Przedhiszpańskie kulturyAmeryki Południowej w perspektywie

badań archeologicznych

Notatki z wykładu

semestr letni 2011/2012

Opracowanie notatek:Paweł Borycki

Wykład prowadziła:dr Patrycja Prządka-Giersz

Instytut ArcheologiiUniwersytet Warszawski

12 czerwca 2013

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresieustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkiemateriały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adreseminternetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowypb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!

2

Spis treści1 Prekolumbijskie cywilizacje Andów Środkowych – wstęp 6

1.1 Geografia i periodyzacja obszaru andyjskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61.2 Rys historyczny Andów Środkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.3 Archeologia w procesie odkrywania dawnych społeczności w Ameryce Południowej 10

1.3.1 Historia badań archeologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.3.2 Polskie badania archeologiczne i antropologiczne w Ameryce Łacińskiej . 121.3.3 Badania w dolinie Culebras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.3.4 Badania w dolinie Huarmey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2 Dzieje obszaru andyjskiego 162.1 Zasiedlenie Ameryk i najstarsze kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162.2 Początki cywilizacji andyjskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202.3 Późny okres preceramiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.4 Okres formatywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.4.1 Wczesny i środkowy okres formatywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.4.2 Kultura Salinar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292.4.3 Kultura Paracas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

2.5 Kultura Pukará . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342.6 Kultura Moche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

2.6.1 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.6.2 Pochówki królewskie Moche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392.6.3 Ikonografia Moche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.6.4 Architektura Moche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2.7 Kultura Recuay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512.8 Organizacje wodzowskie w Andach Kolumbijskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 552.9 Kultura Nasca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602.10 Inne kultury wczesnego okresu przejściowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

2.10.1 Kultura Lima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662.10.2 Kultura Huarpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

2.11 Horyzont środkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712.11.1 Kultura Huari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712.11.2 Badania w dolinach Culebras i Huarmey . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742.11.3 Kultura Tiahuanaco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

2.12 Późny okres przejściowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792.12.1 Kultura Lambayeque-Sicán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792.12.2 Księstwo Chimú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 862.12.3 Kultura Chachapoyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882.12.4 Dolina Culebras w późnym okresie przejściowym . . . . . . . . . . . . . . 89

2.13 Imperium Inków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 902.13.1 Historia i archeologia Inków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 902.13.2 Inka jako wielki ekolog, czyli czego nie wiedzieli wielki odkrywcy . . . . . 95

3 Adaptacja do życia w wysokich górach 98

3

IndeksAcuchimay, 70Aija, 53Algarróbal El Moro, 86Alto Piura, 19Ambo, 18Asna, 18Aspero, 22Azángaro, 73

Balcón de Judas, 53Batán Grande, 79–82, 84Buritaca, 59

Caballo Muerto, 26Cabana, 53Cahuachi, 9, 12, 13, 65, 66Cajamarquilla, 66–68Camarones, 20Cantalloc, 61Captuy, 31Caral, 7, 8, 21–23Casma, 21Castillo de Ampanu, 32Castillo de Huarmey, 15, 75, 102Catalina Huanca, 66Caylán, 30, 31Cerro Arena, 30Cerro Blanco (Moche), 37Cerro Blanco (Nepeña), 26Cerro Colorado, 32, 61Cerro Culebras, 66, 67, 69Cerro Sechín, 8, 25, 27, 35Chan Chan, 79, 83, 86–88Chancay, 67Chanquillo, 9, 31, 32Chaquipampa, 71Chauchilla, 61Chavín de Huántar, 8, 27–29, 51, 77Chillón, 66Chinchawasi, 53Chiripa, 76Chongos, 34Chornancap, 82Chotuna, 82, 84Chucuito, 79Chupacigarro-Caral, 21Clovis, 17Conchopata, 70–74

Coricancha, 55, 92Cueva de las Manos, 17Culebras I, 21

El Brujo, 41, 47, 50, 51, 55El Castillo, 10El Infiernito, 58El Morro, 20El Paraíso, 22, 23, 25

Farfán, 79, 86Finzenú, 57Folsom, 17

Gallinazo, 38Guitarrero, 18

Honcopampa, 74, 75Huaca de los Reyes, 26Huaca del Sol y de la Luna, 6, 9, 37, 41, 43,

47–51Huaca Partida, 26Huaca Prieta, 21, 22Huaca Pucllana, 66–69Huaca Santa Rosa, 33Huaca Soto, 33Huambacho, 30, 31Huancaco, 38Huancobamba, 97Huanucopampa, 94Huari, 71–73, 75, 76, 79

Ichic Willkawaín, 53, 54Ingapirca, 12

Jincamocco, 71

Kala Uyuni, 76Kallamarca, 76Kanamarka, 76Kotosh, 23, 24Kuélap, 88Kuntur Wasi, 8, 27–29Kushipampa, 31

La Cumbre, 19La Galgada, 23, 24Las Aldas, 7, 22, 26Las Vegas, 19Lauricocha, 18

4

Machu Picchu, 10, 91Majoro Chico, 65Malagana, 56Manchán, 86, 87, 89Maranga, 66–68Maucallacta, 13, 102Mocupe, 86Monte Verde, 18Moray, 95

Ñanchoc, 19Nasca (geoglify), 9, 12, 13, 61, 64, 66Ñawinpukyo, 70

Ocongalla, 65Ollantaytambo, 92

Pañamarca, 51Pacatnamú, 83Pachacamac, 66, 71, 93Pachamachay, 18Pacheco, 71Pampa de las Llamas-Moxeque, 25Pampa de los Cocos, 37Pampa de Moche, 37Pampa de Paiján, 19Pampa de San José, 65Pampas de Jagüey, 30Panaulauca, 18Pariti, 78Pashash, 53Payasca, 53Pedra Furada, 18Pikillacta, 71, 73Pikimachay, 18Pisaq, 91, 92Pitasayoc, 18Playa El Castillo, 75Playa Grande, 69Pueblito, 59Pueblo Nuevo, 22Puente, 18Pukará, 34–36, 71Pumapunku, 77, 78Punkurí, 26Purgatorio, 89

Quebrada Santa María, 19Queyash Alto, 11, 12Quilhuay, 31Quillapampa, 15, 42Quinhuac, 19

Quishqui Puncu, 18

Rumicolca, 73

Sacsayhuamán, 91San Diego, 29, 30San José de Moro, 37, 75Santa Elina, 18Sechín Alto, 7, 22, 25Simpapata, 72Sipán, 10, 38–45, 47, 75, 81Sogamoso, 58Sute Bajo, 30

Túcume, 82, 86–88Taraco, 34Telarmachay, 18Ten Ten, 14, 15, 89, 90Tiahuanaco, 6, 10, 34, 36, 37, 71, 75–79, 90, 91Toca da Esperança, 18

Ucumachay, 18

Ventilla, 65Vilcabamba, 88, 91, 94, 95Viracochapampa, 72, 73

Wari Kayan, 34Wari Willka, 71

Yayno, 53Yucay, 91

5

1 Prekolumbijskie cywilizacje Andów Środkowych – wstęp

1.1 Geografia i periodyzacja obszaru andyjskiego

Andy Środkowe to obszar najmniej poznany kulturowo w Ameryce, ale także szczególnieważny ze względu na znaczenie dla rozwoju cywilizacji. Obszar ten pokrywa Ekwador, Peru,Boliwię oraz północne części Chile i Argentyny. Peru ma powierzchnię 1 mln km2. Składasię z terenów zróżnicowanych geograficznie – pustynnego costa/chala, wzdłuż wybrzeża Pacy-fiku o długości 2250 km, sierra – obszaru górskiego, w skład którego wchodzą kordyliera orazAltiplano, oraz selva – lasów tropikalnych.

Peru podzielono na strefy ekologiczne:

• Costa/Chala (0-500 m n.p.m.)• Yunga (500-2300 m n.p.m.)• Quechua (2300-3500 m n.p.m.)• Suni/Jalca (3500-4000 m n.p.m.)• Puna (4000-4800 m n.p.m.)• Janca/Cordillera (4800-6766 m n.p.m.)• Ruparupa (400-1000 m n.p.m.)• Omagua/Selva Baja (1000-0 m n.p.m.m.)

Obszar Peru jest zróżnicowany geograficznie, co wymagało od ludów prekolumbijskich nie-ustannych zmian adaptacyjnych. Zmiany klimatu są związane z cyklicznym występowaniem ElNiño, które pojawiło się m.in. w latach 1998, 1983, 2005. W wyniku ocieplenia wód morskichwymierają wtedy mięczaki występujące w morzu, na pustyniach wybrzeża występują ulewnedeszcze, pokrywają się one roślinnością, zaś na Altiplano następują susze.

Zmiany klimatyczne pod wpływem El Niño wywierały duży wpływ na zmiany kulturowe nawybrzeżach Pacyfiku i w górach. Dzięki jednoczesnej eksploatacji różnych pięter wegetacyjnychmożliwy był rozwój licznych kultur i cywilizacji w regionie andyjskim.

Obszar andyjski był zawsze mozaiką etniczną, językową i kulturową. Do dziś pozostaje silniezróżnicowany. Istniały tu różne systemy wierzeń, ustroje polityczne i systemy kalendarzowe.Nawet w czasach Inków zróżnicowanie było duże, zaś każda z prowincji utrzymywała swojąodrębność religijną poza oficjalną religią państwową.

Quipu służyło do zapisu danych liczbowych. Tokapu, uważane czasem za system zapisu,jest dekoracją tkanin. Kubki kero były ozdabiane wyobrażeniami ikonograficznymi i używanetradycyjnie do picia chichy. Jedyne źródła historyczne odnoszą się do okresu konkwisty. Są spi-sane przez kronikarzy hiszpańskich i metyskich w języku hiszpańskim oraz quechua zapisanymalfabetem łacińskim. Dotyczą jedynie państwa Inków, a nie wcześniejszych kultur. Językamiużywanymi na Altiplano były quechua, aymara, a na wybrzeżu pescadora. Obecnie używanesą tylko quechua i aymara. Żadna z kultur, w odróżnieniu od Mezoameryki, nie znała pisma.

Cywilizacje preinkaskie rozwijały się ponad 1200 lat. Ich badanie opiera się na źródłacharcheologicznych. Przez ostatnie 50 lat intensywnie rozwijała się archeologia i etnohistoriaobszaru andyjskiego. W tym czasie opracowano różne sekwencje chronologiczne.

Pionierem badań był Max Uhle, który badał stanowiska na północnym wybrzeżu m.in. Hu-acas de Moche oraz stanowiska związane z kulturą Tiahuanaco. Julio César Tello, Peruwiań-czyk, i Eduard Seler, Niemiec, także należeli do grupy badaczy inicjujących pierwsze badania.Rafael Larco Hoyle od lat 30. XX wieku badał kulturę materialną północnego wybrzeża Peru.Był samoukiem i przedsiębiorcą, posiadał znaczny majątek i hacjendę.

6

Jedną z periodyzacji jest chronologia zaproponowana przez Johna Rowe w 1962 roku, zwanachronologią stylistyczną. Jest ona obecnie używana głównie przez badaczy z Europy i StanówZjednoczonych. Składa się z następujących okresów:

• Okres preceramiczny (do 1800 p.n.e.)• Okres inicjalny (1800-900 p.n.e.)• Horyzont wczesny (900-1 p.n.e.)• Wczesny okres przejściowy (1-600 n.e.)• Horyzont środkowy (600-900 n.e.)• Późny okres przejściowy (900-1470 n.e.)• Horyzont późny (1470-1533 n.e.)

Horyzonty to okresy unifikacji kulturowej – architektury, ceramiki oraz obrządków pogrze-bowego i ceremonialnego. W okresach przejściowych następował rozwój regionalny.

Inna periodyzacja została zaproponowana przez Luís Lumbrerasa w 1981 roku. Podział tenjest najczęściej stosowany przez badaczy peruwiańskich i nazywany chronologią ewolucyjną:

• Okres paleoindiański (do 7500 p.n.e.)• Okres archaiczny (7500-1800 p.n.e.)• Okres formatywny (1800-100 n.e.)• Okres rozwoju regionalnego (100-700 n.e.)• Imperium Wari (700-1000 n.e.)• Okres rozwoju lokalnych państw (1000-1470 n.e.)• Imperium Inków (1470-1533 n.e.)

1.2 Rys historyczny Andów Środkowych

W IV i III tys. p.n.e. nastąpiła niezależnie rewolucja neolityczna na wielu obszarach wobrębie Andów, o czym świadczy duża liczba gatunków roślin udomowionych. Nie ma jednegoobszaru, który byłby kolebką neolityzacji dla całego obszaru andyjskiego. Na południowym wy-brzeżu Ekwadoru w latach 8000-4500 p.n.e. istniała kultura Las Vegas, która rozpoczęła procesneolityzacji już 7000 lat p.n.e. Około roku 5000 p.n.e. udomowiono kukurydzę. Również wEkwadorze zapoczątkowano produkcję ceramiki. Pierwsze naczynia ceramiczne wyprodukowałakultura Valdivia w IV tys. p.n.e.

Na wyżynach udomowiono wielbłądowate. Dostarczały one wełnę, a ich mięso stanowiłoźródło protein w pokarmie. W Środkowych Andach udomowiono lamę i alpakę około roku4000 p.n.e. W tym samym czasie udomowiono świnkę morską. Świadectwa udomowienia tychgatunków zwierząt znaleziono w jaskiniach, podobnie jak świadectwa udomowienia roślin –bulwiastych, fasoli, tykwy, papryki chili, słodkich ziemniaków i manioku.

Z północnego i centralnego wybrzeża Peru pochodzi najwięcej źródeł archeologicznych do-tyczących wczesnych faz rozwoju cywilizacji andyjskich. Rewolucja neolityczna wiązała się zpojawieniem się pierwszych budowli monumentalnych. Wzniesiono je na przełomie II/I tys.p.n.e. w Caral-Supe (Chupacigarro), Las Aldas, Sechín Alto.

Tykwa zastępowała naczynia ceramiczne w pierwszej fazie rozwoju. Dieta na wybrzeżuopierała się na mięczakach, których skorupy wykorzystywano także do produkcji ozdób. Pojawiłsię zwyczaj budowania świątyń na planie litery U, który obowiązywał do I połowy I tys. p.n.e.

Ośrodki zajmowały powierzchnię sięgającą nawet 200 ha. Stanowiska miały charakter ce-remonialny. Występowały na nich schodkowe piramidy i zagłębione owalne place. Rozmiarystanowisk były konsekwencją wielokrotnych przebudów trwających nawet 1000 lat. W SechínAlto wybudowano piramidę z adobe licowaną blokami kamiennymi. Tamtejsze place ceremo-nialne miały długość 2 km.

7

W dolinie Casma znajduje się stanowisko Cerro Sechín o powierzchni 2600 m2, które rozwi-jało się w latach 2100-1000 p.n.e, zaś faza monumentalna przypadła na lata 2100-1800 p.n.e. Wmury świątyni wkomponowano 298 monolitów pokrytych reliefami przedstawiającymi poćwiar-towane ciała. Ukazują religijne ceremonie składania ludzkich ofiar lub poćwiartowane ciałamitycznych bohaterów łączących się w mitycznym tańcu.

Ruth Shady postawiła hipotezę mówiącą, że Caral-Supe było najstarszym miastem staro-żytnego świata. W rzeczywistości ośrodek ten nie posiadał jednak charakteru miejskiego – byłcentrum ceremonialnym.

Około roku 1000 p.n.e. opuszczono kompleksy świątynne, zamknąwszy je ceremonialnie.Proces opuszczania wielkich świątyń wiąże się z El Niño występującym w latach 1300-1000p.n.e. Powstały wtedy nowe ośrodki władzy i centra ceremonialne. Zostały one przeniesionez pustyni na wybrzeżu na obszaru górzyste, gdzie klimat był bardziej suchy i dogodny dlarolnictwa. Elementy architektoniczne charakterystyczne dla wybrzeża, np. okrągły zagłębionyplac, również zostają przeniesione do architektury obszarów górskich.

Założono ośrodki Kuntur Wasi i Chavín de Huántar, które we wczesnym horyzoncie odgry-wały ważną rolę. Kultura rozwijająca się na obszarach wokół tych stanowisk czerpała z tradycjiwybrzeża w architekturze oraz ikonografii. Faza Chavín jest ostatnim epizodem długiego okresurozwoju kultur na obszarze północnego wybrzeża oraz przylegających gór.

Ośrodek Chavín de Huántar był ważna wyrocznią oraz sanktuarium przyciągającymwiernych w czasach prekolumbijskich. Jest położony na wysokości 3150 m n.p.m. nad rzekąMosną, dopływem Marañón, na szlaku łączącym wybrzeże z obszarami górskimi i selvą. W 1548dotarli tam pierwsi Europejczycy. W XVII wieku Chavín de Huántar porównywano do stoliceuropejskich. W 1919 roku Julio Tello przebadał stanowisko po raz pierwszy. Dziś wpisane jestna listę UNESCO. Towarzyszy mu lokalne muzeum.

Większość koncepcji religijnych Chavín ma swoje odzwierciedlenie w monumentalnej ar-chitekturze tego stanowiska. Wczesna Świątynia w Chavín de Huántar odzwierciedla typowyandyjski dualizm. Składa się z dwóch części tworzących literę U, wybudowanych z czarnegoporfiru i białego wapienia. Fasada ozdobiona jest rzeźbieniami przedstawiającymi jaguary orazpostaci polimorficzne.

Najstarszą częścią kompleksu jest Stara Świątynia ozdobiona rzeźbieniami. Podziemne ko-rytarze pod świątynią tworzą galerię. W jednym z nich znaleziono pozostałości pokarmu. Praw-dopodobnie odbywały się tam bankiety rytualne, w trakcie których spożywano m.in. ludzkiemięso. Był to najwcześniejszy przejaw kanibalizmu na obszarze andyjskim. W tzw. GaleriiŚlimaków znaleziono muszle pochodzące z ciepłych wód Ekwadoru. Głównym obiektem kultubyła kamienna stela Lanzón ukazująca postać o cechach gadzio-ptasio-kocich. Jest uosobieniembóstwa, a jej wysokość wynosi 4,5 m.

W Chavín de Huántar do 500 roku p.n.e. mieszkało około 500 ludzi, później nastąpił wzrostliczby ludności zamieszkującej okoliczne obszary oraz pielgrzymów.

Drugiem ważnym ośrodkiem tego okresu było Kuntur Wasi, położone dalej na północ, wdolinie rzeki Jequetepeque, blisko Cajamarki. Również ono znajdowało się na szlaku łączącymwybrzeże z górami. Ośrodek rozwijał się w latach 1000-500 p.n.e. Na szczycie wzniesienia znaj-dowała się świątynia z zagłębionym placem, odkryta przez Julio Tello. Stanowisko posiadałojeszcze więcej śladów wpływów kulturowych z wybrzeża niż Chavín de Huántar. Odkryto tamliczne przedmioty ze złota świadczące o rozwiniętej metalurgii w późnym okresie formatywnym.Wykonywano ozdoby zawierające połączenie złota ze srebrem. Znaleziono też rzeźby kamiennepodobne do rzeźb znanych z Chavín.

W IV w. p.n.e. zanikła kultura Chavín i nastąpiła regionalizacja. Powstały regionalnesystemy religijne, spośród których najlepiej znane są kultury Moche, Recuay oraz Nasca. Zanim

8

doszło do rozwoju Moche, miały miejsce liczne wędrówki ludów, a proces kształtowania się nowejkultury był długotrwały.

W latach 400-300 p.n.e. pojawiły się nowe ośrodki, niezwiązane z budowniczymi wielkichświątyń. Na wybrzeżu oraz w dolinach północnego wybrzeża pojawiły się ufortyfikowane ka-mienne fortece umieszczone na szczytach gór i wzniesień. System obronny świadczy o niesta-bilności politycznej. Jednym ze stanowisk z tego okresu było Chanquillo w dolinie Casma.

Powstawały wtedy pierwsze organizmy państwowe. Na południowym wybrzeżu wykształciłysię kultury Topará, Paracas-Necrópolis i Nasca. Kultura Paracas znana jest z nekropolii zpodziemnymi grobowcami. Charakteryzowały się one pionowym szybem, kończącym się kolistąkomorą grobową. Umieszczano w niej szczątki zmarłych w pozycji embrionalnej. Produkowanoolbrzymie tkaniny z wełny alpaki, którymi owijano zmarłych. Tkaniny te posiadają bogateelementy dekoracyjne.

Na terenach kultury Paracas w wiekach I-VIII n.e. rozwinęła się kultura Nasca. Stanowiskatej kultury znajdują się w dolinach Ica, Pisco i Nasca. Głównym stanowiskiem jest Cahuachibadane przez Włochów. Znajduje się tam wielka piramida schodkowa oraz jej zaplecze go-spodarcze. Z kulturą Nasca związane są geoglify na płaskowyżu Nasca ukazujące zwierzęta.Pełniły funkcję ceremonialną. Wykonano je odgarniając ciemniejszą frakcję większych kamieni.Linie tworzące geoglify mają szerokość 50-70 cm. Zachowały się dzięki brakowi opadów. Błotnespływy w czasie El Niño mogą je jednak poważnie uszkodzić.

W wiekach II-VIII n.e. rozwinęła się kultura Moche obejmująca zasięgiem całe północnewybrzeże. Charakteryzowała się ona ceramiką z wypalanej gliny, zdobioną powłoką z uszla-chetnionej, kolorowej glinki. Ceramika formowana była ręcznie. Innym wyróżnikiem ceramikiMoche była technika malowania cienką linią. Naczynia zdobiono malowanymi przedstawieniaminarracyjnymi. Butla strzemiączkowata oraz puchar dzwonowaty były charakterystycznymi for-mami ceramicznymi.

Moche byli mistrzami złotnictwa, włókiennictwa oraz rzeźbiarstwa w drewnie. Architekturęzdobiły ładne, reliefowe zdobienia stiukowe znajdujące się m.in. w Huaca del Sol i Huaca de laLuna. Rzeźbienia te są charakterystyczne dla kultury Moche.

Kultura Moche rozwijała się w dolinie Moche i innych dolinach północy – od doliny Hu-armey na południu do Lambayeque oraz aż po dolinę rzeki Piura, gdzie znaleziono bogatepochówki. Cechowała się bogatą architekturą monumentalną. Ze względu na liczne skarby,była przedmiotem zainteresowania huaqueros. W 1602 roku Hiszpanie zniszczyli część Huacadel Sol, największej piramidy w Ameryce Południowej. W celu poszukiwania złotych skarbów,zmieniono bieg rzeki, aby “przepłukać” piramidę.

Po II wojnie światowej badano strukturę osadniczą oraz ośrodki władzy i kultu kulturyMoche. W latach 80. XX wieku odkryto grobowiec El Señor de Sipán w dolinie Lambayeque,na północ od obszaru eponimicznego. Odkrycie to stanowiło przełom w badaniach nad Moche.Grobowiec zaprzeczył dotychczasowym tezom na temat kultury i doprowadził do postawieniazupełnie nowych hipotez.

Architektura Moche cechuje się charakterystycznymi piramidami z cegły adobe. Huaca delSol ma wymiary 345 na 161 metrów i wysokość 31 m. Przy jej budowie pracowało ok. 250 tys.pracowników, wykorzystano 140 mln cegieł adobe.

Na stanowiskach występują zawsze dwie główne budowle, co jest przejawem dualizmu, obec-nego już od czasów Chavín. W architekturze wykorzystano technikę kolumnową z zastosowa-niem znaczonych cegieł adobe. Zaznaczano je odciskami dłoni lub krzyżykami i okręgami.Ikonografia Moche obejmuje obficie występującą sztukę erotyczną. Obecnie, na podstawie iko-nografii, rekonstruuje się ceremonie religijne Moche.

9

Inną kulturą z tego samego okresu, ale rozwijającą się na obszarze górskim, była kulturaRecuay. Istniała w wiekach I-VIII n.e. i utrzymywała kontakty z Moche. Często dochodziło dowalk Moche z Recuay, o czym świadczą sceny w ikonografii ceramicznej oraz architektonicznejMoche, a także architektura obronna w górnych partiach dolin, gdzie ścierały się wpływy dwóchkultur.

Około roku 600 n.e. powstały imperia Tiahuanaco i Wari, które rozwinęły się w latach 600-900 n.e. Państwo Wari powstało ok. 600 roku, zaś w 900 roku objęło swoim obszarem terenoddziaływań kultur Cajamarca i Tiahuanaco. Nastąpiła unifikacja kulturowa obszaru objętegotą kulturą. Architektura była inspirowana założeniami z regionu Titicaca, a zwłaszcza zestanowiska Tiahuanaco.

Nastąpiła wówczas gruntowna zmiana planów architektonicznych. Architektura opierała sięna planie ortogonalnym. Dziedziniec otoczony był galeriami. Ulice z obu stron były zamknięteprzez wysokie mury, zaś wewnątrz, za murami, znajdowały się place. Nie istniały duże założeniaceremonialne.

Ceramika Wari, np. kubki kero, miała charakter ceremonialny. Naczynia ceramiczne byłybogato zdobione przedstawieniami figuratywnymi. Ceramika była rytualnie tłuczona i skła-dana do grobów. Produkowano także tkaniny zdobione motywami geometrycznymi. Tylkonieliczne ośrodki Wari są reprezentowane na wybrzeżu Peru. Jednym z nich jest stanowiskoEl Castillo. Ideologiczna i materialna ekspansją Wari na północnym Peru doprowadziła dopowstania grobowców chulpa, które wcześniej nie występowały w tym regionie.

Równolegle z Wari rozwijał się starszy ośrodek w Tiahuanaco. Oba państwa istniały naj-pierw niezależnie, ale utrzymywały kontakt handlowy i wymieniały się stadami lam. Krótkoprzed upadkiem obu tych cywilizacji nastąpiła unifikacja kulturowa Wari, Tiahuanaco i Na-sca. Powstał tzw. “kompleks kultury Wari”. Krąg kulturowy Wari-Tiahuanaco był podstawąrozwoju późniejszej cywilizacji Inków.

Tiahuanaco było jednym z najwyżej położonych miast przedhiszpańskich. Było zamiesz-kane już w 1500 roku p.n.e., ale dopiero w latach 500-900 n.e. nastąpił rozwój architekturymonumentalnej. Piramida Akapana, o wysokości 15 m i długości boku 200 m, jest jedną znajważniejszych struktur stanowiska. Budowla powstała z olbrzymich bloków piaskowca i an-dezytu. Budulec sprowadzano z odległych miejsc łodziami oraz drogą lądową. Drugim kompleksarchitektonicznym stanowiska jest świątynia Kalasasaya. Jest zdobiona kamiennymi głowamiwychodzącymi ze ścian, zwanymi cabezas-clavas. Na stanowisku znajdują się także bramy Pu-erta del Sol, na której ukazano “bóstwo z berłami”, oraz Puerta de la Luna.

1.3 Archeologia w procesie odkrywania dawnych społeczności w Ame-ryce Południowej

1.3.1 Historia badań archeologicznych

Archeologia to odkrywanie skarbów przeszłości i ich drobiazgowa analiza naukowa. Jest tobardzo dynamicznie rozwijająca się dziedzina nauki. Opiera się w dużym stopniu na ćwicze-niu twórczej wyobraźni. Badanie archeologiczne dzieli się na pracę w terenie i laboratorium.Współcześnie coraz większe jest zainteresowanie rolą kobiet w dawnych kulturach.

Jest dyscypliną interdyscyplinarną, postprocesualną. Obecnie powszechnie stosuje się GIS,datowanie radiowęglowe i badania paleogenetyczne, które nie są jednak jeszcze rozwinięte wAmeryce Południowej. W Ameryce Południowej bardzo często mają miejsce spektakularneodkrycia np. grobowca w Sipán, Machu Picchu.

10

Archeologia łączy się z antropologią, historią i naukami przyrodniczymi. Antropologia tonauka o kulturze, czyli wiedzy, wierzeniach, sztuce, moralności i obyczajach. Archeologia łączyźródła materialne, artefakty, architekturę i całe założenia z informacjami o człowieku. Antro-pologia wiąże się także z konserwacją zabytków.

Podział archeologii na prehistoryczną i historyczną jest kontrowersyjny w odniesieniu doAmeryki Południowej ze względu na brak znajomości pisma przez kultury andyjskie aż doczasów konkwisty. Archeologia jest jednocześnie nauką humanistyczną i przyrodniczą.

Badania archeologiczne w Ameryce Południowej dotyczą także sieci osadniczej w okresiekolonialnym i postkolonialnym. W dużym stopniu opierają się one o badaniach etnoarche-ologicznych, czyli badaniach współcześnie żyjących społeczności i wyszukiwaniu analogii dodawnych kultur m.in. w technikach tkackich, uprawie kukurydzy i produkcji chichy. Dzieci, po-dobnie jak w czasach prekolumbijskich, do dziś do pierwszego roku życia są związywane szarfą,co czyni je silniejszymi.

Julian Steward i Gordon Childe prezentowali ekologiczne podejście do archeologii. Stewardwprowadził pojęcie “ekologii kulturowej”. Zakładali oni, że społeczności musiały dostosowywaćsię do panujących warunków przyrodniczych.

Gordon Willey przeprowadził w latach 40. XX wieku badania w dolinie Virú. Badał osad-nictwo w przedziale 1500 lat na terenie doliny. W 1949 roku Willard Libby ogłosił opracowanieradiowęglowej metody datowania. Metoda ta umożliwiała datowanie zabytków południowo-amerykańskich, które wcześniej nie miały żadnego wiarygodnego datowania.

Lewis Binford (1931-2011) wprowadził ideę Nowej Archeologii, czyli archeologii procesual-nej. Zakładała ona, że tezy nie powinny opierać się na autorytecie badaczy, ale na przejrzystychdowodach. Słuszne wnioski muszą być możliwe do obiektywnej weryfikacji. Publikacje hisz-pańskojęzyczne pozostają najczęściej dostępne głównie dla badaczy południowoamerykańskichi są przez nich akceptowane. Największy wpływ na światową wiedzę mają publikacje w Sta-nach Zjednoczonych. Podstawowe założenia Nowej Archeologii mówią, że archeologia wyjaśniaprzeszłość, a nie tylko rekonstruuje ją. Badania powinny mieć na celu znalezienie odpowiedzina konkretne pytanie, a nie tylko gromadzenie danych.

Współczesna archeologia sięga XX wieku, gdy ustalono, że prawdziwa jest teoria darwinow-ska, zaś historia człowieka sięga bardzo daleko w przeszłość. Dzieje ludzkości można podzielonona trzy podstawowe epoki.

Archeologia interpretowana, czyli postprocesualna była popierana przez Iana Hoddera iMarka Leone. Opiera się na neomarksizmie, postpozytywistycznej szkole myślenia w filozofiinauki i przyjęcie hermeneutycznego lub wyjaśniającego podejścia. Odrzuca ścisłe stosowanieprocedur naukowych i ścisłego rozumowania. Jej przedstawiciele krytykowali scjentyzm NowejArcheologii. Różne podejścia do archeologii powodują, że pojawiają się kontrowersje dotyczącepodkreślenia znaczenie określonych zabytków i elementów ekspozycji muzealnej.

W Queyash Alto, na stanowisku z wczesnego okresu przejściowego (200-600 n.e.), na wy-żynach środkowego Peru, prowadzono badania dotyczące roli płci. Na stanowisku znalezionojedną część mieszkalną. Na górnym tarasie mieszkały osoby z wyższych warstw społecznych.Znaleziono tam miedziane szpile tupu, którymi kobiety spinały swoje szale. Szpile tupu za-kończone są charakterystyczną główną. Miedź zaczęto wykorzystywać dopiero we wczesnymokresie przejściowym. Fakt wykonania tych szpil z miedzi świadczy o tym, że mieszkańcy na-leżeli do elit. Znaleziono tam także wrzeciona, które były obsługiwane głównie przed kobiety.Na stanowisku tylko kobiety były chowane pod podłogami domów.

Na otwartym dziedzińcu, gdzie znaleziono naczynia libacyjne, warzono piwo. Libacje miałycharakter ceremonialny. Znaleziono tam też łyżki, chochle oraz szpile tupu. Stwierdzono,że w Queyash Alto odbywały się festyny, a miejscowi przywódcy pełnili ważną rolę wśród

11

przywódców regionalnych. W spotkaniach brały udział kobiety, zarówno jako organizatorki,jak i jako goście.

