana-sezimdi onin` minez-quliqtan funktsiya boyinsha u`yrenip qoymay, aqil ha`m denenin` birliginde pwtkiz organizmdi u`yreniwden ibarat boldi .

Funktsionalliq psixologiya psixologiya iliminin` rawajlanip atirg`an tarawlari bolg`an pedagogika, o`ndiris h.t.b. padali boldi. Biraq ol waqit sinag`ina shidamay, tarqap ketti. Psixikani funktsionalliq ta`repten u`yreniwdi talap etiw psixikanin` o`zine twsiniwge jan`a tu`sinik kirgizbedi. Ayirim avtorlar funktsiya so`zin psixikaliq is-ha`reketler ( ko`riw, esitiw h.t.b. ) dep, ol basqalari fiziologiyadag`i funktsiyalar funktsiyasi dep tu`sindi.

Revolyuiyadan buring`i Rossiyada idelistlik psixologiya ra`smiy psixologiya boldi. Ol universitet kafedralarinda u`yretildi ha`m onin` basli baspa su`z organi � G`Filosofiya ha`m psixologiya ma`seleriG` degen jurnal

boldi. Bul psixologiyanin` a`killeri psixologiyaliq ja`miyetti basqardi. Idelistlik psixologiya ekige bo`lindi U` a`) oy juwirtiw ha`m filosofiyaliq N` g`) empirstlik . Birinshi tu`ri boyinsha . Kanttin` psixologiyasi menen is alip bariwshi . A.I. Vvedenskiy ( a`ho`u`-a`9o`0) , L.M. Logatin ( a`9o`o` �a`9g`0) , intiutivist N.O.Losskiy ( a`hw0-a`9u`o`), S.L.

Frank ( a`hww-a`9o`0) jumis isledi . Olar universitet psixologlari edi. O`zinin` basli miyneti G`Ha`r qanday metafizikasiz psixologiyaG` degen kitabinda Peturburg unirversitetinin` professori A.I.Vvedenskiy psixologiyada qanday da bir filosofiyaliq , metafizikaliq ma`selelerdi talqilawdan bas tartiwdi ja`riyaladi . Psixologiya ruwxiy qubilislardi u`yrenedi ha`m onin` waziypasi ha`r bir ruwxiy qubilistin` quramin izertlewden ibarat. Solay etip, psixologiyani u`yreniwden jalg`iz usil- bul introspektsiya degen juwmaq shig`adi. Vvedenskiydin` nizami talqilandi ha`m sing`a alindi.

Idelistlik psixologiyada empiristlik bag`dar Lokktin` empirizminin` ha`m anglishan assotsianizminin` ta`repdari boldi ha`m empiristlik izertlewlerge, a`sirese eeksperimentke diqqat awdardi. Peterburg unirversitetinde onin` wa`kili M.I.Vladislavev boldi. Ol psixologiya boyinsha G`Jan haqqinda ilimdegi zamanago`y bag`darlarG` ( a`hu`u`) ha`m G`PsixologiyaG` ( g` tomnan ibarat , a`hha`) degen eki kitaptin` avtori boldi . Vladislavlev materializmge ha`m izertlewlerdin` ftiziologiyaliq usillarina qarsi shiqti ha`m olardi psixologiya ushin jemissiz dep esapladi . Ol Rossiya iliminde birinshi bolip psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwina antik da`wrinen baslap u`lken tariyxiy sholiw jasadi (G`PsixologiyaG`).Vladislavlevtin` sha`kirtleri N.N.Lange hm N.Ya.Grot boldi. Moskva universitetinde M.M. Trootskiy ( a`hqo`-a`h99) anglishan empirizminin` a`repdari boldi. O`zinin` g` tomliq G`Usi ju`z jilliqta nemets psixologiyasiG` ( a`hu`w) degen miynetinde Troitskiy empiriyadan bo`lingen ushin nemets idelaistlik psixologiyani sing`a aldi ha`m Rossiyada empirizm boyinsha anglishan bag`darin u`git-na`siyatladi . Onin` G`Ruwx haqqinda ilimG` (a`hhg`) degen basqa miyneti usi ruwxta jazilg`an. Troitskiy Moskva psixologiyaliq ja`miyetin du`zdi ( a`hho`) . Ol ja`miyettin` du`ziliwine universittetin` barliq fakul`tetlerinin` professorlarin, sonin` ishinde matematiklerde ( N.V. Bugaev) ha`m psixaatorlardi (A.Ya.Kojevnikov) qatnastirdi. Troitskiy ja`miyettin` maqseti psixologiyani jemisli tu`rde islep shig`iw ha`m oni Rossiyada tarqatiw boyinsha bo`lek-bo`lek bolg`an psixologiyaliq miynetlerdi biriktiriwden ibarat, dep ja`riyaladi .Ja`miyettin` jiynalislarinda tek psixologiyaliq emes, al filosofiyaliq ( erk azatlig`i, jan ha`m materiya haqqinda, waqit haqqinda h.t.b.) ma`seleler de talqilandi . Ja`miyet ju`da` belgili boldi ha`m onin` jiynalislari ja`miyetlik waqiya jag`dayina jetti . Bug`an misal retinde L.N. Tolstoydin` G`O`mirdin` ma`nisi haqqindaG` degen dokladin aytsaq boladi . Ja`miyettin` du`ziliwi Rossiyada psixologiyanin` ataq-abirayinin` o`sip baratirg`anin da`lilledi.

Troitskiydin` izbasari N.Ya.Grot ( a`ho`g`-a`h99) h0-shi ha`m 90-jillardag`i rus idelistlik psixologiyasin basqardi. Ol a`h99-jili G`Filofoiya ha`m psixologiya ma`seleleriG` degen jurnal shig`ardi ha`m onin` redaktori boldi. Bul jurnal rus idelistlik psixologiyasinin` jag`dayin jaqsi sa`wlelendirdi. Grottin` basli miyneti bolg`an G`Seziniw psixologiyasi o`z tariyxi ha`m basli tikarlarindaG` (a`hh0) sezimler toliq izertlenedi. Bul jerde Grot uliwma psixologiyaliq ma`niske iye bir qatar pikirlerin bildiredi. Ol psixikaliq o`mirdi organizmnin` ortaliq menen o`z ara qarim-qatnasinin` bir tu`ri dep esaplaydi. Ha`r bir psixikaliq is-ha`rekette to`rt faza bar dep sanaydi . Olar birgelikte ortaliq penen o`z ara qarim-qatnasin retlewshi aylanisin quraydi. Aylanistin` quramina organizmge sirtqi ta`sir, olardi ishki qilip qayta islew ( bug`an sezimler jatadi), usi ishki ta`sir sebepli payda bolg`an ishki is-ha`reket ha`m zatqa degen organizmnin` ishki is-ha`reketi kiredi . Son`in ala Grot bul izertlewlerdi qaldirip, logika ha`m erk azatlig`i siyaqli ma`seleler menen shug`illanadi . Olar menen idelizm pozitsiyasi boyinsha is alip bardi.

G.I.Shelpanov (a`hu`g`-a`9qu`) idealistlik psixologiyada u`lken orin iyeletsdi. Onin` basli xizmeti psixologiyaliq institutti ashiwi bolip tabiladi . Bul institut pedagogikaliq is penen shug`ilanip, psixologiyaliq kadrlardi ha`m psixologiyani ko`pshilikke tanitti. O`zinio` basli teoretikaliq miynetleri bolg`an G`Miy ha`m jan materializm sini ha`m jan haqqinda zamanago`y ta`liymatlardin` osherkiG` ( birinshi ret a`909-jili basildi) degen kitaplarinda Shelpanov materializmdi sing`a aladi . Ol psixikada idealistlik ha`m psixofiziologiyaliq parallelizm pozitsiyalarin joqladi, yag`niy psixikanin` avtonomlig`in ha`m onin` fiziologiyaliq protsesslerge muwapiqlig`in moyinladi.

Rossiya psixologiyasinda Shelpanovtin` sha`kirti G.G. Shpet (a`hw9-a`9n`0) belgili orin iyeledi . Ol ha`r tu`rli tarawlar boyinsha ilimiy ha`m pedagogikaliq isler alip bardi .Shpet psixologiyadan basqa filosofiya, logika, ko`rkem o`nerdi izertlew ilimi ha`m a`debiyat tarawlarinda da is ju`rgizdi. Ol Ko`rkem ilim akademiyasinin` vshitse –prezidenti boldi. Shelpanov penen birge Psixologiyaliq instituttin` proekttin islep shig`iwg`a qatnasti . Shpettin` psixologiyaliq izertlewlerinen onin` etnikaliq psixologiya tarawi boyinsha ideyalarif ko`birek izertlengen.

Reovlyuiyadan buring`i Rossiyada psixologiyadag`i materialistlik bag`dar ta`biyattaniw ilimnin` materilizmi boyinsha rawajlandi ha`m ol Seshenovtin` ideyalarinin` dawami bolip, psixologiyaliq izertlewlerdin` ob`ektivligine qaratilg`an . Bul bag`dardin` wa`killer V.M.Bexterev ha`m N.N.Lange boldi. Ja`ne de, I.P.Pavlovtin` izertlewleri de u`lken orin iyeledi . N.N.Lange ( a`ho`h-a`9g`a`) biologiyaliq usildi jaqlap, epifenomenamizmnin` ha`r tu`rli variantlarina qarsi shiqti. Qabil etiw boyinsha o`zi ju`rgizgen eksperimental` izertlewleri arqali, onda qabil etiw teoriyasi fazaliq protsess siyaqli degen tu`sinik payda boldi. Qabil etiw birden bolmaydi, onin` to`rt basqishi bar. Lange usi basishlardin` almasiwi arqali pertseptsiya nizamin shig`ardi. Diqqat- etiw u`sh tu`rli blip bo`linedi . Olar U` reflektorli, instinktli ha`m erkli. Langenin` izertlewleri ilimge ob`ektiv usillaridi kirgizdi ha`m psixikag`a degen materialistlik ko`z- qarasti ta`jiriybe arqali da`lillep berdi.

V.M.Bexterevtin` ( a`ho`w-a`9g`w) isleri psixologiyada ob`ektivlik bag`darda rawajlanip bardi. Ol ulli klinitsist , nevropatolog ha`m psixolog boldi . Bexterev psixologiyag`a nevrologiya ha`m psixiatriyadan keldi.yu Ol Peterburgtan mediko-xirurgiyaliq akademiyani pitkergennen son` ha`m Germaniya, Avstriya, Frantsiya klinikalarinda sirt el saparlarinda bolg`annan keyin , usi tarawlar boyinsha Qazan Unirversitetinde is alip barg`an edi. Bexterev usi jerde a`hho`-jili anatomiya , fiziologiya ha`m eksperimental` psixologiya tarawlarinda ilimiy izertlewler ju`rgiziw ushin birinshi psixofizikaliq laboratoriyani ashti. Ol Peturburgqa kelgennen son`, nevrologiya boyinsha ken` tu`rde izertlew ha`m sho`lkemlestiriw isleri basladi . Bexterev nevrologiyag`a nerv sistemasi ha`m miydin` buziliwina baylanisli ruwxiy sferada bolatg`in o`zgerisler haqqinda ta`liymatti kirgizdi. Ol 90-jillari Peterburgta nerv keseline shatilg`an adamlardi izertlew maqsetinde bir qatar laboratoriyala ashti . Ja`ne de, ol eksperimental`-psixologiyaliq laboratoriyani da ashti. Bexterev ob`evtiv psixologiyani ha`m psixiatriyani miy haqqinda ilimler qatarina qosip G`psixonevrologiyaG` degen termindi usindi. Ol a`90h-jili Psixo-nevrologiyaliq institut ashti. Bul instituttin` professorlari qataninda P.F.Lesgaft, M.M. Kovalevskiy, N.Ya. Vvedenskiy, V.Ya. Komarev, E.V.Tarle, sotsiolog E.V. de Roberti bar edi. Reovlyutsiyadan keyin Bekterev bir qatar psixo-nevrologiyaliq mekemeler ashti. Olardin` ishinde en` u`lkeni miydi ha`m psixikaliq is-ha`reketti u`yrenetug`in institut boldi ( a`9a`h).

