Przystanki Polskie

Przystanki polskie

Pindera niwiński Frąckowiak nowotny

Maciej Rawluk

Przystanki PolskieElEmEnt infrastruktury punktowEj systEmu transportu zbiorowEgo

Maciej rawluk

Maciej FrąckowiakGrzeGorz niwińskiaGata nowotnyaGnieszka Pindera

Przystanki polskieElement infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego

MaciEj Rawluk

© by the Authors, Fundacja Bęc Zmiana and Narodowe Centrum Kultury

Warszawa 2012

ISBN 978-83-62418-18-3ISBN 978-83-63631-28-4

TeKSTyMaciej Frąckowiak, Agata Nowotny, Agnieszka Pindera, Maciej Rawluk, Weronika Rochacka

KoReKTAJustyna Chmielewska

ZeSPół RedAKCyJNyela Petruk, Bogna Świątkowska

PRoJeKT gRAFICZNygrzegorz LaszukK+S

Autorem wszystkich zdjęć jest Maciej Rawluk

Narodowe Centrum Kultury ul. Płocka 1301-231 Warszawatel. 22 210 01 00www.nck.plnck@nck.pl

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmianaul. Mokotowska 65/700-533 Warszawatel. 22 827 64 62www.beczmiana.plbec@funbec.eu

dRuKP.W. Stabilul. Nabielaka 1631-410 Warszawa

WydAWCy

SPIS TReŚCI

Maciej rawlukElEmEnt infrastruktury punktowEj systEmu transportu zbiorowEgo7

Maciej FrąckowiakprzEstanki173

przystanEk jako obiEkt zaprojEktowanyrozMowa z GrzeGorzeM niwińskiM181

aGata nowotnyniEoczywista oczywistość przystanków187

aGnieszka Pinderasztuka przydrożnych obsErwacji195

„jak chcecie rządzić krajem, który ma dwieście czterdzieści sześć gatunków sera?” — pytał generał charles de gaulle, mając na myśli oczywiście fran-cję. a co to za kraj, który ma tysiące różnie ,,zaprojek-towanych” przystanków autobusowych?

Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego

MACIeJ RAWLuK

8

Kiedy jeździłem po Polsce, to po kilku wyprawach zdjęciowych zorientowałem się, że tworzę zbiór — fotograficzną typologię przystanków autobusowych. „Kwadratowe”, „spiczaste”, „no-woczesne”, „fantazyjne” — tak je roboczo nazywałem. Rozpo-znaję nieskończenie wiele form przystanków. Czasem dwie bud-ki stojące naprzeciw siebie po obu stronach drogi są zupełnie różne. A kolejna, całkiem niedaleko, nie będzie podobna do żad-nej z dwóch poprzednich. Najpierw pomyślałem: może jeden typ przystanku na jedno województwo, na powiat... no, chociaż na gminę? Potem przyszło mi do głowy, że gdyby tak było, nie byłoby tych fotografii.

Z jednej strony ujednolicenie „świata przystanków” do kilku czy kilkunastu wzorów wydaje się logicznym posunięciem, kon-testującym dominującą w Polsce chaotyczną zabudowę. Z dru-giej – ta szalona różnorodność stanowi swego rodzaju emanację naszego charakteru. Jesteśmy tacy, jak te przystanki, tak trak-tujemy architekturę i przestrzeń. Takie mamy poczucie formy (lub, za Gombrowiczem, raczej jego brak), tak funkcjonuje na-sze państwo. Nie zachwycam się polskimi przystankami, dener-wuje mnie strasznie ich „oddolny dizajn”. Zrozumiałem jednak, że zbiór tych fotografii niesie w sobie nie tylko tragikomiczny ła-dunek w postaci kolejnego „okazu”, lecz także refleksję o innych sprawach, a przede wszystkim wiedzę o nas samych.