Analizowano także przedstawienia antropomorficzne na ceramice Recuay oraz ikonografiękobiet i mężczyzn na wyobrażeniach pochodzących z Queyash Alto. Mężczyźni ukazani byliz bronią, lamami i instrumentami muzycznymi, zaś kobiety z niemowlętami, przedmiotamirytualnymi i naczyniami. Ukazywano też kobiety stojące na straży budynków. W kolejnychlatach, aż do czasów inkaskich, obniżała się, pierwotnie wysoka, ranga społeczna kobiet. Jeszczena początku czasów inkaskich część rodów była zarządzana przez kobiety.

Badania niemieckie w Ameryce Południowej opierają się na rzetelnym opisywaniu mate-riałów pozyskanych w trakcie wykopalisk. Badając kultury Ameryki Południowej trzeba dużąwagę przywiązywać do obecnie żyjących społeczności. Nie należy porównywać ich ze StarymŚwiatem, gdyż motywacje kulturotwórcze i uwarunkowania środowiskowe były zupełnie inne.Nie można więc dopatrywać się analogii między tymi dwoma światami.

1.3.2 Polskie badania archeologiczne i antropologiczne w Ameryce Łacińskiej

Władysław Kluger (ur. 1849) był inżynierem budowlanym,zasłużonym dla krakowskiej ar-cheologii. Jest bardziej znany i doceniany we współczesnym Peru, niż w Polsce. Brał udziałw wielu projektach inżynierskich w Peru w dziedzinie inżynierii wodnej. Brał udział w budo-wie kolei andyjskiej wraz z Ernestem Malinowskim. Był rektorem Politechniki w Limie, gdziepostawiono jego pomnik. Był zafascynowany pozostałościami kultury materialnej w Peru, zgro-madził dużą kolekcję artefaktów nabytych drogą kupna oraz dzięki prowadzonym amatorskim,nieoficjalnym badaniom archeologicznym w okolicach Limy na środkowym wybrzeżu.

W 1876 zgromadzone zabytki przekazał do muzeum w Krakowie, wywożąc je z Peru. Dodziś zachowało się tylko 200 spośród ponad 1000 zabytków. Reszta została rozkradziona izniszczona w czasie wojny. Są to głównie naczynia ceramiczne.

Andrzej Żaki (ur. 1923) prowadził badania archeologiczne w Polsce. Później podjął wyprawęz Krakowa do Peru. Badał tam dolinę rzeki Chicama wraz z Andrzejem Krzanowskim. Jegobadania na północnym wybrzeżu Peru związane były z kulturą Chimú.

W 1978 rozpoczęto polskie badania archeologiczne koncentrujące się w regionie andyjskimoraz w Mezoameryce – w Gwatemali i w Meksyku. W 1978 odbyła się Polska Wyprawa Naukowaw Andy pod kierownictwem Andrzeja Krzanowskiego, z udziałem Mariusza Ziółkowskiego.Samochód ciężarowy, który płynął trzy miesiące do Peru, udostępniło wojsko. Przeprowadzonodługie przygotowania do wyprawy. Ekspedycja trwała kilka miesięcy, mimo skromnych zasobówfinansowych. W ramach wyprawy badano dolinę Huara-Checras, 220 km na północ od Limy.Badano osadnictwo inkaskie i przedinkaskie z późnych okresów. Owocem badań były dwaopracowania naukowe.

W Ekwadorze, w prowincji Cañar, badano od 1981 do 1994 roku ważny administracyjno-religijny ośrodek inkaski w Ingapirca. Prowadzono badania archeoastronomiczne oraz konserwa-cję kamienne architektury monumentalnej inkaskiej. Badania koordynował Mariusz Ziółkowski.

W 1985 Uniwersytet Warszawskim rozpoczął współpracę z Giuseppe Oreficim na PustyniNasca. Badania odbywają się wspólnie z Włoskim Projektem Archeologicznym w Peru. Wbadaniach brała udział muzykolog Anna Gruszczyńska oraz Mariusz Ziółkowski. Głównymprzedmiotem badań było stanowisko Cahuachi, o powierzchni 24 km2, położone nad Río Grandede Nasca, pomiędzy dwiema grupami geoglifów.

W Cahuachi nie było żadnych budowli mieszkalnych, a jedynie kompleksy świątynne peł-niące funkcje ceremonialne. Stanowisko nie było więc nigdy miastem, a tylko kompleksemreligijnym. Ustalono, że do opuszczenia Cahuachi przyczyniło się trzęsienie ziemi w VI w. n.e.

12

Część budowli w Cahuachi została wtedy ceremonialnie zamknięta. Włoskie badania w Cahu-achi trwają do dziś z zaangażowaniem dużych środków. Włoska misja założyła także MuseoArqueológico Antonini w miasteczku Nasca, gdzie zgromadzono artefakty.

Polskie badania pozwoliły ustalić, że geoglify z Nasca są w dużej części znacznie starszeniż okres rozwoju kultury Nasca. Anna Gruszczyńska rekonstruowała instrumenty muzyczne,głównie fletnie z Cahuachi. Polskie badania dotyczyły także technik konserwacji cegieł adobe.

Polskie badania prowadzone są także w Meksyku i Gwatemali. Od 1999 badane jest stano-wisko Nakum, klasyczne stanowisko Majów w Gwatemali, w ramach gwatemalsko-niemieckiegoprojektu. W badaniach uczestniczyli Justyna Olko i Jarosław Źrałka. Badania prowadzono podopieką policji, ze względu na zagrożenie przestępczością. W Mezoameryce nie ma jednak badańprowadzonych pod polskim kierownictwem. W ramach badań prowadzony jest polsko-niemieckiinternetowy kurs pisma Majów.

Od 1996 Ośrodek Badań Prekolumbijskich prowadzi badania archeologiczne w ramach pro-jektu “Condesuyos” we współpracy z Katolickim Uniwersytetem Santa María w Arequipie. Pro-jekt jest kierowany przez Mariusza Ziółkowskiego i Luis Augusto Belan Franco. Tawantinsuyuto Imperium Inków, które istniało w XV-XVI w n.e. Nazwa oznacza “Cztery dzielnice razem“.Czwarta dzielnica Imperium, zwana Kuntisuyu lub Condesuyu, jest bardzo słabo poznana. Tenwłaśnie obszar jest badany przez polskich archeologów. Projekt jest prowadzony na obszarachwysokogórskich, skupia się na stanowiskach z okresu inkaskiego.

Jednym ze stanowisk badanych w ramach projektu jest Maucallacta w rejonie Pampacolca,na wysokości około 3700 m n.p.m. Jest to miejsce kultu świętej góry Coropuna. W Maucallactaznajdowała się wyrocznia tej góry. Oprócz konstrukcji ceremonialnych i religijnych odnalezionotam też architekturę mieszkalną oraz budowle grobowe. Obecnie baza archeologów znajdujesię około 1000 metrów niżej, w miejscowości Pampacolca. Dawniej baza znajdowała się wnamiotach, ale duża część uczestników cierpiała na soroche.

Stan zachowania zabytków jest znacznie gorszy niż na wybrzeżu ze względu na klimat.Architektura kamienna jest zachowana w Maucallacta do wysokości 2-3 metrów. Nie możnajednak eksplorować warstw podziemnych, ich miąższość jest bardzo mała. Trudna jest takżeprospekcja ze względu na wysokość bezwzględną.

1.3.3 Badania w dolinie Culebras

W dolinie Culebras prowadzony jest wspólny projekt Ośrodka Badań Prekolumbijskich UWi Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego Peru w Limie (http://www.culebras.mth.pl). Pro-jekt rozpoczęto w 2002 roku. W pierwszych latach prowadzono prospekcję w dolinie Culebras,300 km na północ od Limy, między rzekami Casma i Huarmey. Identyfikowano stanowiska iopisywano je w literaturze. Rozpoczęto systematyczne badania.

Podróżnik Antonio Raimondi (1873) i archeolog Julio Tello (1919) odwiedzili dolinę Culebrasi częściowo ją opisali. Badania archeologiczne prowadzili tam Edward Lanning i Frederic-André Engel w latach 50. XX wieku. Nie zachowały się jednak raporty archeologiczne orazwyniki tych badań. Stanowiska lokalizowano wówczas na podstawie odległości od ówczesnegoprzebiegu Panamericany. Nie stosowano dokładnych map. W latach 50. Uniwersytet w Tokioprowadził także badania w dolinie Culebras sporządzając krótkie opisy napotkanych stanowiskoraz rysunki odnalezionej ceramiki. Lokalizacja stanowisk była opisywana w oparciu o położeniewiosek. García Rosell także sporządził własną listę stanowisk w dolinie.

Zdjęcia lotnicze ułatwiły lokalizowanie stanowisk na początku projektu. Nie były jeszczewtedy dostępne zdjęcia satelitarne. W latach 2002-2005 zlokalizowano 107 stanowisk. Sporzą-

13

dzono wstępne mapy tych stanowisk oraz ich opisy. W tamtejszym klimacie artefakty zachowująsię dobrze. Fragmenty ceramiki leżą na ziemi w dużych ilościach.

Prace objęły obszar 376 km2. Prowadzono systematyczne badania. Na obszarze dolinywystępują jadowite węże oraz trzęsienia ziemi, co wymaga zachowania zasad bezpieczeństwa.Pora sucha występuje w lipcu i sierpniu. Informacje o stanowiskach są często pozyskiwaneod miejscowej ludności. Uczestnicy nie mieli pozwolenia na zbieranie materiału, więc całądokumentację trzeba było sporządzać na miejscu. W 2004 roku wydano katalog wszystkichstanowisk w języku hiszpańskim.

Znaleziono osiedla mieszkalne, ufortyfikowane założenia na szczytach, pozostałości szlakówłączących północ z południem oraz góry z wybrzeżem, cmentarzyska i założenia ceremonialno-religijne. Wiele stanowisk poddano już wcześniej rabunkowi. Od 2005 rozpoczęto badaniawykopaliskowe, znaleziono ponad 20 tysięcy elementów ceramiki i na ich podstawie stworzonolokalną skalę chronologiczną dla doliny Culebras.

Analiza wybranych fragmentów objęła też analizę masy ceramicznej. Korzystano z datowa-nia radiowęglowego. Wyodrębniono i scharakteryzowano dziesięć faz chronologicznych:

1. Período Preceramico (przed 1800 p.n.e.)2. Período Culebras (1800-1000 p.n.e.)3. Período Panteon (1000-350 p.n.e.)4. Período Ampanu (350 p.n.e.-100 n.e.)5. Período Mango (100-400 n.e.)6. Período Quillapampa (400-700 n.e.)7. Período Molino (700-850 n.e.)8. Período Santa Rosa (850-1000 n.e.)9. Período Ten Ten (1000-1450 n.e.)10. Período Chacuas Jirca (1450-1532 n.e.)

Dla każdej z faz wskazano główne ośrodki administracyjne. Prace wykopaliskowe skupiły sięna dwóch wybranych stanowiskach z dwóch różnych okresów. Okres przypadający na fazę TenTen wiąże się z czasami bezpośrednio poprzedzającym przybycie Inków. Odnaleziono ceramikęreprezentującą oryginalny styl, pochodzącą z tej fazy. Różni autorzy przypisywali ją wcześniejróżnym okresom.

Na stanowisku Ten Ten, w centralnej części dolnego odcinka doliny, prowadzono wyko-paliska w latach 2005-2007. Jest to stanowisko z architekturą monumentalną i specyficznąceramiką. Zlokalizowano tam warsztaty artystyczne. Wykonano szczegółowy plan stanowiska,a także zdjęcia lotnicze z latawca. Stanowisko podzielono na sektory ze względu na położenie iich funkcje. Stanowisko zajmuje obszar 1 km2, a jego stratygrafia jest rozbudowana. Miąższośćwynosi kilkanaście metrów, ale nie można kopać tak głęboko ze względu na wstrząsy sejsmiczne.Badania są zupełnie inne metodologicznie niż na obszarze górskim.

W głównym kompleksie ceremonialnym zachowały się tzw. ”ofiary zakładzinowe“ – ofiary zżab składane między kolejnymi warstwami, w podłogach, przy rozbudowie konstrukcji. Żabyte były pomalowane barwnikiem i ozdobione warkoczykami z ludzkich włosów i wplecionymimiędzy nie piórami egzotycznych ptaków z dżungli. Jedna z żab posiadała warkocz ludzkichwłosów z wplecionymi weń pestkami owoców. Materiał organiczny datowano metodami radio-węglowymi w laboratorium w Gliwicach.

Wiadomo, że między XIII a XIV wiekiem n.e. powstała główna część monumentalna irozwinęła się lokalna kultura. Jej przedstawiciele produkowali tkaniny dekoracyjne, które za-chowały się w dobrym stanie do dziś, wraz z barwami poszczególnych włókien. Zachował siętakże warsztat tkacki, analogiczny do wciąż stosowanych na obszarach górskich. Tkaniny pro-dukowano z wełny lamy. Zidentyfikowano tarasowate struktury na okolicznych wzgórzach, na

14

których znajdowały się odchody lam. Obecnie lamy nie żyją na wybrzeżu, ale dawniej byłytam hodowane, spożywane i stale obecne.

Zarejestrowano dużo punktów obserwacyjnych oraz obronnych na szczytach wzgórz otacza-jących dolinę. Wykonano następnie analizę obszarów, które mogły być z nich kontrolowane.Badania mają na celu odtworzenie sieci dawnych dróg łączących poszczególne doliny, którepełniły m.in. funkcję szlaków handlowych.

Na tarasach zlokalizowanych na skraju doliny lokalizowane były stanowiska mieszkalne, wtym kuchenne. Problemem było dostarczanie wody do takich osiedli. Naczynia wykonywanoczęsto z tykwy, a nie ceramiki, przykrywając je materiałem zamiast pokrywki.

Dzięki dobremu zachowaniu szczątków organicznych, można odtworzyć listę roślin upraw-nych i dzikich oraz zwierząt, które były spożywane. Dieta ludności doliny opierała się naspożyciu roślin, w tym owoców, kukurydzy, owoców lúcumy. Spożywano także wielbłądowateoraz świnki morskie. Zidentyfikowano 31 gatunków roślin spożywanych, w tym 20 gatunków ro-ślin uprawnych. Rozwój rolnictwa ułatwiało stosowanie nawozu organicznego. W tych czasachnajpopularniejszym nawozem w Peru było guano ptasie z wybrzeża, ale w dolinie Culebrasstosowano także nawóz na bazie odchodów świnki morskiej oraz ptaków morskich. Nawózprzechowywano na liściach kukurydzy i zachował się on do naszych czasów. Odnaleziono teżmięczaki, ryby i lwy morskie. Kości lwów morskich wykorzystywano, po obrobieniu, jako na-rzędzia. Spożywano także pelikany i hodowano psy.

Badania w dolinie Culebras objęły także stanowisko Quillapampa z okresu nazwanego Qu-illapampa, z czasów kultury Moche. Kultura Moche dotarła do doliny Culebras, co poświad-czyła gęsta sieć osadnicza. Niektórzy badacze uznają, że wpływy kultury Moche kończyły sięokoło 100 km na północ od doliny Culebras, ale odkrycia w samej dolinie świadczą, że zostałaona objęta zasięgiem tej kultury. W tym okresie rozwijała się intensywnie sieć dróg.

Stanowisko ceremonialne Quillapampa, 17 km od Ten Ten, jest głównym stanowiskiem z tegookresu. Badania na nim prowadził Miłosz Giersz. Stanowisko zachowało się jednak znaczniegorzej, jest ono nieustannie zasypywane przez piach. Profil stratygraficzny na stanowisku jeststosunkowo skomplikowany.

Zrekonstruowano pałacyk i audiencię z dwuspadowym dachem, na którym umieszczanoceramiczne maczugi. Audiencia jest konstrukcją znaną z kultury Moche. Odkryto również ob-rabowany, ale tylko pobieżnie, grobowiec znajdujący się pod audiencią. Pochowano tam około8 osobników. Na podstawie ceramiki i ozdób można było odtworzyć wyposażenie. Grób wy-budowano z cegły adobe. Większość naczyń została zniszczona, ale z zachowanych elementówmożna wywnioskować, że była to ceramika charakterystyczna dla kultury Moche. W grobieznajdowały się m.in. charakterystyczna butla oraz elementy wyposażenia z miedzi pozłacanej,stanowiące ozdoby głównego władcy, który został w nim pochowany. Ozdoby kamienne były in-krustowane kamieniami szlachetnymi. Ich forma świadczy, iż tamtejszy władca był równoważnyw randze władcy Sipán. W grobie znajdowały się też zwierzęce ofiary z lam.

1.3.4 Badania w dolinie Huarmey

Od 2010 prowadzony jest projekt wokół stanowiska Castillo de Huarmey. Znajdowałasię tam siedziba i nekropolia władców północnego wybrzeża Peru z okresu imperium Wari.Stanowisko mieści się w dolinie Huarmey, 40 km na południe od doliny Culebras. Na wybrzeżuznajduje się współczesna osada Huarmey. Badania prowadzone są również we współpracy zUniwersytetem Katolickim w Limie. Jest jest jednym z największych kompleksów ceremonial-nych na północnym wybrzeżu. Pochodzi z horyzontu środkowego (600-900 n.e.). Stanowiskowybudowane z cegły adobe położone jest na naturalnym wzniesieniu.

15

Najwcześniejsze badania w Huarmey zaczęły się w latach 60. XX wieku. Nigdy przedrozpoczęciem polskich badań nie prowadzono tam jednak badań systematycznych. Wszystkiewcześniejsze badania to badania powierzchniowe i sondażowe. Dopiero w 2010 rozpoczętobadania wykopaliskowe.

Na stanowisku znaleziono ponad 1000 fragmentów tkanin. Stanowisko jest poważnie znisz-czone. Znajdują się tam dziury wykonane podczas wykopalisk rabunkowych. Było ich tamszczególnie dużo ze względu na bliskość portu. Można było tam łatwo pozyskać efektownymateriał, który jest obecnie rozproszony po różnych kolekcjach.

W latach 70. stanowisko zostało w dużym stopniu zniszczone przez trzęsienie ziemi, alejednocześnie odsłoniły się i otworzyły przed złodziejami nowe groby, które przyciągnęły zorga-nizowane grupy przestępcze szukające ”złota z Huarmey“. Część kolekcji udało się odzyskać izgromadzić w muzeach w Limie.

Systematyczne badania umożliwiły pozyskanie próbek do badań radiowęglowych, w celuprzeprowadzenia jednoznacznego datowania stanowiska. Wcześniej część badaczy twierdziło,że mogło być to stanowisko kultury Moche. W styczniu 2010 roku przeprowadzono pierwszekompleksowe, nieinwazyjne badania wielkiego ośrodka o złożonym planie architektonicznym.Wykonano zdjęcia z latawca, które pozwały odnaleźć zagłębione place. Wykonano dokładnyplan topograficzny stanowiska oraz ortofotomapy. Główna część monumentalna znajduje się nawzgórzu o wysokości 120 m.

Prowadzono także badania geofizyczne w celu rozpoznania struktur z cegły adobe znajdują-cych się pod poziomem ziemi. Okazało się, że większość z nich to komory grobowe o głębokościsięgającej 5 metrów. Prace wykopaliskowe przeprowadzono w pięciu różnych sektorach sta-nowiska, na nekropolii oraz w dawnej osadzie, która obecnie pokryta jest polami uprawnymi.Przeprowadzono też pierwsze prace w sektorze monumentalnym. Miąższość sięgała około 2metrów. Każdy obiekt został mierzony i poddany georeferencjonowaniu. Prowadzono takżebadania z dziedziny antropologii fizycznej oraz archeozoologiczne.

Poszczególne elementy konstrukcji są trudne do rozpoznania w strukturze monumentalnej.Obecnie udało się odsłonić fasadę kompleksu z cegły adobe. Fundament został jednak wykonanyz kamienia, a nie adobe, co świadczy, że struktura została wybudowana przez budowniczychpochodzących z rejonów górskich, a nie przez lokalnych architektów. Dawniej sądzono, że cegłaadobe była jedynym budulcem kompleksu.

Odkryto strukturę o charakterze pałacowym. Tego typu struktury znane były dotąd tylko zmakiet wykonanych z ceramiki. Nie znano jednak żadnej rzeczywistej konstrukcji. Prekolum-bijscy architekci często wykonywali makiety ceramiczne budowli przed rozpoczęciem budowli,jako część projektu.

2 Dzieje obszaru andyjskiego

2.1 Zasiedlenie Ameryk i najstarsze kultury

Istnieją różne hipotezy dotyczące pochodzenia mieszkańców Ameryki. Prowadzone są bada-nia lingwistyczne i genetyczne. Poszukiwane są informacje dotyczące pochodzenia mieszkańcówAmeryki oraz czasu ich przybycia do Ameryki.

Czwartorzęd został podzielony na epoki geologiczne:

• Plejstocen (1,8 mln - 10 tys. BP)– Późny plejstocen (130 tys. - 10 tys. BP)

16

• Holocen (od 10 tys. BP)

Z końcem plejstocenu zakończył się paleolit w Amerykach. Okres plejstocenu jest nazywanyokresem paleoindiańskim. Do zlodowacenia w tym okresie doprowadził spadek temperaturyzaledwie o 4-5 stopni. Ostatnie zlodowacenie miało miejsce 16 tys. lat temu. 10 tys. lat temuw Ameryce doszło do wymierania tzw. megafauny – wielkich ssaków, zarówno roślinożerców,jak i drapieżników, które żyły w Patagonii i w Andach. W okresie zlodowacenia w Amerykachżyły leniwiec olbrzymi, mamut amerykański – mastodont, osiągający wysokość do 4 m, wiel-błądowate, tygrys szablozębny, pancernik olbrzymi, koń Equus lambei, niedźwiedź. Konie żyłyzatem w plejstocenie w Ameryce, ale wymarły i nie występowały tam do czasu ich ponownegosprowadzenia z Europy.

Okres paleoindiański trwał do 7500 p.n.e. Następujący po nim okres archaiczny, trwającyw latach 7500-1800 p.n.e., to okres rozpoczęcia neolityzacji oraz powstania grup wyspecjalizo-wanych łowców i myśliwych.

Pierwsze hipotezy dotyczące pochodzenia Indian stawiano już na początku okresu kolonial-nego. José de Acosta (1540-1600) był jezuickim misjonarzem z Medina del Campo. PorównującIndian z Mongołami doszedł już wtedy do wniosku, że Indianie pochodzą z Azji. Zakonnik opi-sywał prekolumbijskie cywilizacje Mezoameryki i Andów. Napisał dzieło ”Historia natural ymoral de las Indias”.

Daniel Gookin w XVIII wieku badał Indian Ameryki Północnej. W Indianach doszukiwanosię zaginionych plemion Izraela lub plemion scytyjskich ze stepów. Thomas Jefferson w XIXwieku wskazał, że Azja i Ameryka były kiedyś połączone przejściem lądowym z miejscu CieśninyBeringa. Nie potrafił jednak wskazać kierunku migracji między tymi dwoma kontynentami.

Florentino Ameghino (1854-1911), Argentyńczyk włoskiego pochodzenia, był antropologiemi zoologiem. Badał pampę argentyńską, zebrał kolekcję skamieniałości. Odkrył ślady ludzkichrąk w jaskini Cueva de las Manos, w kanionie rzeki Pinturas, w prowincji Santa Cruz, wArgentynie. Zaproponował istnienie gatunku Homo pampeus, żyjącego dawniej na argentyńskiejpampie.

Aleš Hrdlička (1869-1943) prowadził badania w Paryżu i podróżował po Ameryce Północnej.Jego badania dotyczyły głównie ludności z Syberii, Aleutów, Alaski i Tybetu. Uznał, że 4-5tys. lat temu Azjaci skolonizowali Amerykę przez Cieśninę Beringa. Wiedziano już, że w czasiezlodowacenia Cieśnina Beringa była zamarznięta.

W 1926 zaczęto badać stanowisko Folsom w Nowym Meksyku, gdzie zleziono kamienny grotmiędzy żebrami skamieniałego szkieletu bizona. W Clovis, także w NowymMeksyku, znalezionogrot typu Clovis wśród kości mamuta. Na podstawie tych znalezisk ok. 1950 roku ustalonogórną granicę zasiedlenia Ameryki na 12 500 lat temu. Narzędzia typu Folsom i Clovis należałydo tradycji paleoindiańskiej. Miały duże rozmiary i służyły do polowania na megafaunę. Teoria“bariery Clovis” zakładała, że mieszkańcy Clovis byli pierwszymi mieszkańcami Ameryki i tooni rozprzestrzenili się później po obu Amerykach. Około 12 tys. lat temu przekroczyli CieśninęBeringa, a przed nimi nie występował w Ameryce. Uważano, że na całym kontynencie nie maśladów wcześniejszych stanowisk niż Clovis. Przez cieśninę przeszły także bizony, mamuty imastodonty. Ludność podróżowała wraz z narzędziami typu Clovis. Ekspansja wiązała się zociepleniem klimatu. Twierdzono, że do Ameryki Południowej ludność dotarła ok. 10 tys. lattemu.

Pierwsza fala migracji przemieszczała się wzdłuż wybrzeża Pacyfiku, zaś druga po obszarachśrodkowoandyjskich. Przeciwnicy teorii Clovis uznawali, że pierwsi Amerykanie przybyli nakontynent już 40-20 tys. lat temu. Stworzyli oni tzw. długą chronologię zakładającą, że ludziew Ameryce żyli długo przed pojawieniem się kultury Clovis.

17

Zwolennicy długiej chronologii badali stanowiska Pedra Furada w Brazylii, Toca da Espe-rança w Brazylii i Monte Verde w Chile. W Monte Verde znaleziono pozostałości sprzed 12tys. lat w postaci śladów małej osady zamieszkiwanej przez 20-30 osób. Badania prowadzono wlatach 70. i 90. XX wieku. Udało się znaleźć tam pozostałości osadnictwa nawet sprzed 30 tys.lat. W Monte Verde żyła wspólnota zbieracko-łowiecka zamieszkująca kilkanaście domów. Ichpodłogi wyłożone były gliną i znajdowały się na nich paleniska. W obrębie osady znalezionoszczątki mastodonta i lamy.

Stanowisko Pedra Furada znajduje się w Serra da Capivara w Brazylii. Znaleziono tamślady sztuki naskalnej oraz ślady wymarłych zwierząt. Stanowisko jest datowane na 32-18tys. lat temu. Przebadali je głównie Brazylijczycy. Wyniki badań nie są uznawane przezpółnocnoamerykańskich zwolenników teorii Clovis. W Pedra Furada znaleziono także narzędziakamienne, odmienne od narzędzi znanych z kultury Clovis. Są datowane nawet na 40 tys. lattemu, ale przez zwolenników teorii Clovis są uznawane za geofakty.

W Santa Elina w Mato Grosso w Brazylii znajduje się stanowisko ze sztuką naskalną wpostaci malowideł. Jest to stanowisko jaskiniowe pochodzące sprzed 27-23 tys. lat. Datowanoje metodami radiowęglową i uranowo-torową. Tradycja ostrzy dwuwypukłych pojawiła się około18-16 tys. lat temu.

Dziś wiadomo, że kultura Clovis nie była najstarszą kulturą Ameryk. Jest dużo znaleziskstarszych niż 12 tys. lat, ale pochodzą one z Ameryki Środkowej i Południowej. Nie ma udałosię pozyskać takich znalezisk z Ameryki Północnej, co może kontrastować z teorią migracjiprzez Cieśninę Berlinga.

Na obszarze środkowoandyjskim również nie ma śladów znalezisk tak starych jak w Bra-zylii, czy Chile. Niektóre teorie zakładają, że było wiele faz zasiedlenia Ameryki, a ludnośćprzybywała tam z wieku różnych kontynentów.

Istnieje kontrowersyjna solutrejska hipoteza zasiedlenia Ameryki, zakładająca, że ludnośćsolutrejska z Francji, przez Grenlandię, dotarła do Ameryki Północnej, a następnie jedna częśćludności przez Cieśninę Beringa przeszła do Azji, a druga wędrowała na południe, wzdłużpacyficznego i atlantyckiego wybrzeża Ameryki Południowej.

Na obszarze andyjskich najstarsza teoria paleoindiańska wiąże się z narzędziami kamien-nymi. Najstarsze paleoindiańskie stanowiska środkowoandyjskie to jaskinie Lauricocha, Puente,Telarmachay, Pachamachay, Ucumachay, Panaulauca i Guitarrero. Znane są także stanowiskaotwarte w Quishqui Puncu, Ambo i Asna. Większość z nich jest datowana na rok 7000 p.n.e.

Jaskinia Pikimachay w dolinie Ayacucho jest jednym z najważniejszych stanowisk. Jestdatowana na 18-20 tys. p.n.e., ale datowania nie zostały jeszcze potwierdzone. Guitarrero jestdatowane na 6000 p.n.e. Jaskinia Pitasayoc w departamencie Arequipa zawiera rozbudowanemalowidła naskalne. Była badane od lat 70. do lat 90. XX wieku, między innymi przez misjęCondesuyo Mariusza Ziółkowskiego. Na sklepieniu jaskini znajdują się rozbudowane przedsta-wienia ikonograficzne. Jaskinie w większości są nadal nieprzerwanie dostępne dla miejscowejludności, która czci je jako miejsca święte, a także korzysta z nich w trakcie wypasania wiel-błądowatych.

Stanowisko Pachamachay znajduje się blisko jeziora Puna Junina, na wysokości 4300 mn.p.m. Było zamieszkane w latach 12-8 tys. p.n.e. Znajdują się tam malowidła naskalne, któreilustrują polowanie na zwierzynę oraz ceremonie religijne. Mieszkańcy stanowiska z czasemrozpoczęli produkcję ceramiki oraz przechodzenie na osiadły tryb życia. Stanowisko badałAmerykanin John Rick.

W Pachamachay zidentyfikowano trzy warstwy osadnicze. Znaleziono tam starannie obro-bione narzędzia pochodzące z wyspecjalizowanych warsztatów, przepalone nasiona, kości zwie-rzęce oraz ostrza kamienne. Ludność polowała na vicuñe, dbając jednocześnie o zachowanie

18

liczebności stada. Polowano głównie na osobniki męskie. Znaleziono pochówki ludności z Pa-chamachay w obrządku szkieletowym.

Tradycja ostrzy kamiennych “Cola de pescado” (ogona ryby) wiąże się ze stanowiskamiAlto Piura, Quinhuac oraz Quebrada Santa María w dolinie Piura. Ostrza pozyskano najczę-ściej w trakcie wykopalisk rabunkowych. Są one płaskie i małe. Pozwalały na polowanie namałe zwierzęta. W dolinie rzeki Chicama znaleziono trzy warsztaty produkujące takie ostrza,najczęściej z kwarcytu. Znaleziono też ostrze “Cola de Pescado” wyprodukowane z kryształugórskiego.

Stanowisko La Cumbre w departamencie La Libertad jest również miejscem odnalezieniaostrzy “Cola de Pescado”. W La Cubre znaleziono szczątki mastodonta i prakonia amerykań-skiego. Szczątki te pochodzą sprzed 14-11 tys. lat. Koń amerykański różnił się od współcze-snego. Miał krótsze kończyny i wolną kość nosową, ważył nawet do 400 kg.

Trwa dyskusja dotycząca tego, czy znaleziska “Cola de Pescado” są najstarszymi zabytkamiobszaru andyjskiego. Starsze stanowiska mogły zostać zalane przez Pacyfik ze względu nazmianę linii brzegowej na przełomie plejstocenu i holocenu.

Kompleks Paiján to typ stanowisk sięgających od doliny Chicama na północy do Ica napołudniu, na których produkowano małe ostrza. Ludność kultury Paiján spożywała główniefaunę morską oraz zwierzęta mieszkające w dolinach. Nie spożywano już wtedy megafauny.Narzędzia Paiján mogły być używane do polowania na duże ryby morskie.

Głównym stanowiskiem kultury jest Pampa de Paiján w dolinie Moche, które zostało szcze-gółowo przebadane przez peruwiańskich archeologów. Stanowiska kultury Paiján znajdują sięna otwartym terenie, blisko oceanu. Są stanowiskami jednokulturowymi, dzięki czemu łatwowyróżnić sektory stanowisk pełniące określoną funkcję.

Z tradycją Paiján wiążą się najstarsze intencjonalne pochówki, w tym pochówki dzieci.Zmarłych chowano w pozycji embrionalnej, czasami zawijano ich w maty plecione specjalniew tym celu. Pochówki znajdowane są często na terenie palenisk. Datowania radiowęglowewskazują, że pochodzą one z lat 11-9 tys. p.n.e.