Bexterevtin` orayliq ideyasi- nevrologiyanin` ha`r qiyli bo`limlerin, yag`niy neyroxirurgiya, neyrpatologiya, fiziologiya ha`m psixologiyagni birestiriwden ibarat edi. Psixologiyada Bexterev o`zinin` xizmetinin` birinshi da`wirinde Vundttin` eksperimental` izertlewlerinin` ob`ektiv usillarin qollandi. Ekinshi da`wirinde, yag`niy XX a`sirdin` basinda ol ob`ektiv psixologiyani jaratti . a`90w-a`9a`g` jillari onin` “Ob`ektiv psixologiya” degen miyneti jariq ko`rdi. Bul kitap nemets, frantsuz , anglishan tilllerine awdarildi ha`m XX a`sirdegi psixologiya tariyxinda u`lken a`hmiyetke iye boldi. Buni sirt el izertlewshileri Flyugel`, Uotoon , Boring ha`m basqalar atap o`tken edi. U`shinshi da`wirinde , yag`niy sovet da`wirinde Bexterev refleksologiyanin` uliwma tiykarlarin jaratti . Ol adamlarda ha`m haywanlarda ha`reket etiwshi reflekslerde u`yreniw kerek dep esapladi. Bul twsinikti ol psixologiyanin` barliq tarawlarinda , sonin` ishinde balalar tarwinda da qollaniwg`a tiristi. Jigirmalanshi jillari onin` sha`kirti N.M. Shelovanov miydi u`yrenetug`in instituttin` rawajlandiriw bo`limi atli arnawli sho`lkem ashti. Bul jerde jan`a tuwilg`an na`resteler u`sh jasqa shekem ta`rbiyalandi ha`m baqlaw astinda boldi. Shelovanov o`z usilin salistiriwshi ha`m ontogenetikaliq dep atadi . Bul usil boyinsha, tuwilg`an na`resteler du`n`yag`a kelgen waqtinan baslap izertlenip barildi. Usi izertlew tiykarinda N.L.Figurin ha`m M.P. Denisova balanin` o`mrinin` birinshi jilindag`i rawajlaniw basishlarin su`wretlep berdi . Solay etip, balani tuwilg`aninan baslap u`sh jasqa deyin qalay ta`rbiyalaw boyinsha sistema du`zildi.

Bexterev materialist ha`m evolyutsionist boldi. Ol dialektikaliq usildi bilmedi ha`m mexanizm menen energetizm ta`repdari boldi. a`9g`9- jili bolip o`tken refleksologiyaliq diskussiya Bexterevtin` psixologiyada ob`ektivlik usildin` rawajlaniwina qosqan u`lesin qanaatlandirarli dep bahaladi. Degen menen, izertlewden psixikanin` ha`m sana –sezimnin` alip taslaniwi biologizatsiyag`a ha`m adam menen onin` minez-qulqin mexanistlik jol menen talqilawg`a alip keldi.

Bexterevtin` islerin Leningrad psixologiyaliq mektebi dawam etti. Bul mekteptin` negizin quriwshi V.N. Myasishev, A.V.Yarmolenko, B.G. Anan`ev tikkeley Bexterevtin` sha`kirtleri boldi.

I.P.Pavlov ( a`hn`9-a`9qu`) o`zinin` jeke psixologiyaliq kontseptsiyasin jaratpasada, onin` du`n`ya ju`zlik psixologiyanin` rawajlaniwina ko`rsetken ta`siri so`zsiz ulli ha`m jemisli boldi. Fizolog Pavlov psixikaliq qubilislar boyinsha birinshi bolip awqat sin`iriw bezlerin u`yreniwdi basladi ( bul isi ushin Pavlov a`90n`-jili Nobel` siylig`in aldi ) . Awqat sin`iriw bezlerinin` jumisina awqattin` tu`ri ha`m iyisi sebepshi bolatug`ini aniqlandi . Bul faktorlarg`a slekey bezlerinin` sekretsiyasin Pavlov “Psixikaliq sekretsiya” dep atadi . Usi faktorlardi tu`sinidri arqali sha`rtli refleksler haqqinda ta`liymat payda boldi . Pavlovtin` qalg`an barliq jumislari sha`rtli reflektorliq baylanisti u`yreniwge qaratildi . Yag`niy, olardin` payda boliwin, rawajlaniwin ha`m pa`seyiwin u`yrendi . Sha`rtli refleksler organizmnin` sirtqi ortaliq penen saykesleniwine xizmet etedi.

Adamnin` joqari nerv xizmetinin` ayriqshalig`in ta`riypley otirip, Pavlov joqari nerv xizmetinin` menanizmine qosimsha retinde ekinshi singanlliq sistema haqqinda ta`liymat belgilep berdi . Pavlov sub`ektiv du`n`yanin` haqiyqatlig`in wa`m oni u`renetug`in psixologiyanin` ilim ekenin moyinladi. Ol o`mirdegi qubilislardin` haqiyqiy fiziologiyaliq qubilislardin` ayirmashiliqqa iye ekenin aytti. Pavlov Rossiya ha`m du`n`ya ju`zlik psixologiyanin` tabislarin diqqat penen baqlap bardi. a`9a`u`-a`9a`9 jillari ol psixiatorliq klinikalarg`a barip, miydin` fiziologiyasi boyinsha psixikaliq kesellerdi u`yrendi. Biraq Pavlov sana-sezimnin` qubilislari haqqinda ilim bolg`an sub`ektivlik psixologiya bul qubilislar haqqinda bilim bermeydi dep isendi. Ol fiziologiya menen psixolgiyanin` qosiliwi haqqinda aytqanda, fiziologiyaliq mag`liwmatlardi sub`ektivlik du`n`yani u`yreniwde qollaniwdi na`zerde tutqan edi.

U`shishi bap

Eksperimental` psixologiyanin` ha`m onin` turmista qollanilatug`in tarawlarinin` rawajlaniwi

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwi arqali eksperimental` izertlewler jedellik penen rawajlana basladi . Barliq ellerde psixologiyaliq laboratoriyalar Vundt eksperimentke sheklew bolsa da, h0-jillarda da joqari psixikaliq funktsiyalardi izertlewler baslanip ketti . OLardi birinshi bolifp G. Ebbingauz ( a`ho`0-a`909) o`zinin` este saqlaw haqqinda jumisi menen baslap berdi ( a`hho`). Og`an P.E. Myullerdin` (a`ho`0-a`9qn`) ha`m basqa xizmetkerlerdin` jumisi qosildi.Vyurtsburg mektebinin` psixologlari XX a`sirdin` birinshi on jilliginda pikirlew ha`m erkti eksperimental` tu`rde u`yrendi. Eksperimental` izertlewler meditsinaliq, pedagogikaliq wa`m o`ndirislik praktikalar menen birikkenlikten, psixologiyanin` turmista qollanilatug`in tarawlari payda boldi. Psixologiyada eksperimenttin` ken` rawajlaniwi ta`biyat taniw ilimnin` u`lgisi menen onin` ta`siri astinda ju`rgizildi.

Bunda adam materialliq du`n`yanin` zatlarinan ta`sir alatug`in individ sipatinda u`yrenildi. Eksperimental` izertlewler ha`r tu`rli ellerde ha`r qiyi bolip rawajlanadi. Germaniyada quramali psixikaliq protsessler ha`m meditsina menen pedagogikaliq psixologiya boyinsha izertlewler alip barildi. G.Ebbingauz este saqlaw qa`bileti (a`hho`) boyinsha jumisinda birinshi bolip Vundttin` fiziologiyaliq eksperimentinen shetke shig`ip, psixologiyaliq eksperiment tiykarinda este saqlaw nizamin qisqasha etip tu`sindirdi . Ebbingauz este saqlawdi izertlewdin` eki usilin engizdi. Olar U` yadlaw ha`m saqlaw usillari Ebbingauz este saqlawdi iz qaldiriwdin` mexanikaliq protsessi dep tu`sindi . Yag`niy , bir na`rseni yadlap qaliw adamnin` esinde iz qaldirdi. Ju`da` ko`p yadlakw da eske ko`p salmaq tu`sirip, iskerligin pa`seytedi . Sonliqtan bo`lip-bo`lip yadlag`an maqul boladi . Eksperimenttegi bul nizamliliq G.Myullerdin` laboratoriyasinda A.Yost ta`repinen iske asirilip, G`Yostin` nizamiG` ( a`h9w) nizami dep ataldi.

Ebbingauzdin` aniqlawinsha, materialdi toliq yadlap bolg`annan son`, oni umtitpay ushin , og`an ja`ne qaytiw kerek . Tek yadlap qoyiw emes, al qayta � qayta yadlaw da a`hmiyetli . Ebbingauz tek ma`nissiz so`z

buwinlarin emes, al ma`nisin tekstlerdi yadlaw boyinsha da is alip bardi . Este saqlaw boyinsha G.E.Myuller iri izertlewshi boldi. Ol este saqlaw boyinsha eksperimental`

izertlewlerdi su`wretlewin u`sh tomnan ibarat bolip kitap jazdi ( G`Este saqlaw ha`m ko`z aldina keltiriwdi analizlewG` , a`9a`a`, a`9a`q, a`9a`w). Myuller este saqlaw mexanikaliq qa`bilet emes degen juwmaqqa keldi . Ol este saqlawda yadlap qaliwg`a degen tolg`anis ha`reket etetug`in ko`rsetti . Tekst u`stinde ma`nisli tu`rde aparilg`an jumis oni yadlap qaliwg`a ja`rdemlesedi . Myullerdin` laboratoriyasinda este saqlawdi izertlewdin` jan`a usili, jup assotsiatsiyalar usili ( M. Kalkins) ha`m t.b. jaratildi.

Pikirlewdi eksperimental` izertlew Vyutsburg mektebinin` maqseti edi ( a`90a`-a`9a`0-a`9a`a` �jillar) .

Mektepti Vundttin` sha`kirti ha`m a`hhw-jildan baslap a`h9n`- jillar aralig`inda onin` assisenti bolg`an O.Kyul`pe basqardi. Mekteptin` quramina A.Mayer, A.Messer, X.Uatt, K.Byuler, N.Ax ha`m K.Marbe kirdi. Kyul`pe tek psixolog bolip qalmay, ol filosofiyadag`i biliw ham teoretikaliq mashqalalardi u`yrendi ha`m pikirlewdi psixologiyaliq ko`z qarastan izertledi . Onin` filosofiyaliq ko`z qaraslari maxizmnen baslap fenomenologiyag`a qaray rawajlanip bardi.

Bul mekteptin` psixologlari jumisti sezim arqali salistiriw, so`zler ha`m ga`plerdi tu`siniwden t.b. basladi . Olardin` o`zleri sinaqtan` o`tetug`in ob`ekt boldi ha`m o`zin o`zi baqlawg`a joqari talaplar qoildi . Vyutsburg mektebi o`zin o`zi baqlawdi izertlewdin` usili qildi . Sinaqtan o`tip atirg`an adam aqildin` pu`tkil protsessin su`wretlew bariwi sha`rt boldi.

K. Marte pikirlewdi tu`siniw boyinsha is alip bardi. A.Messer ayirim so`z ha`m ga`pler boyinsha jumis ju`rgizdi ha`m protsess pikirler tu`rinde o`tedi degen juwmaqqa keldi. Al Byuler Messerdin` pikirlewdin` tiykari oy-pikirler degen juwmag`in dawam ettirip, olardin` klassifikatsiyasin jasadi . Yag`niy, oy- pikirler qag`iydalardin` ha`m qatnasiqlardin` sana-sezimi, oy-pikirler intentsiyalar bolip tabiladi .

Solay etip, Vyurtsburg mektebinin` izertlewleri pikirlewdin` quramina ko`z aldina keltiriw ha`m obrazlar kiredi degen tu`sinikti biykarladi.

Bul mektepten g`a`rezsiz tu`rde basqa psixologlar da usinday pikirge keldi . Olar U` A. Bine ( G`Oy juwmag`inin` psixologiyasiG`, a`hh9, G`Intellekti eksperimental` tu`rde u`yreniwG`, a`90q) , R.Vudvorte (G`Erkli is-ha`rekettin` sebebiG` ha`m G`Jo`nsiz oyG` atli maqalalari, a`90u` ) ha`m F.Galeton h.t.b.

Vyutsburg mektebinin` basqa ma`selesi pikirlewdin` ha`reketshil ta`repin analizlewden ibarat boldi . Germaniyada turmista qollanilatug`in ilimlerdi izertlewler jaqsi rawajlandi. E.Krepelin ( a`ho`u`-a`9g`u`)

psixatriyaga psixologiyaliq eksperimentti kirgiziwge qatti tiristi . Ol klinikada assotsiativlik eksperimentti qollanip, shizofreniya ha`m maniakal`-depressiv psixozda assotsiatsiyalardin` ayirmashilig`in ko`rsetti . R.Zommer de usinday eksperiment o`tkizdi . Krekelin saw ha`m awiriw adamdi jeti belgi boyinsha izertledi . Olar U` psixikaliq protsesslerdin` o`tiw waqti, shinig`iwg`a qa`bilet, shinig`iwlardin` turaqlilig`i, arnawli este saqlaw, beyimleskishlik, sharshaw, sharshawdan keyin qaytadan qa`lpine keliw, uyqinin` teren`ligi, shekten shig`iw h.t.b. edi. Bunday izertlewler arqali adamlardin` tu`rlerin aniqlaw boyinsha psixologiyada jan`a taraw bolg`an differentsial psixologiya pada boldi .

E. Bleyler ( a`ho`w-a`9q9) ilimiy psixologiya menen tig`iz qatnasta jumis alip bardi . Onin` mektebinen K.Yung shig`ip, olar ekewi diagnostikaliq maqset-assotsiativ eksperimentti qollandi. Bleyer pikirlewdin` jan`a tu`ri bolg`an autistikaliq pikirlewdi izertlegeni arqali belgili boldi.