9

Przystanek nie jest najważniejszą spośród form architektonicz-nych obecnych w polskim krajobrazie, ale należy mu się szacu-nek choćby ze względu na jego wszechobecność. Oprócz tego, że pełni funkcje użytkowe (chroni przed śniegiem, deszczem i wia-trem), staje się często doskonałym pretekstem do przedstawie-nia umiejętności projektanta, przede wszystkim jest też prostą formą aktualną przez długie lata. W pierwszej chwili może być niemal niezauważalny, ale ma wpływ na przestrzeń, ponieważ tysiące mijanych po drodze ,,istnień” tego typu zostają zapamię-tane przez nasz mózg i w ten sposób po części kształtuje się świa-domość wizualna Polaków.

W swojej pracy pokazuję przystanki znajdujące się na prowin-cji, one bowiem są dla mnie najciekawsze. Te w miastach nie mają tak silnego związku z ludźmi. W przestrzeni podmiej-skiej, a szczególnie wiejskiej, jest inaczej. Tutaj przystanek to coś więcej niż chwilowe schronienie. Tu spotykają się co dzień ci sami ludzie, to miejsce rozmów i konsumpcji, czasem jedy-na przestrzeń publiczna w okolicy. Podczas fotografowania zo-rientowałem się, że choć liczba przystanków jest oczywiście skończona, to w praktyce nigdy nie można mieć pewności, że sfotografowało się wszystkie ich rodzaje. Ta różnorodność form zaskoczyła mnie: począwszy od realizacji pod hasłem „jakkol-wiek i jak najtaniej”, na budowlach posadzonych na kamien-

10

nej podmurówce i zwieńczonych misternym dachem kończąc (takie spotykałem zwłaszcza na Podhalu). Dobrze zapamięta-łem z dzieciństwa przystanek w jednej z górskich wsi. Nie mo-głem sobie odmówić przyjemności ponownego zobaczenia go i sfotografowania; gdy tam wróciłem, okazało się, że jest pra-wie taki sam jak trzydzieści kilka lat temu. Byłem tym zaskoczo-ny, ponieważ przystanki podlegają brutalnej destrukcji – nisz-czą je siły przyrody, ale największych spustoszeń dokonują ich użytkownicy. Dzieje się tak na całym świecie, oczywiście z róż-nym natężeniem; które miejsce zajęlibyśmy, gdyby sporządzić ranking intensywności takich zniszczeń? Chyba niestety dość wysokie.

Przystanki są w defensywie. Po cichu tracą swe znaczenie. Wpły-wa na to parę czynników, między innymi powszechny dostęp do własnych samochodów oraz zmiana w strukturze transportu pa-sażerskiego. Prywatne busy szybko i sprawnie obsługujące trasy pomiędzy miasteczkami i wioskami nie są już ściśle skorelowa-ne z dawnym ,,paciorkiem przystanków”. A przystanki zasłu-gują przecież na trochę więcej niż chwila uwagi. Ze względu na swą dyskretną wszechobecność powinny być dziełem profesjo-nalistów; stanowią coś więcej niż głosi definicja, z jaką się spot-kałem: „element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego”.

11

W małych wsiach ta niewielka wiata bywa często jedyną na-miastką przestrzeni publicznej. Tylko tu można być „nie u sie-bie”, ale też – „u nikogo”. Tu wolno nie tylko czekać, lecz tak-że rozmawiać, pić, jeść, a czasem nawet spać. Przystanki zawsze zajmowały ważne miejsce w sercach niezależnych wędrowców, stanowiły istotne punkty na mapie. Ranga schronienia rosła, gdy padał deszcz, a najwyższa stawała się podczas zadymy śnieżnej.Pamiętam magię rozkładów jazdy – to one, przed laty zapisane znacznie gęściej niż teraz, wyznaczały granice i dynamikę naszej mobilności. A tajemnicze litery S, N czy B, podane przy niektó-rych kursach, choć dotyczyły zaledwie kilku dni w roku, okazy-wały się oznaczać brak połączenia akurat właśnie wówczas, kie-dy w towarzystwie dorosłych czekałem na zazwyczaj opóźniony i zatłoczony autobus.