W tym samym czasie na wybrzeżu Ekwadoru rozwijała się cywilizacja Las Vegas. Stanowi-sko eponimiczne jest położone w strefie lasów tropikalnych. Kulturę dzieli się na wczesną fazę,10 000-8000 p.n.e., i późną fazę, 8000-6600 p.n.e. Kultura ta udomowiła kukurydzę około roku6000-5000 p.n.e. i przeszła na osiadły tryb życia. Była pierwszą andyjską kulturą, która zapo-czątkowała rozwój rolnictwa. W kontekście kultury Las Vegas znaleziono pochówek kobiety idziecka, które owinięte było w organiczną matę. Znaleziono też pochówek kobiety i mężczyznyw objęciach sprzed 7000 p.n.e.

W Ekwadorze w IV tys. p.n.e. kultura Valdivia rozpoczęła produkcję ceramiki. Roz-winęła się ona na obszarze zajmowanym wcześniej przez kulturę Las Vegas. Na stanowiskueponimicznym odnaleziono ponad 160 pochówków kultury Las Vegas, są to pochówki dzieci idorosłych. Obie płcie są równomiernie reprezentowane. Domostwa budowano na planie okręgu,pod chatami znajdowały się zazwyczaj pochówki. W kontekście pochówki domowego znalezionoszczątki 40-letniej kobiety, która mogła być założycielką rodu, ważną dla miejscowej społecz-ności. W okrągłych domostwach znajdowały się zawsze paleniska.

Stanowisko Ñanchoc w północnym Peru, w dolinie Moche jest jednym z pierwszych sta-nowisk z architekturą monumentalną. Jest datowane na lata 6000-5000 p.n.e. Znajduje siętam para wypłaszczonych założeń piramidalnych zbudowanych z wykorzystaniem bazaltu orazgłazów kamiennych. Jest to pierwsze świadectwo naziemnego budownictwa kamiennego, stano-wiące zapowiedź pojawienia się budowli monumentalnych ok. 5000 p.n.e.

Kultura Chinchorro rozwinęła się w północnym Chile na Atakamie. Jej reprezentanciprodukowali narzędzia kamienne, a osady położone było blisko linii brzegowej. Społeczność

19

związana była z eksploatacją zasobów morskich. Kamienne i kościane narzędzia oraz plecionkiz bawełny służyły jako sieci, do połowów ryb. Jest to pierwszy znany przykład udomowieniabawełny i jej gospodarczego wykorzystania. Kultura znana jest z pierwszych intencjonalnychmumifikacji przeprowadzanych około roku 5000 p.n.e.

Szczytowy rozwój tej kultury nastąpił około roku 3000 p.n.e. Z kręgu Chinchorro pochodzi49 odnalezionych intencjonalnie wytworzonych mumii oraz wiele mumii naturalnych. Stanowi-skami tej kultury są m.in. El Morro i Camarones. W Camarones, 100 km południe od Arica,znaleziono mumię dziecka z około roku 3000 p.n.e. Chinchorro wytworzyli trzy style mumifikacji– czarny, czerwony i styl powlekania błotem.

W celu wykonania mumii w stylu czarnym odcinano głowę i kończyny, a ciało ćwiartowano.Kości zastępowano drewnem lub trzciną, zaś skórę zastępowano gliną. Wykonywano glinianąmaskę z otworami na usta, oczy i nos. Maska sprawiała wrażenie twarzy spokojnie śpiącejosoby. Do wypełnienia mumii stosowano m.in. popioły. Mumie zdobiono skórami ludzkimi orazskórami lwów morskich. Były to arcydzieła sztuki, przypominające bardziej posągi niż mumie.Styl czarny funkcjonował w latach 5000-2500 p.n.e. Czarna barwa pochodziła od manganu,którym pokrywano mumię, zwłaszcza w przypadku mumii dzieci, które zachowywały skórę.

Około roku 2500 p.n.e. zaczęło brakować manganu i styl czarny wyszedł z użytku. Poja-wił się kolejny styl – styl czerwony, który charakteryzował mumie z okresu 2500-2000 p.n.e.Nacięcia, powstające w celu wyjęcia wnętrzności, były umieszczane w tylnej części ciała, wokolicach ramienia. Ciała już nie ćwiartowano, ale odcinano głowę, którą potem przyszywano.Szkielet był wzmacniany drewnianymi kołkami. Niektóre mumie były przypalone, co sugeruje,że suszono je na żarze. Na mumii umieszczano perukę z ludzkich włosów o długości około 60cm. Perukę przykrywano glinianym nakryciem głowy. Ciało pokrywały czerwone barwniki,pochodzące od ochry z Arica, a także, częściowo, barwniki czarne.

Inną cechą wyróżniającą styl czerwony była maska z uwydatnionymi, zagłębionymi otwo-rami. Otwory na usta i oczy były lekko otwarte, co sprawiało wrażenie czujności i niepokoju.Mumie przypominały przedstawienia osób przerażonych. Stylizacja masek może mieć związekz kultem przodków oraz zwyczajem przemawiania przez przodków w trakcie uroczystości, którybył kultywowany w czasach Inków.

Ostatnim stylem mumii kultury Chinchorro były mumie pokrywane gliną. Artyści przestaliwtedy usuwać narządy z ciał zmarłych, a mumie pokrywane były grubą warstwą gliny i piachu.Glina mocowała mumię do miejsca pochówku. Zwyczaj ten trwał 200 lat, aż do upadku kulturyChinchorro. Mumie czarne i czerwone wystawiano na pokaz i wysyłano w podróże, a mumiepokrywane gliną były chowane w ziemi. Może mieć to związek z potencjalnym rozwojem chorób.

2.2 Początki cywilizacji andyjskich

Film “The Lost Pyramids Of Caral” –http://video.google.com/videoplay?docid=-4092265217728346257

Istnieją różne hipotezy dotyczące położenia kolebki rozwoju cywilizacji andyjskich. Praw-dopodobnie znajdowała się ona na wybrzeżu, gdzie najlepiej rozwinięte było rolnictwo orazprodukcja ceramiki. Społeczności nadmorskie były samowystarczalne, co mogło przyspieszyćstworzenie przez nie cywilizacji. Na stanowiskach pojawiają się ślady uprawy bawełny i tykwy,które były potrzebne do prowadzenia rybackiego trybu życia. Michael Moseley przedstawił hi-potezę mówiącą, że rośliny spożywcze pojawiły się dopiero później, po roślinach gospodarczych.

Jednak jego przeciwnicy sugerowali, że kultury nadmorskie nie radziły sobie z fenomenemEl Niño, który wiąże się z wymieraniem mięczaków. Badania w dolinach Casma i Supe wyka-zały, że stanowiska z wczesną architekturą monumentalną położone były nie na wybrzeżu, ale

20

w środkowych odcinkach dolin. Prawdopodobnie kultury te rozwinęły systemy irygacyjne i na-wadniały doliny, by tam uprawiać ziemię. Stanowiskami tych kultur były centra ceremonialno-administracyjne. Miały one swoje osady rybackie na brzegach, które utrzymywały kontakt zośrodkami w głębi dolin rzecznych.

Rośliny udomowiono w Peru między X a VI w. p.n.e. Znaleziono m.in. wczesne świadectwaudomowienia dyni, orzechów ziemnych, zboża oraz bawełny. Bawełnę udomowiono w celuprodukcji sieci do połowów ryb i mięczaków. Znaleziono świadectwa udomowienia dyni 10tys. lat temu. Jej nasiona przetrzymywano w glinianych naczyniach. W tym samym czasieudomowiono dynię w Ekwadorze i Meksyku.

Do pierwszych udomowionych gatunków roślin należała kukurydza. Kukurydza spożywanaobecnie w Polsce pochodzi z Meksyku. Południowoamerykańska kukurydza jest większa. Spo-żywa się ją prażoną, w postaci pieczywa. Udomowiono też ziemniaki słodkie oraz inne gatunkiziemniaków. Na wybrzeżu i w górach uprawia się inne gatunki ziemniaków. Uprawiane gatunkiw dużym stopniu zależą od lokalnego nasłonecznienia. Udomowiono też przyprawę achirę, fa-solę księżycową, orzeszki ziemne, awokado, owoce lúcuma, guayabę, śliwki, owoce cherimoyaoraz paprykę chili. Całe rolnictwo na wybrzeżu Peru opierało się na irygacji, gdyż opady natym obszarze prawie nie występują.

Stanowisko Huaca Prieta położone jest w dolinie Chicama. Na stanowisku znajduje sięmonumentalne założenie piramidalne o wysokości 12 metrów i czworokątnej podstawie o wy-miarach 150 na 125 metrów z V tys. p.n.e. Wokół znajdują się mniejsze struktury i cmenta-rzyska z tego samego okresu. Culebras I jest stanowiskiem z podobną, kamienną architekturąmonumentalną, ale zachowanym w znacznie gorszym stanie. Architektura monumentalna ztego okresu osiąga największe rozmiary, które nie zostały powtórzone się już nigdy w historiiobszaru andyjskiego. W najstarszych warstwach znaleziono zagłębione konstrukcje licowaneblokami kamiennymi.

Huaca Prieta została przebadana w latach 40. XX wieku, ale wyniki badań opublikowanodopiero w latach 80. Większość założeń wzniesiono z adobe i trzciny o twardych i trwałychłodygach. Trzcinę tę oblepiano gliną, tworząc konstrukcję zwaną quincha. Dzięki elastycznościtrzciny jest ona odporna na trzęsienia ziemi.

Na stanowisku nie znaleziono ceramiki, a jedynie kamienne narzędzia. Licznie reprezento-wane były fragmenty roślin. W Huaca Prieta znaleziono też najstarsze elementy tkanin z mo-tywami dekoracyjnymi. Motywami dekoracyjnymi na odkrytych tkaninach są m.in. wielogłowywęgorz, kondor, ryby, ptaki morskie i elementy geometryczne. Dekoracja charakteryzowałasię wzorami symetrycznymi. Znaleziono też grawerowane naczynia z tykwy. Odkrajano częśćwierzchnią, robiąc z nich przykrywkę.

Proces neolityzacji na północnym wybrzeżu trwał prawdopodobnie kilkaset lat. Stanowiskamonumentalne z tego okresu o charakterze ceremonialno-administracyjnym różnią się planemurbanistycznym i obecnymi na nich budowlami. Konserwacja architektury monumentalnej jestbardzo kosztowna, co wymaga pozyskania dużych środków.

Jedna z hipotez głosi, że u źródeł narodzin cywilizacji leżała wojna. Trwają poszukiwanianajstarszego ośrodka, “miasta-matki”, w Peru. Jako kandydata do tej roli postrzegano ośrodekCasma. Później w roli tej zastąpiło go Caral.

Stanowisko Caral nazywane jest “najstarszym miastem w Ameryce”. Dwie nazwy ośrodkazostały nadane przez dwóch różnych badaczy. Istnieje wiele wzajemnie sprzecznych teorii doty-czących jego przeznaczenia. Znajduje się 200 km na północ od Limy, w środkowej partii dolinySupe, około 20 km od oceanu. Ruth Shady dokonała kontrowersyjnej interpretacji architekturymonumentalnej tłumacząc ją jako przejaw urbanizacji, a w rezultacie uznając, że Caral jest

21

najstarszym miejskim ośrodkiem Nowego Świata. Hipoteza ta nie jest powszechnie uznawana.Carl najprawdopodobniej stanowiło wyłącznie ośrodek ceremonialno-religijny.

Część badaczy uważa, że w ośrodku żyła zhierarchizowana społeczność. Był to ważny ośro-dek religijny, zwany Ciudad Sagrada. Także dziś pełni ważną rolę kulturotwórczą oraz propa-gandową dla współczesnej społeczności peruwiańskiej.

Stanowisko zostało odkryte w latach 40. XX wieku. Jest datowane na lata 2500-1800p.n.e. Od 1996 systematyczne badania prowadzi tam Ruth Shady. Kompleks Caral składasię z 32 założeń architektonicznych, w tym z 6 założeń piramidalnych. W obrębie kompleksuznajdowały się jedynie sektory rezydencjonalne, w których mieszkali rzemieślnicy, artyści orazobsługa świątyń. Nie odnaleziono dużych dzielnic mieszkalnych o charakterze miejskim.

Dwie najbardziej monumentalne struktury to piramida Templo Mayor i Templo con Anfite-atro z zagłębionym placem, na którym odprawiano uroczystości religijne. Budowle wznoszonogłównie z kamienia. Wykorzystywano technikę shicras, która polega na wypełnieniu siatkibawełnianej otoczakami. Siatki takie wykorzystywano w konstrukcji.

Budynki mieszkalne wznoszono techniką quincha z trzciny oblepianej gliną. Technika tabyła wykorzystywana aż do czasów kolonialnych. Jest ona podtrzymywana przez konstrukcjędrewnianą zwaną guayaquil. Ściany były malowane lub bielone.

Wysokość Templo Mayor wynosiła 22 metry. W Caral występuje budownictwo z kamienia,sąsiadujące z shicras i quincha. Nie wykorzystywano cegieł adobe. W ceremoniach ważną rolęodgrywał ołtarz. Na obu głównych świątyniach znaleziono ołtarze z paleniskami rytualnymi.Posiadały one specjalny system wentylacji pozwalający na kontrolę temperatury spalania we-wnątrz paleniska. Prawdopodobnie w czasie uroczystości odbywało się rytualne spalanie ofiarna ołtarzach.

W Templo con Anfiteatro znaleziono antropomorficzne pomalowane figurki z niewypalonejgliny. Choć wyglądem przypominały ludzi, były wykonane niezbyt starannie. Figurki takie byłaprawdopodobnie składane w ofierze w trakcie ceremonii. Znaleziono też instrumenty muzyczne,m.in. zdobione flety. W Caral znaleziono też egzotyczne muszle z Ekwadoru oraz pióra ptakówz dżungli. Stanowisko było wykorzystywane w latach 2500-1800 p.n.e. W tym czasie byłowielokrotnie przebudowywane i rozbudowywane. Powstające konstrukcje zawsze miały związekz ceremoniami religijnymi. Dziś jest ono dostępne dla turystów.

Odtworzono dietę mieszkańców Caral. Opierała się ona na mięczakach morskich, ale też naroślinach uprawnych. Uprawiano tam m.in. fasolę, dynię, owoce lúcumy i orzechy ziemne.

Przykład Caral nie jest wyjątkowy. W samej dolinie Supe znaleziono 17 współczesnychmu stanowisk z architekturą monumentalną, m.in. Pueblo Nuevo. Aspero w dolinie Supe jeststanowiskiem, na którym wzniesiono świątynię zwaną Huaca de los Idolos. W innych doli-nach, poza Supe, znaleziono stanowiska o architekturze monumentalnej jeszcze okazalszej niżw Caral. Na przykład Sechín Alto, położone 170 km od Caral, jest stanowiskiem z architek-turą monumentalną, którego główna budowla ma wymiary 250 na 300 metrów i wysokości 44metrów.

2.3 Późny okres preceramiczny

W późnym okresie preceramicznym, w latach 2500-1800 p.n.e., rozwinęły się ośrodki wHuaca Prieta, Las Aldas oraz liczne stanowiska w dolinach Moche, Casma i Rímac.

Stanowisko El Paraíso położone jest nad oceanem, w pobliżu ujścia rzeki Chillón, w pobliżudzisiejszej Limy. Zajmuje powierzchnię 58 ha, posiada monumentalną architekturę. Ośrodekmiał zapewniony dostęp do dużej ilości wody słodkiej, co umożliwiło rozwój rolnictwa. Wokół El

22

Paraíso znajdują się żyzne gleby. Eksploatowano też zasoby morskie, głównie mięczaki, co po-zwalało na osiągnięcie znacznej liczby ludności. Ludność produkowała tkaniny, koszyki i maty zwłókien roślinnych. Tkaniny posiały wzory dekoracyjne łączące kolor biały z ciemnobrązowym.

Uprawiano fasolę limeńską, fasolę zwykła, dynię i tykwę. Polowano na jelenie, które dawniejwystępowały w tej części wybrzeża, a obecnie wciąż żyją w górnych partiach dolin. Obrabianodrewno, z którego produkowano narzędzia irygacyjne oraz narzędzia służące do wznoszeniakonstrukcji architektonicznych.

W El Paraíso znajdują się sztucznie uformowane wzniesienia zwane montículos, z którychnajwiększe układają się na kształt litery U. Kształt ten jest zakłócony ze względu na sąsiedztwowzniesień naturalnych.

Wysokość budowli wynosiła około 3 metrów, a między nimi rozciągał się wielki plac. Wokółplacu znajdowały się budowle o charakterze mieszkalnym, kuchennym i ceremonialnym. Wlatach 60. XX wieku przeprowadzono badania, które potwierdziły, że kompleks składał się zkamiennych piramid schodkowych, w których kamienie łączone były zaprawą glinianą. Była toważna innowacja technologiczna. W konstrukcji wykorzystano tez worki shicras.

Kolejne poziomy piramidy były dobudowywane w kolejnych latach. Założenia piramidalnenie były więc od razu zaplanowanymi piramidami, ale nawarstwiającymi się w wielu fazachkonstrukcyjnych sztucznymi wzgórzami składającymi się z platform.

W El Paraíso wyróżniono 6 lub 7 faz konstrukcyjnych. Na szczycie znajdował się zagłębionyplac ceremonialny na planie prostokąta, a w jego rogach umieszczone były otwory, w którychskładano ofiary w trakcie ceremonii.

Na obszarze wysokogórskim rozwinęły się tradycje Kotosh i La Galgada. Odkryto też innestanowiska pochodzące z tego okresu. Stanowisko Kotosh jest badane od lat 60. XX wieku.Rozwijało się w latach 2200 p.n.e.-100 n.e. i w początkowych fazach istnienia było największymkompleksem ceremonialnym. Położone jest na wysokości ponad 2200 m n.p.m., posiada ciepły,korzystny klimat. Znajduje się nad rzeką Higueras, na szlaku łączącym góry z dżunglą. Obecniejest to obszar niebezpieczny ze względu na uprawy koki.

Założenia architektoniczne w Kotosh pochodzą z różnych okresów. Okoliczne osady cha-rakteryzowały się niewielkimi samodzielnymi budowlami na planie kwadratu o boku 9 m. Nastanowisku znajdują się dwa montículos, większe i mniejsze. Jest to przejaw dwudzielnej orga-nizacji przestrzeni rytualnej.

Montículos składały się z prostokątnych pomieszczeń. Posiadały jedno główne wejście.Podłogi były dwupoziomowe, dzięki zastosowaniu ław biegnących dookoła pomieszczenia. Wśrodku pomieszczenia znajdował się zagłębiony plac, patio, podobny patio znanego z El Paraíso.Podłoga pomieszczenia była więc niższa na patio a wyższa przy ścianach.

W ścianach wewnętrznych znajdowały się prostokątne lub trapezoidalne zagłębienia. Wcentralnej części był ołtarz z paleniskiem, od którego odbiegały kanały wentylacyjne. Ołtarzbył centralnym zagłębieniem w środku pomieszczenia. Było to miejsce spalania ofiar. Ołtarzetakie znane są też z Caral.

Ściany budowli zdobione były poziomymi lub pionowymi dekoracjami. Ściany świątyni Tem-plo de los Manos Cruzadas w Kotosh są zdobione glinianymi skrzyżowanymi dłońmi. Zadaszeniaopierało się na kolumnach i drewnianym stropie. Było wykonywane z materiałów organicznych.

Budowle świątynne w tradycji Kotosh były z czasem opuszczane i rytualnie zamykane ścianąz gliny. Jest to tzw. “pochówek świątyń”. Ściany świątyń zasypywano najpierw piachem, coułatwiało im zachowanie się w materiale archeologicznym. Następnie zasypywano je gruzem iblokami kamiennymi.

23

Templo de los Nichitos (Małych Nisz) jest drugą ważną świątynią, wyróżniająca się małyminiszkami między dwoma poziomami podłóg. Znajdowało się tam też główne palenisko z ka-nałami wentylacyjnymi, umożliwiającymi kontrolę temperatury spalania. W ścianach świątyniznajdowały się większe nisze od tych, położonych pomiędzy poziomami podłogi. Świątyniałączyła więc małe i duże nisze w swym planie. Templo de los Nichitos została rytualnie za-mknięta, mury zakonserwowano do wysokości 2 metrów, a ściany zachowały się bardzo dobrze.W Kotosh paleniska były okrągłe, znajdowały się w centrum prostokątnych placów. Budowlewznoszono z kamienia.

Nie znaleziono dotąd budynków mieszkalnych w Kotosh, co uniemożliwia odtworzenie diety.Z gliny wykonywano laleczki i figurki, które nie były wypalane. Nie znaleziono ceramiki użyt-kowej. Mieszkańcy zajmowali się hodowlą świnek morskich, polowaniem na jelenie, vicuñie iguanaco. Uprawiano też ziemię. Guanaco i vicuñie były związane z rytuałami świątynnymi.Na stanowisku nie znaleziono nasion roślin uprawnych, prawdopodobnie dlatego, że klimat niesprzyja zachowaniu materiału organicznego.

La Galgada jest stanowiskiem położonym nad rzeką Tablachaca, dopływem Santa, nawysokości 1100 m n.p.m. Podobnie jak Kotosh, znajduje się na strategicznym szlaku handlowymprowadzącym do Alto Marañón. W La Galgada znajdują się dwie ważne budowle. Na północyjest większa świątynia na planie kwadratu o boku 45 m, a na południu mniejsza świątynia naplanie kwadratu o boku 25 metrów. Obecność dwóch świątyń jest ponownym nawiązaniem dodualizmu.

Obie budowle miały po jednym wejściu. Cechowały się wieloma poziomami konstrukcyj-nymi. Budowane były kolejne poziomy platform, które następnie rytualnie powiększano, copowodowało wzrost powierzchni przekroju poziomego i wysokości założenia. Zamknięte po-mieszczenia były ponownie wykorzystywane jako miejsca pochówku. Budowano prowadzące donich nowe rampy i korytarze.

W pomieszczeniach tych odbywały się ceremonialne pogrzeby. Pomieszczenia funeralneświadczą o kulcie przodków, który mógł rozwijać się na obszarach górskich. Wewnątrz świątyni,podobnie jak w Kotosh, znajdowały się ławy po bokach, patio, centralne palenisko z kanałamiwentylacyjnymi i nisze w ścianach.

Niewiele wiadomo o budowlach mieszkalnych w La Galgada, choć prawdopodobnie znajdo-wały się one w pobliżu świątyń. Budowle wznoszono na planie okrągłym. Na podstawie badaństwierdzono, że ludność magazynowała żywność, zbierała naturalne włókna roślinne i trzciny,które służyły do produkcji sznurów, koszy, lin, torebek. Produkowano maty z trzciny totora,która była wykorzystywana również na innych stanowiskach.

Uprawiano bawełnę. W materiale archeologicznym znaleziono jej nasiona, a także samewłókna oraz sznurki. Znaleziono też fragmenty tkanin wykonanych z bawełny. Spośród roślinspożywczych uprawiano fasolę zwykłą, większą fasolę limeńską, papryczkę, dynię i lúcumę. Zewzględu na suchy klimat istniał system irygacyjny, który nie zachował się do dziś.

Znajdowane są kości jeleni w budowlach ceremonialnych. Jelenie mogły być składane wofierze. Na stanowisku nie znaleziono żadnych śladów wykorzystywania wielbłądowatych.

W La Galgada znaleziono egzotyczne muszle zdobione inkrustacjami, grawerowaniem i ma-lowaniem. Znajdują się tam też pióra ptaków z dżungli, koraliki tworzące ozdoby oraz ozdobyturkusowe. Znaleziono przedmioty świadczące o hierarchizacji społeczeństwa i istnieniu wyższejwarstwy, choć La Galgada należy jeszcze do grupy stanowisk preceramicznych.

Bogate pochówki wewnątrz architektury monumentalnej wiązały się z hierarchicznym ży-ciem społecznym. Osoby pochowane w architekturze monumentalnej były sakralizowane i uzna-wane za obdarzone specjalnymi siłami boskimi.

24

2.4 Okres formatywny

2.4.1 Wczesny i środkowy okres formatywny

Wczesny okres formatywny to lata 1800-1200 p.n.e. Wiąże się on z wynalezieniem i rozpo-częciem użytkowania ceramiki naczyniowej. Wynalezienie ceramiki nie wpłynęło gwałtowaniena strukturę społeczną, gdyż popularnym substytutem ceramiki już ww wcześniejszych okresachbyły naczynia z tykwy. Ceramika pojawiła się w latach 1800-1500 p.n.e., w różnych regionachw różnych okresach.

Nadal funkcjonowało El Paraíso, które nigdy jednak, aż do końca swojego istnienia, nieposiadało ceramiki. Wczesny okres formatywny jest bogato reprezentowany w materiale arche-ologicznym nad rzeką Casma i tam prowadzi się badania dotyczące tego okresu.

W dolinie Casma istniał ośrodek Sechín Alto. Innowacją było rozmieszczenie strukturna osi liniowej. Na osi tej na przemian występowały place, zagłębienia i struktury. Długośćgłównej osi w Sechín Alto wynosiła 2 km.

Ośrodek powstał około roku 1200 p.n.e. Główna budowla została wybudowana z cegłymułowej, miała kształt litery U. Jej rozmiary wynosiły 300 na 250 metrów. W miarę zbliżaniasię do głównej budowli wzdłuż głównej osi, struktury stawały się coraz większe. Dziś znacznyobszar stanowiska pokrywają działki rolne, co utrudnia badania.

Stanowisko Pampa de las Llamas-Moxeque składa się z dwóch założeń piramidalnychnazwanych Moxeque i Huaca A. Słowo “huaca” oznacza miejsce święte w języku quechua. Pomię-dzy tymi dwiema budowlami znajduje się plac centralny, zamknięty mniejszymi zabudowaniamirezydencjonalnymi, zamieszkiwanymi przez wyższych urzędników. Stanowisko znajduje się wsuchym wąwozie, ma powierzchnię 2 km2.

Huaca A to założenie piramidalne o wysokości 12 metrów, o skomplikowanej organizacjiprzestrzennej. Na szczycie znajdowało się 77 pomieszczeń pełniących różne funkcje. Huacamogła pełnić funkcję magazynu, którym zarządzała elita mieszkająca koło budowli. Komplekszostał wybudowany z dużych bloków kamiennych łączonych glinianą zaprawą. Ściany byłytynkowane zaprawą glinianą i malowane na biało, co jest praktyką wcześniej niespotykaną. Napodstawie badań pyłków stwierdzono występowanie upraw dyni, orzeszków ziemnych, bawełnyi fasoli w dawnym ośrodku.

Świątynia Moxeque jest schodkową piramidą z 6 platformami, przeciętą centralnym koryta-rzem dzielącym ją na dwie części. Była główną świątynią stanowiska. Na piramidzie znajdowałysię małe niezależne zadaszone budynki na planie koła. Moxeque wzniesiono z płyt kamiennychłączonych zaprawą i stożkowatych cegieł adobe. Fasada budowli jest skierowana na północ,główna oś przebiega południkowo. Budowla jest zachowana tylko na poziomie fundamentów.

Cerro Sechín znajduje się w dolinie Casma. Stanowisko zostało odkryte przez Julio CésaraTello. Znajduje się na wysokości 265 m n.p.m. Główna platforma została wybudowana naplanie kwadratu i ma wysokość 4 metrów. W końcowej fazie rozwoju stanowisko otoczonomurem oporowym, który został pokryty licowaniem z płyt kamiennych zdobionych rzeźbieniami.Stanowisko odkryte zostało przypadkowo w wyniku trzęsienia ziemi.

W mury wkomponowano 298 płyt z przedstawieniami kompletnych postaci antropomorficz-nych lub poćwiartowanych ich ciał. Dekoracje świadczą o charakterze ceremonii odbywającychsię w świątyni i znaczeniu składania ofiar z ludzi lub, według innej reprezentacji, przedstawiajątaniec mitycznych bohaterów. Rekonstrukcja wierzeń mieszkańców Cerro Sechín jest opartana wierzeniach późniejszych. W latach 1400-1200 p.n.e. Cerro Sechín zostało opuszczone.Stratygrafia stanowiska jest skomplikowana.

25

Las Aldas jest kolejnym stanowiskiem z wczesnego okresu formatywnego. Znajduje sięnad samym oceanem. Znaleziono tam grubą warstwę stratygraficzną pochodzącą ze śmietniska,która umożliwiła datowanie. Długość kompleksu wynosiła 400 metrów. Był on zamieszkany naprzełomie okresu preceramicznego i wczesnego okresu formatywnego.

Punkurí znajduje się w środkowej części doliny rzeki Nepeña. Na stanowisku znajdujesię założenie piramidalne złożone z trzech platform, przebadane przez Julio Césara Tello. Wgórnej części schodków łączących drugi z trzecim poziomem znajdowała się duża figura z glinyprzedstawiająca głowę kotowatego z łapami z pazurami. Poniżej posągu idola znajdował siępochówek kobiety pokrytej czerwonym barwnikiem, ozdobiony turkusowymi koralikami. Wwyposażeniu grobu znajdowały się też muszle morskie, kości ptaków i świnek morskich.

Środkowy okres formatywny jest datowany na lata 1200-800 p.n.e. Wiąże się z powsta-niem nowych ośrodków oraz rozwojem produkcji ceramiki. Początkowo świątynie budowano zestożkowych cegieł adobe, a następnie z cegieł płasko-wypukłych, które były wykorzystywanejedynie przez krótki czas.

Kompleks Caballo Muerto jest złożony z 8 stanowisk archeologicznych. Jednym z nich jestHuaca de los Reyes, znajdująca się w dolinie Moche. Jest najlepiej zachowanym stanowiskiemw obrębie kompleksu. Zasłynęło z dekoracji fasady świątyni, na której przedstawiono bóstwaczczone przez tę społeczność. Stanowisko wzniesiono z cegły adobe – najpierw stożkowej,potem prostokątnej. Głównym elementem ściętej piramidy jest centralny plac, wokół któregoznajdowały się stiukowe przedstawienia postaci o cechach kotowatych, z wystającymi kłami,łapami z kocimi pazurami i cechami wężowatymi. Z placu schody prowadziły na wyższy poziom,na którym znajdowały się zadaszone pomieszczenia.

Cerro Blanco i Huaca Partida znajdują się w dolinie rzeki Nepeña. Zostały wzniesione okołoroku 1000 p.n.e. Stanowiska znajdują się w odległości 2 km od siebie. Kultura rozpoznana wdolinie Nepeña została nazwane kulturą Cupisnique. Cerro Blanco składa się z 3 platformułożonych w kształcie litery U.

W Huaca Partida znajduje się tylko jedna platforma z podwójnym rzędem kolumn.Umieszczono tam tam reliefy stiukowe podobne do tych z Huaca de los Reyes. Społeczno-ści coraz bardziej rozwarstwiały się. Relacje pana i jego poddanych opierały się na andyjskiejzasadzie wzajemności.

Na podstawie planów budynków rytualnych w Huaca Partida można stwierdzić, że pomiesz-czenia ceremonialne były zarezerwowane dla członków najwyższych elit, zarówno lokalnych, jaki pochodzących z odległych regionów. W programie ikonograficznym i stylu architektonicznympojawiają się egzotyczne elementy świadczące o podróżach elit po różnych regionach Andów.

Jest wiele przeciwników tej koncepcji twierdzących, że władcy nie mogli podróżować, alemusieli cały czas kontrolować społeczność. Prawdopodobnie aż do czasów inkaskich najwyżsiczłonkowie elit podróżowali i nawiązywali kontakty z przedstawicielami elit z innych regionów.Nawet sam Inka podróżował po imperium i miał swoje pałace w różnych regionach państwa.

Podróże liderów i władców powodowały także wzrost ich znaczenia i autorytetu w macie-rzystym regionie. Między władcami dochodziło do zakładania rodzin, co jest poświadczone wmateriale genetycznych. Doszło do wytworzenia więzów dynastycznych. Lokalni władcy całyczas rywalizowali jednak między sobą. Miarą roli władcy była liczba podlegających mu osób.Osoby te mogły brać udział w realizacji inwestycji kierowanych przez władcę, np. w budowiekanałów irygacyjnych.

Tradycja Huaca Partida związana jest z tradycją Cupisnique i stylem Cupisnique w cera-mice. Ceramika jest dzielona na użytkową, wykorzystywaną w domu, dostępną dla każdego, iceremonialną, służącą do przetrzymywania krwi i napojów rytualnych. Ceramika ceremonialnawykorzystywana w ośrodkach administracyjnych i świątynnych.