Eksperimental` psixologiya pedagogikada da rawajlandi. E.Meyman ( a`hu`g`-a`9a`o`) R.Lay h.t.b. eksperimental` pedagogikanin` payda bolg`anin ja`riyaladi .

Psixologiya yuridikaliq praktikada, a`sirese gu`walar bergen ko`rsetpelerdin` durislig`in bahalag`anda u`lken a`hmiyetke iye boldi. V.Shtern turmista qollanilatug`in psixologiya institutin` wa`m usi at penen atalatug`in jurnal ashti. Ol pedagogikaliq ha`m o`ndirislik psixologiyag`a u`lken diqqat awdardi . Ja`ne de , eksperimental`

psixologiyanin` adamlardin` bergen ko`rsetpeleri arasindag`i airmashiliq haqqinda da`lillerine tiykarlana otirip, differentsial psixologiyani rawajlandirdi ( a`900) . K.Byukerdin` G`Jumis ha`m ritmG` degen kitabinin` ta`siri astinda psixologlar o`nimlilik ritmi ha`m jumis sapasi arasindag`i baylanisli eksperimental` tu`rde izertledi .

Amerikada eksperimental psixologiyanin` negizinde V.Djems, G.St.Xoll ( a`hn`n`-a`9g`n`), Dj. Kettel ( a`hu`0-a`9n`n`) turdi . Djems psixolog eksperimentator bolmasa da, olGarvard universitetinde kishkene laboratoriyag`a iye boldi ha`m eksperimental` izertlewlerdi belsendilik penen qollar quwatladi. Bul laboratoriya a`hwo`-jili ashilg`an bolip, onda ayirim eksperimentler o`tkiziletug`in edi . Djemstin` laboratoriyasinda zoopsixologiya boyinsha E.Torndayk, DyuD`yui, D.Endjell, R.Vudvorts ha`m Djemstiq sha`kirtleri bolg`an barliq psixolog-eksperimentatorlar o`z eksperimentlerin o`tkizdi. A. Xoll Amerikada eksperimental psixologiyanin` tiykarin saliwshi ha`m u`lken eksperimental psixologiyaliq laboratoriyanin` basshisi bolip esapladi . Xoll qabil etiw boyinsha izertlewler ju`rgizdi, biraq ol jumis alip barg`an basli tarawlar pedagogikaliq ha`m genetikaliq psixologiya tarawlari boldi. Xoll balalardi u`yreniw boyinsha sho`lkemnin` u`ken jigerlendiriwshisi boldi ha`m balalardi empiristlik jol menen u`yreniwde a`hmiyetli dep esaplanadi. Ol Amerika psixologiyaliq iliminin` u`lken sho`lkemlestiriwshisi bardi ha`m onin` baslamasi menen Amerika psixologlarinin` assotsiatsiyasi du`zildi ( a`h9g`) . Onin` birinshi prezidenti Xolldin` o`zi boldi . Ja`ne de, Xoll ku`ndelikli baspa so`zdin` de tiykarin saldi .

Amerikada eksperimental psixologiyanin` payda boliwina ha`m rawajlaniwina u`lken u`les qosqan. Dj. Kettel ( a`hu`0-a`9n`n`) boldi. Ol da`slep Vundttin` sha`kirti, keyin onin` assisenti boldi . Sonio`n` ala ol individual` ayirmashiliqlardi u`yreniwdi basladi. Kettel` intellektual` qa`biletler tarawv boyinsha o`z miynetleri menen belgili bolg`an Gal`tong`a qizig`iwshiliq arttirdi . Kettel` a`h90-jili anglishan jurnali G`MindG` ta G`Intelleektual` tekstler ha`m olardin` o`lshemiG` degen maqalasi shiqti. Bul maqala boyinsha Gal`ton o`z piirin bildirip, so`z basi jazdi. Ketteldin` maqseti studentlerdin` intellektual` jag`dayin aniqlawdan ibarat boldi. Ol bulshiq ettin` ku`shin, is0 ha`rekettin` tezligin, sezimlilikti, ko`riw ha`m esitiw ilgirligin, awirliq o`zgesheligin, reaktsiya ha`m este saqlaw h.t.b. tekseriw ushin G`testG` atli waziypa islep shiqti . Kettel` bul arqali intellektual` funktsiyalardi tekserip shig`iw mu`mkin, dep esapladi. Bul izertlewler Kettel` jumis islegen Amerikadag`i Kolumbiya universitetinde dawam ettirildi. Kettel` qa`biletlerden basqa a`detleniwdi de u`yrendi .

Ke`ttel`din` Amerika psixologiyasina degen tikkeley ta`siri u`o` jil dawam etti. Ol Bolddin menen birlikte G`Psixologiyaliq sholiwG` degen jurnaldin` tiykarin saldi (a`h9n`) Kolumbiya universitetinde onin` isin R. Vudvorts dawam ettirdi.

Ja`ne de, Amerikada eksperimental` psixologiyanin` tiykarin saliwshilardan G.Ledd ( a`hn`g`-a`9g`a`), E.Skripchur ( a`hu`n`-a`9g`w) , K.Sishor ( a`hu`u`-a`9n`9) , D.Bolduin ( a`hu`a`-a`9qn`) ha`m D. Endjelldi de atap o`tsek boladi. E.Titchener de a`hmiyetli orin iyelep, onin` eksperimentl` izertlewleri strukturalizm bag`darinda rawajlanjdi. Amerikada eksperimental` psixologiyanin` qa`liplesiwine zoopsixologlar u`lken u`les qosti . E. Torndayk, R.Yerks ha`m Smolldin` klassikag`a aylang`an izertlewleri psixologiyaliq ilimdi haywanatlar psixikasin ob`ektiv tu`rde u`yreniw usili menen bayitti ha`m bixeviorizmnin` pada boliwina sebepshi boldi.

Individual` ayirmashiliqlar boyinsha Angliyada F. Gal`ton ( a`hg`g`-a`9a`a`) jumis alip boldi. Ol biolog, antropolog ha`m Darvinnin` isin dawam etiwshi boldi. Gal`ton o`zinin` G`Talanttin` na`sik quwiwshilig`iG` ( a`hu`9) degen basli kitabinda talanttin` na`sil quwatug`inlig`i haqqinda ideyani da`lillewge tiristi. Ol adamlardin` ta`biyattan ten` huqiqli ekenin biykarlap, qa`bitler fizikaliq belgiler siyaqli na`silge o`tetug`inin tastiyiqladi .

Gal`ton ha`r tu`rdli rasalardin` talantlilig`in olardan shqqan danalardin` sanina qarap baqlawg`a turisti . Bul boyinsha onin` ayirim pikirlei ashiq rasistlik ma`niske iye boldi . Gal`ton talantliliqtin` bo`listiliiwin ta`biyg`i faktorlar menen tu`sindirdi. Onin` aqil boyinsha na`silge o`tetug`inin aniqladi . Olar U` dene ha`m ruwxtin` ku`shi, qaytpas shidamliliq ha`m turaqliliq, ilimge degen tuwma qizig`iwshiliq , den-sawliq , pikirlewde g`a`rezlsizlik bolip tabiladi . Ha`lsiz milletler joqariraq milletlerge jol beriw kerek, degen siyaqli pikirer ilimge qarsi juwmaqlarg`a ha`m reaktsionliq baha beriwge alip keldi. Ja`ne de, Gal`ton ta`rbiyanin` ha`m qorshag`an ortaliqtin` ta`sirin u`yreniw maqsetinde bir tuqimli ha`m ha`r tu`rli tuqimli egin`lerdi izertledi . Usi ta`rizde ilimiy izertlewdin` jan`a tu`ri-egizlik usil payda boldi .

F. Gal`ton talantti u`yreniwden ha`r bir adamnin` psixikaliq funktsiyasin u`yreniwge o`tti . Onin` bundag`i maqseti adamnin` aqilina baha beriwden ibarat edi . Gal`ton a`hhg`-jili antropometrikaliq laboratoriya ashti . Bul jerde ha`r bir adam az-maz aqsha to`lep, sensorliq ayirmashiliqqa iye sezimliligin ha`m motorliq protsesslerin sinap ko`riwge bolatug`in edi .

Gal`ton individual` ayirmashiliqlar psixologiyasinin` ha`m test usillarinin` tiykarin saliwshi boldi. Ol minez-quliq boyinsha da ayirmashiliqlardi izertlewge tiristi . Gal`ton adamnin` psixikas menen sirtqi ko`rinisde baylanis barlig`in aytti, usi ebepli quramali portretler usilin qollandi . Degen menen , bul is tabisqa iye bolmaydi .

Ual`tonnin` barliq ideyalarinin` ishinde psixikaliq funktsiyalardi testten o`tkeziw ideyasi jemisli boldi . Sh.Spirmen ( a`hu`q-a`9n`o`) korrelyatsiyani analizlew usilin, yag`niy faktorli analizdi islep shiqti . G.Ayzenk ha`m R.V.Kettel faktorli anaizdi adamdi izertlewde qollandi .

Frantsiyada eksperimental psixologiyanin` payda boliwi A. Binenin` ( a`ho`w-a`9a`a`) ati menen baylanisli . Pikirlewdi u`yretiw boyinsha , ol Vyutsburg mektebi menen birdey juwmaqqa keldi . Bine de joqari qa`biletke iye bolg`an adamlardi, yag`niy shaxmatshi ha`m esapshilardi u`yrendi, ja`ne de , ol balalardag`i qiyal etiw, este saqlaw ha`m intellekti izertledi . a`hhu`- jili Bine adamdi tekseriw ushin testler seriyasin basip shig`ardi. Ol patologiyani izertle boyinsha G`Adamnin` o`zgeriwiG` degen miynetin jazdi.

Bineni haqia`qattan ataqli qilg`an – onin` vrash Simon menen birlikte islep shiqqan intellektual` rawajlaniwdin` metirikaliq shkalasi boldi . Bul is Frantsiya bilimlendiriw ministliginin` buirtpasi boyinsha islegengen bolip, onin` maqseti a`piayi mekteplerdegi aqili jag`inan artta qalg`an ballardi tan`lap, bilim jag`inan emes, al qa`bilet

jag`inan ayirilatug`in balalardan turatug`in klasslardi ashiwdan ibarat boldi. Shkalanin` birinshi varianti a`90o`- jili payda bolip, ol Binenin` o`limine shekem qayta islenip bardi .

Shtern a`9a`a`-jili intellekt koeffitsentin ( JQ ) kirgizdi. Ol birinshi bolip L.Termen islep shiqqan usi shkalanin` ( a`9a`u` jil AQSh) variantinda qollanildi. Shkala Stenford-Bine shkalasi dep ataydi . Binenin` shkalasi basqa ellerge de tarqaldi . Rossiyada oni A.M. Tubert jetilistirdi.

Praktikaliq planda testler aqili artta qalg`an oqiwshini a`piwayi jaqlaw oqiwshidan ayiriw boyinsha isenimli emesligi ma`lim boldi. Bul test alatug`in basqa tarawlarg`a da tiyisli ( jumisqa tan`law, balalardin` psixikaliq rawajlaniwin u`yreniw) .

XIX a`sirdegi frantsuz psixologiyasinda pedagogikani izertlewden basqa turmista qollanilatug`in ilimlerden meditsina, a`sirese psixiatriya ha`m nevrologiya izertlendi . Parijde ulli nevropatolog, nevroz ha`m gipnotizmdi u`yreniwdin` tiykarin saliwshi J.Sharko ( a`hg`o`-a`h9o`) jumis alip bardi. Onin` Sal`petierdegi psixiatorliq klinikasi du`n`ya ju`zlik mektepke aylandi. Bul jerde Z.Freyd, P. Jane ha`m A.Bine ta`lim aldi .Sharko isteriya ha`m gipnoz benen shug`illandi . Ol isteriyani kesellik dep atap, onin` belgileri men`, anesteziya bolatug`inin` tu`sindirdi . Gipnoz arqali isterik kesellerdi basqa kesellerden ayiriwg`a bolatug`inin tastiyiqladi . Sharko gipnoz jag`dayin sana-sezimnin` gu`n`girtleniwine ten`ep, isterika jag`dayina uqsaytug`inin` aytti.

Nansi qalasindag`i psixologiyaliq mektepte isteriya ha`m gipnozg`a basqasha ko`z qarasta boldi. I.Berngeymnin` Sharkodan ayirmashilig`i sonnan ibarat, ol gipnozdi a`piwayi uyqig`a megzetti.

T.Ribo ( a`hq9-a`9a`u`) Frantsiyada zamanago`y empiristlik psixolog iyanin` tiykarin saliwshi boldi. Onin` ko`p miynetleri este saqlaw, jeke adamnin` o`zi ha`m sezimlerge balyanisli awiriwlardi izertlewg`a bag`ishlang`an. Ribo psixologiya ob`ektivlik ha`m genetikaliq bolip, psixikaliq o`mirdin` rawanlaniw basqashlarin u`yreniwi kerek dep esapladi .