Spośród fotografowanych przystanków najdokładniej zapamię-tałem natomiast ten na uboczu, w malutkiej miejscowości przy granicy z Czechami. Jechałem wąską drogą. Oczy nastrojone do wyszukiwania wiat przesłały do mózgu sygnał „stop”. Zatrzyma-łem samochód i chwilę potem, podczas ustawiania się do zdję-cia, kątem oka zobaczyłem mężczyznę. Przyglądał mi się. No nie, znowu będzie: „Co pan tu robi?”. – Co pan tu robi? – Zdjęcie.

12

– Czego zdjęcie?– Przystanku. (Znowu będzie: „A po co?”). – A po co?– To moje hobby. (Znowu będzie: „Żarty sobie pan stroi, po co pan robi zdjęcie?”).– Wspaniale, cieszę się! Czy nie uważa pan, że to najpiękniejszy przystanek?W tym momencie, nie spodziewając się, że rozmowa przybierze taki obrót, przyjrzałem się uważniej. Wiata była czysta, pomalo-wana, ze skrzynkami pełnymi kwiatów.– To prawda. Widziałem setki przystanków, ale takiego nie. To może pan się nim opiekuje? – zapytałem przytomnie.– Zgadza się.Nieznajomy ubrany był tylko w kąpielówki, oczy mu lekko błysz-czały, czuć było lekką woń alkoholu.– Nie stójmy tak na drodze – powiedział. – Chodźmy do mnie.W ciągu następnych kilkunastu minut poznałem jego żonę, obej-rzałem ogród i zbudowany w nim zamek z polnych kamieni oraz wysłuchałem dwóch opowieści. Zanim nie do końca już niezna-jomy pomachał mi trzykrotnie na pożegnanie, usłyszałem:– Powiem panu coś jeszcze. Tu od lat nie ma pekaesu. W Gajowie linię zlikwidowano już dawno.

Maciej Rawluk Wykłada na Wydziale Tkaniny i Ubioru Akademii Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego w Łodzi. Podróżuje fizycznie, sadząc drzewa i fotografując przystanki, oraz duchowo, przygotowując projekty, w których pomagają mu szeroko pojęte nowe media - głównie rejestracja i interpretacja obrazu i dźwięku wszelkimi możliwymi sposobami.Nie obce mu są też media tradycyjne, malarstwo, realizacja obiektów przestrzennych. Brał udział w wystawach indywidualnych i zbiorowych, festiwalach filmowych, zdobył liczne nagrody. Jego fotografie były publikowane w większości tytułów prasowych w Polsce. Miłośnik litery T.

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

PUBLIKACJE NARODOWEGO CENTRUM KULTURY

www.nck.pl / sklepzamówienia: ksiazki@nck.pl

SERIA KULTURA SIĘ LICZY!Pestka. Drops. Cukierek. Liczby Kultury, Grzegorz

Kasdepke, Warszawa 2012 Kultura: zarządzanie, animacja, marketing, Milena

Dragićević- Šešić, Branimir Stojković, Warszawa 2012

Ekonomia kultury. Kompendium, Ruth Towse, Warszawa 2011

Ekonomia kultury. Od teorii do praktyki, red. Bohdan Jung, Warszawa 2011

Narodziny klasy kreatywnej, Richard Florida, Warszawa 2011

Ekonomia i kultura, David Throsby, Warszawa 2010 Od przemysłów kultury do kreatywnej gospodarki, red. A. Gwóźdź, Warszawa 2010

SERIA BIBLIOTEKA KULTURY WSPÓŁCZESNEJPrzestrzenie domu. Media, mobilność i tożsamość, David

Morley, Warszawa 2011

SERIA RAPORTYStadion – Miasto – Kultura. Euro 2012 i przemiany kultury

polskiej, Obserwatorium kultury, Warszawa 2012Kultura miejska w Polsce z perspektywy

interdyscyplinarnych badań jakościowych, red. Wojciech Burszta i Barbara Fatyga, Warszawa 2010

Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce. Kanon i rozproszenie, red. Izabella Bukraba-Rylska i Wojciech Burszta, Warszawa 2011