26

Styl ceramiczny Cupisnique został wydzielony na podstawie naczyń ceremonialnych. Poraz pierwszy pojawiły się butle strzemiączkowate, dogodne do przetrzymywania napojów. Wstrzemiączku znajdował się wylew co zapobiegało rozlewaniu się napoju przy przenoszeniu. Bu-tle Cupisnique różnią się od późniejszych butli Moche bardziej prostokątnym kształtem strze-miączka. Zdobione są reliefami lub żłobieniami. Przedstawienia na butlach nawiązują do bóstwantropomorficznych z elementami kotowatymi, głównie należącymi do jaguara. Pojawiają sięmotywy ptaków drapieżnych z pazurami i wykrzywionymi dziobami oraz węże tworzące włosypostaci o cech fantastycznych. Poza postaciami fantastycznymi pojawiają się przedstawieniaantropomorficzne kapłanów w krótkich tunikach.

W skład sztuki kultury Cupisnique wchodzą też zausznice noszone przez kapłanów oraz bi-żuteria z przedstawieniami bóstw ludzko-kocich. Niektóre butle strzemiączkowate mają kształtzoomorficzny. Oprócz butli produkowano także misy, moździerze i naczynia do prażenia kuku-rydzy. Ceramika, ze względu na temperaturę wypalania, charakteryzuje się barwą czerwoną,brązową i czarną.

Kultura Cupisnique utrzymywała się dzięki rolnictwu oraz rybołówstwu. Ośrodki lokowanow centralnych odcinkach dolin, gdzie znajdują się najlepsze gleby i najlepsze warunki do rozwojurolnictwa.

Występuje duża różnorodność obrządków pogrzebowych w kręgu Cupisnique. Zmarli skła-dani byli do grobów w różnych pozycjach, czasami mieli amputowane ręce lub obcięte głowy.Zróżnicowane są także zestawy wyposażenia grobowego.

Załamania się ośrodków środkowego okresu formatywnego nastąpiło w latach 800-700 p.n.e.i wiązało się z fenomenem El Niño. Około roku 1000 p.n.e. kompleksy, takie jak Cerro Sechín,zostały opuszczone i czasami ceremonialnie zamknięte. Zmiana klimatu spowodowała erozjębudowli z adobe, zmianę fauny oraz wymieranie gatunków ryb i mięczaków.

Horyzont wczesny miał miejsce w latach 900-1 p.n.e. Pokrywa się z późnym okresem for-matywnym. W tym okresie miał miejsce fenomen religijny Chavín-Cupisnique. Nastąpiła uni-fikacja kulturowa – religijna, polityczna, gospodarcza. Powstały nowe ośrodki władzy i centraceremonialne w górach. Duża część społeczeństwa przeniosła się z wybrzeża w góry.

We wczesnym horyzoncie powstały nowe formy religijne, architektoniczne i polityczne. Wgórach po raz pierwszy pojawiły się zagłębione okrągłe place, dotąd charakterystyczne wyłącz-nie dla wybrzeża. W górach klimat był korzystniejszy dla rolnictwa i łatwiej dostępne były tamzasoby słodkiej wody.

Dwa główne ośrodki tego okresu to Kuntur Wasi i Chavín de Huántar. oba ośrodki powstałypod silnym wpływem ośrodków kultowych Cupisnique.

Chavín de Huántar znajduje się w dolinie rzeki Mosna, dopływu Marañón, na wschod-nich stokach Andów. Ośrodek był ważną wyrocznią i centrum pielgrzymkowym dla ludności zwybrzeża, selvy i gór. Stanowisko jest badane od 1911 roku. Badania rozpoczął Julio CésarTello. Główne założenie architektoniczne to Templo Nuevo (Wczesna Świątynia). Stanowiskozostało skonstruowane około roku 900 p.n.e. z kamienia.

Najwcześniejsza budowla na stanowisku to Templo Viejo. Wybudowana została na planielitery U. W centralnej części znajduje się okrągły zagłębiony plac o średnicy 21 metrów z prze-ciwległymi do wejścia schodkami. W obrębie tej świątyni skupiały się najważniejsze ceremoniereligijne. Poszczególne części stanowiska są połączone schodkami lub przejściami.

Okrągły plac jest dekorowany kamiennymi płytami zdobionymi przedstawieniami kotowa-tych oraz ludzi grających na grawerowanych ceremonialnych instrumentach muzycznych. Po-staci niosą czasem kaktusa należącego do gatunku będącego znanym środkiem halucynogennym.

27

Konstrukcja kompleksu architektonicznego odzwierciedla dualizm andyjski. Do budowywykorzystano czarny porfir i biały marmur. Naprzemiennie występują przedstawienia pier-wiastków męskiego i żeńskiego, świata dolnego i górnego, co też jest odniesieniem do dualizmu.

Templo Nuevo znajduje się w południowej części stanowiska. Wzniesiono tam jedną piramidęz dużym prostokątnym placem. Plac ten zawiązuje do tradycji architektonicznej Cupisnique zwybrzeża. Wysokość platformy piramidalnej sięga 15 metrów. Platforma została wybudowanaz kamieni i ziemi. W czasie ulewnych deszczy dochodzi do wymywania wypełniska z platformy,co grozi jej zniszczeniem. Konserwacja struktury jest kosztowna. Mury charakteryzują sięnieregularną kamieniarką. Zbudowane są z cienkich płyt kamiennych.

Do Templo Nuevo prowadzi portal Portada de las Falcónidas (Brama Sokołów), nazywanyteż Bramą Białą i Czarną. Na kolumnach i nadprożu znajdują się przedstawienia rzeźbiarskie.Są ponadnaturalnej postaci, wykonano je na jasnym i ciemnym kamieniu. Kontrast nawiązujedo zestawienia dnia-nocy lub kobiety-mężczyzny. Na bramie przedstawiano sokoła o cechachmęskich i orła o cechach żeńskich. Znajdują się w opozycji względem siebie. Także połowaschodów prowadzących do kompleksu jest wykonana z jasnego kamienia, a połowa z ciemnego.Fasada Templo Nuevo zdobiona była wystającymi ze ściany kamiennymi przedstawieniami,które nazywane są cabazas-clavas (głowy-gwoździe).

W kompleksie Chavín de Huántar znajduje się 14 podziemnych korytarzy. Występują onetylko na stanowisku Chavín de Huántar i na żadnym innym. Pełniły funkcję ceremonialną orazbyły magazynem ceramiki, muszli i ceramiki wykorzystywanych w trakcie ceremonii religijnych.W korytarzach znaleziono kości ludzkie, co może świadczyć, że być może składano tam teżpochówki.

Najwięcej korytarzy znajduje się pod Templo Viejo. Tam właśnie, w podziemnym korytarzu,znaleziono Stelę Lanzón o wysokości 4,5 metra. Jest ona najsłynniejszym zabytkiem Chavín deHuántar i głównym obiektem kultu. Wykonana została z granitu i waży 2 tony. Do dziś znajdujesię in situ w korytarzu. Każdy nowy prezydent Peru odwiedza Stelę Lanzón. Postać o cechachptasio-gadzio-kociach jest identyfikowana z najwyższym bóstwem-stwórcą. Przedstawiono ją wnakryciu głowy z dwiema wypustkami. Jej włosy przyjęły formę węży, a ręce zmieniły się wkocie łapy z pazurami. Bóstwu temu w podziemnych korytarzach składano ofiary z krwi.

W Galeria de las Ofrendas (Galerii Ofiar) znaleziono liczne szczątki kości zwierzęcych orazkości ludzkie. Uznaje się, że odbywały się tam rytualne bankiety na cześć głównego bóstwaChavín. W ich trakcie spożywano także ludzkie mięso, o czym świadczą ludzkie kości. Byćmoże składano też ofiary z ludzi. W Galerii Ślimaków znaleziono liczne muszle z ciepłych wódEkwadoru.

Wokół centrum Chavín de Huántar, na szczytach gór, znajdowały się osady mieszkalne,które zapoczątkowały rozwój protourbanizmu. Ludność mieszkająca w osadach zajmowała sięrzemiosłem artystycznym i obsługą ceremonii religijnych w kompleksie. Nie wiadomo, ilu ludziprzebywało w obrębie stanowiska.

Stela Raimondiego ma wysokość 2 metrów. Została znaleziona w domostwie mieszkalnymwspółczesnej społeczności indiańskiej, gdzie pełniła funkcję blatu stołu, przez włoskiego po-dróżnika w XIX wieku. Pochodzi ze stanowiska Chavín de Huántar i została zabrana przezmiejscową ludność. Na steli znajduje się wyobrażenie bóstwa.

Kolejną ważną stelą kultury Chavín jest Obelisk Tello. Przedstawiono na nim akt seksu-alny dwóch jaszczurek o cechach ponadnaturalnych. Z tego związku pochodziła według mitówwspółczesna ludność. Obelisk ma wysokość 2,5 m. W ceremoniach w Chavín ważną rolę od-grywały środki halucynogenne z kaktusa, który często występuje w ikonografii.

Kuntur Wasi znajduje się w pobliżu Cajamarki, u źródeł rzeki Jequetepeque. DolinaJequetepeque stanowiła dogodny szlak komunikacyjny między górami i wybrzeżem. Stanowisko

28

powstało w latach 1000-700 p.n.e. i funkcjonowało do roku 50 p.n.e.

Na szczycie naturalnego wzgórza znajduje się świątynia z zagłębionym placem na planieczworoboku. Jego mury zostały zbudowane z białego granitu. Platforma wyróżnia się dużymirozmiarami, monumentalnymi schodami i kanałami odprowadzającymi gromadząca się na placuw trakcie ulewnych opadów wodę. Kanały zaczynały się w czerech bokach placu. Na stanowiskuznajduje się także zagłębiony okrągły plac, po przeciwnej stronie głównej osi stanowiska.

W konstrukcjach w Kuntur Wasi jest widocznych wiele odniesień do architektury wybrzeża.Na szczyt prowadziły schody ciągnące się wzdłuż głównej osi stanowiska. Na schodach w górnejczęści znajduje się monolit przedstawiających bóstwo o cechach kotowatych, czczone w KunturWasi. Monolit ten ma formę płaskiej steli.

Stanowisko zostało odkryte odkryta przez Julio Césara Tello w 1945 roku. Badacze japońscyodkryli tam 8 słynnych pochówków z bogatym wyposażeniem. W Kuntur Wasi metalurgiastała na wysokim poziomie. Łączono złoto ze srebrem z wykorzystaniem zaawansowanychtechnik jubilerskich. Wykonywano ozdoby uszu i nosa. Przedmioty ze złota i srebra znajdowałysię często w wyposażeniu grobowym. W Chavín de Huántar i na innych współczesnych mustanowiskach nie ma wyrobów złotniczych. Dostęp do złota w Kuntur Wasi był regulowanyprzez władze.

Większość pochówków zlokalizowano w dolnych poziomach platformy, w obrębie głównegokompleksu świątynnego. Pochówki były bogato wyposażone, co świadczy, że były przeznaczonedla przedstawicieli władz.

Ceramika użytkowa jest znacznie prostsza od ceremonialnej. Na ceramice użytkowej wystę-pują charakterystyczne odciski w formie okręgów z kropką w środku, które były wykonywanetrzciną. Ta forma dekoracji, nazywana círculo-y-punto, była później kontynuowana przez kul-turę Salinar.

Chavín, na obszarze górskim, i Cupisnique, na wybrzeżu północnego Peru, były dwomarównoległymi fenomenami kulturalnymi. Istniały one w okresie formatywnym (1200 p.n.e.-100n.e.), czyli we wczesnym horyzoncie 900-1 p.n.e. W tym czasie nastąpiła hierarchizacja społe-czeństwa, widoczna w strukturze osadnictwa. Zauważalna była też specjalizacja gospodarcza.Pojawiły się pierwsze ośrodki protomiejskie i prowincjonalne.

2.4.2 Kultura Salinar

W wiekach V-III p.n.e. nastąpiły poważne przemiany kulturowe, społeczne i politycznew obrębie kultury Chavín-Cupisnique. Powstały nowe centra administracyjne np. San Diegow dolinie Casma. Pojawiły się nowe diety stosowane przez ludność, nastąpiły walki rytualne.Około 300 p.n.e. na całym obszarze andyjskim nastąpił stopniowy zanik wpływów kulturyChavín. Zanikła też architektura związana z tym stylem.

Pojawił się nowy styl ceramiczny z biało-czerwonymi dekoracjami, nazywany blanco sobrerojo. Zanikły dotychczasowe style, które zostały wyparte przez nowe – m.in. Salinar i Caja-marca. Białe naczynia były czasami malowane na kolor czerwony. Formy butli nie były już takdopracowane jak w kulturze Cupisnique.

W latach 500-300 p.n.e. nastąpiło rozdrobnienie polityczne. Pojawiały się liczne wspólnotyw formie państewek zarządzanych przez kuraków. Pozostawały one ze sobą w stanie perma-nentnej wojny i konfliktu, co ma odzwierciedlenie w planach stanowisk i ich lokalizacji.

Od roku 500 p.n.e. do 1 p.n.e. rozwijała się kultura Salinar. Na wybrzeżu pojawił się spe-cyficzny styl ceramiczny Salinar, który był następstwem upadku wielkich świątyń środkowegookresu formatywnego.

29

Styl ten został rozpoznany na stanowisku Pampas de Jagüey w górnym odcinku dolinyChicama, w północnym Peru, w 1944 roku przez Rafaela Larco Hoyle. Ceramika tej kulturywyróżnia się białymi zdobieniami na czerwonym tle. Dekoracja miała charakter geometryczny.Pomalowane sektory ścianek zaczynia były często ograniczone liniami rytymi. Pojawiały sięręcznie formowane gliniane figurki zoomorficzne i antropomorficzne, które nie były znane zwcześniejszych kultur.

Społeczność tworząca ceramikę Salinar w dolinie Virú mieszkała w małych osadach bezarchitektury monumentalnej i bez śladów hierarchizacji społeczeństwa. Równolegle istniałyspołeczeństwa zhierarchizowane, które odkryto i przebadano m.in. w dolinie Moche.

W dolinie Moche przebadano pochodzące z tego czasu stanowisko Cerro Arena kulturySalinar. Stanowisko wyróżnia się założeniami o różnym przeznaczeniu z częściami kultowymii gospodarczymi. Widać, że na czele społeczności stała miejscowa elita. Cerro Arena jestuważane za jeden z pierwszych przejawów urbanizacji na obszarze andyjskim. Brak dużychstanowisk w dolinie Virú jest interpretowany zatem na przejaw dominacji politycznej ośrodkaCerro Arena, położonego w dolinie Moche, nad ośrodkami z doliny Virú.

Inna hipoteza głosi, że w każdej z dolin rozwinął się mały organizm polityczny, któregowpływy nie wykraczały poza zasięg doliny. Relacje polityczne i gospodarcze z innymi regionamiwybrzeża i z górami były jednak nadal utrzymywane.

Na południowych obszarach zasięgu wpływów kultury Salinar widać silne konflikty poli-tyczne. Pojawiły się tam fortece zlokalizowane w środkowych odcinkach dolin Casma, Culebrasi Huarmey. Powstały osady będące połączeniem kilku mniejszych osad, które stanowiły pre-cedens w tym regionie. Jedną z takich osad było San Diego. Nastąpiły silne i gwałtowneprzemiany społeczne.

W architekturze nastąpiły przemiany będące przejawem zmian politycznych. Zanikła ar-chitektura monumentalna i duże place, a pojawiły się centra z dużą ilością mniejszych placów.Nastąpiła zmiana struktury osadniczej. Ludność skupiła się w dużych ośrodkach miejskich,położonych na trudno dostępnych obszarach, co jest przejawem zmiany klimatu lub konfliktówpolitycznych.

Proces produkcji ceramiki uległ znacznemu uproszczeniu, naczynia były mniej starannieuformowane, a ich dekoracje stały się prostsze. Produkcja ceramiki stała się bardziej masowa,zanikły unikatowe, indywidualne formy. Zanikły także wyroby obsydianowe, zaś coraz częściejstosowano jako surowiec kredę.

Społeczeństwo oparte było na małych tworach politycznych, różniących się między sobąstrukturą społeczną. Istniała rozpiętość struktur społecznych sięgająca od egalitaryzmu posilną hierarchizację. Stosunki polityczne opierały się głównie na kontaktach handlowych, choćznaczenie handlu spadło w porównaniu z czasami Chavín. Zmniejszył się też zasięg geograficznykontaktów handlowych. Po upadku Chavín nie nastąpił jednak kryzys, a gwałtowny rozwójzróżnicowanych regionalnych kręgów kulturowych.

W dolnym odcinku doliny Nepeña pojawiła się nowa kamieniarka z zaprawą z gliny z cha-rakterystycznym rozmieszczeniem bloków kamiennych. Wewnątrz budynków pojawiły się ko-lumnady, co jest precedensem. Stanowiska były konstruowane w środkowych i górnych partiachdolin rzecznych. Przykładami stanowisk kultury Salinar w dolnym odcinku doliny Nepeña sąHuambacho, Sute Bajo, Caylán. W Sute Bajo występowały kolumnady otaczające rozległyplac. Blisko założeń centralnych znajdowały się pojedyncze domy i kompleksy administracyjne.Największym ośrodkiem dolnego odcinka doliny było Caylán.

Na różnych poziomach rozmieszczone były ławy banquetas, na których opierały się kolumnypodtrzymujące dach. Znajdowano tam fletnie i przedmioty ceremonialne. W ostatnich wiekach

30

przed naszą erą, w końcowej fazie kultury Salinar, świątynie były przebudowywane i wyko-rzystywane do celów pogrzebowych. W dolinie Casma znajdowało się stanowisko Chanquillo,cechujące się obecnością potężnych linii murów. W obrębie stanowiska wyróżnia się ŚwiątyniaKolumn, podobna do świątyń z Huambacho i Caylán, również zawierająca kolumnadę.

Kushipampa w górnym odcinku doliny Nepeña jest stanowiskiem obronnym położonymna szczycie wzgórza. Posiada monumentalne mury wykonane z doskonale obrobionych i przy-legających do siebie bloków skalnych, bez zastosowania zaprawy. Kolejne linie murów znajdująsię na kolejnych poziomach. Stanowiska obronne występują głównie w suchych dolinkach pozaobszarem rolniczym. Kushipampa charakteryzuje się licznymi kompleksami położonymi nakilku poziomach, otoczone jest linią monumentalnych murów. Do ośrodka prowadzi BramaWschodnia wykonana ze szczególnie potężnych, monumentalnych bloków skalnych.

Inne założenia obronne na naturalnych wzniesieniach w górnej dolinie Nepeña to stanowiskaCaptuy i Quilhuay. Były to stanowiska obronne z kamienną architekturą. Kamieniarka na tychstanowiskach charakteryzuje się dużymi blokami kamiennymi.

Naczynia ceramiczne kultury Salinar z doliny Nepeña charakteryzują się brakiem szyjek.Przypominają wcześniejsze naczynia wykonywane z tykwy. Miały zróżnicowaną wielkość ifunkcję. Były to głównie naczynia zasobowe. Stosunkowo rzadko występowały tam butle zestrzemiączkowatym wylewem.

Naczynia posiadają ubogą dekorację. Dekorowane były tylko prostymi, geometrycznymi ma-lunkami skupionymi przy wylewie. W małej ilości pojawiają się dekoracje rzeźbiarskie, głównieryte po wypaleniu. Na stanowiskach obronnych pojawia się ceramika użytkowa z odciskamiokręgów z punktem w środku, nazywana círculo-y-punto. Tego typu ceramika nie występuje nastanowiskach o innych funkcjach.

Między dolinami Casma i Culebras pojawiły się zupełnie nowe ośrodki pozbawione bu-dowli monumentalnych. Większość stanowisk była fortyfikowana i otaczana fortami obronnymi.Osady lokowane były już nie na szlakach handlowych, ale na wzgórzach, co ułatwiało ich obronę.

Jednym z takich stanowisk jest Chanquillo w dolinie Casma, otoczone podwójnym mu-rem, które zostało wpisane na listę UNESCO.Położone jest na pustynnym obszarze, bliskobrzegu oceanu i rzeki Casma, na wypłaszczonym obszarze piaszczystym. Było ważnym ośrod-kiem administracyjnym zamieszkanym w latach 400-100 p.n.e. Stanowisko jest bardzo dobrzezachowane, a mury jego zabudowy sięgają kilkunastu metrów. Mury wzniesiono z kamieniapochodzącego z górnych partii dolin.

W skład kompleksu wchodziły liczne konstrukcje z kamienia i zaprawy glinianej. Na szczyciewzniesienia znajdowała się budowla z kilkoma liniami murów, która mogła być fortecą lubośrodkiem ceremonialnym. Jest określana jako Ufortyfikowana Świątynia.

Na wschód od kompleksu Ufortyfikowanej Świątyni, na przeciwległym wzgórzu, znajdujesię rząd 13 wież ułożonych w linii prostej na osi południkowej. Znajdują się tam też budowleceremonialne. Wieże zbudowane są z kamienia i gliny na planie kwadratu o boku około 10metrów. Ich wysokość sięga kilku metrów. Ściany wież były prawdopodobnie otynkowanei ozdobione malowidłami. Od północy i południa prowadzą na ich szczyty schody. Wieżeułożone są na osi południkowej w odległości kilku metrów od siebie. Miały płaskie szczyty, aschody na nie prowadzące były bardzo strome, co utrudniało dostęp na szczyty wież.

Trzynasta wieża miała szczególne położenie – nie była widoczna od strony wschodniej. Nawschód od wież znajdowała się duża budowla administracyjna z licznymi korytarzami.

Na zachód od wież znajdowała się budowla z restrykcyjnym wejściem w postaci labiryntui korytarzem. Znajdował się tam także punkt obserwacyjny, skąd widać było wieże. Byćmoże prowadzono tam obserwacje astronomiczne. Odległość punktu obserwacyjnego od wież

31

wynosiła ok. 235 metrów. Wejście do korytarza zamykane było drzwiami jedynie na krańcupołożonym dalej od wież. Korytarz miał szerokość 2,5 metra, a mury otaczające go miały 2metry wysokości. Zatem wieże widać było tylko przez przerwę w murze na końcu korytarza,ale nie z samego korytarza. Przejście korytarzem i obserwacja wież była ważnym rytuałemreligijnym. Budynek nazwano Budynkiem Obserwacyjnym, a punkt – Zachodnim PunktemObserwacyjnym. Budynek był w całości otynkowany i pobielony, łącznie z podłogami.

Wieże obserwować można było ze wschodu i z zachodu. W obrębie kompleksu, po wschodniejstronie wież, znaleziono liczne ofiary, w tym muszle spondylusa, miski ceremonialne i rytualneoraz fletnie. Prawdopodobnie odbywały się tam rytualne spotkania i libacje związane z cyklemagrarnym o charakterze religijnym. Zidentyfikowano także Wschodni Punkt Obserwacyjny wobrębie małej struktury kamiennej o boku 6 metrów, położonej w takiej samej odległości odwież jak punkt zachodni.

Wieże w Chanquillo mogły służyć do pomiaru upływu czasu i pór roku w zależności odpunktów wschodu i zachodu słońca. Z punktów obserwacyjnych widać słońce w skrajnychpunktach linii wież w dniach przesilenia, zaś w środku linii wież w okresie równonocy.

Społeczność była silnie zhierarchizowana, a dostęp do Ufortyfikowanej Świątyni i punktówobserwacyjnych był możliwy tylko dla elit. W czasie rytualnych ceremonii składano ofiaryz fletni pana i muszli spondylusa, tańczono przy akompaniamencie muzyki fletni, spożywanoposiłki oraz pito chichę.

Produkowana była broń z kamienia oraz ikonograficzne przedstawienia scen walki, znane zestanowiska Chanquillo. Na stanowisku znaleziono kolekcję figurek ceramicznych przedstawiają-cych walczących wojowników. Przedstawieni na figurkach wojownicy uzbrojeni są w miotaczeoszczepów, maczugi, a także, co jest nowością, tarcze oraz zbroje ochronne.

Ważną rolę odgrywały elementy stroju wojowników, które wykonane były z metalu. Pod-kreślało to wysoki status społeczny wojowników. Wojownicy byli prawdopodobnie przedsta-wicielami elit. Nie odnaleziono materialnego potwierdzenia wytwarzania i posiadania przezwojowników metalowych zbroi.

Chanquillo było jednym z najważniejszych ośrodków władzy. Odbywały się tam wymianydóbr na zasadzie andyjskiej wzajemności. Jest też jedynym znanym tak wczesnym obser-watorium astronomicznym regionu andyjskiego. Późniejsze, bardziej rozwinięte obserwatoriapowstały w czasach Inków.

Castillo de Ampanu w dolinie Culebras jest stanowiskiem współczesnym Chanquillo.Mury z kamienia sięgają wysokości 2-3 metrów. Kamieniarka jest taka sama jak w Chanquillo.Ceramika jest reprezentowana w bardzo małej ilości i jest to głównie ceramika niediagnostycznaużytkowa.

2.4.3 Kultura Paracas

Na południowym wybrzeżu Peru, między dolinami Chincha i Acari, w latach 700-100 p.n.e.,rozwijała się kultura Paracas. Wykształciła się w dolinie Ica. Julio César Tello wyróżnił ją napodstawie badań stanowiska Cerro Colorado w pobliżu miasta Pisco, niedawno zniszczonegoprzez trzęsienie ziemi. Podzielił kulturę Paracas na dwie fazy – wcześniejszą Paracas Cavernasi późniejszą Paracas Necrópolis.

Nazwa fazy Paracas Cavernas pochodzi od podziemnych grobowców. Na górze, na poziomieziemi, znajdowała się konstrukcja kamienna, a pod nią wąski, pionowy szyb prowadzący dokomory grobowej znajdującej się pod ziemią.

32

W komorach znaleziono naturalnie zmumifikowane zwłoki owinięte w tkaniny z bogatą,wyszywaną dekoracją. Tkaniny wykonano z wełny alpaki. W grobach znaleziono bogato deko-rowaną ceramikę – malowaną i rytą. Dekoracje tkanin i ceramiki były początkowo inspirowaneprzez ikonografię Chavín. Z czasem ustąpiły one miejsca lokalnej tradycji Paracas, w którejna uwagę zasługuje antropomorficzna “postać w okularach”, często występująca na tkaninach.Później stała się ona głównym przedstawieniem kultury Nasca.

W dekoracjach ceramiki Paracas przeważały kolory żółty, biały i czerwony. Kontury elemen-tów malowanych wyróżnione były dodatkowo liniami rytymi, będącymi pozostałością kulturyChavín. Pojawił się charakterystyczny kształt butli z mostkowym wylewem, również przejętypotem przez kulturę Nasca.

Druga faza została nazwana przez Julio Césara Tello Paracas Necrópolis. Jest ona obecnieutożsamiana ze stylem ceramicznym Topará. Nazwa “Necrópolis” pochodzi od grobów, którenie miały już formy butli. Były prostsze, łatwiejsze w dostępie, wyróżniały się dużą liczbątobołów grzebalnych z tkaniny. Zmarłych chowano w pozycji siedzącej.

Na tkaninach były bogate dekoracje. Przedstawiano na nich fantastyczne postaci bóstw-przodków oraz same toboły grzebalne – mumie Topará zwane fardos funerarios. Przedstawieniawyszywano na tkaninach. Powszechnie występowała na nich istota w okularach.

W grobach Paracas Necrópolis obserwuje się zupełnie inną ceramikę, w stylu ceramicznymTopará. Czasami całą kulturę Paracas Necrópolis określa się jako Topará. Kultura ta rozwinęłasię nad rzekami Topará, Chincha i Pisco, a potem przekształciła się we wczesny styl Nasca. Naceramice Topará nie było bogatej dekoracji figuratywnej, występującej na ceramice ParacasCavernas.

Powszechnie występowały naczynia z mostkowym wylewem, ale prawie pozbawione byłydekoracji malowanej i figuratywnej. Czasami pojawiała się dekoracja geometryczna. Formabutli z mostkowym wylewem występowała coraz częściej i została później przejęta przez kulturęNasca. Występowały też naczynia w kształcie tykwy zdobione tylko jednym paskiem.

Na tkaninach kultury Paracas Necrópolis występują bogate różnobarwne dekoracje. Tkaninywykonywano z wełny wielbłądowatych i kolorowano naturalnymi barwnikami. Występowały nanich motywy antropomorficzne z elementami ptasimi, wężowatymi, kocimi oraz roślinnymi.

W architekturze powszechne były duże, prostokątne założenia mieszkalne z dużymi placami.Najważniejszym ośrodkiem był kompleks Paracas na półwyspie Paracas.

Huaca Santa Rosa jest stanowiskiem składającym się z nieregularnych czworokątnychplatform. W konstrukcji wykorzystano głównie otoczaki łączone glinianym spoiwem.

Kompleks Huaca Soto należy na najlepiej zachowanych stanowisk z czasów kultury Pa-racas. Zagrożeniem dla niego i stanowisk sąsiednich był niedawny rajd Dakar. Huaca Soto wdolinie Chincha charakteryzuje się wydłużoną formą platformy. Kompleks ma wysokość 40 me-trów i otoczony jest murami. Został wybudowany z cegieł adobe. Wokół znajdują się obecniepola uprawne, co utrudnia zbadanie, czy kompleks nie miał większego zasięgu niż znane dziśstanowisko.

Struktura pochówków kultury Paracas jest zróżnicowana. Pochówki Paracas Cavernas wfazach początkowych były pochówkami grupowymi. Potem zaczęły dominować groby pojedyn-cze. Zmarłych zawijano w tkaniny. Poszczególne warstwy tkanin były rozdzielane warstwamibawełny.

Znane są toboły grzebalne dzieci, dorosłych i osób w starszym wieku. Przedstawicieli elitychowano w największych, wielowarstwowych tobołach grzebalnych. Ciała zmarłych owijano wwarstwy tkanin, a następnie pokrywano warstwą gliny. Mniejsze, tak przygotowane, tobołygrzebalne przeznaczano dla dzieci. Jednym z najważniejszych stanowisk cmentarnych kultury

33

Paracas Cavernas jestChongos w pobliżu Pisco. Znaleziono tam wiele zróżnicowanych tobołówgrzebalnych, o różnej liczbie warstw. Znaleziono także pochówki dzieci w ceramicznych urnach,co jest precedensem w regionie.

W czasach kultury Paracas powstały prawdopodobnie liczne ośrodki państwowe, które eks-pandowały doprowadzając do rozprzestrzenienia się wpływów kultury Paracas na obszary wpobliżu dzisiejszej miejscowości Nasca. Inny badacze twierdzą, że kultury Paracas i Nasca roz-wijały się niezależnie od siebie, na dwóch różnych obszarach, których nie łączyły żadne jednolitestruktury polityczne.

Pochówki zwane fardos funerarios, czyli toboły grzebalne, należące do kultury Paracas Ne-crópolis znaleziono w dużej ilości na stanowisku Wari Kayan, znajdującym się na półwyspieParacas. Na stanowisku znajdują także pochówki należące do innych kultur. Znaleziono tamm.in. tkaniny w stylu Nasca.

W grobowcach, oprócz tobołów grzebalnych, znajdowane są także wełniane włóczki, przy-noszące informacje o stosowanych barwnikach, same barwniki oraz przedmioty ze złota i obsy-dianu. Znaleziono także nakrycia głowy z egzotycznych piór ptaków.

Największe toboły grzebalne miały 1,5 metra wysokości i 2 metry szerokości. Przygotowa-nie tkanin budujących taki tobół wymagało bardzo dużo pracy. Tkaniny wykonywano różnymitechnikami w różnych regionach. Występuje zróżnicowanie pomiędzy style tkanin Paracas Ca-vernas, Paracas Necrópolis i Nasca.

Pod tkaninami, w tobole grzebalnym, znajdował się nagi zmarły w pozycji embrionalnej.Wierzono, że celem obrzędu pogrzebowego jest odrodzenie się zmarłego w zaświatach. Sceny natkaninach przedstawiały kolejne etapy odradzania się zmarłego, jak nasienia rośliny zasadzonejw ziemi. Ukazano, jak z ziarna fasoli wyrastają postaci kotów pampasowych. Kot pampasowyjest motywem przewodnim przedstawień zarówno na tkaninach Topará, jak i Nasca.

W tym czasie koło miasta Palpa powstały pierwsze geoglify umieszczone na wzniesieniach.Datowanie geoglifów jest trudne, gdyż rzadko pojawia się przy nich materiał ceramiczny. Pro-ces datowania opiera się w dużym stopniu na motywach ikonograficznych występujących nageoglifach, na podstawie ich analogii z motywami występującymi na tkaninach i ceramice.