Ribonin` u`lken sho`lkemlestiriwshilik isin de atap o`tiw orinli. Ol psixologlardin` birinshi baspa so`z organi bolg`an G`Filosofiyaliq sholiwG` ( a`hwu`) degen jurnalg`a tiykar saldi. Bul jurnalda ko`p ellerdin`, yag`niy Angliya, Italiya. Gremaniya, Amerika ha`m Rossiyanin` psixolog ha`m filosoflari birge islesti. a`hh9- jili Ribo Parijde I Xaliq araliq psixologiyaliq kongressti sho`lkemlestirdi. Bundag`i maqset xaliq araliq baylanislardi bekkemlew ha`m ha`r tu`rli ellerdegi psixologlardin` birge islesiwinen ibarat edi.

Ribonin` sha`kirti P.Jane ( a`ho`9-a`9n`9) onin` patologiyanin` faktlerin psixikaliq o`mirde qollaniw boyinsha pikirin rawajlandirdi . Jane klinikaliq baqlawdi psixologiyanin` tiykarg`i usili dep esapladi .

Jane este saqlawdi bir waqiyanin` gu`wasi bolg`an adamnin` bul waqiyani ko`zi menen ko`rmegen adamg`a aytip beriwi dep tu`sindi.

Jane moyinlag`an dam psixikasinin` ja`miyetlik a`hmiyeti frantsuz psixologiyaliq iliminde de moinlandi. Janenin` sha`kirtleri A. P`eron (a`hha`-a`9u`n`), A.Vallon, J.Piaje boladi . Olardin` ha`mmesi zamanago` frantsuz genetikaliq psixologiyasinin` tiykarin saliwshilar boladi .

Rossiyada eksperimental` psixologiyanin` negizinde psixiator-vrashlar turdi. XIX a`sirdin` h0-jillari psixologiyaliq klinikalar janinan olar ta`repinen eksperimental` psixologiyaliq laboratoriyalar sho`lkemlestirildi. Qazanda, son`inan Peterburgta V.M.Bexterev, Moskvada S.S. Korsakov, A.A.Tokarskiy, Xar`kovta P.I. Kovalevskiy, Kievte I.A. Sikorskiy, Derte ( ha`zirgi Tartu qalasi), E.Krepelin, V.V. Shij h.t.b. is alip bardi. Bul laboratoriyalarda psixologiyadan basqa, anatomiya, fiziologiya, nerv sistemasi ha`m psixiatriya tarawlari boyinsha izertlewler alip barildi. Eksperimental`- psixologiyaliq izertlewlerdin` temasi psixikaliq protsesslerdin` o`tiw waqti , sezimlerdio` ha`r qiyli tu`rleri ( ko`riw, esitiw, bulshiq et arqali seziw, issiqliqti ha`m awiriwdi seziw) , qabil etiw, ha`reketshil reaktsiyalar, diqqat awdariw, este saqlaw, gipnotizmnin` qubilislari, sezimler. Aqilg`a ha`m bulshiq etlerdin` jumisina ha`r qiyli jag`daylardin` ta`stir etiliwi h.t.b. boldi. Ra`smiy idelistlik psixologiya vrashlardin` bul jumisin na`zerge ilgisi kelmedi . Bul haqqinda V. Shij o`zinin` G`Filofoiya ha`m psixologiya ma`seleleriG` degen jurnalqa jazg`an xatinda qiynalip aytg`an edi (a`h9n`). Biraq eksperimenttin` psixologiyag`a engiziw protsessin toqtatiw mu`mkin emes edi. Birinshi bolip menshik psixologiyaliq laboratoriyasin ashqan N.N.Lange boldi (Novorossiyskiy universiteti, a`h9u` j) Lange eksperimental psixologiyanin` rawajlaniwina u`lken u`les qosti. Onin` qabil etiw ha`m diqqat awdariw boyinsha izertlewleri onda o`zin o`zi baqlaw bul protsesslerdin` stadiyalarin bayqay almaydi ha`m u`yrenilip atirg`an protsesslerdin` nizamlarin ashiwg`a jol qoymaydi degen juwmaq payda etti. Bul izertlewlerdin` na`tiyjeleri Langenin` a`h9q-jili Moskva universitetinde qorg`ag`an G`Psixologiyaliq izertlewlerG` degen dissertatsiyasinda uliwmalastirildi.

Solay etip, eksperiment ku`shli tartis jag`dayinda a`ste-aqirinliq penen Rossiyadag`i psixologiyaliq ilimge kirip bardi. N.Ya. Grot eksperimentti jaqladi. Ol Langenin` universitetler janinan psixologiyaliq laboratoriyalar ashiliwi kerek degen ideyasin qollap quwatladi.

a`90a`-jili A.P.Neshaev a`skeriy oqiw orni janindag`i Pedagogikaliq muzeyde eksperimental psixologiyaniq laboratoriyasin ashti. Ol mektep tla`iminde ha`m didaktika menen metodikanin` ma`selelerin sheshiwde eksperimental` psixologiyanin` a`hmiyetin atap o`tti. Pesheavtin` psixologiyalq laboratoriyasinda pedagogikaliq kurslar payda boldi (a`90n`-j, direktori N.E.Rumyantsev). Neshaevtin` baslamasi menen a`9a`0, a`9a`q, a`9a`u`-jillari pedagogikaliq psixologiya ha`m eksperimental pedagogika boyinsha Pu`tkil Rossiyaliq s`ezdler sho`lkemlestirildi. S`ezdlerde psixologiyaliq izertlewlerdin` printsip ha`m usillari. Teoriya ha`m eksperimenttin` o`z ara baylanisi haqqinda talqilandi. G.I. Shelpanov pedagogikaliq psixologiya boyinsha II Pu`tkil Rossiyaliq s`ezde G`Zamanago`y psixologiyanin` ma`seleleriG` degen temada doklad jasadi. Ol o`z dokladinda ilimde ko`beyip atirg`an diletantizmnen saq boliwg`a shaqirdi . Biraq onin` so`zlerin eksperimentke qarsi shig`ip atir dep tu`sindi.

A.F.Lazurskiy eksperimentti qollaniw tarawlarin ele de keeytiw kerekligin, oni jeke adamdi izertlew tarawinda da qollaniw tiisligin qollap quwatladi . Usi maqsette ol ta`biyg`iy eksperiment usilin islep shiqti . Ta`biyg`iy eksperiment klinikaliq izertlew siyaqli bolip, arnawli bag`darlama boyinsha birewdi sinaqtan o`tkizip, oni

baqlawdan ibarat . Misali U` bir oqiwshini sabaq waqtinda, oyinlar oynag`anda, kitap oqig`anda h.t.b. baqlap bariwdan ibarat boladi . Bul eksperiment laboratoriyaliq usillar menen birgelikte adamnin` shaxsin, ol qizig`atug`in na`rselerdi, onin` minez-qulqin izertlewge ja`rdem beredi .

G.I. Rossolimo (a`hu`0-a`9g`h) adamdi testler ja`rdeminde izertlewdin` usilin islep shiqti. Ol ulli balalar nevropatologi ha`m klinitsisti edi. Ol o`z usilin psixologiyaliq profiler usili dep atadi. Rossolimo a`a` psixikaliq protsessti atap o`tti. Olar U` diqqat, erk, qabillawdin` aniqlig`i ha`m bekkemligi, ko`z benen ko`rip este saqlaw, so`zlerdi este saqlaw, sonlardi este saqlaw, ma`nisti tu`siniw, epshilllik qa`biletleri, ziyreklik, qiyal etiw, bayqag`ishliq edi. Rossolimo olardi a`0 balliq shkala boyinsha bahaladi.

Moskva unirversitetinin` tariyx ha`m fiziologiya fakul`teti janinan Psixologiyaliq instituttin` ashiliwi Rossiya eksperimental psixologiyasinin` tariyxinda ulli waqiya boldi ( a`9a`g`). Bul institutti G.I.Shelpanov ashti. Shelpanov institutti Germaniya ha`m Amerikada usinday sho`lkemlerdin` ta`jiriybelerin uliwmalastiriw tiykarlarinda du`zgen edi. Shelpanovtin` pikirinshe, eksperimenttin` maqseti adamnin` o`zin o`zi baqlawin aniq qiliwdan ibarat boldi, yag`niy Shelpanov oni introspektsiyag`a boysindirdi. Shelpanov o`zinin` G`Eksperimental psixologiyag`a kirispeG` ( a`9a`o`) degen oqiwliq kitabinin` tiykarinda psixologlarg`a izertlewdin` eksperimental usili boyinsha tla`im beriwi arqali u`lken xizmet atqardi.

Solay etip, talas-tartisli jag`dayda organizatsiyaliq eksperimental ha`m psixologiyaliq turmista qollanilatug`in tarawlari revolyutsiyadan buring`i Rossiyada usilay rawajlanip bardi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda miynet psixologiyasi tarawinda da psixologiyaliq izertlewler ju`rgizildi. Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwinen ashiq krizis waqtina deyin eksperimental ha`m turmista qollanilatug`in psixologiya barliq ellerde ken` rawajlandi. Degen menen, uliwma alg`anda psixologiya praktikanin` talaplarinan artta qaldi, al teoriya onnan g`a`rezsiz jaqdayda rawajlanip bardi .

Altinshi taraw

Ashiq krizis da`wirindegi shet el psixologiyasi ( XX a`sirdin` a`0-jillari –q0-jillari ortasi)

Birinshi bo`lim Psixologiyadag`i krizis

XX a`sirdin` oninshi jillarinin` basinda psixologiya ashiq krizis da`wirine o`tti ha`m bu`\wl da`wir otizinshi

jillardin` ortasina deyin sozildi. Sol waqitta filosofiyada ken` taralg`an ag`imlar maxizm ha`m empiriokrititsizm tu`rindegi �pozitivizm, Bergsonnin` intuitivizmi, nemets idealistlik filosofiyasi ha`m Gusserl`din` fenomenologiyasi

rawajlandi. Ko`p psixooglar Maxtin` filosofiyasin dawam etti. Sol waqitta qoilg`an ma`seleler, qollanilg`an usillar ha`m aling`an empiristlik material psixologiyanin` rawajlaniwina u`lken ha`m na`tiyjeli ta`sir jasadi .

Ekinshi bap Bixeviorizm

Bixeviorizm Amerikada payda boldi, ol V.Vundt penen E.Titshenerdin` strukturalizminin` ha`m Amerika

funktsionalizminin` ta`sirinde ju`zege keldi. Bul bag`dardin` tiykarin Dj. Uotson ( a`hwh-a`9o`h) saldi. Onin` G`Bixevioristtin` psixologiyag`a degen ko`z qarasiG` degen maqalasi bixeviorizmnin` negizin quradi. Avtor o`z maqalasinda psixologiyani sub`ektivizm sebepli sing`a aldi, onin` praktikaliq biypaydalig`in da atap o`tti.

Bixeviorizmnin` tiykarin pozitivizm menen pragmatizmnin` birikpesi quraydi. Uotson barliq reaktsiyalardin` klassifikatsiyasin eki tiykar boyinsha du`zedi, yag`niy olardin` payda bolg`anin yamasa tuwma ekenin , ishki ( jasirin) yamasa sirtqi ekenin aniqlaydi. Na`tiyjede adamnin` minez-qulqinda ishki ha`m ko`zge ko`rinetug`in reaktsiyalar U` tennis oynaw, apini ashiw siyaqli is-ha`reketler, ishki yamasa jasirin reaktsiyalar U` pikirlew yamasa ishten so`ylew, sirtqi tuwma reaktsiyalarU` uslaw, tu`shkiriw, ko`z qisiw, qorqiw, g`a`zep, muhabbat, yag`niy sezimler ha`m emotsiyalar, ishk bezler sekretsiyasi, qan aylanisindag`i o`zgerisler siyaqli fiziologiyada u`yreniletug`in reaktsiyalar bayqaladi. Son`in ala Uotson instinktivlik ha`m emotsinal` reaktsiyalar arasina ayirmashiliq qoydi ( misali U` bizlerde sezim bolsa. qizaramiz yamasa instinkt sebepli bir na`rseni uslaymiz).

Bixeviorizmnin` basli mashqalasi ta`jiriybe ha`m u`yretiwden ibarat boldi. So`ylew ha`m pikirlew ta`jiriybenin` bir tu`ri, ol ta`jiriybe ha`r bir adam o`zi erisken yamasa u`yrengen is-ha`reket. Ta`jiriybenin` tiykarin tuwma bolg`an a`piwayi is-ha`reketler uraydi. Ta`jiriybege iye boliwg`a este saqlaw qa`bileti ja`rdem beredi. Uotson barliq tuwma reaktsiyalardi sha`rtsiz refleksler al payda bolg`an reaktsiyalardi sha`rtli refleksler dep ataydi .

Bixeviorizmde ta`jiriybe ha`m u`yretiliw protsesslerinin` payda boliwi mexinistikaliq tu`rde tu`sindirildi. Ta`jiriybe sinap ko`riw ha`m qa`telesiw arqali payda boladi ha`m basqarip bolmaytug`in protsess bolip esaplanadi .