Przestrzenie kultury – dyskurs teorii. W piętnastolecie kwartalnika „Kultura współczesna”, red. Andrzej Gwóźdź i Anna Zeidler-Janiszewska, Warszawa 2008

Wobec przeszłości: pamięć przeszłości jako element kultury współczesnej, red. Andrzej Szpociński, Warszawa 2005

SERIA ZWROTNICE CZASUFausteria, Wojciech Szyda, Warszawa 2012 Ogień, Łukasz Orbitowski, Warszawa 2012 Miraż, Zbigniew Wojnarowski, Warszawa 2011 Wieczny Grunwald. Powieść zza końca czasów, Szczepan

Twardoch, Warszawa 2011 Quietus, Jacek Ingot, Warszawa 2010 Burza. Ucieczka z Warszawy ’40, Maciej Parowski,

Warszawa 2010

SERIA OJCZYSTY – DODAJ DO ULUBIONYCHHaiku, Dariusz Brzóska-Brzóskiewicz, Warszawa 2012 Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po

1989 roku, Katarzyna Kłosińka, Warszawa 2012

SERIA PRACE DOKTORSKIEMuzyka i Metafora, Ewa Schreiber, Warszawa 2012 Niedorozmowy. Kategoria niezrozumiałości w poezji

Krystyny Miłobędzkiej, Piotr Bogalecki, Warszawa 2011

Fedra, czyli o estetyce uczuć w tragediach Eurypidesa, Seneki, Racine’a, Małgorzata Budzowska, Warszawa 2010

Filozofia publiczna Solidarności. Solidarność 1980–1981 z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej, Elżbieta Ciżewska, Warszawa 2010

Kraszewski wobec Rosji. Próby komparatystyczne, Magdalena Rudkowska, Warszawa 2009

Intercultural contacts in the western Carpathian Area at the turn of the 2nd and 1st millennium BC, Marcin S. Przybyła, Warszawa 2009

Artystyczny wirus. Polska sztuka krytyczna wobec przemian po 1989 r., Jacek Zydorowicz, Warszawa 2005

WSPÓŁCZESNA KULTURA I SZTUKAOdprysk poezji. Stanisław Dróżdż mówi, Małgorzata

Dawidek-Gryglicka, Warszawa 2012 Wynajęcie, Natalia Fiedorczuk, Warszawa 2012 Cząstki pomarańczy. Nowa poezja ukraińska, Aneta

Kamińska, Warszawa 2012Gangrena – mój punk rock song, Paweł Konjo Konnak,

Warszawa 2012Ewangelia odrzuconego. Szkice w 90. Rocznicę urodzin

Tadeusza Różewicza, red. J. M. Ruszar, Warszawa 2011

Umrę cały? Rozmowy w cieniu śmierci. Senilna poezja Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Zbigniewa Herberta i Jarosława Marka Rymkiewicza, Grażyna Sztukiecka, Warszawa 2011

Małpy Pana Boga – Słowa. Szkice i rozmowy o wyobraźni i rzeczywistości, Maciej Parowski, Warszawa 2011

HISTORIA I TRADYCJAMistyka pustyni, Bogusław Chrabota, Warszawa 2011 Wojna o Polskę 1920, Wybór i opracowanie: Agnieszka

Knyt, Warszawa 2010 Grunwald. Walka 600-lecia, Liliana Sonik, Sławomir

Patlewicz, Radosław Zenderowski, Henryk Samsonowicz, Jacek Kowalski, Antoni Dudek, Janusz Trupinda, Jan Wróbel, Krzysztof Koehler, Warszawa 2010

Cmentarze katyńskie, Krzysztof Hejke, Andrzej Przewoźnik, Warszawa 2009

Historia mówiona. Elementarz, Marta Kurkowska-Budzan, Ewelina Szpak, Andrzej Drobik, Marcin Jarząbek, Marcin Stasiak; red. Roch Dąbrowski, Warszawa 2008

KWARTALNIK „Konteksty”KWARTALNIK „Kultura Współczesna. Teorie.