2.5 Kultura Pukará

Na Altiplano w okresie archaicznym i preceramicznym występowały ludy koczownicze ipasterskie. W okresie formatywnym, po upadku kultury Chavín, pojawiały się tam pierwszestałe osady, najliczniej występujące na południowym wybrzeżu jeziora Titicaca. W latach 1400-500 p.n.e. pojawiły się zorganizowane społeczności z budowlami publicznymi, które wzniosłykompleksy architektoniczne w dolinie Pukará, a także stanowisko Taraco.

W latach 400-500 p.n.e. rozwijały się dwa główne ośrodki – Pukará na północ od jezioraTiticaca i Tiahuanaco na południowym wybrzeżu jeziora.

Pukará była najważniejszym kompleksem religijno-ceremonialnych i największym ośrod-kiem architektonicznym w regionie. Jednak w okolicach rozwinęło się także wiele innych ośrod-ków kultury Pukará.

W centrum stanowiska Pukará znajdują się trzy założenia piramidalne, położone na tara-sach. Zbudowane zostały z kamienia, a jako wypełnisko zastosowano żwir. Najważniejszą zbudowli jest Kalasasaya na planie prostokąta o wymiarach 315 na 300 metrów. poszczególnebudowle są położone na różnych poziomach. Na szczyt Kalasasaya wchodziło się po schodkach.W centrum znajdował się centralny plac obramowany przez duże płyty kamienne ułożone w

34

płaszczyźnie pionowej. To rozwiązanie architektoniczne utrwaliło się w regionie jeziora Titi-caca i było powszechnie stosowane do czasów Inków. Schody prowadziły na szczyt piramidy,na której w czasach kolonialnych wybudowano kościół.

Drugi, nieco mniejszy kompleks piramidalny w Pukará, nazwano Biało-Czerwoną Świątynią,ze względu na kolorowe dekoracje. Podłoga miała kolor biały, a jej fundamenty pomalowanona biało i czerwono. Ściany ozdobione były płytami z dekoracją rytą, która zachowała się wniewielkim stopniu. Sztuka Pukará słynie głównie z przedstawień figuratywnych.

Na jednym z trzech zagłębionych placów znaleziono pochówki trzech mężczyzn z ceramicz-nym wyposażeniem grobowym. W centrum placu stał prawdopodobnie posąg.

Konstrukcje Pukará nie mają charakteru obronnego, a ich położenie na wypłaszczonychobszarach ułatwia, a nie utrudnia dostęp. Nie ma udokumentowanych przykładów używaniabroni przez ludność Pukará.

Przedstawienia ikonograficzne ukazujące walkę mają charakter ceremonialny. Pokazują mia-nowanie chłopców na wojowników oraz dokumentują bohaterstwo przywódców. Rytualne walkiludów Uros z pływających wysp na jeziorze Titicaca, są udokumentowane w materiale etnoar-cheologicznym i występują do dziś.

Rytuał Tinku jest rejestrowany od czasów kolonialnych. Zarówno kobiety, jak i mężczyźniwalczą aż do spłynięcia pierwszej krwi. Jest to rytuał symboliczny. Walka odbywa się bez uzbro-jenia lub z zastosowaniem rzemyków, jest obecnie kontrolowany przez policję. Grupy biorąceudział w walkach są ze sobą spokrewnione. Walki takie prowadziły też między sobą najważ-niejsze rody inkaskie. Dawniej rytualne walki kończyły się zabójstwem poprzez odcięcie głowy,która zyskiwała charakter rytualny – wykonywano z niej kielich do libacji, lub mumifikowano jąi zmniejszano. Przedstawiciele kultur Nasca i Paracas wykonywali z głowy trofeum i nosili je,ale w kulturze Pukará nie znaleziono śladów takiego przeznaczenia odciętych głów. Rytualnewalki Tinku są czasem porównywane do scen przedstawionych w Cerro Sechín, ukazującychrozczłonkowane ciała jeńców.

Kultura Pukará znana jest głównie z rzeźb, na których przedstawiano często żywe postaciludzkie, martwych ludzi, ptaki, kotowate i głowy antropomorficzne. Ukazywane są odcięteludzkie głowy, ale nie jako trofea. Ludziom często towarzyszą zwierzęta. Na rzeźbach i stelachznajdują się także motywy geometryczne. W kulturze Pukará wykształcił się motyw krzyżaandyjskiego, Chakana, który zdobył największą popularność w czasach Inków. Ze względu nawilgotny klimat i duże amplitudy temperatur zachowało się dużo mniej ceramiki oraz tkaninniż na wybrzeżu.

Ceramika i tkaniny mają podobny repertuar ikonograficzny do rzeźb kamiennych. Przed-stawienia pojawiały się prawdopodobnie najpierw na bawełnianych tkaninach, a potem byłyprzenoszone na ceramikę i stelę. Artefakty były prostsze, a repertuar ikonograficzny uboższyniż na wybrzeżu.

Ludzkie postaci przedstawiane były na dwa sposoby – z profilu lub frontalnie z wyciągnię-tymi rękami. Przy przedstawieniach z profilu, ręce i nogi ukazane są w ruchu. Ukazywano taknajczęściej postaci fantastyczne z bronią lub lecące na skrzydłach.

Przedstawienia frontalne zarezerwowano prawie wyłącznie dla postaci żeńskich. Są to naj-częściej postaci fantastyczne, pojedyncze, bez towarzyszących im zwierząt. Większość rzeźbkultury Pukará znajduje się obecnie w regionalnych muzeach na obszarze jej rozwoju.

Przedstawienie suche to zoomorficzne przedstawienie ukazujące wijące się zwierzę o cieleryby, głowie kociej i okrąg znajdujący się w górnym rejestrze. Jest umieszczane głównie nastelach. Rzeźby takie występowały wszędzie nad jeziorem Titicaca, głównie w kontekstachceremonialnych. Analogiczne postaci były także przedstawiane na tkaninach i na ceramice.

35

Przyczyny upadku kultury Pukará nie zostały w pełni ustalone. Prowadzone są badania wcelu rozstrzygnięcia, co doprowadziło do jej upadku. Ośrodki kultury zostały zamknięte i niepowstały już nowe ośrodki w tym samym stylu. Kultura Pukará nie upadła jednak całkowicie– miała wpływ na rozwój Tiahuanaco.

Ośrodek Tiahuanaco powstał w tym samym czasie, co Pukará, ale zdobył dominację do-piero po upadku ośrodka z północy. W Tiahuanaco powielane były motywy dekoracyjne iarchitektoniczne ze stylu Pukará.

Ceramika Tiahuanaco była już tylko malowana, a nie malowana i ryta, jak wcześniejszaceramika. Wykonywanie dekoracji rytej na ceramice zostało porzucone na całym obszarzeandyjskim. Ceramika była malowana przed wypaleniem.

Silne wpływy Pukará były widoczne nad jeziorem Titicaca aż do roku 600 n.e., głównie wprodukcji ceramiki. Przez długi okres obecne były też rzeźby z stylu Pukará, które wykonywanosię w ośrodkach regionalnych nad jeziorem.

2.6 Kultura Moche

2.6.1 Wstęp

Okres rozwoju regionalnego nastąpił według chronologii procesualnej w latach 100-700 n.e.Odpowiada mu wczesny okres przejściowy w chronologii stylistycznej, który trwał w latach 1-600 n.e. Społeczności w tym okresie były już silnie zhierarchizowane. Najlepiej znaną kulturątego okresu jest kultura Moche. Stworzyła one jeden z pierwszych organizmów państwowychna obszarze Peru.

Kultura Cupisnique nie upadła, ale przekształciła się w regionalne grupy rozwinięte gospo-darczo. Kultura Moche rozwijała się między II a VIII w. n.e. na obszarach dawnej kulturyCupisnique. Objęła swoim zasięgiem całe północne wybrzeże Peru, wykraczając poza obszarCupisnique. Społeczności, które zaczęły rozwijać się w dolinie Moche opanowały całą dolinę.Wcześniejsze kultury, takie jak Vicús i Virú, opanowały tylko części swoich dolin.

Kultura Moche wytworzyła jedno z pierwszych państw w regionie andyjskim tworząc cywi-lizację rozwiniętą technologicznie. Faktycznie państwo Moche było konglomeratem państeweklicznych kacyków, którzy byli powiązani religijnie i dynastycznie. Jednak stopień unifikacjikulturowej oraz niespotykany dotąd zasięg kultury decydują, że konglomerat ten może zostaćnazywany jednym państwem.

Ceramika Moche formowana była ręcznie lub w specjalnych formach. Zdobiona była ango-bowaniem, które polega na powlekaniu powierzchni cienką warstwą szlachetnej glinki. Naczyniapokryte były bogatymi przedstawieniami religijnymi. Nie miały sobie równych w późniejszych,ani wcześniejszych kulturach andyjskich.

Licznie występowały butle ze strzemiączkowatym wylewem, puchary dzwonowate florerosoraz wazony. Pokryte były zdobieniami wykonanymi techniką cienkiej linii. Naczynia zdobionebyły także plastycznie półreliefem. Przedstawienia ukazywały sceny mitologiczne i pozwalajądziś archeologom na odtworzenie mitologii i wierzeń dawnych przedstawicieli kultury Moche.

Produkowano także ceramiczne naczynia portretowe zdobione malowidłami, o silnie zindy-widualizowanych cechach. Na naczyniu portretowym przedstawiano twarz człowieka. Trudnoznaleźć dwie podobne głowy. W ceramicznych przedstawieniach portretowych widać dbałość oszczegół – ukazano nauszniki, biżuterię i elementy stroju.

Przedstawiciele kultury Moche byli też mistrzami złotnictwa. Produkowali m.in. kolczyki,zausznice, ozdoby nosa i napierśniki. Wykonywali je ze złota, srebra i miedzi oraz zdobili

36

inkrustacjami z kamieni szlachetnych i misternymi rzeźbieniami. Od XVI wieku trwał jednaknieustanny proces rabowania i rozkradania stanowisk kultury Moche.

Rozmiar i różnorodność stanowisk kultury Moche jest niespotykana. Ośrodki Moche możnaspotkać od granicy Ekwadoru i doliny Lambayeque na północy do doliny Huarmey na południu.Przedstawiciele Moche budowali olbrzymie huaki z cegły adobe.

Od początku badań nad pradziejami północnego wybrzeża Peru zajmowano się badaniemstanowisk Moche, głównie najważniejszych ośrodków administracyjnych. Badano także rozwójsieci osadniczej państwa Moche.

Pod koniec XIX wieku prowadzono pierwsze badania archeologiczne. Max Uhle w latach1899-1900 badał stanowiska Huaca del Sol i Huaca de la Luna oraz Cerro Blanco w dolinieMoche. W Cerro Blanco znaleziono wtedy naczynie w stylu Tiahuanaco, pochodzące po wzglę-dem stylistycznym z regionu górskiego, z okolic jeziora Titicaca. Świadczy to o istnieniu relacjimiędzy elitami z wybrzeża a elitami z obszarów górskich.

Zdefiniowano wtedy pierwszą sekwencję chronologiczną dla północnego wybrzeża Peru. MaxUhle wyróżnił trzy fazy chronologiczne – Proto-Chimú, Tiahuanaco i Chimú. W 1922 rokubadania nad materiałem ceramicznym rozpoczął Alfred Kroeber. Potwierdził on istnienie trzechfaz chronologicznych.

W latach 30. XX wieku odkryto kulturę Virú na stanowiskach Pampa de los Cocos i Pampade Moche oraz kulturę Salinar, która miała być wcześniejsza niż Moche. Rafael Larco Hoyle,który dokonał odkrycia, podzielił dzieje północnego Peru na okresy:

1. okres preceramiczny,2. okres inicjalny,3. okres formatywny,4. okres szczytowy (w tym kultura Moche),5. okres przenikania się stylów,6. okres inkaski,7. okres konkwisty i kolonialny.

Kulturę Moche podzielił na pięć faz kierując się kształtem wylewu butli strzemiączkowatychoraz ich dekoracją:

• I – starannie wykonana dekoracja kolorze ochry, kremowym i pomarańczowym, z wylewemzaznaczonym uwypukleniem.

• II – czarna ceramika wypalana w środowisku redukcyjnym, naczynie na planie prostokąt-nym, a nie kolistym, z większym strzemiączkiem.

• III – ceramika coraz większa, strzemiączko i wylew coraz delikatniejsze, różnorodne mo-tywy dekoracyjne, w tym sceny złożone, pojawiła się po raz pierwszy dekoracja w technicecienkiej linii.

• IV – naczynia większe i wyższe, ich rozmiar osiągnął apogeum, wylew był dłuższy, scenyw technice cienkiej linii przedstawiały złożone sceny narracyjne nawiązujące do mitologiiMoche.

• V – ceramika stawała się coraz mniejsza i delikatniejsza, strzemiączko stawało się corazszersze, a wylew krótszy, przybrał formę trójkątną, z bardzo cienką krawędzią wylewu.Dekoracje w technice cienkiej linii były coraz mniej skrupulatne i szczegółowe. Nastąpiłaregionalizacja. Naczynia tej fazy występują tylko na cmentarzysku San José de Morow dolinie Jequetepeque, gdzie artyści wytworzyli swój własny styl.

Podział na pięć faz jest do dziś stosowany. Fazy te nie mogą być jednak uważane za fazychronologiczne – nie następowały po sobie sekwencyjnie. Nie mogą być więc stosowane do okre-ślania ram czasowych. Po śmierci Rafaela Larco Hoyle w 1966 nastąpił wzrost zainteresowaniaregionem północnego Peru. Obecnie kulturę Moche dzieli się na dwie fazy chronologiczne:

37

1. Wczesną Fazę (fazy I-III),2. Późną Fazę (fazy IV-V).

Ceramika w lokalnym stylu Virú-Gallinazo charakteryzuje się kulistymi naczyniami. Stylten narodził się w dolnie Virú i miał rozprzestrzenić się na obszarze północnego Peru do czasupojawienia się wpływów z regionu Titicaca.

Gordon Randolph Willey (1913-2002) w ramach projektu Virú przebadał stanowiskoHuan-caco położone w tej dolinie. Badano głównie strukturę osadniczą i procesy polityczne. Willeytwierdził, że kultura Moche rozwinęła się w dolinach Moche i Chicama, a następnie militarniepodbiła dolinę Virú, czego konsekwencją było nagłe zastąpienie kultury Virú-Gallinazo przezceramikę Moche-Huancaco, która cechowała się silnymi wpływami regionalnymi. Willey twier-dził, że ludność kultury Virú-Gallinazo tworzyła społeczność wodzowską. Inna hipoteza głosi,że styl ceramiki był odzwierciedleniem tożsamości etnicznej.

Trzecia hipoteza głosi, że społeczność Virú-Gallinazo miała wspólne korzenie z kulturą Mo-che i była fazą jej rozwoju. Argumentem przeciw tej tezie jest fakt, że w XVI wieku na obszarzebyłego państwa Moche stosowana cztery języki: Mochica w okolicach Lambayeque, Quingnam,Pescadora i Sechura w okolicach Piury. Języki Sec i Pescadora używane były tylko przez ry-baków, ale już nie przez wytwórców tkanin. Zatem zapewne w czasach Moche też nie byłowspólnego języka.

Kultura Virú-Gallinazo została zidentyfikowana na stanowisku Gallinazo w dolinie Virú.Znajdowały się tam domy, ale stanowisko pozbawione było wyraźnej architektury monumen-talnej. Architektura monumentalna występowała na innych stanowiskach Moche w Virú. Ce-ramika Virú-Gallinazo początkowo uważana była za ogniwo dzielące Salinar od Moche.

Obecnie wiadomo, że ceramika Virú-Gallinazo to w 98% naczynia użytkowe, a jedynie 2%to naczynia ceremonialne np. portretowe wykonane techniką negatywową. Tymczasem 98%ceramiki Moche to naczynia ceremonialne, a jedynie 2% mogłoby spełniać funkcje użytkowe.Ceramika i kultura Virú-Gallinazo to po prostu ceramika użytkowa i osady mieszkalne ludnościMoche pochodzącej z niższych warstw społecznych. Istnienie odrębnej kultury Virú-Gallinazojest obecnie odrzucane.

W latach 80. XX wieku badano ceramikę Vicús – regionalny styl ceramiki Moche w okolicachPiury. W II-III wieku n.e. ludność produkująca ceramikę Vicús została podbita przez ludnośćz doliny Jequetepeque i wprowadzono wtedy nowy styl. Przedmioty z doliny Piura wyróżniająsię wyższym poziomem technologicznym oraz odmiennym stylem od wyrobów pochodzących zinnych regionów państwa Moche.

Dziś wiadomo, że styl Vicús rozwijał się równoległe do ceramiki Moche oraz Virú-Gallinazo.Różnice w stylach świadczą, że państwo Moche nie było tak silne scentralizowane jak dotądmyślano. Poszerzanie wpływów Moche wiązało się z podbojami militarnymi.

Ceramika ceremonialna Moche była ujednolicona, gdyż używały ją elity charakteryzującesię wieloetnicznością.

Na stanowisku Sipán w dolinie Lambayeque odkryto królewskie groby władców. Obszar tenpołożony jest daleko na północ od obszaru eponimicznego Moche. Znaleziono tam wyjątkowepochówki, które odmieniły dotychczasowe spojrzenie na kulturę Moche.

Monolityczny charakter kultury Moche zaproponowany przez Rafaela Larco Hoyle nie zna-lazł potwierdzenia w badaniach prowadzonych na północnym skraju państwa Moche. Zróżni-cowane style artystyczne w tym regionie są przesłanką za odrzuceniem hipotezy o unifikacjikulturowej.

Obecnie obszar kultury Moche dzieli się na dwa “państwa Moche”, które utrzymywały kon-takty, ale różniły się stylem architektonicznym oraz poziomem rozwoju cywilizacyjnego. Pół-

38

nocne Państwo Moche rozciągało się od doliny Lambayeque na północy do doliny Jequetepequena południu. Pustynia Pampas de Paiján rozdzielała oba państwa. Południowe Państwo Mo-che rozciągało się od doliny Chicama na północy do rzeki Huarmey na południu i obejmowałoobszar eponimiczny.

2.6.2 Pochówki królewskie Moche

Odkrycie królewskich grobowców Sipán w dolinie Lambayeque jest uważane za najważniej-sze odkrycie ostatnich lat. Grobowce Sipán znajdują się na północ od eponimicznego obszaruw dolinach Moche i Chicama.

Odkrycie zmieniło pogląd na temat systemu wierzeń i ustroju politycznego Moche. Sipánbyło ośrodkiem kultowym i administracyjnym kultury Moche. W lutym 1987 roku w Lambay-eque grupa huaqueros znalazła grób z artefaktami ze złota i srebra. Artefakty zostały odzyskaneprzez policję w domach rabusiów oraz na lotnisku w Miami. Odzyskano m.in. berło miedzianezakończone wyobrażeniem pałacu Moche oraz wyobrażenie pary kopulującej na księżycu, zwią-zane z mitem kreacyjnym.

W kwietniu 1987 roku podjęto prace archeologiczne kierowane przez Waltera Alvę z re-gionalnego Museo Arqueológico Enrique Brüning w Lambayeque. Podjęto eksplorację jednejplatformy z adobe. Odnaleziono prostokątny ślad komory grobowej, a w niej ozdoby, butlestrzemiączkowate ze zdobieniami figuratywnymi wykonanymi cienką linią. Znajdował się tamszkielet mężczyzny oraz kości psów i lam. Komora grobowa miała wymiary 130 na 280 cm. Poraz pierwszy odkryto wtedy nietknięty pochówek władcy Moche.

Odkrycia w Sipán dokonano w obrębie kompleksu dwóch połączonych piramid nazwanymHuaca Rajada. W jego obrębie odkryto trzy groby, które nazwano grobowcami WładcySipán, Starego Władcy Sipán i Kapłana, a także 5 pochówków komorowych mężczyzn w wiekudojrzewania.

Podczas oczyszczania wschodniej części piramidy znaleziono ślady kolejnej konstrukcji zadobe. Po usunięciu wierzchnich warstw adobe odkryto szkielet mężczyzny z resztkami zło-tego hełmu na głowie i z tarczą w dłoni. Miał amputowane stopy, co miało uniemożliwićmu opuszczenie grobu. Jest to typowy pochówek tzw. strażnika. Istnienie takiego pochówkuświadczyło, że pod nim znajdują się kolejne, nietknięte bogate groby. Dalsze prace wymagałyzorganizowania obstawy z policji i wojska.

Strażnik z obciętymi stopami miał symbolicznie chronić pochówek. Wkrótce znalezionokomorę grobową o boku 5 metrów. 50 cm poniżej pochówku wojownika była ślady 17 belek,wyznaczających grobowiec. Była to drewniana trumna, poszczególne belki były łączone poprzezzwiązanie ich pasami miedzianymi. Komorę grobową otaczało zawalisko.

Znaleziono złotą figurkę wojownika odzianego w turkusową tunikę. Posiadała ona reali-styczne przedstawienie biżuterii, a nawet cechy anatomiczne, takie jak mięśnie. W prawej ręceosobnik przestawiony na figurce trzymał maczugę, a w lewej tarczę.

Podobne przedstawienie znaleziono na orejeras, czyli zatyczkach usznych. Dyski miały śred-nice 5-10 cm, co wymagało znacznego rozciągnięcia małżowiny usznej. Nie wiadomo jednak,czy takie orejeras były noszone codzienne. Na ikonograficznych przedstawieniach wojownikówwidoczne są tylko mniejsze orejeras. Na znalezionych w materiale archeologicznym orejeras, za-wierających misterne dekoracje, znajdowały się przedstawienia wojowników wykonane ze złotai turkusu.

Znajdowano kolejne warstwy wyposażenia grobowego. Poszczególne warstwy oddzielonebyły matami wykonanymi z trzciny. Były tam insygnia władzy, liczne orejeras, pektorały,nakrycia głowy i naszyjniki. Dwa orejeras leżały po dwóch stronach czaszki władcy, który na

39

stopach miał sandały. Znaleziono przy nim kilka dzid oraz liczne muszle spondylusa z zatokiGuayaquil.

W grobowcu znajdował się kwadratowy sztandar z tkaniny z jednym lub czterema przedsta-wieniami ludzkimi z uniesionymi ramionami. Przedstawienie wykonano z walcowanych blaszekprzyszytych na tkaninie. Takie samo przedstawienie mężczyzny z uniesionymi dłońmi z inkru-stacjami z turkusu znaleziono na metalowej blaszce.

Na twarzy zmarłego ułożone zostały złote dekoracje w postaci oczu, nosa, ust i podbródka,nie tworzące jednak spójnej maski. Zestaw tych dekoracji zwany jest “hełmem”. Na dekoracjinosa znajdowało się przedstawienie bóstwa.

Czaszka była zniszczona, w pobliżu głowy znaleziono orejeras ze złota i turkusu przed-stawiające biegnące jelenie. Znaleziono także tysiące paciorków, tworzących 11 naszyjnikówułożonych w kolejnych warstwach, wachlarz, napierśniki oraz bransolety.

Na klatce piersiowej złożono wyobrażenia orzeszków ziemnych. Połowa z nich została wy-konana ze srebra, a połowa ze złota. Symboliczna dwudzielność wyrażała się też w innychprzedmiotach. Prawa dłoń władcy trzymała sztabkę złota, a także berło zakończone odwró-coną złotą piramidą ozdobioną sceną torturowania i składania w ofierze jeńca wojennego. Wlewej dłoni znajdował się sztabka srebra oraz nóż ze srebra z miniaturowym przedstawieniem.Na klatce piersiowej ułożono także 16 złotych dysków, złoty nóż po lewej stronie i srebrny poprawej stronie. W pobliżu gardła znajdowały się naszyjniki ze złotych kul. Przy ciele zmarłegoznaleziono dwa ochraniacze na biodra, przypominające siekierę. Zdobione były przedstawieniemdecapitadora, obcinacza głów, jednego z najważniejszych bóstw Moche. Jeden był wykonany zezłota, a drugi ze srebra.

Kości zmarłego były popękane. Trzeba było związać je żywicą akrylową, by wydobyćszczątki w całości z grobu. Wzmocniono w ten sposób także czaszkę. Z paciorków zrekon-struowano całe ozdoby. Jeden z pektorałów wykonany był z białych, zielonych i czerwonychmuszli. Jego konstrukcja opierała się na elementach miedzianych.

Pod ciałem zmarłego odkryto półksiężycowy diadem o wysokości 42 cm, typ ozdoby znanydotąd tylko z przedstawień ikonograficznych. Występował wyłącznie na przedstawieniach osób onajwyższym statusie społecznym, które odbierały hołdy. Pod płytą stanowiącą podłogę trumnyznaleziono grzechotkę z przedstawieniem decapitadora.

Władca Sipán w momencie śmierci miał 166 cm wzrostu i był w wieku między 35. a 45.rokiem życia. Do dziś lokalna ludność osiąga podobny wzrost.

Przy głowie i nogach władcy znaleziono szczątki dwóch młodych kobiet w wieku około 20lat, leżących prostopadle do władcy. Były to żony lub konkubiny władcy, zabite na potrzebypochówku. Jedna z nich miała miedzianą koronę. Po obu stronach władcy, równolegle doniego, leżały ciała dwóch mężczyzn z tarczami i maczugami. U stóp jednego z nich leżał pies.Zarówno kobiety, jak i mężczyźni, towarzyszący władcy złożeni byli we wzajemnie przeciwnychkierunkach. Kobieta z miedzianą koroną miała głowę skierowaną na zachód, a głowa drugiejkobiety skierowana była na wschód. Poniżej władcy znajdował się trzeci szkielet kobiety wpozycji siedzącej oraz szczątki dwóch lam.

Z trzech stron znajdowały się nisze z 212 ceramicznymi naczyniami glinianymi zawierającymipozostałości jedzenia. Naczynia były dekorowane rzeźbiarskimi przedstawieniami siedzącychwojowników oraz jeńców. Przedmioty mogły być ułożone intencjonalnie.

Po pewnym czasie od odkrycia Señor de Sipán znaleziono komorę grobową Kapłana z Sipán.Była ona również pilnowana przez strażnika z odciętymi stopami. Kapłanowi także towarzy-szyły szczątki czterech postaci ludzkich, psa i lam oraz dary grobowe. Pochówek równieżznajdował się w drewnianej trumnie.

40

26 lipca 1987 roku zlokalizowano kolejny pochówek, nazwany pochówkiem Starego WładcySipán. Pochówek ten znajdował się poniżej Władcy Sipán, był więc starszy, a ceramika wgrobie była typowa dla wczesnej fazy kultury Moche, była wcześniejsza niż w znaleziona grobieWładcy Sipán.

W grobowcu Starego Władcy Sipán znajdowały się ozdoby miedziane, metalowy pektorałz przedstawieniem bóstwa o długości 90 cm oraz naszyjnik złożony z 10 złotych pająków i 10przedstawień jaguarów. Nausznice orejeras znalezione w grobie Starego Władcy są wykonanez miedzi złoconej lub złota. W grobowcu umieszczono miniaturową figurkę wodza-wojownika,która stanowi arcydzieło sztuki rzeźbiarskiej Moche. Stary Władca był pochowany w towarzy-stwie jednej kobiety i jednej lamy. Badania genetyczne pokazały, że był on przodkiem WładcySipán w linii prostej, w odległości około 3 pokoleń.

Podobne przedmioty w obu grobach świadczą o podobnym rytuale pogrzebowym i podob-nym statusie obu władców. W kolejnych latach nie znaleziono już w Sipán grobów osobnikówo podobnej randze, choć badanych jest kilka kolejnych grobowców.

Odkrycia w Sipán przyczyniały się do rozwoju archeologii w północnym Peru i poszerzeniabadań kultury Moche. Wzbudziły zainteresowanie światowej opinii publicznej. Konieczne byłozabezpieczenie znalezisk i ich ochrona. Pomoc przy konserwacji zaoferowało Muzeum w Mainzw Niemczech. Znaleziska z Sipán znajdują się obecnie w Museo Tumbes Reales del Señor deSipán.

Społeczność Moche była bardzo silnie rozwarstwiona, a jej członkowie mieli ustalone funkcjereligijne. Pochówki najczęściej występują w płytkich fosach, w pobliżu osad, poza polamiuprawnymi. Ciała kobiet, mężczyzn i dzieci należących do najniższych warstw społecznychpozbawione były obstaw i darów grobowych. Czasem w takich grobach znajdowano naczyniakultowe, a bardzo rzadko specjalne naczynia ofiarne. Ciało zawijano w bawełnianą, niezdobionątkaninę, a następnie umieszczane w konstrukcji z maty trzcinowej.

Ciało układano na plecach. Do ust wkładano kawałek miedzi, która konserwuje tkankimiękkie. Czasem, np. w grobach wojowników w dolinie Jequetepeque, zachowany jest nawetjęzyk takiej osoby. W grobach znajdowała się także czaszka lamy i jej kończyny.

Grobowce kapłanów są prostokątnymi jamami w obrębie świątyń, w których kapłani cipracowali za życia. Znaleziono szczątki kapłanów m.in. w Huaca de la Luna oraz w dolinieVirú.

Grób Władczyni z Cao (Señora de Cao) znaleziono w Complejo El Brujo, w Huace de CaoViejo. Kobieta została pochowana w fosie pokrytej konstrukcją z trzciny i drewna. PochówekWładczyni z Cao miał bogato wyposażenie. Ceramika była częściowo w stylu Moche, a czę-ściowo w stylu Virú-Gallinazo, który był dotąd kojarzony tylko z osobami o niskim statusemspołecznym. Władczyni towarzyszył jeden szkielet człowieka złożonego w ofierze.

W grobie znajdowały się tkaniny bawełniane, maczugi, korony, diadem z miedzi, naszyjnikiz koralików, ozdoby nosa ze srebra i złota, berła ceremonialne z drewna i plakietki ze złoconejmiedzi pokrywające całun zmarłej. W grobowcu Władczyni zachowały się również dekoracjeścienne.

Ciało zmarłej zachowało się bardzo dobrze, łącznie z włosami. Kobieta miała 25-30 lat izmarła wskutek powikłań po porodzie. Miała prawie 150 cm wzrostu. Jej ciało pokryte byłotatuażami przedstawiającymi węże i pająki. Tatuaże znajdowały się m.in. na rękach. Dekoracjenawiązywały do głównego bóstwa kobiecego z panteonu Moche.

Ciało dobrze się zachowało dzięki czerwonemu barwnikowi o właściwościach konserwujących,który był rozsypany w całym grobie. Kobieta sprawowała ważną funkcję we wczesnej fazieMoche, o czym świadczy wczesna ceramika z obramowanym strzemiączkowatym wylewem oraz

41

dekoracjami rytymi, które potem zanikły. Grobowiec zachował się bardzo dobrze również dziękibrakowi dostępu wody, która częściowo zniszczyła grobowiec Władcy Sipán.

Na piersiach znaleziono ozdoby nosa przedstawiające zwierzęta, ludzi, ptaki, a także bóstwa.Były inkrustowane turkusem, muszlami spondylusa i masą perłową. Wykonano je ze złota,srebra i miedzi. Ozdoby takie zawieszano na nosie tak, że częściowo zasłaniały usta.

Polskie badania w Quillapampa, stanowisku położonym na wysokości ok. 430 m n.p.m.,w dolinie rzeki Culebras poszerzyły wiedzę na temat pochówków Moche.

Budowle znajdujące się na platformie wykonane były z kamienia i adobe. Zawierały elementytradycji Virú-Gallinazo, która rozwijała się równolegle z kulturą Moche. Budowle te tworzyłyrezydencję lokalnej elity, a ich dachy ozdobione były ceramicznymi maczugami. Jest to trzeciestanowisko, gdzie potwierdzono taką dekorację dachów obiektów rezydencjonalnych.

W Quillapampa znaleziono bogaty pochówek należący do kultury Moche. Komora miałarozmiar 300 na 240 cm i 1 metr wysokości. Grobowiec przykryty był zadaszającą konstrukcjąz drewna. Datowania radiowęglowe wskazały, że komora grobowa została wykonana miedzy Va VII w. n.e. Grób został całkowicie wyrabowany przez miejscowych mieszkańców w trakcieprzerwy w wykopaliskach, a część naczyń od razu sprzedano. Udało się jednak zrekonstruowaćczęść naczyń znajdujących się w komorze grobowej, w tym naczynia strzemiączkowate.