Jigirmanshi jillardin` ortasinda bixeviorizm Amerikada ken` tu`rde rawajlandi. E.Tolmen ( a`hhu`-a`9o`9) neobixeviorizmnin` tiykarin saldi. Ol o`zinin` G`Haywanatlar ha`m adamlardin` maqsetli minez-qulqiG` ( a`9qg`) degen kitabinda haywanatlardin` minez-qulqi u`stinen ju`rgizgen eksperimental baqlawlar Uotsonnin` reaktsiya sxemasi boyinsha minez—quliqti molekulyar tu`rde tu`siniwine kelispeydi. Tolmennin` pikiri boyinsha, minez-quliq - bul molyar- fenomen, yag`niy o`z qa`siyetleri menen bahalanatug`in bir tutas akt bolip tabiladi. Olar U` maqsetke qaray bag`darlaniw, tu`simpazliq, sa`nlilik, selektivlik. Maqsetke ele de qisqaraq jollar menen jetkezetuqin usillardi tan`lawg`a tayar ekenin bildiriw bolip esaplanadi. Tolmen bixeviorizmnin` geshtal`tpsixologiya menen sa`ykeslikke

iye ekenin moyinladi. Ol minez-quliqtin` determinatsiyasinin` quramalig`ina isengen halda onin` u`sh u`rin ayirip aytti. OlarU` a`) g`a`rezsiz o`zgermeli stimullar ha`m organizmnin` negizgi fiziologiyaliq jag`dayiN` g`) qa`biletler , yag`niy organizmnin` qa`siyetlerinin` tu`rleriN` q) aralasatug`in ishki o`zgermeli niyetler( maqsetler) ha`m u`yreniletug`in protsessler. Tolmen usi u`shinshi tu`rdi o`z eksperimental izertlewlerinde u`yrendi .

Neobixeviorizmnin` rawajlaniwina K.Xoll (a`hhn`-a`9o`g`) u`lken u`les qosti . Onin` minez- quliq boyinsha gipotetiko-deduktiv teoriyasi Pavlov, Torndayk ha`m Uotsonnin` ideyalarinin` ta`sirinde qa`liplesip bardi . Ol haywanlardin` u`yreniwi boyinsha eksperimental izertlewler ju`rgizdi. Xoll minez-quliqtin` negizgi determinanti talap boladi, dep esapladi. Talap organizmnin` aktivligin payda etedi, talaptin` ku`shine reaktsiya ku`shi ( reaktsiyanin` potentsiali) baylanisli boladi .

Xalldin` tikkeley ta`siri astinda N.E.Miller ha`m O.G. Maurer u`yreniw ma`seleleri menen shug`illana basladi . K.Spens ha`m onin` sha`kirtleri A. Amsel` ha`m F.Logan Xalldin` teoretikaliq ideyalarin rawajlandiriwdi dawam ettirdi.

Sub`ektivlik bixeviorizm teoriyasi boyinsha D.Miller, Yu. Galanter ha`m K. Pribram jumis alip bardi. Esaplaw mashinalari ha`m olardag`i programmalardin` rawajlaniwina baylanisli mexanizm ha`m protsesslerdi u`yrendi. Olar obraz ha`m joba degen terminlerdi qollanip, obraz- bul minez-quliqtin`, informativlik, al joba algoritmlik aspektleri bolip tabiladi, dep esapladi . Avtorlar bul birikpelerdi esaplaw mashinasindag`i programmag`a megzes dep bilip, adam esaplaw mashinasi siyaqli dep sanadi . Uliwma alg`anda, sub`ektivlik bixeviorizm minez-quliqti mexanistlik bixevioristlik metodologiya shegarasinda talqilap, adamnin` minez-qulqin aniq tu`sindirmeydi.

Bixeviorizmnin` rawajlaniwinda operant bixeviorizm teoriyasi degen o`z aldina teoriyani B.Skinner ( a`90n` �jili tuwilg`an) usindi. Ol Uotson siyaqli adamnin` minez-qulqin , onin` ha`reket etetug`in ta`repinen u`yrenedi.

Skinner eksperimental izertlewlerge ha`m haywanatlardin` minez-qulqinin` tefetikaliq analizine tiykarlana otirip. Minez-quliqtin` u`sh tu`rin, sha`rtsiz reflektorliq, sha`rtli reflektorliq ha`m operantliq tu`rlerin atap o`tken edi. Skinner u`shinshi tu`r menen arnawli shug`illandi. Ol stimul sebepli payda bolmaytug`in, al organizmnin` o`zinen shig`atug`in reaktsiyalardi operantliq dep atadi. Bunday reaktsiyalar haywanatlardin` minez-qulqinda ko`birek boladi ( reaktsiyanin` R a`u` tu`ri) . Skinner operantliq reaktsiyalarg`a aktiv minez-quliq sipatinda qaraydi. Ol Uotson bixeviorizmi boyinsha adamnin` ishki du`n`yasin , yag`niy onin` sanasezimin minez-qulqinan alip taslap, psixikani bixeviorizatsiyalaydi. Psixikaliq protsessler reaktsiya ha`m ja`rdem terminleri menen, al adam sirtqi jag`dalardin` ta`sirine ushiraytug`in reaktiv zat dep tu`sindiriledi . Skinner o`zinin` a`9wa`-jili jazg`an G`Azatliq ha`m qa`dirdin` arg`i ta`repiG` degen ko`p shawqim payda etken kitabinda azatliq, juwapkershilik ha`m qa`dir degen tu`siniklerdi o`zgertip, adamnin` haqiyqiy o`mirin tu`siniwdiriwde olardi pu`tkilley alip taslaydi.

U`shinshi bap

Geshtal`tpsixologiya

Geshtal`tpsixologiya ( nemis tilinde Gestalt- obraz, qurilis) –ashiq krizis da`wirindegi en` ta`siri ku`shli ha`m qiziqli bag`darlardin` biri boldi. Ol assotsiativlik psixologiyadag`i atmizm ha`m mexanizmge qarsi ko`rsetilgen reaktsiya boldi.Geshtal`tpsixologiya nemis ha`m Avstriya psixologiyasinda XIX a`sirdin` aqiri –XX a`sirdin` basindag`i filosofiyada bir pu`tinlik ma`selesin sheshiwde jemisli variant boldi. “Geshtal`t” tu`sinigi X.Eren`fel`s ta`repinen, onin` qabil etiwdi izertlew boyinsha a`h90-jili jazg`an, formanin` sipati haqqinda degen maqalasinda kirgizilgen edi. Erenfel`stin` izertlewlerine Maxtin` namani ha`m geometriyaliq formalardi qabil etiw boyinsha bildirgen ayirim pikirleri tikkeley sebep boldi. Maxtin` pikiri boyinsha , namani yamasa ses-formasin seziw ayirim seslerdi seziwge baylanisli emes. Bul faktti Erenfel`s arnawli tu`rde analizlep shiqti. Ol geshtal`ttin` arnawli belgisi transpozitsiyanin` qa`biletin ayirip aytip nama bir tonalliq ekinshi tonalliqqa etkende o`zgermeytug`inin atap o`tti. Degen menen , Erenfel`s geshtal`t teoriyasin rawajlandirmay, assotsianizm pozitsiyasinda boldi.

Bir pu`tinlik psixologiyasi bag`darinda Leyptsig mektebinin` psixologlari usi mekteptin` basshisi F.Kryuger (a`hwn`-a`9n`h) , Y.Fol`kel`t (a`hn`h-a`9q0) ha`m F.Zander jan`a usillardi qollandi. Bul mektep diffuz-kompleks keshirmeleri yamasa rawajlaniw psixologiyasi dep atalip, oninshi jillardin` aqirina otizinshi jillardin` aqirina deyin boldi.

Bul psixologiyanin` yu basli tu`sinigi kompleksli sipat tu`sinigin sezimlerge toli bir pu`tish keshirmeler tu`sinigi sipatinda qabil etiwden ibarat boldi.

Geshtal`tpsixologiyanin` tariyxi M.Verteylerdin`, “Is-ha`reketti qabil etiw boyinsha eksperimental izertlewler” ( a`9a`g`) degen jumisi menen baslanadi. Bul kitapta qabil etiw aktinde ayirim elementlerdin` barlig`i haqqinda u`yrenshikli tu`siniklerge gu`man tuwg`iziladi .

Jigirmanshi jillari Berlide M.Vertgeymer, K.Koffka (a`hhu`-a`9n`a`), V.Kelyor ( a`hhw-a`9u`w) ha`m K.Levin ( a`h90-a`9n`w) quraminda Berlin geshtal`tpsixologiya mektebi ashildi. Olar qabil etiw, pikirlew, talap, affekt ha`m erk boyinsha izertlewler alip bardi.

V.Kelyoler “Fizikaliq du`zilisler tinishliq ha`m stotsionar jag`dayinda” ( a`9g`0) degen kitabinda fzikaliq du`n`ya psixologiyaliq du`n`ya siyaqli geshtal`t printsipine boysinadi, degen pikirdi bildiredi. a`9a`w-jili Kelyolr du`zilis printsipi arqali pikirlewdi tu`sindiriwge umtildi (“Adam ta`rizli maymillardi izertlew”). Al a`9g`a`- jili Koffka du`zilistin` uliwma printsiplerin psixikaliq rawajlaniw faktlerine qosiwg`a tiristi ha`m usinin` tiykarinda onto ha`m filogenezdin` psixikaliq rawajlaniw teoriyasin du`zbekshi boldi ( “Psixikaliq rawajlaniw tiykarlari”). Sol a`9g`a`- jili geshtal`tpsixologiyanin` basli wa`killeri bolg`an Vertgemer, Kyoler ha`m Koffka “Psixologiyaliq izertlewler” degen jurnal shig`aradi. Bul jurnalda mekteptin` eksperimentalliq izertlewlerinin` juwmaqlari basia shig`arilatug`in edi. Usi waqittan baslap mektep du`n`ya ju`zlik psixologiyag`a ta`sir jasay basladi. M. Vertgeylerdin` jigirmanshi jillari jazg`an “Geshtal`t haqqinda” ta`liymatqa (a`9g`a`), “Geshtal`tteoriya haqqinda” ( a`9g`u`) degen maqalalari u`lken

a`hmiyetke iye boldi. a`9g`u`- jili K.Levin “Niyetler, erk ha`m talaplar” degen maqalasin jazadi. Levin maqalasinda talaplar ha`m erk is-ha`reketlerin u`yrenedi. Bulardin` ha`mmesi geshtal`tpsixologiyanin` ta`sirinin` artip bariwina xizmet etti. a`9g`9- jili V.Kelyor Amerikada geshtal`tpsixologiya boyinsha lektsiyalar oqiydi, son`inan bul lektsiyalar “Geshtal`tpsixologiya” degen at penen kitap bolip shig`adi. Kitapta bul teoriya sistematikaliq tu`rde jaqsi bayanlang`an. Amerika psixologiyasina K.Koffkanin` “Geshtal`tpsixologiyanin` printsipleri” ( a`9qo`) degen kitabi u`lken ta`sir jasadi .

Solay etip, bul taraw boyinsha na`tiyjeli izertlewler o`tizinshf jfllarg`a deyin, yag`niy Germaniyag`a fashizm kelgen waqitqa deyin dawam etti. Vertgeymer, Kelyor, Koffka ha`m levin Amerikag`a emigratsiya isledi . Bul jerde teoretikaliq izertlewler aytarliqtay alg`a ilgerlemedi. Eliwinshi jillarg`a kelip, geshtal`tpsixologiyag`a degen qizig`iwshiliq pa`seydi. Biraq, keyin ala geshtal`tpsixologiyag`a degen qatnas o`zgerdi. “Bu`gingi geshtal`tpsixologiya” degen maqalasinda Amerikanin` psixologiyaliq ilimine geshtal`tpsixologiyanin` ta`sir etkeni haqqinda da`liller keltirdi (yag`niy E.Tolmenge ha`m Amerikanin` u`yretiw teoriyasina). F. Bartlett geshtal`tpsixologiyanin` este saqlaw qa`biletin izertlewdegi u`lesin joqari bahaladi . Son`g`i jillari Arqa Evropanin` bir qattar ellerinde ha`m Amerikadag`i ayirim psixologlar toparlarinda geshtal`tteoriyag`a ha`m Berlin psixologiyaliq mektebinin` tariyxina degen qizig`iwshiliq bayqaladi. a`9wh- jili “Geshtal`tteoriya ha`m onin tirkemesi” degen Xaliq araliq psixologiyaliq ja`miyet ashildi. Al a`9w9- jili usi ja`miyettin` birinshi is ma`jilisi bolip o`tti, sol jili oktyabr` ayinda ja`miyettin` ra`smiy baspa organi bolg`an “Geshtal`tteoriya ” degen jurnaldin` birinshi sani shiqti. Bul ja`miyettin` ag`zalari du`n`ya ju`zinin` ha`r tu`rli ellerinin` psixologlari ( Batis Germaniya , Amerika, Italiya, Avstriya, Finlyandiya, Shveytsariya) bolip tabiladi. Olar U` Z.Ertel`, M.Shtadler, G.Portele, K.Guss h.t.b. ( bular Batis Germaniyadan), R.Arnxeym. A.Lashins, Mixael` Vertgeymer h.t.b. ( bular Amerikadan) edi.