Interpretacje. Praktyka”

SERIA DESIGN / PROJEKTOWANIENerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu,

red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009

Wyspa. Synchronizacja, Jakub Szczęsny, red. Kaja Pawełek, Warszawa 2009

Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajewski, Warszawa 2010

Przemyśleć u/życie. Projektanci. Przedmioty. Życie społeczne, Monika Rosińska, Warszawa 2010

Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2010

Typespotting. Warszawa, Artur Frankowski, Warszawa 2010

Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2011

Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012

Wynajęcie, Natalia Fiedorczuk, Warszawa 2012Przystanki polskie, czyli oddolny dizajn elementu

infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego, Maciej Rawluk, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012

Chwała miasta, red. zbiorowa, Warszawa 2012

PUBLIKACJE FUNDACJI BĘC ZMIANA

www.funbec.eu/sklep zamówienia: sklep@funbec.eu

SERIA ORIENTUJ SIĘPodręcznik kolekcjonera sztuki najnowszej, Piotr Bazylko,

Krzysztof Masiewicz, Warszawa-Kraków 2008Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza,

Warszawa-Kraków 2008 (dostępna również w wersji angielskiej)

77 dzieł sztuki z historią. Opowiadania zebrane, Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Warszawa 2010

1994, Mikołaj Długosz, Warszawa 2010Za fotografię! W stronę radykalnego programu socjologii

wizualnej, Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Warszawa 2010

365 drzew, Cecylia Malik, Warszawa 2010Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów,

red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Widoki władzy, Konrad Pustoła, Warszawa 2011Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, David

Harvey, Warszawa 2012Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca:

Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012

SERIA KULTURA NIE DLA ZYSKUCzytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa,

Warszawa 2009Odszkolnić społeczeństwo, Ivan Illich, Warszawa 2010Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca

kulturalna. Przewodnik, Dragan Klaić, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011

Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa. Warszawa 2011

SERIA EKSPERYMENTZnikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa

2009Słuchawy. Projektowanie dla ucha, Katarzyna Krakowiak,

Andrzej Kłosak, Warszawa 2009Komunikacja. Pogłębianie poczucia przestrzeni,

Magdalena Starska, Dawid Wiener, Warszawa 2009Warszawa jako struktura emergentna, Aleksandra

Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa 2009Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe, Janek Simon,

Szymon Wichary, Warszawa 2009Góry dla Warszawy!, Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek,

Jan Dziaczkowski, Warszawa 2009Pokonać obiekt. W wypadku rzeźby, Kasia Fudakowski,

David Álvarez Castillo, Warszawa 2009Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red.

Karolina Breguła, Warszawa 2012Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa,

Warszawa, 2012

KWARTALNIK FORMAT P# 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009# 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009# 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009# 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa

2011 # 5 Wystawy mówione/Spoken Exhibitions, Warszawa

2011# 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. Warszawy,

Warszawa, 2012

Przystanki wyrażają podstawowe wymia-ry ludzkiego doświadczenia: stosunek do przestrzeni i czasu, swoich i obcych, trwa-nia i zmiany. Nie chodzi zatem o to tylko, że tworzą sieć połączeń między poszcze-gólnymi miejscowościami — tworzą także sieci łączące ich twórców, użytkowników i opiekunów z przedmiotami, środowi-skiem naturalnym oraz ze sobą nawzajem. Funkcjonują jak wizytówki. Ich estetyka zdradza gusta i pragnienia projektantów czy zleceniodawców, priorytety oraz tradycje lokalnych społeczności.MACIEJ FRąCKOWIAK

„Jak chcecie rządzić krajem, który ma dwieście czterdzieści sześć gatunków sera?” — pytał generał Charles de Gaulle, mając na myśli oczywiście Francję.A co to za kraj, który ma tysiące różnie ,,zaprojektowanych” przystanków auto-busowych?MACIEJ RAWLUK

9 788363 631284

ISBN 978-83-63631-28-4

9 788362 418183

ISBN 978-83-62418-18-3

cena: 36 PLN