W grobie znajdowały się szczątki co najmniej trzech lam, gdyż znaleziono trzy szczękitych zwierząt. W skład wyposażenia grobowego wchodziły naczynia floreros, czyli wazonyw kształcie dzwonowatym. Ceramika zdobiona była w lokalnym stylu, a formy naczyń byłyklasyczne dla kultury Moche. Zdobienia świadczą jednak, o tym, że były wykonywane przezmiejscowych artystów. Poza ceramiką znaleziono fragmenty biżuterii i ubrań pochowanychludzi m.in. główki sów tłoczonych z miedzi, tworzące naszyjniki, blaszki miedziane, plakietkiprzypinane do tkanin, ozdoby nosa i fragmenty pektorałów. W grobie znajdował się m.in.pektorał wykonany z muszli spondylusa inkrustowanych kamieniami, zaś wokół umieszczonogłowy wężowatych.

Elity Moche miały potrzebę legitymizacji swojej władzy, która manifestowała się bogatymipochówkami oraz monumentalnymi budowlami. Miejscem pochówku elity była specjalnie wznie-siona lub przebudowana budowla. Przebudowa taka odnawiała moc budowli. Ciało zmarłegoukładano na noszach, na jago twarz nakładano ozdoby lub całą maskę. W prawą rękę wkładanosztabę złota, a w lewą sztabę srebra. Symboliczne łączenie metali powtarza się w konstrukcjiberła.

Dualizm metali odnosi się do władzy nad dwiema częściami imperium, a także do dualizmuandyjskiego rozumianego jako kontrast między częścią męską i żeńską, słońcem i księżycem.Księżyc przedstawiano jako łódź, na której płynie bogini.

Ciało przykrywano tkaninami, które są najczęściej zachowane w małym stopniu. Zmarłemuzakładano złote naszyjniki w kształcie głów ludzkich. Tuniki miały naszyte płytki miedziane,które tworzyły pancerz łuskowy. Nausznice i kolczyki noszone w nosach były biżuterią pogrze-bową. U pasa zawieszano grzechotki. Sztandary i tarcze ceremonialne mieściły przedstawieniabezgłowego ciała ludzkiego. Sarkofag zmarłego otaczano trzcinowymi sarkofagami osób związa-nych z władcą, zmarłych wcześniej lub zabitych specjalnie w celu przeprowadzenia pochówku.

Dookoła układano ciała lam, środka transportu do zaświatów. Nisze wypełniano naczyniamizawierającymi piwo albo krew ludzi lub zwierząt. Analiza zawartości naczyń są trudna doprzeprowadzenia. Członkowie służby byli często zabijani po śmierci władcy. Do tej grupynależeli strażnicy z odciętymi stopami.

42

2.6.3 Ikonografia Moche

Ikonografia Moche przypomina sztukę Egiptu i Grecji pod względem stopnia rozwoju. Kon-cepcja i struktura przedstawień oraz wierzeń była jednak zupełnie inna.

Znane są przedstawienia ścienne zawierające nawet do 50 zróżnicowanych postaci różniącychsię rangą i pełnioną funkcją. Niektóre sceny składają się z 6 kolejnych epizodów ułożonychnarracyjnie, co nie jest spotykane we wcześniejszych ani późniejszych kulturach andyjskich.

Obrzędy przedstawiano w dwóch wersjach – realnej z udziałem mężczyzn, kobiet, kapłanóworaz fantastycznej z bogami o twarzach jaguarów i węży. Sąsiadujące przedstawienia obrzędóww obu wersjach pozwalają powiązać mitologię z określonymi rytuałami. Jedno ze znanychprzedstawień ukazuje złożenie do grobu Władcy z Sipán.

Zrekonstruowano cykl roczny obrzędów. Większość motywów nawiązywała do głównegocyklu ceremonialnego. Cykl ten rozpoczynała bitwa rytualna. Cztery grupy wojowników wal-czyły ze sobą na brzegach rzeki. Na każdym brzegu znajdowały się po dwie grupy. Poszczególnegrupy mogły różnić się od siebie etnicznie.

Zwycięzcy walk, rozebrani do naga, pozbawieni nausznic, podejmowali bieg przez pustynię wstronę gór, ze sznurami przywiązanymi do szyi, a przegrani w wyścigu byli zabijani. Ci, którzyulegli słabości w trakcie biegu byli spychani w przepaść i krojeni na kawałki. Ich krew ofiarużyźniała glebę i była podawana do picia bogom. Znaleziono szczątki kości w górach, którepotwierdzają ten rytuał. Pozostali biegli dalej. Niektórzy byli niesieni na noszach z nieznanychpowodów.

Władca był porównywany do bóstwa nieśmiertelnego. Był więc godny ofiary z ludzkiej krwi.Wojownicy, którzy przeżyli walkę i bieg przynosili krew władcy i razem z nim świętowali. Królo-wie Moche byli ubóstwiani po śmierci. Sceny wykonane cienką linią pokazują ich nieśmiertelneżycie.

Na maskach w wyposażeniu grobowym obecny był wizerunek boga z dwudzielnymi uszami,włosami w postaci węży, ustami z zębami jaguara oraz uwypuklonymi łukami brwiowymi. Wtakim wizerunku bóstwa było dużo analogii do bóstw Cupisnique. Ten sam motyw bóstwadekorował fasadę Huaca de la Luna. Bóstwo to mogło przybierać postać rybaka lub rolnika.

Heros, ubrany jako myśliwy lub wojownik, występował często w towarzystwie iguany lubpsa. Znane są przedstawienia walk herosów.

Od początku konkwisty podejmowano próby odtwarzania wierzeń kultur andyjskich. Utrud-nia to jednak brak pisma. Jedynym źródłem informacji były przedstawienia ikonograficzne. Wwierzeniach ludów andyjskich nie istniała abstrakcyjna wizja bóstwa. Do bóstw zwracano siębezpośrednio po imieniu.

Wszystko to, co święte określano jako huaca. Znaczenie terminu huaca było bardzo szerokie.Termin pochodzi z języka quechua. Oznaczał coś, w czym objawia się sacrum. Mogły być tokamień, góra, świątynia, mityczny przodek będący pośrednikiem między ludźmi a bogami, idol,figurka lub sanktuarium. Święte przedmioty wypełniały cały świat i przyrodę. Kamaquen tosłowo oznaczające w języku quechua duszę miejscowej ludności. Było w ten sposób używaneprzez misjonarzy.

Społeczności andyjskie wierzyły w mityczne pochodzenie ludów, plemion i rodów królew-skich. Ludzie, zgodnie z wierzeniami, wyszli z pacarisca – miejsc pochodzenia. Ludzie wy-chodzili spontanicznie z pacarisca, takich jak rzeki, góry, jeziora, groty i dokonywali podbo-jów. Misjonarze europejscy często twierdzili jednak, że to ważne bóstwa tworzyły ludzi, chcącupodobnić swoje wyobrażenia dawnych wierzeń do religii chrześcijańskiej.

43

W kulturach andyjskich nie wierzono jednak w stworzenie ludzi przez bogów. W językachandyjskich nie było słów odpowiadających kosmowizji europejskiej. Brak terminologii andyj-skiej utrudnia też opis wierzeń andyjskich Europejczykom.

Źródła kolonialne są zróżnicowane i w różny sposób opisują wierzenia miejscowej ludności.Opisywane były prawie wyłącznie wierzenia Inków. Felipe Guaman Poma de Ayala na przełomieXVI i XVII wieku napisał kronikę zawierająca ponad 300 rycin przedstawiających zwyczajemiejscowej ludności oraz samych Europejczyków w Ameryce.

Istniały stałe zasady dotyczące bóstw. Najważniejsza była zasada dwuwładzy. Każde bó-stwo męskie miało swojego bliźniaka zwanego hermano, który posiadał te same cechy fizycznei pełnił te same funkcje.

W kronikach z XVI i XVII wieku jest wiele odniesień do bóstw lokalnych, czczonych tylkona wybranych obszarach andyjskich. Takimi bóstwami są np.

• Viracocha, czczony na południowych stokach Andów,• Pachacamac, czczony głównie na środkowym wybrzeżu,• Ai-Apaec, czczony na północnym wybrzeżu.

Opisy bóstw Moche w kronikach kolonialnych występują jedynie w formie szczątkowej. Fer-nando de la Carrera w “Arte de la lengua yunga”, słowniku języka Mochica z 1644 roku, wspo-mina dwa bóstwa męskie. Pierwszym z nich był Ai-Apaec – twórca (el hacedor), a drugim Chi-capaec – stwórca (el criador). Znaczenia tych słów w języku Mochica zostało jednak utracone.Różnice między tymi pojęciami można znaleźć w XVI-wiecznym słowniku języka kastylijskiego.El criador był utożsamiany z Duchem Świętym.

Przy analizie bóstw Moche należy unikać porównań do wierzeń Inków i chrześcijan. Programikonograficzny Moche, w odróżnieniu od ceramiki i architektury, łączył cały obszar kulturyMoche i jest spoiwem tej kultury.

Religijny system ikonograficzny Moche był najbogatszy spośród kultur andyjskich. Scenymitologiczne występowały na zdobieniach ścian świątyń, a także na ceramice, przedstawieniachcienką linią, reliefach, ozdobach z miedzi i innych metali znalezionych w grobie Sipán. Zdo-bienia ścian świątyń przedstawieniami ikonograficznymi nie występowały w innych kulturachandyjskich.

Różnice między postaciami ludzi i bogów były wyraźnie widoczne. Przedstawienia boskiemiały zęby jaguarów oraz inne cechy zwierzęce. Bóstwo czasami zamieniało się jednak w czło-wieka, a człowiek o wysokim statusie, np. władca, przekształcał się w bóstwo.

Dwa światy, ludzi i bogów, przenikają się i zazębiają nawzajem. Bogowie mieli częstoludzkie ciała, a wyróżniają się tylko kłami, wężowym pasem, warkoczami w formie węży lubpromieniami otaczającymi postać. Bóstwa posiadały ozdoby nosa, uszu i nakrycia głowy, którebyły też oznakami statusu władców ziemskich. Zastanawiano się, czy istniało jedno najwyższerangą bóstwo lub grupa wysokich rangą bóstw w panteonie Moche.

Rafael Larco Hoyle twierdził, że było tylko jedno najwyższe bóstwo, stojące na czele pan-teonu Moche. Nazwał je Ai-Apaec, opierając się na słowniku Fernando de la Carrera. Bóg tenmiał mieć usta z kłami kotowatych, pas z dwugłowego węża oraz nakrycie głowy z motywempaszczy kotowatego, nosił koszulę i krótką spódniczkę.

Julio César Tello na podstawie badań ikonograficznych też uznawał, że istniało jedno głównebóstwo o cechach ludzkich i mocach stwórczych. Dopatrywał się jego powstania już w kulturzeChavín. Artyści Moche mieli powielać wizerunek archaicznego bóstwa o kotowatych cechach zezwierzęcymi kłami, które wykształciła kultura Chavín.

Z czasem, w latach 70. i 80. XX wieku, badacze zaczęli skłaniać się ku istnieniu wielubóstw o zróżnicowanej pozycji i statusie. Powstało wiele wersji panteonu Moche. Różnym

44

bóstwom przypisywano różne domeny. Potwierdzono istnienie bóstwa żeńskiego, które dotądbyło marginalizowane.

Zróżnicowanie opinii wynika z różnych narzędzi i podejścia metodologicznego poszczególnychbadaczy. Ikonografia Moche jest dla nas nadal niezrozumiała w pełni.

Podejście Patrycji Prządki-Giersz i innych badaczy skupia się na stroju postaci, przedsta-wianych części ciała, atrybutów i elementów scenerii, w której zostały przedstawione. Wybranodo analizy zestaw samych głów ukazanych na naczyniach plastycznych. Starano się wskazaćzespół cech stałych i niezmiennych dla określonych bóstw. Większość atrybutów jest zmiennai nie występuje na każdym przedstawieniu danego bóstwa. Wyróżnienie cech rozpoznawczychmoże doprowadzić do wyjaśnienia, ile różnych bóstw zostało przedstawionych na naczyniachwybranych do analizy.

Do analizy wybrano naczynia z Muzeum Rafael Larco Hoyle z Limy. Kolekcja liczy ponad12 tysięcy naczyń portretowych. Spośród nich wybrano 95 przedstawień postaci o cechachfantastycznych oraz ponad 300 postaci w formie rzeźb pełnych.

Różne cechy są podkreślone na różnych przedstawieniach. Uszy są czasem przedstawiane zorejeras, czasem w geometrycznej postaci dwudzielnej. Można stwierdzić, że wszystkie przed-stawienia wyobrażają jedno bóstwo, które zmienia swoje oblicze, gdyż jest wszechmogące.

Wyróżniono 100 cech ikonograficznych, m.in. elementy stroju i części twarzy. Z grupytej usunięto elementy występujące rzadko. Uznano je za inicjatywę własną warsztatów rzeź-biarskich. 30 elementów charakterystycznych twarzy wyróżniono tylko na podstawie naczyńportretowych. Były to m.in. dwa węże na głowie, łysa głowa, trzygłowy wąż na głowie, oczy,ozdoby uszu, kolczyki, naszyjniki, pektorały oraz nakrycia głowy np. turbany. Kolejne 22 ele-menty charakterystyczne wyróżniono na podstawie przedstawień całościowych. Były to m.in.długość włosów i fryzura, trapezoidalne kolczyki, rozbudowane nakrycie głowy, nakrycie głowyz pióropuszem, ozdoba nakrycia głowy w kształcie maczugi oraz strój, np. tunika, spódniczka,opaski na rękach. Stworzono macierz, w której każde naczynie opisano.

Wyróżniono sześć głównych typów ikonograficznych: (a) wyraźnie wystające brwi, (b) uszyo cechach fantastycznych, (c) oczy okrągłe, (d) fale na twarzy, (e) zmarszczki na twarzy, (f)nakrycie głowy z przedstawieniem kota.

Każdy typ ikonograficzny może występować z różnymi cechami fakultatywnymi, takimi jakmalowanie twarzy, łysa głowa, usta w formie kociego pyska z kłami, orejeras, pektorały orazwęże z nakryciem głowy. Każdy typ ikonograficzny posiada cechy fakultatywne najbardziejdlań typowe. Wyróżniono na tej podstawie trzy postaci o cechach fantastycznych.

Na podstawie rzeźb pełnych wyróżniono 8 typów ikonograficznych: (a) fryzura w formiekoczków, (b) orejeras, (c) nakrycie głowy z 3 dyskami, (d) nakrycie głowy z nożem, (e) podłużneoczy, (f) długie proste włosy, (g) twarz ze zmarszczkami, (h) ozdoba nakrycie głowy w kształcielitery V wykonane z dwóch piór.

Na podstawie analizy próbki statystycznej wyróżniono pięć bóstw, w tym jedno bóstwo ocechach kobiecych. Dwa z tych bóstw nie występowały zatem na naczyniach portretowych.Były to następujące postaci:

1. Bóg gór – bóstwo z fryzurą z koczkami i orejeras z węży, z włosami w formie węży,pektorałem i wężem zamiast włosów. Pojawia się także na ścianach świątyń, w tym wSipán. Występuje w pejzażu górskim z roślinnością górską.

2. Bóstwo “wojownik puszczyka“ – posiada dwie wypustki na głowie w kształcie literyV, ma atrybuty wojownika i charakterystyczne krótkie włosy. Występuje w otoczeniugwiazd i świata podziemnego, podobnie jak zwierzę puszczyk.

45

3. Bliźniak ziemski – związany z dniem i postaciami ludzkimi, posiada wężowy pas, wę-żowe kolczyki i kocie nakrycie głowy, występuje na przedstawieniach wspólnie z iguaną.Pojawia się na ściennych przedstawieniach składających się z wielu postaci. Porusza sięz pomocą ptaków, z różnymi nakryciami głowy.

4. Bliźniak morski – związany jest ze światem morskim, rybołówstwem, walczy z potwo-rami morskimi, z ciemnością, podziemiem i światem zmarłym. Ma wężowy pas i kolczykiw kształcie główek węży, jako bliźniak bliźniaka ziemskiego. Występuje na przedstawie-niach pod gwiazdami lub dwugłowym wężem. Nosi krótką spódniczkę.

5. Bóstwo promieniste – nie pojawia się na przedstawieniach portretowych samych głów.Występuje w otoczeniu promieni rozchodzących się od niego. Jest wojownikiem, trzymaw dłoni maczugę. Nosi krótką tunikę i pektorał.

6. Bóstwo kobiece – nie pojawia się na przedstawieniach portretowych samych głów. Jestkobietą z długimi włosami sięgającymi do pasa, posiada wystające z twarzy kły orazorejeras. Znanych jest mało rzeźbiarskich przedstawień tego bóstwa rozpoznawanegogłównie na przedstawieniach techniką cienkiej linii.

Religia Moche opierała się na dwudzielności. Bóstwa dzielono na górskie i morskie oraznocne i dzienne. Bóstwa mogły ożywiać przedmioty, by pomagały one ludziom. Nie należydoszukiwać się istnienia głównego bóstwa Mochica, które pełniłoby rolę stwórcy.

2.6.4 Architektura Moche

Architektura Moche do dziś zachwyca zwiedzających. Od chwili pojawienia się ceramikiokoło roku 1600 p.n.e. pojawiły się pierwsze przedstawienia struktur architektonicznych naceramice m.in. w kulturach Cupisnique i Paracas. Wzrost znaczenia tego rodzaju przedstawieńoraz staranności ich wykonania nastąpił w okresie kultury Moche.

Na ceramice przedstawiano założenia ceremonialno-polityczne, takie jak świątynie, pałaceoraz pojedyncze pomieszczenia w kompleksach administracyjnych, religijnych i publicznych.

Nie były to tylko makiety wykonywane przez architektów, służyły one do przedstawieniawyidealizowanej formy architektonicznej. W ten sposób wykonywano modele monumentalnychpiramid i platform. Dekoracje naczyń architektonicznych były zróżnicowane w zależności odwarsztatu. Na ich powierzchni znajdowały się dekoracje malowane.

Badania ceramiki architektonicznej pozwalają dokładniej poznać architekturę oraz strukturęspołeczną Moche na podstawie widocznego rozmieszczenia pomieszczeń w budowlach oraz trybuwznoszenia struktur architektonicznych.

Kultura Moche stworzyła naczynia ceramiczne, które w całości przedstawiają założeniaarchitektoniczne. Wyróżniają się dbałością o szczegóły, która nie była już obserwowana wpóźniejszych kulturach. Naczynia były starannie wykończone, bogate w detale oraz ozdobionedekoracją rzeźbiarską i malarską.

W dolinie Virú znaleziono najsłynniejsze naczynie o szerokości 11 cm i wysokości 19 cm,przedstawiające trójwymiarową konstrukcję architektoniczną. Znajduje się ono obecnie w Mu-zeum Narodowym w Limie. Ścianki uformowane zostały na różnych poziomach. Widać wy-raźnie wyróżnione przestrzenie architektoniczne, poszczególne pomieszczenia, a także przebiegmurów. Autor dzieła posiadał wiedzę na temat założenia architektonicznego, co umożliwiło jegodokładne odwzorowanie. Przy tworzeniu naczynia mógł pomagać sam architekt. Na podsta-wie naczynia stworzono dwie współczesne rekonstrukcje założenia architektonicznego. Jednarekonstrukcja zakłada, że był to kompleks rezydencjonalny, w którym w górnych częściachmieszkała elita, a w dolnych zwykli ludzie. Druga rekonstrukcja zakłada, że był to kompleks

46

rezydencjonalno-ceremonialny złożony z domów elity na dolnym poziomie oraz wysokiej pira-midy. Rekonstrukcje te powstały w latach 60., więc przy ich tworzeniu nie było możliwe jeszczezastosowanie technik porównawczych.

Ceramikę architektoniczną tworzyły prawdopodobnie kobiety. W pobliżu Huaca de la Lunaznaleziono pochówek kobiety-garncarki, która swojej funkcji zawdzięczała wysoką pozycję spo-łeczną. Jej grób znajdował się w obrębie warsztatu garncarskiego.

Przedstawienia ceramiczne i piktograficzne dostarczyły nam także informacje dotyczącetechnik architektonicznych, np. rodzaju zadaszenia. Konstrukcje architektoniczne były takżeprzedstawiane na zdobieniach wykonanych cienką linią. Zadaszenia najczęściej nie zachowałysię w oryginale, dlatego dla archeologów ważne są ich przedstawienia w sztuce. Dachy, przed-stawione na ceramice i malowane, były dwuspadziste, oparte na drewnianej konstrukcji pod-trzymywanej przez kolumny.

Na naczyniach nie tylko przedstawiano mury i ściany obiektów architektonicznych, ale takżeodwzorowywano malowidła i reliefy zdobiące ściany. W Sipán znaleziono berło przedstawia-jące pałac, rezydencję królewską z dwuspadzistym dachem i rzędem kolumn otaczających całezałożenie.

Na dachach znajdowały się ozdoby dwóch rodzajów – maczugi lub figuratywne elementy zrogami wykonane z gliny. Drugi spośród wymienionych elementów znaleziono dotąd w oryginaletylko raz, zaś maczugi zdobiące dachy znajdowane są wielu stanowiskach. Także na naczyniachceramicznych bardzo często znajdowane są przedstawienia dachów zdobionych maczugami, alejuż nie rogatymi przedstawieniami. Zdobienie dachów elementami obu typów przedstawiono naberle z Sipán.

Ceramiczne makiety przedstawiające place otoczone z trzech stron ścianami, z zawieszo-nymi na ścianach zbiornikami służącymi do składania ofiar, podzielone na pół białokremowympasem, były składane w grobach zmarłych jako depozyty ofiarne. Znaleziono prostokątne i pół-okrągłe makiety tego typów placów. Na makietach placów często umieszczano gliniane figurkiprzedstawiające walczących wojowników. W monumentalnej architekturze nie znaleziono do-tąd potwierdzenia istnienia tego rodzaju placów z naściennymi naczyniami po bokach. Mogłyone powstawać tylko w postaci makiet glinianych i nigdy nie być przenoszone do rzeczywistejarchitektury.

Analiza naczyń architektonicznych pozwala wyróżnić 10 typów budowli. Część z nich miałacharakter lokalny, np. występowały tylko w kręgu Virú-Gallinazo, w dolinie Lambayeque.Część naczyń ceramicznych ma nieznane pochodzenie, co utrudnia ich analizę. Niektóre typyarchitektoniczne, np. motyw schodkowy, służyły do ograniczania świętych przestrzeni patio iplaców. Były przedstawiane na naczyniach miniaturowych. Na naczyniach pojawiały się takżetzw. markery.

Dachy na butlach z późnego okresu były często zdobione analogicznym schodkowym moty-wem na kalenicy. Schodki na szczycie dwuspadzistego dachu zostały znalezione m.in. w Huacade Brujo, gdzie element ten zdobił domy mieszkalne wojowników. Na zadaszeniu występowałytakże motywy ceremonialnego noża tumi.

Poszczególne style architektoniczne są łączone z poszczególnymi fazami ceramicznymi kul-tury Moche. Tego typu przypisanie stworzono jednak wyłącznie na postawie porównań naczyńarchitektonicznych z innymi naczyniami ceramicznymi. Wywodzi się ono z typologii naczyń,butli Mochica, a nie z analizy samych konstrukcji architektonicznych, dlatego nie może byćuznane za pewne. Budowle reprezentujące poszczególne typy mogły być budowane także wokresach innych, niż te, w których były przedstawiane na naczyniach ceramicznych.

Naczynia architektoniczne Moche są analizowane pod względem sposobów modelowaniabudynków oraz grubości ścian budowli przedstawionych na naczyniach. Budynki mają często

47

zaznaczone wewnętrzne podziały budowli.

Wykonywano również butle strzemiączkowate zawierające motyw piramidy schodkowej. Pi-ramidy schodkowe powstawały w rzeczywistości w architekturze kultury Moche. Na naczyniach,na szczytach piramid, tylko czasami przedstawiano stojące tam dodatkowe budowle.

Na butlach przedstawiano także elementy krajobrazu naturalnego otaczającego budowle ar-chitektoniczne, głównie wzgórza. Jedyne znane przedstawienie ukazujące założenie piramidalnepołożone u podnóża naturalnych wzniesień znajduje się w Stuttgarcie, w Niemczech i pochodziz wczesnej fazy Moche.

Kompleks Huaca de la Luna i Huaca del Sol jest uważany za stolicę państwa Moche.Jest położony w dolinie Moche, kilka kilometrów od dzisiejszego Trujillo. Piramidy Mochebyły miejscem kultu, ale uważano je także za dom bóstw. Zwykli ludzi mogli się do nich zbliżaćtylko w wyznaczonych okresach roku i mogli wchodzić tylko do specjalnie wyznaczonych częścibudowli.

Stanowisko jest obecnie w pełni dostosowane dla ruchu turystycznego. Ściany zostały osło-nięte współczesnymi dachami, aby uchronić je przed zniszczeniami spowodowanymi warunkamiatmosferycznymi oraz działaniem promieni ultrafioletowych. Koło stanowiska znajduje się od-dzielne, nowoczesne muzeum archeologiczne, wyposażone w sprzęt multimedialny.

Huaca de la Luna była mniejsza od Huaca de Sol. Została wybudowana u podnóżaCerro Blanco. Całe założenie, o wymiarach 300 na 220 metrów, wybudowano z cegły adobe.Jedną z jej części była Platforma 1, która miała wysokość około 35 m, a jej bok miał długość100 m. Na północ od Platformy 1 znajdował się wielki plac ceremonialny, otoczony murem.Wejście na plac, do którego prowadził labirynt, znajdowało się po północnej jego stronie. Wpółnocno-wschodniej części założenia znajdował się sektor, w skład którego wchodziły platformyz rampami. Ta część zarezerwowana była dla kapłanów i najważniejszych urzędników. Zwykliludzie mieli dostęp tylko do głównego placu, który mógł pomieścić kilkadziesiąt tysięcy ludzi.

Na szczyt, na którym znajdował się ołtarz, prowadziła rampa otoczona z dwóch stron ścia-nami. Była to jedyna rampa ze ścianami po bokach w obrębie kompleksu. Ołtarz był czwo-roboczną konstrukcją na platformie, na którą prowadziły miniaturowe rampy. Konstrukcjaołtarza była zadaszona. Posiadał on dwuspadzisty dach opierający się na kolumnach. Ołtarzetego typu przedstawiano na ceramice. Wokół ołtarza znajdowały się inne zadaszone pomiesz-czenia, w których być może składano ofiary z ludzi. Analogiczne ofiary mogły być składanetakże na głównym placu.

Ściany kompleksu otaczające główny plac oraz pomieszczenia wewnętrzne zdobione byłymalowanymi na czerwono, biało i niebiesko przedstawieniami w półreliefie. Przedstawieniaukładały się w rejestry poziome. W najniższym rejestrze znajdowała się procesja wojownikówprowadzących jeńców związanych sznurem. Drugi poziom przedstawiał oferentów lub tancerzy,na co może wskazywać ich postawa. Byli to mężczyźni trzymający się za ręce i tańczący wceremonialnych szatach.

Trzeci rejestr przedstawiał pająka obcinającego głowy nożem. Była to postać decapitadora,której obecność świadczy o praktyce rytualnego obcinania głów w kulturze Moche. Czwartypoziom przedstawiał postać rybaka w krótkiej spódniczce. Przedstawienie to nawiązywało dobóstwa o cechach rybaka.

Piąty poziom przedstawiał fantastyczną postać zoomorficzną o cechach księżycowych. Szó-sty poziom formował część rampy i ozdobiony został wężem o gigantycznych rozmiarach oraztwarzą jednego z najwyższych bóstw identyfikowanego z Ai-Apaekiem. Twarz bóstwa kończyłasię głowami ptasimi. Najwyższy poziom przedstawiał głowy bóstwa górskiego, od którego od-chodziły macki zakończone głowami kondora.

48

Na pierwszym poziomie znajdowało się małe pomieszczenie, którego ściany zostały ozdo-bione bogatą dekoracją reliefową, którą tworzy rozbudowana scena o charakterze mitycznym.Do tego pomieszczenia, które przykryte było dwuspadzistym dachem, prowadziła miniaturowarampa.

Na głównym placu, na szczycie platformy, znajdowały się przedstawienia decapitadora naromboidalnych panelach, który był identyfikowany z Ai-Apaekiem. Znajdowała się tam za-daszona galeria biegnąca wokół ścian patio. Przedstawienie tego samego bóstwa, zakończonemackami o cechach wężowatych, znaleziono w pobliskim pomieszczeniu. Inne pomieszczeniazdobiły malowidła geometryczne.

Oryginalne kolory dekoracji zachowały się, gdyż, zamykając świątynie, przedstawiciele kul-tury Moche zasypali ściany piaskiem i dopiero potem przykryli ją kamieniami, co uchroniłomalowidła przed zniszczeniem.

Na Platformie 2 został udokumentowany zwyczaj składania ofiar z ludzi. Znaleziono tamszczątki ofiar poddanych torturom przed śmiercią. Uderzano je kamiennymi maczugami. Ofiaryz ludzi mogły być składane w czasie ulewnego deszczu. Wiele z ciał znaleziono w glinie powstałejz zastygniętego błota deszczowego. W obrębie platformy znaleziono także rytualnie potłuczonenaczynia z niewypalonej gliny, które przedstawiały jeńców. Naczynia takie tłuczono w trakcieskładania ofiar. Na platformie znaleziono przedstawienia ikonograficzne związane ze składaniemofiar. Ofiarami byli wojownicy, potężnie zbudowani mężczyźni w średnim wieku.

Analiza typów konstrukcji architektonicznych wskazuje, że, oprócz ceremonii religijnychodbywających się w cyklu kalendarzowym, w kompleksie odbywały się także czynności świeckiezwiązane z zarządzaniem kanałami, ściąganiem podatków i zarządzaniem dobrami. PaństwoMoche miało charakter teokratyczny, a władza wiązała się z religią chociażby poprzez miejsceswojej głównej siedziby.

Koło Huaca de la Luna znajdował się kompleks zwracający uwagę obecnością małych iprostych budowli. Uważano, że był to sektor mieszkalny. Znaleziono tam warsztaty garncar-skie, malarskie i spożywcze, produkujące m.in. chichę. Obecnie sektor ten jest intensywniebadany. W początkowej fazie badań archeologicznych uwaga skupiała się tylko na budowlachmonumentalnych, a nie mieszkalnych.

Warsztaty miały pomieszczenia magazynowe i socjalne. Główne prace koncentrowały sięna patiach, na wolnym powietrzu. Na patiach znajdowały się warsztaty tkackie oraz kuchnie.Pomieszczenia zadaszone służyły wyłącznie do odpoczynku i spania. W zadaszonych pomiesz-czeniach znajdowały się ławy banquetas, służące za łóżka lub miejsca odpoczynku. Są onewyróżnikami architektonicznymi budowli mieszkalnych.

W obrębie kompleksu mieszkalno-produkcyjnego znaleziono duże naczynia do przechowy-wania nasion, pokarmu i wody, którą przynoszono ze źródeł położonych w pobliżu rzeki. Wkuchniach znajdowały się liczne paleniska. Posiłki przygotowywano masowo, dla większej grupyludności. W pobliżu palenisk znajdowały się żarna i inne narzędzia służące do produkcji żyw-ności. Odpadki kuchenne gromadzono na specjalnie wyznaczonych wysypiskach.

Duże zróżnicowanie konstrukcji architektonicznej domów, a także jakości wykończenia pod-łóg, ścian, zadaszenia oraz różnice w powierzchni użytkowej domostw wskazują na wysoki sto-pień zróżnicowania społecznego mieszkańców. Domy i warsztaty były rozbudowywane przezokres kilku pokoleń. W poszczególnych pomieszczeniach odbywały się różne czynności zwią-zane z poszczególnymi etapami produkcji ceramiki np. wypalaniem, zdobieniem.

Wraz z rozwojem kultury Moche następowało bogacenie się ludności tworzącej tę kulturę.Pojawiało się coraz więcej dóbr luksusowych. Domy zaczęto zdobić maczugami na dachach,które dotąd znajdowały się tylko na dachach świątyń i budowli sakralnych.

49

W sektorze mieszkalno-produkcyjnym, zwanym także ”miejskim“, znaleziono bogate po-chówki, między innymi wspomniany wcześniej pochówek garncarki. Groby takie zostały zi-dentyfikowane georadarem lub znalezione na podstawie naziemnych konstrukcji z cegły adobeznajdujących się nad grobowcem.

Większość kompleksów architektonicznych Moche składało się z dwóch piramid, tak jakHuaca de la Luna i Huaca del Sol. Zazwyczaj podczas badań archeologicznych zakładano,że miały one te same cechy i badano tylko mniejszą z budowli. Dziś jednak wiadomo, żeorganizacja życia społeczności andyjskich miała charakter asymetryczny.