Geshtal`tpsixologiyadag`i oraliq ma`sele � bul bir pu`tinlik ha`m qarama-qarsi elementarizm menen

menazizmge eski assotsiatvilk psixologiyada ha`m jan`a bixevioristlik psixologiyadag`i bir pu`tinlik usilis bolip esaplanadi. Geshtal`tpsixologiyag`a Kanttin` ha`m Maxtin` filosofiyasi , a`sirese Gusserl`din` fenomenologikaliq filosofiyasi ta`sir jasadi. Ja`ne de, ol ta`biyat taniw ilimine, a`sirese fizikag`a bag`darlang`an. Geshtal`tistler analitik introspektsiya usilin sing`a aldi. Olar analiz dawamlawshi bolip esaplanadi, al toliq tu`sinikti qabil etiw arqali aliwg`a boladi, dep esapladi . Analitik introspektsiyag`a baqlawshinin` o`zinin` bir na`rseni g`alay qabil etkeni ha`m o`z keshirmelerin bayanlawi bolg`an fenomenalliq qsil qarsi qoyildi. Geshtal`tpsixologlar bastan-aq sezimlerden qabil etiw shig`adi, degen tezisti qabil etpedi, sezimlerdi fiktsiya dep esapladi. Geshtal`tpsixologiyanin` introspektiv psixologiyadan airmashilig`i sonda, ta`jiriybede sinalg`an adamnan bir na`rseni oni qanday da`rejede bilgenine qaray emes, al sol waqitta oni qalay ko`rip turg`anin bayanlap beriw talap etildi. Bul bayanlawda element bolmaydi.

Geshtal`tpsixologiyada qabil etiw nizami bolip, onin ishinde a`hmiyetli bolg`an figura ha`m fon nizami bolip esaplanadi.

Geshtal`tpsixologiyada pikirlew boyinsha da eksperimental izertlewler ju`rgizilgen ( Kyoler, Vertgeymer, Dunker, Mayer). Vertgeymer o`z izertlewlerinde eki da`stu`riy usil bolg`an assotsiativlik teoriya menen da`stu`riy logikani sing`a aldi.

K.Levinnin` talap, erk, affektler tarawlari boyinsha ju`rgizgen izertlewleri geshtal`tpsixologiyada a`hmiyetli orin iyeledi. Levinnin` pikiri boyinsha , adamnin` isleri, pikirlewi, este saqlawinin` tiykarinda niyet, yag`niy talap boladi .

Talap � bul qanday da bir maqsetti orinlawg`a ha`m iske asiriwg`a degen umtiliwshilik . Levin bunday

talapti kvazitalap dep ataydi. Kvazitalap adamda intaliq sistemasin payda etedi. Bul sistema pa`seytiwge umtiladi . Levinnin` pikirinshe, usi pa`seytiw talapti qanaatlandiriwdan ibarat boladi. Talapti pa`seytiw belgili teoriyasi “Adamnin` dinamikaliq teoriyasi” dep ataldi . Talapti pa`seytiw belgili jag`dayda iske asiriladi. Levin bul jag`daydi psixologiyaliq atiz dep atadi. Ol psixologiyaliq atiz haqqinda ta`liymat jaratiw ushin topologiyaliq tu`sinikti (topologiya- bul ken`isliktiktin` o`zgerislerin u`yrenetug`in geometriyanin` bir tarawi) qollandi. Formatsiyag`a degen bul tendentsiya Levinnin` Amerikada is ju`rgizgen da`wirinde aqsi rawajlandi. Levin jeke adam menen ortaliqtin` birligin “O`mir ken`isligi” degen tu`sinik arqali tu`sindiredi.

K.levin psixologiyani jan`a usil ha`m metodikalar menen bayitti. Ol amerikada islegengen da`wirinde intrapsixoloigyaliq ma`selelerden alislap, interpersonal qatnasiqlardi u`yrene basladi. Levin jetekshiliktin` tu`rlerine ( demokratiyaliq, avtoritarliq toparlar ha`m topar standartlarina ariqsha diqqat awdardi. Keyin ala Levin Toparliq dinamika orayin basqardi. Bul jerde topardag`i miynet o`nimdarlig`i, kommunikatsiya, ja`miyetlik pertseptsiya , toparlar arasindag`i o`z ara qarim-qatnas, toparlarg`a ag`za boliw, topar jetekshilerin tayarlaw ha`m toparlardin` is-ha`reketlerin ele de jaqsilaw siyaqli ma`seleler sheshildi .

So`zimizdin` juwmag`inda geshtal`tpsixologiyag`a uliwma baha berimiz. Geshtal`tpsixologiya psixologiyada atomistlik teoriyani rawajlandiriwda psixikaliq protsesslerdi tu`siniwdiriwde sxematizmge jen`iwge , olardi u`yreniwde jan`a pirntsip ha`m usillardi ashiwg`a umtildi. Qabil etiw , pikirlew ha`m jeke adamdi eksperimental tu`rde izertlewlerdin` metodikasi ha`m olardi qollaniw arqali pada bolg`an bay fenomenologiya geshtal`tpsixologlardin` islerinin` a`hmiyetli jemisi boldi .

Geshtal`tpsixologiyadag`i su`wretlengen ju`da` a`hmiyetli bolg`an fakt- geshtal`t fakti boldi. Ol elege deyin izertlewshilerdi o`zine tartip kelmekte .

To`rtinshi bap

Teren` psixologiya

Bul psixologiya psixikanin` sana-sezimnen g`a`rezsiz ekeni haqqinda ideyani usinip, usinday psixikani izertlewge mtildi . Teren` psixologiyanin` orayliq psixologiyaliq ag`imi- Z.Freydtin` psixoanalizi boldi . Klassikaliq

teren` psixologiya An Adlerdin` individual` kontseptsiyasin ha`m K.Yungtin` analitikaliq psixologiyasin da o`z ishine aldi. Teren` psixologiyanin` empiristlik psixologiyadan ayirmashilig`i sonda, ol psixika sana-sezimnin` sirtinda, onnan g`a`rezsiz tu`rde boldi, dep esaplap, sana-sezimsiz psixikani u`yrendi. Degen menen, ol sana-sezimdi biykarlamaydi, al oni psixikag`a ayirim waqitlari g`ana ta`n bolatug`in qubilis, dep sanadi.

Z.Freydtin` ( a`ho`u`-a`9q9) psixoanalizi ChChXIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda Avstriyada bolg`an siyasiy ha`m ja`miyetlik rawajlaniwdin` ta`siri astinda qa`liplesip bardi . Freyd ka`sibi boyinsha shipaker edi. Onin` psixoanalizip XIX a`sirdin` toqsaninshshi jillari psixikasi buzilg`an keseller menen o`zi o`tkizgen meditsinaliq praktika sebepli payda boldi . Freyd Vena universitetinin` meditsina fakul`tetin a`hha`- jili tamamlag`annan son`, Venada shipaker sipatinda praktikasin basladi. a`9qh- jili ol Angliyag`a emigratsiyag`a ketiwge ma`jbu`r boldi. Freyd a`9q9-jili Londonda qaytis boldi.

Freyd nevrozlar, birinshi gezekte teriya menen shug`illana otirip, belgili frantsuz nevrologlari J.Sharko ha`m I.Berngeymnin` ta`jiriybelerin u`rendi. Berngeymnin` terapvevtikaliq maqsetlerde gipnozdi qollang`ani Freyde u`lken qizig`iwshiliq oyatti. Freyd nevrozlardin` etiologiyasi ha`m olardi emlew boyinsha kontseptsiya oylap tapti. Ol o`z kontseptsiyasin G`Isteriyani izertlewG` degen kitabinda bayanlap berdi ( a`h9o`). Freyd bul kitapti o`zi menen birge islesken, Vena qalasinin` belgili shipakeri I.Breyer ( a`hn`g`-a`9g`o`) penen birlikte jazg`an edi .

Freydtin` pikiri boyinsha, kesel adam esinde qalg`an o`zin qiynawshi keirmelerdi gipnoz ja`rdeminde qayta eslese, bul onin` shipa tawip ketiwine ja`rdem etiwi mu`mkin. Biraq ayirim jag`daylarda gipnoz da ha`lsiz. Sonliqtan Freyd basqasha usillardi izlep tapti. Olavr U` tu`slerdi joriw, erkin tu`rde payda bolatug`in assotsiatsiyalar, kishi ha`m u`lken psixopatologiyaliq simptomlar, shekten tis joqari ha`m to`men sezimtalliq, ha`rekettin` buziliwi, jan`ilis so`zler, umitiwshiliq h.t.b. edi. Bul ha`r tu`rli materialdin` izertlewin ha`m interpretatsiyasin Z.Freyd psixoanaliz dep atadi. Psixoanalizdin` negizin sana-sezimsizlik haqqinda ta`liymat quraydi.

Freydtin` ilimiy isleri bir neshe on jilliqlar dawaminda islendi. Usi jillar ishinde onin` sana-sezimsizlik kontseptsiyasi aytarliqtay da`rejede o`zgerdi. Freydtin` ta`liymatin u`sh da`wirge bo`liwge boladi. Birinshi da`wir ( a`h9w-a`90o`) psixoanaliz tiykarinan nevrozlardin` emleytug`in usil boldi. Bul da`wirdin` negizgi shig`armalari U` G` Tu`slerdi joriwG` ( a`900), G`Ku`ndelikli o`mirdin` psixopatologiyasiG`( a`90n`) , G`Sheshenlik ha`m onin` sana-sezimsizlikkeG` degen qatnasi ( a`90o`), G`Seksualliq teoriyasi boyinsha u`sh osherkG` ( a`90o`), G`Bir isteriya analizinen u`zindiG` (a`90o`-jil emlewdin` psixoanalitikaliq usili boyinsha birinshi ha`m juwmaqlang`an bayanlama). Birinshi da`wirde psixoanaliz belgili bola basladi. Freydtin` a`tiranina, yag`niy onin` ta`sirinde ashilg`an do`gerekke psi`xoanalizdi u`yrenip, oni o`z ta`jiriybesinde qollaniwdi qa`legen ha`r tu`rli ka`sip iyeleri ( shipakerler, jaziwshilar, xudojnikler) toplandi. Ekinshi da`wirde ( a`90u` � a`9a`h) freydizm jeke adamdi ha`m onin` rawajlaniwin

u`yrenetug`in uliwma psixologiyaliq ta`liymatqa aylandi. Freyd o`z psixologiyasinin` tiykarg`i printsiplerin ha`m psixikaliq protsesslerdin` bayanlamasin dinamikaliq, topikaliq ha`m ekonomikaliq ko`z qaraslari arqali bildiredi. Bul da`wirde G`Bes jasar balanin` fobiyasinin` analiziG` ( a`909) , G`Leonardo da VinshiG` ( a`9a`0) ha`m G`Totem ha`m tabuG` (a`9a`g`) degen miynetler baspadan shig`adi. Freyd bul miynetlerinde ko`rkem o`nerdegi do`retiwshilik ha`m adamzat tariyxinin` ma`seleleri psixoanaliz arqali u`yrenedi. Psixoanalizge degen qizig`iwshiliq ko`p ellerde ku`sheye baslaydi ha`m a`909- jili Freyd Xalldin` mira`ti boyinsha Klarkov ( Vorshester) universitetinde lektsiyalar oqiydi. Freyd bul arqali Amerikada psixoalanizdin` tarqalawina tiykar saldi( G`Psixoanaliz haqqinda bes lektsiyaG`, a`909). Usi da`wirde Freydtin` da`slepki xizmetkerleri bolg`an A.Adlerdin` ha`m K.Yungtin` Freydten ketip qaliwi psixoanalizdin` rawajlaniwinda a`hmiyetli waqiya boldi. U`shinshi da`wirde Freydtin` kontseptsiyasi aytarliqtay da`rejede o`zgerdi ha`m o`zinin` filosofiyaliq juwmaqlaniwina jetedi. Birinshi du`n`ya ju`zlik uris waqiyalari sebepli ha`wesleniwler haqqinda ta`liymat o`zgeredi (G`Ra`ha`tleniw printsipin`iq arg`i ta`repiG`, a`9g`0) , G`Jeke adam du`zilisi endi u`sh instantsiya haqqinda ta`liymat tu`rinde boladiG` U` G`MenG`, G`OlG`, G`ideal-menG`( G`Men ha`m olG`, a`9g`q). Freyd o`zinin` bir qatar miynetlerinde o`z teoriyasi arqali ma`denichyatti ha`m ja`miyetlik turmisti ha`r ta`repleme u`yrendi. Ol dindi u`yrengende G`Bir illyuziyaniq keleshegiG` ( a`9g`w) , al antropologiya, ja`miyetlik psixologiya, tsivilizatsiya ma`selelerin u`yrengende G`Ko`pshiliktin` psixologiyasi ha`m adamiyliq minnin` analiziG` ( a`9g`a`), G`Muwsa ha`m bir qudayliqG` ( a`9q9) degen miynetlerin jazdi.

Psixoanaliz sistemasi Psixoanaliz ruwxiy o`mirdi u`sh ko`z qarastan U` dinamikaliq, topikaliq (ruwxiy o`mir du`zilisi haqqinda

ta`liymat) ha`m ekonomikaliq ko`z qarastan u`yrenedi. Freyd topikaliq ko`z qaras boyinsha psixikani u`sh sferag`a U` sana-sezimli, alding`i sana-sezimli ha`m sana-sezimsiz dep bo`ledi .

Freydtin` pikiri boyinsha, na`reste tuwilg`annan-aq ha`weslerge toli boladi . Ol-sap organikaliq tiri jan. Sol ha`wesler qanaatlandirilsa, adam ra`ha`tlenedi. Organikaliq ra`ha`tleniwdin`- bul differentsial` emes qa`lewlerin Freyd jinisiy ha`wesleniw dep ataydi. Onin` tiykarinda libido ku`shi jaylasqan boladi . Organizmnin` rawajlaniwi ha`wesler ta`siri astinda bolip, bir qatar basqishlardan o`tedi U` a`) autoerotizmnen erte genital` stadiyasina shekem ( bir jastin` aqirinda )N` g`) balanin` ha`wesleri o`z jaqinlarinin` birine qaratilg`an boladi ( to`rt jastan bes jasqa deyin)N` q) jinisiy ha`wesleniw basilg`annan keyin latent da`wiri baslanadi, ol pubertat jasina deyin dawam etedi . Al a`q-a`n` jastan baslap jinisiy rawajlaniw dawam etip ` bala o`zine ob`ekt tan`lay baslaydi. Bul libidanin` tabisli tu`rde rawajlaniwi boli esaplanadi .Al tabissiz tu`rde rawajlang`anda, belgili bir stadiyalardi fiksatsiyalar ( irkinish) ha`m regressiyalar ( o`tilgen stadiyag`a qaytiw) bayqaladi. Bul naduris protsess infantilizm dep ataldi .

Z.Freydtin` ta`liymati o`zinin` payda bolg`an waqtinan baslap ha`zirgi ku`nge deyin qizig`iwshiliq duwdiriwin dawam etip kelmekte. Sonin` menen birlikte bul ta`liymatqa berilgen bahalar da ha`r qiyli .

Psixoanalizde adamnin` psixikasinin` biologizatsiyasi ha`m naturalizatsiyasi bolip o`tedi. Adamg`a o`z ha`weslerine toli bolg`an tiri jan retinde qaraladi . Adamnin` minez-qulqinin` tiykarinda ha`wesler jatadi, nevrozlar da ha`wesler dep tu`sindiriledi. Ruwxiy du`n`ya sublimirliq libidonin` bir tu`ri dep tu`siniledi. Freyd tariyxiy protsesslerdin` ku`shi ha`m urislar adamnin` agressiya ha`m destruktsiyag`a degen beyimligi sebepli kelip shig`adi dep esapladi. Freydtin` ilim menen da`lillenbegen o`tirikke jaqin pikirlerin, ha`tte , onin` ta`repdarlari bolg`an Yung, Adler, Xorni ha`m Fromm sing`a aldi .

A.Adlerdin` individual` psixologiyasi Vena universitetin tamamlag`annan son`, A.Adler ( a`hw0-a`9qw) o`z praktikasin ko`z shipakeri sipatinda

basladi. Biraq tez arada onin` jumisinin` tiykarg`i bag`dari psixiatriya boldi. Adler nevrozdi emlewde u`lken qiyinshiliqlarg`a dus kelgenlikten, Freydtin` tu`slerdi joriw usilina diqqat awdardi. Ol Freydtin` G`Tu`slerdi joriwG` degen kitabin joqari bahalap, bul kitap adamnin` ta`biyatin` tu`siniwde u`lken u`les qosti , dep esapladi. Freydtin` bul kitabi nevrozlardin` jinisiy etiologiyasin tastiyiqlag`ani ushin ko`p qarama-arsilaqrg`a ushirag`an edi. Adler baspa so`zde Freydti jaqlap shiqti. Adlerdin` bu isine diqqat awdarip, og`an psixoanalitikaliq do`gerekke ag`za boliwdi usinis etti ( a`90g`). Degen menen, ko`p uzamay olardin` arasinda teren` teoretikaliq qarama-qarsiliqlar payda boldi . Bunin` basli sebebi Adlerdin` nevrozlardin` jinisiy etiologiyasin ha`m basqa fenomenlerdi biykarlag`ani boldi. Adler aqirinda Freydten bo`linip ketip ( a`9a`a`), o`z kontseptsiyasin jaratti. Adlerdin` pikiri boyinsha, adamdag`i orayliq orindi jinisiy ha`wesler emes, al adamnin` o`zin pa`s seziwi ha`m kemshilikti du`zetiw za`ru`rligi iyeleydi, ha`r bir adamnin` rawajlaniwina usi faktorlar ja`rdem etedi. Solay etip, adamnin` o`zin pa`s ko`riwi oni minsizlikke, ha`tte , ayriqshaliqqa iytermeleydi .

Adam o`mirinde n`-o` jaslardan baslanatug`in o`mir stili sem`yadag`i jag`dayda, birinshi gezekte anag`a qaray qa`liplesip baradi. Sebebi balag`a du`n`yani tanitatug`in ana bolip esaplanadi. Jeke adamdi ja`miyettet tis tu`rde u`yrnebew tiyis. Ja`miyetlik sezim ha`m qizig`iwshiliq o`mirdegi u`sh tiykarg`i tarawda rawajlanip baradi. Olar U` ka`siplik , ja`miyette barqa adamlar menen qarim-qatnas jasaw, muhabbat ha`m neke arqali balyanisiw bolip tabiladi .

Balanin` kishkene na`reste waqtinan baslap o`zin pa`s seziwine birinshiden fizikaliq ( denesindegi kemshilik) kemshilik sebep boliwi mu`mkin. Ekinshiden, balani naduris ta`rbiyalpaw, yag`niy oni erkeletip o`siriw sebep boladi . Bunday balalar basqa adamlar menen til tabisiwda u`lken qiyinshiliqlarg`a ushiraydi . U`shinshi sebebi miyrimsiz balalardi o`sirip shig`ariw bolip tabiladi . Bunday balaarda ja`miyette adamlar menen qarim-qatnas jasag`anda qiyinshiliqlarg`a dus keledi. Bala ta`rbiyasindag`i bul qa`te-kemshilikler balada o`zin pa`s tutiw sezimin payda etedi . Adlerdin` pikirinshe, ballaardi turaqliliqqa, g`a`rezsizlikke, sabirliliqqa u`yretiw, olardi ma`jbu`rlemew, pa`s ko`rmew, u`stinen ku`lmew, orinsiz jazalamaw olarda o`z ku`shine degen isenim payda etedi . Jeke adamnin` rawajlaniwinda ja`miyettin` tutqan orni u`lken, degen pikiri arqali Adler psixoanalizdin` rawajlaniwindag`i ja`miyetlik bag`dardin` tiyarin saliwshi boldi .

K.Yungtin` analitikaliq psixologiyasi

K.Yung (a`hwo`-a`9u`a`) Bazel` unirversitetinin` meditsina fakul`tetin pitkergennen son`, Iyurik

unirversiteti janindag`i psixiatrliq klinikada (a`900-a`909) E.Bleylerdin` qol astinda psixiatr bolip isledi. Al a`90g`-a`90q jillardin` qisqi semestrinde Parijde P.Janenin` qol astinda jumis isledi . Bul jerde sana-sezimsiz komplekslerdi aniqlaw maqsetinde so`zlerdin` assotsiatsiyalari menen ta`jiriybe o`tkerdi. K. Yung te Freydtin` G`Tu`slerdi joriwG` kitabi menen qizig`ip, psixoanalizdin` printsiplerin o`z praktikasinda qollana basladi. Degen menen, ol praktikasinda assotsiativ eksperimenttin` modifikatsiyalarinin` biri bolg`an qadag`alaw astindag`i assotsiatsiya usilin qollandi. Yung a`90u`- jildan baslap Freyd penen birge islese basladi . Freydtin` Libidonin` jinisiy negizi boyinsha pikiri u`stinde olar arasinda qarama-qarsiliqlar payda boldi. Yung a`909- jili Bleylerdin` klinikasinan ketip, jeke praktika menen shug`illana basladi . a`9a`g`- jili Yung o`zinin` G`Sana-sezimsizlik psixologiyasiG` degen kitabinda Freydti sing`a aldi. Yungtin` pikiri boyinsha , libido-o`mirdin` ku`sh jigerin ko`rsetiwshi psixikaliq energiya bolip esaplanadi. Ol adam o`mirinin` ha`r qiyli da`wirlerinde tu`rli formalarg`a iye, al aksual`liq sol formalardin` biri bolip tabiladi. a`9a`n`-jili Yungtin` psixoanalitikaliq traktovkalardan bas tartqani sebepli, Freyd o`zinin` bolimsiz reaktsiyasin bildirdi. Sonliqtan Yung psixoanalix benen baylanisin u`zdi, biraq Freyd jumislarinin` tek yarimi duris bolsa da, olar ju`da` jaqsi dep esapladi. Yung, Aljir, Tunis ha`m Saxaranin` ko`pshilik bo`legine sayaxat jasadi ha`m sol jerdin` ma`deniyatin` qizig`iwshiliq penen u`yrendi. Son`in ala ol Amerika indeetsleri menen de tanisti. Bul ma`deniyatlardin` analizin, fol`klor, a`psana ha`m dinlerdin` materiallarin Yung sana-sezimsizlik psixologiyaliq kontseptsiyasin du`ziwde qollandi .

Yung o`zinin` psixologiyaliq kontseptsiyasin analitikaliq kontseptsiya dep atadi . Onin` tiykari sana-sezimsizlik ha`m jeke adamnin` rawajlaniw protsessi haqqinda ta`liymattan ibarat. Yung sana-sezimsizlik psixikani jeke ha`m ja`ma`a`tlik dep ekige bo`ledi . Jeke sana-sezimsizlik- bul adamnin` jeke ta`jiriybesine baylanisli bolg`an umtilg`an na`rseler, so`ngen sezim ha`m qa`lewler, ju`rekti jaralawshi umit bolg`an na`rseler bolip esaplanadi . Olar tu`sler ha`m qiyallarda payda boliwi mu`mkin . Yung ja`ma`a`tlik sana-sezimsizlikti basli oring`a qoydi. Ol adamnin` rahajlaniwina ha`m onin` sana-seziminen g`a`rezsiz bolg`an eski psixika bolip tabiladi. Ol o`z ishine milliy, rasaliq ha`m uliwma adamzatqa tiyisli bolg`an isenim, a`psanalar, haywananan adamg`a o`tken na`rselerdi aladi.

Yung jeke adamnin` qa`liplesiw protsessin individuatsiya dep ataydi. Ol o`zinin` G`Psixologiyaliq tiplerG` ( a`9g`a`) degen miynetinde bazisliq eki qollanba barlig`in aytti. Olar U` ekstravertiraliq qollanba ( sirtqi du`n`yag`a qaratilg`an ) ha`m introvertirovaliq qollanba ( ishki du`n`yag`a qaratilg`an) bolip esaplanadi . Ja`ne de, Yung psixikanin` to`rt funktsiyasin -�pikirlew, sezim, ta`sir, intuitsiya atap o`tti. Belgili bir psixikaliq funktsiya menen

qosilg`anda usi qollanballardin` qaysi biri basim kelse de, individualliqtin` h tu`rin payda etedi. Yungtin` bul ko`z-qaraslari psixologiyada dawam etip rawajlanip bardi .

Neofreydizm

Neofreydizm- q0 jillari shet el psixologiyasinda payda bolg`an ken` bag`dar bolip tabiladi .K.Xorni,

E.Fromm ha`m G.Salliven usi bag`dardin` iri wa`killeri bolip esaplanadi. Bul bag`dardin` payda boliwina a`9g`9-jili bolg`an siyasiy krizis sebepli depressiya ta`sirine ushirag`an ayirim ka`sip iyeleri sebep boldi. Bunday qiyinshiliq ha`r bir adamnin` ta`g`dirine ta`sir etkenlikten, psixoanalizdin` ja`miyetke bag`darlang`an tu`ri, yag`niy neofreydizm payda boldi.

K.Xorni ( a`hho`-a`9o`g`) freydizmnin` ja`miyetlik varianti menen shig`ip, adamnin` minez qulqinin` qa`liplesiwine ha`m nevrozlardin` payda boliwina ja`miyettin` ta`sirin u`yrendi.Xorni o`zinin` a`9qw- jili jazg`an G`Bizin` da`wirimizdin` nevrotikaliq insaniG` degen kitabinda Freydtin` ta`liymatindag`i ayirim na`rselerdi sing`a aldi. Degen menen, ol Freydtin` tiykarg`i ashiliwlarn joqari bahaladi . Xorni adam o`mirinin` ko`plegen tarawlarinda U` xojaliqta, tuwisqanlar arasinda, mektepte, ja`miyette, muhabbatta bolatug`in jarispaq yamasa ba`sekelesiw protsessin u`yrendi.