Rozpoczęto więc także badania w Huaca del Sol. Jej wysokość sięgała 35 m. Była bardziejmonumentalna niż Huaca de la Luna. Konstrukcja jest obecnie o 1/3 mniejsza niż pierwotnie,gdyż w XVII wieku rozmyto rzeką jej północno-zachodnią część w celu rozgrabienia zabytków.W tym celu Hiszpanie zmienili bieg rzeki.

W południowej części kompleksu Huaca del Sol skupiały się najważniejsze budowle. Pi-ramida była w całości pomalowano na kolory żółty i czerwony. Na szczycie znajdowały siępolichromowane dekoracje.

Piramida została zbudowana jako piramida schodkowa. Nie jest to jednak cecha konstrukcjibudowli, a jedynie jej zewnętrznego licowania, które nadawało piramidzie kształt schodkowy.Wcięcie wykonane przez rzekę w czasach kolonialnych umożliwiło przebadanie faz konstruk-cyjnych huaki. Pierwsze fazy wykonano techniką quincha, z trzciny oblepianej gliną. Kolejnefazy wznoszono już z cegieł adobe. Budynki miały charakter rezydencjonalny i były dedyko-wane najwyższym dostojnikom. W obrębie zadaszonych pomieszczeń odbywały się bankietyceremonialne, których pozostałości organiczne zostały odkryte.

Cegły adobe budujące Huaca del Sol wykonano w formach o gładkich, drewnianych ścianach,dzięki czemu uzyskano cegły o płaskiej, regularnej powierzchni. Na cegłach znajdowały sięmarkery rzemieślników. Można wyróżnić ponad 100 różnych markerów. Nie wiadomo, czynależy przypisywać je pojedynczym rzemieślnikom, czy też warsztatom. Do wzniesienia Huacadel Sol użyto 140 mln cegieł adobe. Do budowy Huaca de la Luna wykorzystano cegły wykonanew formach trzcinowych, co powoduje, że powierzchnie cegieł są chropowate.

Huaca del Sol została zbudowana znacznie później niż Huaca de la Luna. Świątynia byławykorzystywana w późnych fazach kultury Moche, a także w okresie cywilizacji Chimú.

Wokół Huaca del Sol, która badana jest dopiero od roku 2010 i dotąd przebadana w nie-wielkim stopniu, znajdują się żyzne pola trzciny cukrowej. W trakcie prac archeologicznychpoważnym problemem jest odróżnienie cegieł budujących mur od cegieł stanowiących wypełni-sko.

Kolejnym dobrze zachowanym kompleksem architektonicznym Moche jest El Brujo w do-linie Chicama. Znajduje się kilkanaście kilometrów na północ od największych huak z dolinyMoche. Kompleks składa się z Huaca El Brujo, zwanej także Huaca Cortada (piramida prze-cięta) oraz Huaca Cao Viejo, zwanej także Huaca Blanca. Piramidy są oddalone od siebie o500 m. Na pustyni oddzielającej piramidy znajdowały się liczne pochówki, które zostały wwiększości rozgrabione. Kompleks znajduje się nad samym oceanem, co wpływa na zwiększonąwilgotność.

Założenie nie jest położone w sąsiedztwie naturalne wzgórza, jak Huaca de la Luna i wieleinnych założeń Moche. Dekoracja wewnętrzna świątyni wiąże się z jej nadmorskim położeniem.Pomieszczenia są tak profilowane, by były osłonięte przed silnymi wiatrami wiejącymi znadmorza.

Kompleks jest badany od lat 90. XX wieku. Huaca Cao Viejo wykazuje wiele analogiiz Huaca de la Luna. Znajdował się tam również rozległy plac ceremonialny. Plac centralny

50

posiadał ściany zdobione malowanymi stiukowymi wyobrażeniami reliefowymi. Fasada podzie-lona została na rejestry. Dekoracja Huaca Cao Viejo była pod wieloma względami podobnado Huaca de la Luna. W najniższym rejestrze znajdował się analogiczny pochód jeńców. Wprzedstawienia stiukowe wbudowano jednak prawdziwe ludzkie kości piszczelowe.

Drugi rejestr przedstawiał ludzi trzymających się za ręce, z dekoracjami uszu i nakryciamigłowy. Ich pozycja oraz grzechotki przymocowane do pasów, wskazują na wykonywanie przeznie tańca. Postaci ubrane były w czerwone tuniki zakończone frędzelkami. Przedstawienia tenie były jednak stylistycznie podobne do przedstawień z Huaca de la Luna. W przeciwieństwiedo Huaca de la Luna, w Huaca Cao Viejo wykonano dużo przedstawień pomalowanych nakolor niebieski, związanych z ptakami i rybami. Trzeci rejestr pokazywał decapitadora-pająkaz nożem, którego przedstawiono również na niebieskim tle.

W południowym rogu ceremonialnego placu znajdowała się konstrukcja podobna do analo-gicznej struktury w Huaca de la Luna, również ozdobiona bogatym stiukowym przedstawieniemikonograficznym wyobrażającym postać w koronie, prawdopodobnie głównego władcę, któryobcuje z fantastycznymi postaciami mitologicznymi.

Na szczycie piramidy Huaca Cao Viejo znajdowały się budynki ceremonialne zdobione wi-zerunkami decapitadora w panelach romboidalnych. Występowała tam również czarno-żółtapostać lunarna, która przedstawiona została w formie księżyca. Analogiczne przedstawieniebardzo słabo zachowało się w Huaca de la Luna, jest zaś dobrze widoczne w Huaca Cao Viejo.

Żadne z innych stanowisk poza Huaca de la Luna, Huaca del Sol i El Brujo nie zostało dotądobjęte systematycznymi badaniami.

Innym założeniem świątynnym kultury Moche jest Pañamarca w dolinie Nepeña, która jestnajdalej wysuniętym na południe monumentalnym stanowiskiem Moche. Widoczne są tamzdobienia murów typowe dla kultury Moche, ale konstrukcja ma silne wpływy lokalne. Licznemalowidła ścienne w Pañamarca zostały zniszczone od lat 90. XX wieku. Stanowisko nie jestogrodzone, ani chronione, co przyczynia się do jego systematycznego niszczenia.

Badania klimatologów wykazały, że okresy wilgotne w górach występują równolegle z okre-sami suchymi na wybrzeżu, a okresom suchym w górach towarzyszą intensywne opady nawybrzeżu.

Na wybrzeżu w latach 560-650 n.e. miały miejsce intensywne opady związane z El Niño, apo ich zakończeniu nastała wieloletnia susza. Tak ekstremalne warunki klimatyczne przyczyniłysię do upadku kultury Moche. Piramidy Moche wykonane z cegły adobe noszą ślady poważnychzniszczeń wywołanych przez intensywne opady.

Ostateczny upadek kultury nastąpił jednak dopiero po roku 700 n.e., najprawdopodobniejw wyniku walk wewnętrznych. Z końcowego okresu Moche pochodzą fortece wznoszone wdolinach rzecznych, które świadczą o utrzymujących się niepokojach.

Film ”BBC The Lost Civilization of Peru“ –http://www.youtube.com/watch?v=9cNB-UGEqqI

2.7 Kultura Recuay

Społeczności górskie wytworzyły styl Recuay w II-VIII w. n.e., w tym samym czasie, wktórym rozwijała się kultura Moche. Rafael Larco Hoyle kulturę te nazywał najpierw Santa,gdyż Recuay rozwinęły się w górnym i środkowym odcinku rzeki Santa, która dzieli Kordylieręna Blanca i Negra, w departamencie Ancash. Obejmowała też region Chiaca i Chavín deHuántar. Na wybrzeżu jej zasięg obejmuje dolinę Santa w środkowym odcinku, a także sąsiedniedoliny Chao i Nepeña.

51

Kultura Recuay sąsiaduje z kulturami Virú-Gallinazo i Moche. Występowanie stanowiskRecuay na wybrzeżu myliło badaczy poszukujących początkowych obszarów pochodzenia kul-tury. Obecnie wiadomo, że była to kultura wysokogórska. Roślinność na obszarze Recuay jestznacznie bogatsza niż nad Titicaca.

Kultura została wydzielona na podstawie stylu architektonicznego i ceramiki. Ceramikazdobiona była przedstawieniami rzeźbiarskimi. Wytwarzano także pełne rzeźby w kamieniu.Badania nad Recuay nie są jednak tak zaawansowane jak nad Moche. Niewiele wiadomo oszczegółowej chronologii kultury Recuay. Nie wiadomo też, czy Recuay była bezpośrednimnastępcą Chavín. Koniec kultury Recuay wiąże się z przybyciem kultury Huari w VIII-IX w.n.e.

Ikonografia Recuay była mniej złożona i zróżnicowana niż ikonografia Moche. Ukazywanabyła postać antropomorficzna en face z czterema ozdobami na głowie, czasem z elementamiczaszki, kotowatymi i wężami. Postać ta pojawiała się na ceramice, tkaninach, wyrobach ka-miennych, metalowych oraz kościanych.

Większość przedstawień Recuay miała swój początek w tkactwie. Tkaniny bawełniane ibawełniano-wełniane zachowały się w niewielkim stopniu ze względu na wilgotny klimat. Po-siadały dekorację figuratywną. Stosowano w tle kolor kremowy, brązowy i czerwony.

Formy i kształty naczyń były zupełnie inny niż w kulturze Moche. Występowały zreduko-wane formy strzemiączka lub wylewy mostkowe. Zachowały się ślady motywu schodkowego, aletakże zredukowanego.

Cienkościenne naczynia wykonywano z kaolinu, glinki porcelanowej posiadającej charakte-rystyczną barwę biało-kremową. Garncarze potrafili kontrolować temperaturę wypału. Uzy-skiwano czarną ceramikę w atmosferze redukcyjnej i jasną w utleniającej. Obie wersje kolory-styczne występują w dolinie Santa. Ceramika dostojników była pomarańczowa, pokryta cienkąwarstwą kaolinu. Wzory figuratywne i geometryczne malowano szeroką ciemną lub jasną linią.Figury malowano czarną linią.

Naczynia były produkowane lokalnie i użytkowane na obszarze wytworzenia. Formy naczyńbyły zróżnicowane. Ludność Recuay czasami wymieniała się z kulturami Moche oraz Virú cera-miką. W dolinie Santa występowały naczynia o wpływach z wybrzeża, takich jak strzemiączka,wylewy mostkowe i ceramiczne trąbki. Widoczne są także zapożyczenia kulturowe i stylistycznew garncarstwie od kultury Cajamarca rozwijającej się w Sierra de Huamachuco.

Na przedmiotach metalowych z miedzi, srebra i złota oraz ich stopów występują przedsta-wienia podobne do znanych z ceramiki i tkanin. Rozprzestrzeniły się one na całym obszarzeCallejón de Huaylas. Przeważały technika odlewania i spawania, zaś technika ręcznego monto-wania i odciskania popularna na wybrzeżu nie występowała powszechnie w kulturze Recuay.

Rzemieślnicy wykonywali odlewy w dwuczęściowych formach techniką na wosk tracony.Formy były zdobione różnymi kształtami. Powszechnie stosowano srebro, które nie było popu-larne na wybrzeżu. Wykonywano także dekoracje z cienkich drutów przypominające filigran.Produkowano długie szpile tupu, zakończone okrągłą główką. Znane były również dyski two-rzące głowy maczug.

Rzeźba Recuay była podobna do rzeźby Chavín. Występowały cabezas-clavas stosowane wkonstrukcji murów. Rzeźba przypomina rzeźbę Chavín także w swoim stylu. W architekturzeRecuay jest również wiele innych nawiązań do Chavín.

Występowały elementy zdobnicze o cechach kotowatych. Ściany budynków budowano zpodłużnych bloków kamiennych ułożonych poziomo, ale w dużych odstępach między sobą. Od-stępy miały rozmiar ok. 1/2 wielkości samego bloku. Przestrzeń między blokami wypełniano

52

małymi kamieniami łączonymi zaprawą murarską. Rogi budowli formowały duże bloki ka-mienne. Otwory okienne były prostokątne, choć zdarzały się też schodkowe, w kształcie literyL lub krzyżowe. Dachy zdobiono krenelażami, które nie miały charakteru obronnego.

Fasady zdobiły reliefowe przedstawienia wojowników na nadprożach. Przedstawienia rzeź-biarskie znajdowały się na kamiennych stelach wkopanych w ziemię przed budynkami, będą-cych małymi blokami pozyskiwanymi w celach użytkowych. Ich największa kolekcja znajdujesię obecnie w Muzeum w Huaraz.

Stanowiska Recuay były zazwyczaj małe, zaś osadnictwo było rozproszone. Osady znajdo-wały się na wzniesieniach i szczytach gór, na wysokości ok. 3000 m n.p.m. Centralna platformao charakterze ceremonialnych w środkowej partii była główną częścią osady Recuay. Cmentarzelokowano daleko poza obszarem osady. Tylko mała część stanowisk jest uznawana za ośrodkiwładzy terytorialnej. O ich charakterze świadczy obecność architektury monumentalnej.

W okolicach Carhuaz znajdują się najważniejsze stanowiska Recuay. Są to m.in. Aija,Cabana i Pashash. Stanowisko Payasca znajduje się w dolinie Nepeña. Nazwy stanowiskpochodzą z wymarłego języka Cuye oraz z quechua. Na szczytach gór lokalizowano osadyobronne, np. Pashash i Balcón de Judas. Kontrolowano z nich szlaki handlowe.

Yayno w dolinie Conchucos było stanowiskiem kultury Recuay pełniącym funkcję cytadeliwykorzystywanej w czasie wojen. Reprezentuje typową architekturę obronną, jest położonena sztucznych tarasach na wysokości ok. 4000 m n.p.m. Na obszarze stanowiska wznoszonostruktury na planie okręgu pełniące funkcje ceremonialne.

Niektóre tarasy były otoczone fosami. Na tarasach znajdowały się pojedyncze budynki, nie-połączone ze sobą. Architektura i plan stanowiska były dostosowane do ukształtowania terenu.Pomieszczenia były małe, a poszczególne tarasy były połączone przez drabiny. Mieszkańcyspędzali większość czasu na patiach. Istniało stosunkowo mało zamkniętych i zadaszonychpomieszczeń.

Na niektórych stanowiskach obronnych znaleziono maczugi, kamienne siekierki i inną brońkamienną. Cytadele, oprócz charakteru obronnego, miały też funkcje ceremonialne, na cowskazują znajdowane w ich obrębie założenia przestrzenne. Zdobienia rzeźbiarskie, określaneterminem guancas lub wankas, wywodzącym się z języka quechua, również świadczą o funkcjachceremonialnych. Pojawiały się na nich postaci fantastyczne o cechach kotowatych. Kamiennerzeźby przedstawiają m.in. wojowników z maczugą, tarczą i typowym nakryciem głowy orazprzywiązaną do pasa głową ofiary.

W architekturze Recuay występowały czworokątne budowle ceremonialne o bokach 15-20 m.W ich obrębie znajdowały się ceremonialne fletnie pana i inne instrumenty muzyczne oraz ce-remonialnie tłuczone cienkościenne naczynia do spożywania napojów w trakcie ceremonialnychlibacji.

Pochówki budowano w formie chullp, czyli naziemnych mauzoleów z podziemnymi koryta-rzami. Komory grobowe były zadaszone monolitami kamiennymi i markerami w postaci dużychkamieni. Mauzolea zbudowane w tej formie znajdują się m.in. na stanowisku Chinchawasikoło Huaraz. W konstrukcjach chullpas umieszczano liczne otwory umożliwiające dostęp świa-tło do wnętrza. Ze zmarłym utrzymywano stały kontakt i odprawiano ceremonie we wnętrzuchullpy.

Ichic Willkawaín jest stanowiskiem, na którym znajdują się znane chullpy. Były to bu-dowle dwukondygnacyjne. Zlokalizowano sześć komór grobowych z wejściami nazywanymioknami. We wnętrzu znajdował się przedpokój i główne pomieszczenie. Na górnej kondy-gnacji znajdowały się 3 okna – wejścia prowadzące do przedsionków, z których część pełniłafunkcję magazynów, w których gromadzono przedmioty ceremonialne. Inne pomieszczenia słu-

53

żyły do składania mumii zwanych malquis. Ofiary grobowe składały się ze starannie wykonanejceramiki, ozdób oraz zapinek. Dolna kondygnacja posiadała oddzielne wejścia.

Na stanowisku znajdowały się dwie główne konstrukcje grobowe, wokół których zlokali-zowane były pozostałe chullpy. Znane są tez małe chullpy z jednym wejściem o tej samejstylistyce. Chullpy otoczone były wyniesionymi ponad powierzchnię ziemi platformami cere-monialnymi ograniczonymi murem.

W Ichic Willkawaín przeprowadzono badania i prace konserwacyjne, dzięki którym kon-strukcja chullp jest dobrze widoczna. W podziemiach mieściły się komory na ofiary związane zkultem zmarłych. Znaleziono tam liczne naczynia, w tym naczynia intencjonalnie potłuczone.W jednej z komór mieściło się 28 naczyń. Inna komora zawierała figurkę ceramiczną przed-stawiającą wojownika z maczugą i tarczą, butle z wylewem mostkowym z przedstawieniemtwarzy, a także talerz z głowami oraz miseczkę na trzech nóżkach z czterema małymi główkamina wylewie. Przedmioty te były związane prawdopodobnie z osobami zmarłymi.

Depozytem ofiarnym było także naczynie z przedstawieniem bóstwa trzymającego w jednejręce kaktusa, a w drugiej kukurydzę. Jego głowa zakończona była motywami wężowymi. Sty-listycznie przedstawienie to różni się od sztuki Moche, ale tematycznie jest do niej podsobne.Naczynie znajduje się obecnie w Museo Arqueológico de Ancash w Huaraz. Innymi depozytamiofiarnymi były metalowe szpile tupu oraz wyroby ze złota i srebra.

Kompleks Ichic Willkawaín, składający się z chullp i podziemnych komór, w których równieżskładano zmarłych, posiada widoczne wpływy kultury Moche. W pobliżu stanowiska znajdująsię obecnie współczesne zabudowania, które utrudniają analizę stanowiska. W przeszłości wmiejscu współczesnej zabudowy znajdowały się czworokątne zabudowania mieszkalne rozmiesz-czone wokół patio z banquetas. Domostwa te zamieszkiwali kapłani opiekujący się nekropoliąi chullpami. Osiedle mieszkalne było zamieszkiwane w schyłkowym okresie rozwoju kulturyRecuay, w latach 600-900 n.e.

Sztuka Recuay była bogata w pojedyncze przedstawienia. Postaci ludzkie pojawiały się naceramicznych naczyniach w postaci rzeźbień, a postaci fantastyczne – na rzeźbach kamiennychoraz na naczyniach ceramicznych w postaci malowideł grubą lub cienką linią. Rzadkie byłyprzedstawienia grupowe. Najlepiej znanym w tej grupie jest naczynie znajdujące się w Limiew Museo de la Nación. Zawiera przedstawienia wodza z nausznicami o cechach kotowatych iptasich. Postać tę otaczają poddani i wojownicy pokazani często w trakcie prowadzenia lam.

Wódz przewodził libacjom, w czasie których wypijano chichę lub krew ze specjalnych naczyń.Libacje takie odbywały się w ramach modlitwy o urodzaj oraz powiększenie stad wielbłądowa-tych. Ludność Recuay zajmowała się hodowlą wielbłądowatych jako zwierząt jucznych.

Wódz pojawiał się także w trakcie tańca. Trzymał wtedy w ręku kielich lub siedział, posia-dał maczugę i tarczę, tak jak na naczyniu limeńskim. Postać centralnego wodza występowałatakże na naczyniach o tematyce erotycznej, na których postać tę przedstawiano wraz z róż-nymi kobietami. Kobiety pojawiały się także na scenach ceremonialnych. Miały zawsze długiewłosy, długie tuniki sięgające do kostek, były przewiązane pasem, a na głowie miały nakryciew postaci welonu. Nigdy nie posiadały nausznic. Postać wojownika pojawiała się rzadko wrzeźbie kamiennej. Towarzyszyły jej wtedy zawsze postaci fantastyczne, a z czoła wojownikawychodziły węże. Przy muzeum regionalnym Museo Arqueológico de Ancash w Huaraz, wparku, wyeksponowano liczne kamienne rzeźby kultury Recuay.

Społeczność Recuay była zorganizowana w grupy o ustalonym zasięgu terytorialnym. Grupytakie były zarządzane przez elity wojowników. Głównym kultem był wpisany w kalendarz cere-monialny kult przodków malquis. Wierzono we wspólne mityczne pochodzenie ludności Recuay.Istniała wspólnota religijna w obrębie kultury. Nie przeszkadzało to jednak w utrzymywaniukontaktów z kulturami z wybrzeża oraz gór.

54

Wojownicy i kapłani Recuay byli widoczni także na przedstawieniach ikonograficznych kul-tury Moche, głównie na przedstawieniach wykonanych cienką linią. Występowali w ceremonial-nych scenach składania ofiar z muszli spondylusa oraz obchodów święta oczyszczenia powie-trza, polegającego na wystrzeliwaniu kwiatowych oszczepów. W sztuce Moche pojawiały sięteż bóstwa Recuay, np. bóstwo księżycowe widoczne na butlach strzemiączkowatych oraz nadekoracjach ścian w El Brujo.

Kontakt między kulturami Recuay i Moche widoczny był też w sztuce Recuay. Manifestowałsię w technikach garncarskich oraz kolorystyce i stylizacji przedstawień. Z Moche zaczerpniętomotywy dotyczące środowiska morskiego, które było egzotyczne dla kultury górskiej. Na na-czyniach Recuay pojawiały się motywy ryb oraz motyw schodkowy zapożyczony z wybrzeża.

Formy naczyń Recuay różniły się między sobą. Typowe były dzbany z kielichowatym wyle-wem o cienkiej szyjce. Badania kręgu Recuay są bardzo zawężone za względu na niekorzystnyklimat, który powoduje, że groby i architektura zachowują się w małym stopniu. Groby są zbytmało bogate, by były interesujące dla huaqueros. Badacze japońscy prowadzą głównie badaniaprospekcyjne, a w mniejszym stopniu wykopaliskowe.

Badania utrudnia też rozproszony charakter osadnictwa składającego się z pojedynczychstruktur położonych w dużych odległościach od siebie. Współczesne osadnictwo również jestpoważnie rozproszone, a uprawy znajdują się na innych poziomach zbocz górskich.

2.8 Organizacje wodzowskie w Andach Kolumbijskich

Na obszarze Andów Kolumbijskich w I-VIII w. n.e. rozwijały się kultury wodzowskie, którenie utrzymywały zbyt silnych kontaktów z cywilizacjami peruwiańskimi.

Kolumbia zasłynęła z powodu legendy o El Dorado, która pojawiła się około 1530 roku,gdy Hiszpanie dotarli na ziemie Muisców. Indianie mieszkający nad jeziorem Guatavita prak-tykowali wyjątkową tradycją związaną z ceremonią koronacji. Władca wypływał na tratwiena środek jeziora, był tam rozbierany i posypywany złotem pomieszanym z innymi metalami.Konkwistadorzy, usłyszawszy o złoconym kacyku, wyruszyli na jego poszukiwanie. Miastaposzukiwali m.in. Francisco de Orellana i Gonzalo Pizarro.

W Peru mit o El Dorado połączył się z mitem o krainie Paititi, który opowiadał o złotymmieście, w którym żyją nieśmiertelni władcy inkascy. Mogli wejść do niego tylko Indianiepo spełnieniu określonego rytuału. Zapis tej legendy w 2001 roku znaleziono w archiwum wCoricanchy.

Kultury Muisca i Cauca były pierwszymi, które nawiązały kontakt z Hiszpanami. Od po-czątku naszej ery na kontynencie rozwinęło się wiele państewek o systemie wodzowskim. Byłyto m.in. Muisca, Cauca, Calima, Tolima, Nariño, Tierradentro, San Agustín, Quimbaya, Sinúi Tairona.

Kolumbia to obszar bogaty w surowce, ale też zróżnicowany pod względem dostępnychzasobów. Klimat jest ciepły i wilgotny. Umożliwia uprawę w oparciu o wodę deszczową, a nieirygację. Na terenie kraju przeważają żyzne gleby. W czasach prekolumbijskich uprawiano tamkukurydzę, tykwę, fasolę, kokę, ziemniaki oraz ziemniaki słodkie.

Kultury Kolumbii zostały rozpoznane w małym stopniu ze względu na nieprzyjazny, wil-gotny klimat oraz lokalną politykę władz kolumbijskich. Klimat, podobny do Amazonii, utrud-nia zachowywanie się kultury materialnej – architektury, ceramiki i materiału kostnego.

Kultury obszaru Dorado wyróżniono na podstawie zachowanej ceramiki, architektury i po-chówków. Nie są one tożsame z organizacjami politycznymi. Społeczności je reprezentujące

55

były powiązane szlakami handlowymi i wzajemną wymianą wytwarzanych dóbr. Szlaki te ist-niały przed przybyciem Europejczyków. Były wyznaczone przez topografię terenu. Sąsiadującespołeczności były dla siebie często obce, jeśli oddzielały je od siebie pasma górskie, zaś odległespołeczności kontaktowały się. Szlaki handlowe przebiegały dolinami Magdaleny i Cauca.

KulturaCalima rozwinęła się w dolinie Cauca, między zboczami Andów a Oceanem Spokoj-nym. Główne ośrodki tej kultury skupiały się na obszarze 50 km2 i były położone na wysokościponiżej 2000 m n.p.m. Początki kultury sięgają roku 1500 p.n.e. Istniała ona i wykazywałaciągłość kulturową aż do konkwisty. Gospodarka opierała się głównie na rolnictwie. Obróbkęzłota rozpoczęto dopiero w I/II w. n.e. Nastąpił wtedy nagły wzrost populacji i rozwarstwieniespołeczeństwa. Złote ozdoby były noszone przez władców i składane do ich grobów. Były todiademy, napierśniki, naszyjniki, a także złote maski. Strój ozdabiano złotymi guzikami i szpi-lami zakończonymi przedstawieniami figuratywnymi, a także innymi elementami wykonanymize złota. Produkowano także ozdoby uszu i nosa. Wszystkie złote wyroby wykazywały pewnepodobieństwa.

Charakterystyczne dla kultury Calima były duże maski z ruchomymi elementami np. kol-czykami, orejeras, ozdobami nosa, a także naszyjniki moritas wykonywane z drobnych złotychpaciorków. Biżuteria jest znajdowana głównie w podziemnych grobowcach, choć występujątakże grobowce naziemne. Większość grobów została jednak wyrabowana przed przybyciemarcheologów. Z metalu wytwarzano także broń.

Najlepiej znanym stanowiskiem kultury Calima jest Malagana w dolinie rzeki Cauca. Zna-leziono tam liczne przedmioty ze złota, które nie były tylko ozdobami i darami pogrzebowymi,ale miały też znaczenie ceremonialne i ideologiczne. Wśród odnalezionych przedmiotów znaj-dowała się figurka antropomorficzna o cechach ptasio-gadzich.

Ceramika występowała tylko w grobach ludzi z niższych warstw społecznych. Była to cera-mika cienkościenna, wykonywana starannie. Miała charakterystyczną negatywową dekorację,bardziej przypominającą ceramikę środkowoamerykańską niż peruwiańską. W bogato wypo-sażonych grobach elity znajdowały się złote, misternie dekorowane przedmioty, a ceramikaznajdowała się tam jedynie sporadycznie.

W latach 500-800 n.e. nastąpił zanik produkcji złotych, misternie dekorowanych wyrobówumieszczanych w bogatych grobach. W tym czasie nastąpiły narodziny nowego stylu w złot-nictwie i ceramice. Przedmioty złote upowszechniły się i zaczęły pojawiać się w grobach osóbo niższym statusie społecznym. Nie posiadały już jednak tak misternych dekoracji. Osiedlakultury Calima lokowano w pobliżu pół uprawnych, tarasowo położonych na zboczach górskich.

Z kulturą Calima sąsiadowała kultura Quimbaya, która rozwinęła się w środkowej częścidoliny rzeki Cauca, na północ od kultury Calima, w latach 200-600 n.e. Język ludu reprezentują-cego tę kulturę jest nieznany. Mógł być to język z grupy Caribe, co świadczyłoby o amazońskimpochodzeniu ludności kultury Quimbaya. Podobnie jak Calima, kultura Quimbaya wykazywałaciągłość kulturową na całej przestrzeni dziejów. Ciągłość trwająca aż do konkwisty jest typowadla większości kultur kolumbijskich, w odróżnieniu od kultur peruwiańskich.

Ludność reprezentująca kulturę Quimbaya prowadziła osiadły tryb życia. Zajmowała sięrolnictwem, złotnictwem, garncarstwem i tkactwem. Tkaniny wykonywano z bawełny. Obszarrozwoju kultury jest obecnie znany z uprawy kawy. Kontakty z Europejczykami doprowadziłydo epidemii odry i ospy, a w ich wyniku do zmniejszenia się populacji w okresie konkwisty. Ztego powodu język i kultura Quimbaya szybko uległy zapomnieniu.

Kultura Quimbaya znana jest ze złotych naczyń, głównie mis, które zdobiono rzeźbieniami.Do kultury należały także złote ozdoby – bransolety, ozdoby nosa oraz figurki antropomor-ficzne i zoomorficzne. Figurki antropomorficzne miały wyraźnie zaznaczoną płeć osobników.Wykonywano także złote maski i berła, które składano do grobów kacyków stojących na czele

56

społeczności. Produkowano odlewy techniką na wosk tracony. Wyroby produkowano z czystegozłota, podobnie jak w kulturze Calima, a także ze stopu złota z miedzią.

Ceramika Quimbaya była malowana oraz zdobiona ornamentem rytym. Znaleziono cera-miczne figurki przedstawiające siedzące postaci. Większość figurek tej kultury znajduje sięobecnie w prywatnych kolekcjach.

W rozwoju sztuki Quimbaya wyróżnia się dwa okresy. Okres wczesny trwał do roku 600n.e. Dominowały wtedy przedstawienia kultowe postaci męskich i żeńskich z biżuterią orazprzedstawienia owoców. W okresie wczesnym występował prawdopodobnie kult płodności.Występowały naczynia poporo oraz przedstawienia dostojnych kobiet oraz mężczyzn z bogatąbiżuterią, z zaznaczonymi narządami płciowymi. Wyroby te wykonywano ze złota.

Okres późny trwał w latach 600-1600 n.e. Nastąpił wtedy gwałtowny wzrost liczby ludności.W trakcie ceremonii religijnych malowano ciało. W metalurgii, oprócz złota, pojawiła się miedź,która nie była dotąd wykorzystywana. Pojawiły się liczne zawieszki oraz ozdoby nosa i warg,które były noszone w kontekstach religijnych.

Muzeum Złota w Bogocie oraz Museo de América w Madrycie dysponują znacznymi ko-lekcjami złotych wyrobów kultury Quimbaya. W 1892 roku Kolumbia przekazała Hiszpaniiznaczną część kolekcji złotych artefaktów kultury Quimbaya w darze.

Kultura Sinú występowała na północ od kultury Quimbaya. Rozwijała się w dorzeczu rzekSinú i Cauca w latach 200 p.n.e.-1600 n.e. Jej terytorium podzielone było pomiędzy trzechkacyków panujących w trzech głównych prowincjach – Finzenú, Panzenú i Zenúfana.

W prowincji Finzenú, położonej w dolinie rzeki Sinú, produkowano głównie wyroby z tkanin,tuniki i hamaki. Ludność tej prowincji wyplatała kosze, torby i maty z włókien roślinnych.Domy, przypominające domostwa z Amazonii, budowano z nietrwałych elementów, podobniejak dziś.

Ludność z prowincji Panzenú w dorzeczu San Jorge zajmowała się rolnictwem i produkcją po-żywienia. Dzięki łatwemu dostępowi do zasobów gliny produkowano także wyroby ceramiczne.Figurki gliniane zdobione były rytymi dekoracjami na brzuchach i posiadały zaznaczone cechypłciowe. Poszczególne prowincje wymieniały się produkowanymi towarami.

W prowincji Zenúfana, między rzekami Cauca i Nechí, ludność zajmowała się produkcjąwyrobów z metalu, ze względu na znajdujące się tam złoża.

Każda z trzech prowincji była zarządzana przez jednego naczelnego kacyka – kobietę lubmężczyznę. Największa i najbogatsza była Finzenú zarządzana przez kobietę. Dwie pozo-stałe prowincje zarządzane były przez jej braci, którzy płacili jej trybut. Istniały duże miastapołączone siecią dróg i kanałów. Istnienie miast jest nietypowe dla kultur kolumbijskich.