G. Salliven (a`h9g`-a`9n`9) �psixiatr-praktik, oqitiwshi G`PsixiatriyaG` jurnalinin` redaktori, adamlar

arasindag`i psixiatriya kontseptsiyasinin` avtori boldi. Bul kontseptsiya - ja`miyetlestirilgen psixoanalizdin` basqa formasi. Onin` negizin jeke adamnin` ha`m onin` rawajlaniw protsessinin` qa`liplesiwinde adamlar arasindag`i qatnasiqlardin` tutqan orni haqqinda tezis quraydi. Jeke adamdi ja`miyetlik qatnasiqlardan bo`lek halda saqlawg`a bolmaydi. Jan`a tuwilg`an na`reste tuwilg`aninan baslap-aq adamlar menen qarim-qatnasta boladi . Bul qarim-qatnasiqlar na`tiyjesinde personifikatsiya payda boladi. Balaliq waqitta payda bolg`an personifikatsiyalar adamnn` keyin ala basqa adamlar menen bolatug`in qarim-qatnasig`in belgilep beredi . Balanin` ja`miyetke aralasiwina onin tildi u`yrenip bariwi ja`rdem beredi, bul arqali sinatksislik ta`jiriybe payda boladi . Al bala so`ylemesten burin protaksislik ha`m parataksislik ta`jiriybeler boladi .

E.Fromm ( a`900-a`9h0 )-neofreydizm psixologiyasinin` en` ko`rnekli wa`kili bolip esaplanadi. Ol o`zi islep shiqqan kontseptsiyasi G`Radikal �gumanistlik psixoanalizG` dep atadi. Frommnin` sistemasindag`i orayliq

orindi adamiyliq, sonin` ishinde sana-sezimsiz psixika iyeleydi. Ja`ne de, Fromm tiykarg`i diniy kontseptsiyalar bolg`an iudaizm, xristianstvo, o`zen-buddizm boyinsha izertlewler ju`rgizip, olar boyigsha miynetler jazdi.

Fromm Salliven ha`m Xorni siyaqli Freydtin` biologizmin biykarlap, adamdi ja`miyetlik jag`daylradan g`a`rezli dep tu`siniwge umtiladi .Ol ja`miyettin` eknomikaliq, sotsial` ha`m siyasiy du`zilisin analizleydi. Adam o`mirinin` mashqalalarin sheshiwde u`sh jol boliwi mu`mkin. Olar U` avtoratarizm, destruktivizm ha`m konformizm bolip tabiladi . Degen menen, olar qiyinshiliq ha`im qa`weterleniw sebebin joq qilip, adam o`mirinn` mashqalalarin sheship bere almaydi . Olar tek qorg`awshi mexanizmler g`ana bolip tabiladi . Frommnin` pikiri boyinsha, ekonomikaliq, sotsialliq ha`m siyasiy tarawlardag`i o`zgerisler adamnin` o`mirine de ta`sir etedi. Fromm kapitalistlik ja`miyet ha`m ondag`i jeke adamnin` o`mirine u`lken diqqat awdaradi . Ol kapitalistlik ja`miyette bolatug`in menmenlik, o`zimshillik, ashko`zlik siyaqli illetlerdi qaralaydi . Fromm bunday ja`miyette bolatug`in jiynap-teriw , qabil etiw , bazar qatnasiqlari ekspluatatsiya siyaqli na`rselerdi de atap o`tti .

Psixoanatikaliq kontseptstiya tarawinda Ego-psixologiya degen bag`dar rawajlandi. Bul bag`dar tiykarinan G`EgoG` mashqalasin izertledi. Ja`ne de, ol psixoanaliz tek sana-sezimsizlik penen shekleniw kerek, degen dogmatikaliq ko`z- qarasqa qarsi shiqti. Z.Freydtin` qizi A.Freyd ( a`h9o`-a`9hg`) o`z a`kesinin` G`Ra`hetleniwG` printsipinin` arg`i ta`repi, G`Toparliq psixologiya ha`m Mennin` adamiyliq analiziG` degen jumislarinda rawajlandirg`an tu`siniklerinen shetke shig`ip, o`z kontseptsiyasin usindi . Z.Freyd sol miynetlerinde G`EgoG` nin` beyimliligi ha`m bag`darlarin atap o`tken edi. A.Freydtin` kontseptsiyasi G`EgoG` psixologiyasi dep ataldi. Xe.Gartman usi bag`dardin` iri teoretigi bolip esaplanadi . Ja`ne de, bul bag`darg`a E.Kriz, D.Rapport ( a`9a`a`-a`9u`a`), E.Erikson ( a`90g`-j tuwilg`an), M.Maler, E. Glouver, R.Spitts te tiyisli boldi. Bul bag`dardio`n` maqseti G`EgoG`nin` mazmunin ha`m kelip shig`iwin izertlewden ibarat boldi. Sonin` menen birge balanin` rawajlaniwinda qarim-qatnastin` tu`rleri, onin` xizmeti ha`m tutqan orni da u`yrenildi ( Maler, Spitts).

Frantsuz iliminde Jak Lakannin` ( a`90a`-a`9ha`) du`zilisi psixoanalizi ken` tarqaldi . Besinshi bap Frantsuz sotsiologiyaliq mektebi Bul mekteptin` tiykarin saliwshi E.Dyurkgeym ( a`ho`h-a`9a`w) boldi. Ol ka`sibi boyinsha yurist boldi,

rawajlaniwdan artta qalg`an xaliqg`lardin` turmistag`i huqiqlarin u`yrene otirip, a`yyemgi pikirlew kontseptsiyasin jaratti. Onin` ideyalarin L.Levi-Bryul` rawajlandirdi , J.Piaje de bir qansha waqit usi mektep penen birge islesti. Ja`ne de, bul mektepke M. Gal`bvaks ha`m Sh.Biondel` tiyisli boldi .

Dyurkgeym o`z izertlewleri na`tiyjesinde adam individual` , biologiyaliq ha`m sotsialliq qa`ietlerge iye tiri jan degen pikirge keldi. Frantsuz sotsiologiyaliq mektepbinde individ � bul tiri organizm dep tu`sindi. Adamnin`

haywanan ayirmashilig`i onin` ja`mietlik ta`jiriybege iye boliwinan iyubarat. Dualizm- E.Dyurkgeymnin` kontseptsiyasina ta`n bolg`an belgili.

Dyurkgeym ja`miyetti haqiyqat , ruwxiy birikpe bep tu`sindi . Adamda bolg`an barliq adamiyliq qa`siyetler ja`miyet sebepli payda boladi dep esapladi .

L.Levi-Bryul` adamnin` pikirlewi ha`m a`yyemgi pikilewge ta`n ayriqsha o`zgeshelikler boyinsha tezis pnen shiqti .Onin` pikiri boyinsha , adamzat ja`miyetinin` rawajlaniw protsessinde du`n`ya haqqinda bilimler jiynalip qoymay, pikirlewdin` tu`rleri de o`zgeredi eken. Ha`zirgi zaman pikirlewi ( logikaliq) a`yyemgi pikirlewdin`, yag`niy Levi- Bryul` prologikaliq pikirlew dep atag`an piirlew penen orin almasqan. A`yyemgi adamlar siyqirli ku`shler haqqinda ko`birek pikirlegen . Levi �Bryul`din` pikirinshe, olardin` is-ha`reketleri ( idims islep shig`ariw, sebet

otqiw, bo`rek pisiriw, bezew h.t.b.) miynetinin` jemisi emes, al oylawdin` , pikirlewinin` , sezimlerinin` ha`m ta`jiriybesinin` jemisi bolip tabiladi . Ja`miyet adamnin` sana-sezimine kollektivlik tu`sinikler arqali ta`sir etedi . Olar- ha`r tu`rli isenimler ha`m siyqirli salt-da`stu`rler . Ha`zirgi zaman ja`miyetinde de prologiyaliq pikirlew toliq joq bolip ketpegen ( din , jan haqqinda tu`sinik h.t.b. ). M.Gal`vaks ( a`hww-a`9n`o`) este saqlaw materiallari, al Sh. Byundel` ( a`hwu`-a`9q9) affekt- erk tarawi boyinsha adamnin` psixikasi sotsiall`iq xarakterge iye ekenin tastiyiqladi. Frantsuz sotsiologiyaliq mektebi adam psixikasin izertlewde jan`a bag`dardi using`ani arqali a`hmiyetke iye boldi .

Altinshi bap Su`wretlewshi psixologiya Ashiq kriizs da`wirinde nemets filosofi bolg`an V.Dil`tey ( a`hqq-a`9a`a`) adamnin` ruwxiy du`n`yasin

izertlew boyinsha jan`a bag`dardi usindi. Ol akademiyaliq filosofiyaliq mekteplerdi sing`a aldi. Dil`teydin` basli psixologiyaliq miyneti G`Su`wretlewshi psixologiyaG` ( a`h9n`) boldi. Ol tariyxiy ha`m gumanitar metodologiya haqqinda o`tkir talas-tartislar bolip atirg`an waqitta jumis alip bardi. Dil`tey ruwx haqqinda barliq ilimler psixologiyag`a tiykarlaniwi kerek dep esapladi. Ol sol waqittag`i psixologiyani qatan` sing`a aldi . Dil`tey bul psixologiyani tu`sindiriwshi printsipke iye psixologiya, biraq ol adamnin` jan du`n`yasin haqiyqattan tu`sindire almaydi , dep esapladi. Ol sol waqittag`i psixologiyani qatan` sing`a aldi. Dil`tey bul psixologiyani tu`sindiriwshi printsipke iye psixologiya, biraq ol adamnin` jan du`n`yasin haqiyqattan tu`sindire almaydi, dep esapladi. Tu`sindiriwshi psixologiyag`a su`wretlewshi psixologiya qarama-qarsi qoyiladi. Su`wretlewshi psixologiya rawajlang`an adam ha`m onin` ruwxiy o`mirin u`yrenedi, oni toliq su`wretleydi, tu`sindiredi ha`m analizleydi.

Ruwxiy o`mir dene menen birdey waqitta rawajlanip baradi ha`m a`tiraptag`i qorshag`an du`n`ya, yag`niy fizikaliq wa`m ruwxiy ortaliqtan qa`rezli boladi .Sezimler ha`m tilekler rawajlandiriwdi ha`reketke keltiriwshi ku`sh bolip esaplanadi. Ha`r qiyli jastag`i adamlar ushin o`zleri baqsha dep esaplag`an na`rseler boladi. Balaliqta oyinlar, o`spirin waqitta o`mir ideallari bahali boladi, erjetkende haqiyqiy bahali na`rselerdi tu`sinsen`, qartayg`anda olar ele de ayriqsha bolip ashiladi . Qartayg`anda jazilg`an shig`armalar ayriqsha man`izg`a iye.

Dil`teydin` pozitsiyalarin ruwxiy ha`m ilimiy psixologiyada E.Shpranger (a`hhg`-a`9u`q) dawam etirdi. Shpranger bahali na`rselerdin` klassifikatsiyasin ob`ektiv tiykar boyinsha jaratti . Bahali na`rseler- sub`ektten qa`rezsiz bolip, og`an qarsi turatug`in ha`m og`in ta`sir o`tkizetug`in ob`ektiv birikpeler bolip tabiladi . Olar- pu`tkil du`n`ya, ta`biyat, ilim, ko`rkem h.t.b. Shpranger ob`ektiv bahali na`rselerdin` alti tu`rin atap o`tti U` a`) teoretikaliq ( ilim tarawi, haqiyqatliq ma`selesi) N` g`) ekonomikaliq ( material b`ayliqlar, paydaliliq) N` q) estetikaliq ( o`z ta`sirlerin ha`m o`zin bildiriwi)N` n`) ja`miyetlik ( ja`miyetlik isler, basqanin` o`mirine qatnas ) N` o`) siyasiy ha`kimlik etiw- bul bahaliliq N` u`) diniy (o`mirdin` ma`nisi). Teoretikaliq adam barliq umtiliwlarin bilim aliwg`a qaratadi, estetikaliq adam o`zine ta`n qa`siyetlerin toliq ko`rsetiwge tirisadi, ekonomikaliq payda ko`riwge urinadi, ja`miyetlik adam o`mirdin` ma`nisi qatnasiqta, muhabbatta, basqalar ushin jasawda dep biledi, siyasiy adam basqariwg`a, ataqqa umtiladi, diniy adam o`mirdin` ha`m tinishliqtin` ma`nisin ha`r bir na`rse arqali tu`sinedi. Bul psixologiyaliq tu`siniklerge tiykarlana otirip, Shpranger pedagogikaliq juwmaq shig`aradi. Yag`niy , uliwma bilim beriw ha`mme ushin birdey bolmawi kerek dep esapladi. Pedagog balada ele qa`liplespegen psixologiyaliq du`zilisti aldin ala tu`sinip jetip, balani maqsetke muwapiq ha`m ol ushin an`sat bolg`an o`mir jolina tayarlaw kerek .