Kultura Sinú, oprócz złotnictwa, była znana także z inżynierii wodnej. Zbudowano kanałyłączące rzeki Caucę, San Jorge, Sinú, Magdalenę. Kanały te mogły być otwierane i zamykane,aby zapobiegać powodziom. Tworzyły sieć komunikacyjną, irygacyjną i jednocześnie odwad-niającą.

Stolicą Finzenú było miasto o tej samej nazwie. W jego skład wchodziło sanktuariumoraz cmentarzysko. Stanowisko znajduje się w pobliżu dzisiejszego miasta Montería w departa-mencie Cordoby. W skład sanktuarium wchodziła jedna chata, która pełniła funkcję świątyni.Otoczona była gęstą roślinnością. W środku znajdowało się sześć idoli wykonanych z czystegozłota. Idole podtrzymywały hamaki wypełnione darami ze złota. Do świątyń mieli dostępzwykli ludzie, którzy mogli składać tam dary. Kacykowie obcowali ze zwykłymi ludźmi, ale niemogli dotykać gołą stopą ziemi, ani innych ludzi. Zwykli ludzie nie mieli dostępu do świątyńw obrębie kultur Quimbaya oraz Muisca. W kulturach tych kacykowie i elity nie kontaktowałysię ze zwykłymi ludźmi bezpośrednio.

57

Ciała zmarłych przywożono na cmentarzysko, czasami w obecności samego kacyka, i skła-dano z głowami skierowanymi na wschód. Przed pogrzebem odbywała się uczta na miejscupochówku. Po pogrzebie na grobie sadzono drzewo.

W obrębie kultury Sinú wytwarzano ozdoby podobne do filigranu, ale wykonane technikąna wosk tracony, wykonane ze stopów metali z dużą domieszką złota. Wytwarzano napierśnikisymbolizujące płodność i pektorały. Produkowano figurki przedstawiające jaszczurki, aligatory,ptaki i ryby. W biżuterii popularny był kształt rozłożonego wachlarza.

Kultura Muisca znana jest ze źródeł etnohistorycznych i legendy o El Dorado. SłowoMuisca oznacza ”człowiek“ lub ”ludzie“. Rozwijała się w latach 1000-1538 n.e. na PłaskowyżuBogoteńskim. Wodzowie społeczności byli bardzo bogaci, a w okresie konkwisty ich państwoprzeżywało okres rozkwitu. Obejmowało ziemie położone w okolicach Bogoty, na wysokości2000-2600 m n.p.m. Bogactwo ludu Muisca, zwanego także Chibcha, zachęciło Hiszpanów dozałożenia Bogoty.

Początki osadnictwa w okolicach Bogoty są datowane na rok 400 p.n.e. Około roku 500 n.e.zaczęła kształtować się kultura Muisca. Powstały pierwsze zabytki architektury. W chatachceremonialnych urządzano uczty i libacje chichy. Produkowano tkaniny znajdowane w domachelit Muisca. Domy elit były oddalone od osad ludności rolniczej i rzemieślniczej. Architekturabyła zróżnicowana i wykazywała wpływy sąsiednich kultur.

El Infiernito (Piekiełko) jest znanym stanowiskiem Muisca. Znaleziono tam podwójnąkolumnadę. Między dwoma rzędami kolumn odbywały się rytualne libacje chichy. Architekturamonumentalna kultury Muisca wznoszona była głównie z kamienia.

Od początku rozwoju kultury Muisca produkowano metalowe przedmioty i stosowano tech-niki mumifikacji ciał zmarłych. Rolnictwo rozwijało się głównie w dolinach rzecznych. Najczę-ściej uprawianymi roślinami były fasola i kukurydza. Prowadzono handel dobrami luksusowymiz odległymi obszarami andyjskimi.

Ludność reprezentująca kulturę Muisca nie pozyskiwała złota ze złóż, ale kupowała je od lu-dów sąsiednich. Złotnictwo rozwijało się głównie na południowych obszarach Muisca. Ludnośćtej kultury do perfekcji opanowała technikę obróbki złota, wytwarzała doskonałe złote wyroby,które następnie sprzedawała innym kulturom.

Motywami występującymi w złotnictwie Muisca były najczęściej motywy solarne i nadprzy-rodzone postaci boskie. Przedstawiano je na płaskich wyrobach, które były składane w ofierze.Charakterystyczne dla sztuki Muisca były płaskie wyroby wykonane z wykorzystaniem druci-ków, zwane chunzo. Do tej grupy należy tzw. Tratwa Muisca znajdująca się w Muzeum Złotaw Bogocie.

Choć kultura Muisca została poznana tylko w małym stopniu, jest uważana za jedną z naj-ważniejszych prekolumbijskich kultur Kolumbii. Muiscowie czcili boga słońca o imieniu Sue,który zarządzał złotem i dostępem do niego. Bóstwo to mogło zsyłać na ziemię złoto razemz piaskiem. Świętym miastem boga słońca Sue był ośrodek Sogamoso we wschodniej Ko-lumbii, w którym znajdowały się pochówki najważniejszych władców Muisca oraz złote posągiczczonych bóstw.

Na ceramicznych figurkach przedstawiano często złote wyroby w postaci glinianego modelu.Taka gliniana ”biżuteria“ była zawieszana na glinianych figurkach zdobionych dekoracją rytąoraz malowaną. Oczy zaznaczono na figurkach jedynie symbolicznie. Naczynia zdobione byłymotywami geometrycznymi. Kształt naczyń bardziej przypominał ceramikę amazońską niżandyjską.

W kulturze Muisca stosunkowo późno, dopiero w latach 1300-1400 n.e., nastąpił procesrozwarstwienia społeczności i rozpoczęcia produkcji wyrobów ze złota.

58

Kultura Tolima rozwinęła się w północnej Kolumbii w latach 200-1000 n.e. Ludność repre-zentującą tę kulturę mieszkała w środkowym dorzeczu Magdaleny. Należał do niej wojowniczylud Pijaos, który pod dowództwem wodza Calarcá odparł najazd Hiszpanów.

Ludność Tolima zajmowała się głównie rolnictwem. Rozwinęła złotnictwo w oparciu o tech-nikę wosku traconego. Wyroby kultury Tolima ze złota były płaskie, schematyczne i częstopozbawione jakiejkolwiek dekoracji. Wytwarzano płaskie formy cechujące się prostotą, harmo-nią i porządkiem. Były to geometryzowane przedstawienia ludzi i zwierząt, czasami łączącecechy kilku gatunków. Wyroby złote były płaskimi figurami geometrycznymi o regularnychkształtach, naśladującymi kształt ciała. Obecnie nie są prowadzone żadne systematyczne ba-dania ludu Tolima.

Kultura Tairona zajmowała obszar gór Sierra Nevada de Santa Marta na północy Kolumbii.Rozwijała się w latach 900-1600 n.e., a jej apogeum rozwoju cywilizacyjnego nastąpiło okołoroku 1000 n.e. Nazwa Tairona oznacza ”złotnicy“. Kultura rozwinęła się w wybitnie wilgotnymklimacie. Najważniejszym stanowiskiem kultury w szczytowej fazie rozwoju było Buritaca.Na stanowisku Pueblito, jednym z największych stanowisk kultury Tairona, odkryto ponad3000 domostw.

Ludność kultury Tairona budowała systemy irygacyjne oraz osady położone na tarasach.W centralnej części osady znajdował się najczęściej centralny kopiec. Produkowano wyroby zezłota przedstawiające postaci fantastyczne, zwierzęta o cechach ptasich i gadzich. Wykonywanoelementy dekoracyjne strojów oraz berła. Wyrobami znanymi z materiału archeologicznegobył zdobiony nóż wykorzystywany w ceremoniach religijnych oraz nakrycia głowy w postacipółokręgu.

Wiele figurek dekoracyjnych, typowych dla kultury Tairona, przedstawiało żaby. Żaba jesttypowym przedstawieniem umieszczanym na artefaktach tej kultury. Wytwarzano także ozdobynosa ze złota, naszyjniki z muszli łączonych z elementami złotymi oraz bogato zdobione diademyz przedstawieniami bóstw i zwierząt. Przedmioty wytwarzano ze złota, miedzi i tumbagi, czylistopu złota i miedzi.

Ceramika kultury Tairona charakteryzowała się jednobarwną dekoracją. Znane są maskiz przedstawieniami człowieka-nietoperza. Ptak w locie symbolizował władzę i moc. Figurkiantropomorficzne miały wyraźnie zaznaczoną płeć. Ludność Tairona słynęła z wojowniczości.Stawiała opór konkwistadorom przez około 100 lat.

Kultura Nariño rozwijała się w latach 700-1500 n.e. w południowo-zachodniej Kolumbii,w wysokich górach na granicy z Ekwadorem. Społeczność tej kultury jest znana z głębokichpochówków bogatych kacyków, znajdujących się nawet na głębokości 30-40 metrów. W grobachtych znaleziono wyroby ze złota i ceramikę. Złotnictwo nawiązywało do wyrobów znanych zEkwadoru i Andów Środkowych. Przeważały metalowe wyroby kute, a nie odlewane w formach.Produkowano napierśniki, ozdoby przyszywane do strojów i nausznice.

Na obszarze rozwoju kultury Nariño mieszkała grupa etniczna Piartal, której przedstawicielezajmowali się złotnictwem i garncarstwem. Grupa, której potomkowie, znani jako Tuza, zostaliwłączeni do imperium Inków, jest kojarzona z kulturą Nariño.

Kultura Tumaco-La Tolita rozwinęła się na wybrzeżu Pacyfiku, na granicy Kolumbii iEkwadoru po roku 350 p.n.e. Ludność tej kultury wykonywała figurki z gliny podobne doznanych z wcześniejszych kultur. W obrębie tej kultury najwcześniej rozpoczął się proces roz-warstwienia społeczeństwa, który z czasem nastąpił w obrębie pozostałych kultur kolumbijskich.W kulturze Tumaco-La Tolita nie występowała monumentalna architektura grobowa.

Kultura San Agustín pojawiła się już w III tys. p.n.e., ale rozwój sztuki, złotnictwa iarchitektury monumentalnej nastąpił dopiero od VI-VII w. n.e., wraz z procesem rozwarstwie-

59

nia społeczeństwa. Kultura Tierradentro jako jedyna spośród kultur kolumbijskich stworzyłamonumentalną architekturę grzebalną.

Na mapie Kolumbii wciąż jest wiele ziem nieprzebadanych archeologicznie. Większość zna-nych artefaktów pochodzi z rabunku i nie są znane ich konteksty. Informacje o organizacjachwodzowskich opierają się na przekazach z XVI wieku. Istniało wtedy wiele małych, zróżnico-wanych państewek w formie wodzostw. Zapoczątkowaniu produkcji złota towarzyszyło zawszerozwarstwienie ludności, wzrost jej liczby oraz centralizacja i umocnienie władzy. Czasamipowstawała architektura monumentalna, co nie jest jednak regułą.

Jeszcze mniej znane są kultury archeologiczne Wenezueli. Nie miały one dostępu do złota, awięc nie wytwarzały złotej biżuterii, która jest tak charakterystyczna dla Andów Kolumbijskich.

2.9 Kultura Nasca

Rozwój kultury Nasca nastąpił we wczesnym horyzoncie przejściowym. Kultura Paracasrozwijała się w latach 900/700-1 p.n.e., zaś kultura Nasca jest datowana na lata 1-800 n.e.Końcowa faza Nasca jest zaliczana do horyzontu środkowego, zwanego też horyzontem Huari.

Nazwa kultury Nasca pochodzi od imienia kacyka Nanaska, który panował w okresie bez-pośrednio poprzedzającym narzucenie władzy imperium Inków. Miasto kolonialne, założone wpobliżu centralnego obszaru rozwoju dawnej kultury, nazwano La Villa de Santiago de Nasca.Nazwę tę wymienił w swojej kronice Felipe Guamán Poma de Ayala. Region został opisanyjako bogaty i słynący z uprawy winorośli. Pedro Cieza de León w dziele ”La crónica del Perú:El señorío de los Incas” zapisał informację o “długich liniach na pustyni, na piasku”, któreuznawano za drogi inkaskie. Miasto Nasca, ze względu na ciepły klimat, zwane jest “La ciudaddel eterno verano” – miasto wiecznego lata.

Kultura Nasca rozwijała się w dolinach Río Grande i Ica. Rzeka Ica wyróżnia się spośródrzek południowego wybrzeża Peru, gdyż płynie południkowo, z północy na północ, a nie rów-noleżnikowo. Río Grande składa się z 9 dopływów sezonowych, z których jednym jest RíoNasca. Wpływy kultury Nasca są odnotowywane też na północ od tego regionu, w dolinachPisco, Chincha i Cañete, oraz na południe od obszaru centralnego, w Acarí i Yauca oraz wregionie Ayacucho. Ślady kultury Nasca znaleziono też w departamencie Arequipa, ale są topozostałości kontaktów handlowych, a nie podbojów militarnych.

Stanowiska kultury Nasca występują w dolnych i środkowych partiach dolin, a w mniejszejliczbie także na przedgórzu andyjskim. Region południowego wybrzeża jest obszarem bardziejsuchym niż wybrzeże północne. W okolicach Nasca opady roczne wynoszą 0-20 mm. Opadydeszczu występują w górach od stycznia do marca. Woda jest wtedy pozyskiwana z okresowychrzek oraz podziemnych cieków wodnych, które zaczęto wykorzystywać już w czasach prekolum-bijskich. Znajdująca się na południowym wybrzeżu wydma Cerro Blanco jest najwyższą wydmąświata. Zimny prąd peruwiański zwany prądem Humboldta powoduje, że ocean jest nadzwy-czaj bogaty w mięczaki, ryby, ptaki morskie, lwy morskie i orki. Orki żywią się między innymilwami morskimi.

Ludność kultury Nasca pozyskiwała pożywienie w dużym stopniu z oceanu, głównie w po-staci ryb. Na ceramice Nasca można zidentyfikować poszczególne gatunki ryb ze względu nadokładne przedstawienia. Z morza pozyskiwano także muszle i małże.

Podstawą utrzymania ludności kultury Nasca było jednak rolnictwo. Mogło ono rozwijaćsię tylko nad samą rzeką, w pasie kilkuset metrów, oraz na obszarach, które można nawodnić.W starożytności w regionie rosło więcej drzew huarango w zagajnikach, które umożliwiałyutrzymanie większej wilgotności podłoża. Pustynia nie była tak rozległa i jałowa, jak obecnie.

60

Ziemie na obszarach możliwych do nawodnienia były żyzne, a uprawy bujne. Obecnie kolejneobszary są konsekwentnie wyrywane pustyni pod uprawy.

W II połowy I tys. n.e., w drugiej fazie rozwoju kultury Nasca, zaczęto wykorzystywać sys-tem cieków podziemiach budując system spiralnych zejść pod ziemię zwanych puquios. Przykła-dem systemu puquios jest podziemny akweduktCantalloc. Systemy puquios były badane m.in.prze Katharinę Schreiber. Przypuszczano początkowo, że system ten zbudowali Hiszpanie opie-rając się na podobnym arabskim systemie podziemnych studni zwanym qanat, występującymm.in. w Bahrajnie. W trakcie badań stwierdzono jednak, że system puquios został wybudowanyprzez przedstawicieli kultury Nasca, gdy klimat stał się bardziej suchy, zaś oni sami cierpieli zpowodu suszy.

Znanych jest około 30 zejść do kanałów puquios w okolicach Nasca. Są one wykorzystywanedo dziś w celach rolniczych przez miejscową ludność. Fragment kanału znajduje się na terenieMuseo Arqueológico Antonini w miejscowości Nasca. Podziemne kanały są wąskie, mają około30 cm szerokości i wymagają regularnego czyszczenia. Znajdują się na głębokości od 6 do 9metrów pod ziemią.

Drzewo huarango, występujące w dolinie Nasca, jest ważną rośliną wiążącą azot. Z czasem wdolinie Nazca zagajniki huarango zostały w dużym stopniu wycięte, a ich obszary przeznaczonepod uprawę kukurydzy i bawełny. W materiale palinologicznym wyraźnie widoczne jest zmniej-szanie się zawartości pyłków huarango i wzrost zawartości pyłków kukurydzy. Drzewa huarangowycinano także w celu pozyskania paliwa do wypalania ceramiki. Drewno wykorzystywano jakobudulec do wznoszenia konstrukcji mieszkalnych i grobowych.

Obszar Nasca jest często dotykany przez trzęsienia ziemi. Ostatnie miały miejsce w latach1996 i 2007. Zjawisko spływów gruzowo-błotnych ze stoków andyjskich, zwane huaycos, nastę-puje pod wpływem silnych opadów w trakcie El Niño. W przeszłości wielokrotnie wpływałona niszczenie obszaru. 18 stycznia 2009 roku spływ błotny spowodował uszkodzenie linii Na-zca. Na podstawie wzajemnej stratyfikacji geoglifów i spływów można przeprowadzać względnedatowanie poszczególnych geoglifów i rozstrzygać, które są starsze, a które młodsze. Geoglifymożna oglądać z wieży widokowej przy Panamericanie.

W dolinie Nazca występują bardzo silne wiatry niosące piaski, nazywane wiatrami paracas.Wpływają one na niszczenie zabytków z niewypalanej cegły adobe. Wiatry niosące piasek czysz-czą jednak geoglify poprawiając ich widoczność. Odsłaniają grubsze frakcje tworzące otoczenielinii. Na powierzchni tworzącej linie geoglifów usunięto grubsze frakcje odsłaniając frakcjedrobniejsze. Geoglify są także niszczone przez jeżdżące po nich samochody oraz współczesnegeoglify z nazwiskami polityków i hasłami politycznymi.

W dolinie Nasca działają huaqueros. Jednym ze splądrowanych przez nich stanowisk jestcmentarzysko Chauchilla z licznymi mumiami. Początki huaquerii wiązały się z poszukiwa-niem złota. Na południowym wybrzeżu nie ma jednak tyle złotych artefaktów, ile znajduje sięna północnym wybrzeżu. Obecnie huaqueros pozyskują głównie ceramikę, dekorowane tkaninyoraz mumie.

Kultura Nasca znana jest z geoglifów, tkanin, wielobarwnej ceramiki oraz głów-trofeów.Została rozpoznana na przełomie XIX i XX wieku. W roku 1927 Julio César Tello wyróżniłwcześniejszą kulturę Paracas po znalezieniu 429 mumii na stanowisku Cerro Colorado wokolicach półwyspu Paracas. Wyróżniono tradycje Paracas Cavernas i Paracas Necrópolis.Kultura do niedawna znana była tylko ze znalezisk grobowych. Ostatnie fazy tradycji ParacasNecrópolis były współczesne wczesnym fazom kultury Nasca.

Groby Paracas Cavernas zawierały pakunki ze zmarłymi zwane fardos funerarios. Zmarlibyli nadzy, towarzyszyła im ceramika wykonywana w całości ręcznie, w odróżnieniu do pół-nocnego wybrzeża, gdzie używano form. Groby Paracas Cavernas miały kształt butlowaty,

61

wykopane były w postaci pionowej butli zagłębionej w piasku i skale macierzystej.

Barwniki stosowane do dekorowania ceramiki opierały się na żywicach pomieszanych z na-turalnymi barwnikami. Były nanoszone na naczynia po ich wypaleniu. Naczynia miały prostekształty mis, czarek lub butli. Charakterystyczne były naczynia z mostkowymi wylewami – dospicos con asa puente. Na naczyniach kultury Paracas przedstawiano kotowate i ptaki, czerpiącz ikonografii kultury Chavín. Przedstawiano również charakterystyczne istoty o dużych oczach.Z ceramiki wykonywano także bębny i inne instrumenty muzyczne.

Kultura Paracas Necrópolis jest późniejsza niż Paracas Cavernas. W obrębie tej kulturyfardos funerarios gromadzono w specjalnych konstrukcjach podziemnych lub opuszczonych kon-strukcjach mieszkalnych. Fardos Paracas Necrópolis były bardzo bogate, z zewnątrz podobnedo fardos kultury Paracas Cavernas. Największe fardos kultury Paracas Necrópolis ważyły 100kg. Nagiego zmarłego umieszczano w trzcinowym koszu. Wkładano do niego dary z pożywieniai ceramiki. Następnie kosz ze zmarłym owijano w bardzo długie, bogato dekorowane tkaniny

W młodym wieku, w obrębie kultury Paracas, przeprowadzono deformację czaszki w celujej wydłużenia. Zwyczaj ten odkrył Julio César Tello, który z wykształcenia był lekarzem.Wiele czaszek nosiło ślady trepanacji przeprowadzanych pod znieczuleniem substancjami ro-ślinnymi. Czasem przeprowadzano kilka trepanacji jednej czaszki. Wiele z trepanacji kończyłosię zaleczeniem. Otwór zasłaniano fragmentem metalu lub tykwy.

Wykonywano ozdoby z muszki spondylusa, a także torebki z ludzkich włosów. Z kości alpakwykonywano fletnie i instrumenty muzyczne.

Kultura Paracas słynie ze zdobionych bawełnianych tkanin. Otaczały ją bordiury z wełny lubbawełny, na których haftowano przedstawienia, najczęściej tylko jednej postaci. Poszczególneprzedstawienia postaci różniły się jedynie kolorystyką, mogły być one haftowane przez różneosoby. Przygotowanie jednej tkaniny służącej jako pakunek grobowy mogło trwać wiele lati wymagało zaangażowania dużo pracy. Na tkaninach znajdowały się wyobrażenia zwierząt,postaci antropomorficznych, np. szamani, oraz postaci fantastyczne w maskach, z głów którychwyrastają węże lub pasy wężowe. Hafty na tkaninie wykonywano bardzo precyzyjnie. Natkaninach Paracas stosowano ponad 90 różnych barw.

Powstawały tkaniny w kilku stylach. Czasami do jednego grobu wkładano tkaniny repre-zentujące różne style. Mogły być to dary od różnych społeczności dla ważnego przedstawicielaelit. Istniały także style dichromatyczne, z przedstawieniami pozytywowym i negatywowym poobu stronach. Z tkanin wykonywano płaszcze zwane mantos, przepaski biodrowe oraz nakryciagłowy.

Ceramikę Paracas Necrópolis określa się jako Topará. Ceramika ta jest cienkościenna, do-brze wypalona, wytrzymała, malowana na kolor biały lub ceglasty przed wypaleniem. Powypaleniu naczyń już nie malowano. Dekoracje naczyń miały charakter monochromatyczny ipozbawione były dodatkowych ozdób. Najczęstszymi formami były butle mostkowe, którychbrzusiec przypominał tykwę.

Kulturą Nasca zaczęto interesować się w latach 80. XIX wieku. Kolekcje nasceńskie sprzeda-wano wtedy w Europie. José Mariano Macedo (1823-1894), mieszkaniec Puno, sprzedał swojąkolekcję do muzeum w Berlinie, w którym pracowali Max Uhle i Adolf Bastian. Stwierdzilioni, że naczynie pod względem formy i dekoracji przypominają naczynia z Mezoameryki. Kul-tura mezoamerykańska była wtedy lepiej znana niż andyjska. Jako Niemcy, postawili hipotezęmówiącą, że ludy mezoamerykańskie najechały Peru i podbiły ten kraj.

Ceramika Nazca bardziej przypomina wyobrażenia z tkanin niż przedstawienia ze starszejceramiki Paracas Cavernas. W kulturze Nasca utrzymano jednak zwyczaj zaznaczania kontu-rów przedstawień na ceramice. Prawdopodobnie najpierw zaznaczano kontur linią, a potemmalowano naczynie. Najpierw formy naczyń były bardzo proste, przybierały one postać mis i

62

butli. Z czasem pojawiły się wykonywane ręcznie, bez użycia formy, naczynia w postaci węży,ptaków i owoców.

Podobnie jak w kulturze Paracas, z ceramiki wykonywano bębny, a także antara i fletniepana. Fletnie wykonywano niezwykle dokładnie, aby osiągnąć pożądane dźwięki. Instrumentyte badała muzykolog Anna Gruszczyńska-Ziółkowska. Proporcje poszczególnych piszczałek byłyściśle ustalone. Tak wykonane piszczałki, o długości sięgającej jednego metra, oblepiano płasz-czem z gliny. Łączono ze sobą kilkanaście piszczałek. Muzykantów grających na instrumentachceramicznych przedstawiano na figurkach ceramicznych.

Na miskach i talerzach występowały geometryczne motywy lub zdobienia przedstawiająceptaki, ryby, rośliny uprawne i ludzi. Ludzie byli przedstawiani mało realistycznie i bez cechindywidualnych. Postaci miały jednak charakterystyczne nakrycia głowy, malowane twarze orazstroje. Na naczyniach znajdowały się też przedstawienia rybaków. Znaczenie nakryć głowy jestinterpretowane w oparciu o źródła z czasów konkwisty.

Na ceramice znajdowały się także ozdoby w postaci stworzeń fantastycznych o cechach ko-towatych, z ciałem antropomorficznym, złotym diademem i szponami. Według różny interpre-tacji mogli być to przebrani kapłani lub same bóstwa. Postaci fantastyczne były przedstawianeczęsto razem z głowami-trofeami. Wyróżniono główne postaci przedstawiane na ceramice –centkowanego kota, dawcę dóbr, z którego wyrastają rośliny, oraz orkę. Orki przedstawiano natkaninach, ceramice i geoglifach. Miały często ludzkie dłonie i inne cechy antropomorficzne, aw ręku trzymały miecz. Towarzyszyły im ludzkie głowy. Wraz z czasem jakość przedstawieńulegała degeneracji.

Max Uhle i John Rowe wyróżnili w kulturze Nasca dwa style – prostszy Monumental i bar-dziej złożony Prolifero. Max Uhle uważał, że styl Monumental był starszy, a Prolifero młodszy.Monumental charakteryzował się prostymi, dużymi, geometrycznymi przedstawieniami. Byłyone łatwe do rozpoznania. W stylu Prolifero przedstawienia były bardziej rozbudowane, złożonei trudne do rozpoznania. Zmienił się sposób przedstawienia głów-trofeów. W latach 50. XXwieku Lawrence Dawson stworzył na podstawie wykopalisk Maxa Uhle podział kultury Nascana 9 faz. Fazom II-IV odpowiadał styl Monumental, fazom V-VII przypisano styl Prolifero, zaśfazy VIII-IX to czas obustronnych kontaktów i wpływów kultury Huari.

Zjawisko horror vacui, strachu przez próżnia, postępowało z czasem w dekoracjach naczyńkultury Nasca. We wczesnych fazach pozostawiano jeszcze spore obszary naczynia bez ozdóbmalowanych, ale w późniejszych fazach powierzchnię naczynia pokrywano szczelnie przedsta-wieniami.

Wraz z czasem tkaniny, popularne w kulturze Paracas i wczesnych fazach Nasca, utraciłyswoje znaczenia na rzecz dekoracji na naczyniach ceramicznych. Na dekoracjach rzadko wystę-powały sceny dynamiczne. Czasami kondory jadły ludzkie zwłoki, zaś inne zwierzęta spożywająinne pokarmy. Istniała mała grupa mało realistycznych wyobrażeń erotycznych. Sceny byłymało rozbudowane z porównaniu z kulturą Moche.

Na ceramice występowały przedstawienia kaktusa San Pedro, z którego pozyskiwano nar-kotyki. Obecnie przedstawienia ceramiczne interpretuje się jako spójny przepływ w świeciepłynów – krwi, wody i spermy. Rzadko w ikonografii pokazywana była akcja. W późniejszychfazach pojawiły się sceny batalistyczne z rzeczywistymi postaciami ludzkimi, a nie istotamifantastycznymi. Był to prawdopodobnie wpływ kultury Moche.

Ceramika zdobiona była ceramiką wyjątkowo cenną – rytualną, ceremonialną lub grobową.Gdy naczynia takie zostały uszkodzone, były naprawiane i restaurowane. Ceramika użytkowabyła prosta i pozbawiona jakichkolwiek zdobień.

Głowy-trofea nie musiały pochodzić z walk. Część z nich mogła pochodzić od reprezentan-tów tego samego typu antropologicznego, do którego należeli przedstawiciele kultury Nasca.

63

Nie wyklucza się, że między różnymi społecznościami Nasca toczyły się walki. 60% głów-trofeów stanowiły głowy męskie, zaś 40% to głowy kobiece. Na przedstawieniach na ceramicegłowy-trofea sąsiadowały z postaciami fantastycznymi i ludźmi, a także ze zwierzętami poże-rającymi ciało. Głowy-trofea występują także w materiale archeologicznym. Otwór wieli byłpowiększany, aby umożliwić wyjęcie przezeń wnętrzności. Wargi i powieki zaszywano, by duchnie wydostał się na zewnątrz. Chciano, by nie szkodził on twórcom trofeów, ale im służyłmieszkając w głowie. Przez środek czoła przeprowadzono sznur, na którym głowy zawieszano.

Tradycja produkowania głów-trofeów występuje u Indian Jivaro żyjących w selvie amazoń-skiej, którzy wykonują pomniejszone głowy-trofea o rozmiarze piłki tenisowej. Na podstawieanalogii postawiono hipotezę mówiącą, że głowy Nasca też były głowami-trofeami.

Kobiecie, z której głowy wykonano trofeum znajdujące się w Museo Antonini, przed śmierciąponacinano skórę, aby wykrwawiła się. Znane są także głowy-trofea ptaków i gryzoni, ozdobioneludzkimi włosami.

Z metalowej folii wykonywano ozdoby, które układano na twarzy zmarłego. Liczne ozdobywykonywano z muszli spondylusa, rzeźbionych kamieni oraz z piór ptaków sprowadzanych zAmazonii. W materiale archeologicznym znane są pochówki papug amazońskich. Sprowadzanoje do Nasca żywe, być może rozmnażano je też na miejscu.

W produkcji tkanin kontynuowana była tradycja Paracas Necrópolis. W fazach I-II wystę-powały tkaniny haftowane oraz malowane. Na dekoracjach pojawiały się sceny o treści “każdyje kogoś innego”. Szczytowym osiągnięciem tkactwa były tkane trójwymiarowe postaci ptakówi istot fantastycznych, który przyszywano do obramowań tkanin.

Linie Nasca były wspominane już w źródłach archeologicznych. Zostały ponownie odkrytew latach 30. XX wieku przez Paula Kosoka (1896-1959), który szukał systemów nawadniają-cych. Już wcześniej były one zauważane z samolotów latających wzdłuż wybrzeża. Paul Kosoktwierdził, że linie były astronomicznym kalendarzem rozpisanym na ziemi. Linie te obserwowałw trakcie przesilenia.

Maria Reiche (1903-1998), niemiecka matematyczka, rozpoczęła pracę u Kosoka. Wcześniejbyła nauczycielką matematyki w Nasca. Doprowadziła do objęcia pustyni ochroną. Twierdziła,że linie związane były z astronomią, a przedstawienia figuralne to symboliczne przedstawieniakonstelacji. Maria Reiche czyściła geoglify miotełką, być może sama powodując ich uszkodzenie.Precyzyjnie mierzyła wszystkie figury i dopasowywała je do obrazu nieba. ArcheoastronomAnthony Aveni stawiał podobne tezy dotyczące przeznaczenia linii Nasca.

Geoglify znajdują się na pampie o powierzchni 150 km2. Większość geoglifów to kratownice,trapezy i linie proste. Wśród nich znajdują się tam figuralne przedstawienia pelikana, kolibra,małpy , jaszczurki, drzewa, pająka i psa. Przedstawienie małpy może być w rzeczywistości po-łączeniem przedstawienia kotowatego ze spiralą. Wszystkie przedstawienia figuralne wykonanojako linia ciągła, bez ogrywania “ołówka od papieru”. Geoglify wytwarzano usuwając utlenionekamienie należące do grubszej frakcji i odsłaniając drobniejszą frakcję. Niektóre linie ciągną sięprzez kilka kilometrów.

Istnieją punkty, z których linie rozbiegają się w różnych kierunkach. Kierunki linii roz-kładają się jednak równomiernie na całe 360 stopni płaszczyzny, nie ma żadnych kierunkówwyróżnionych. Podważa to hipotezę mówiącą, że linie odzwierciedlały zjawiska astronomiczne.

Obecnie istnieje ponad 20 koncepcji dotyczących przyczyn powstania linii Nasca. Linie pro-ste, a także przedstawienia figuralne w kształcie ciągłych linii mogły być drogami procesyjnymiprowadzącymi do ważnych miejsc kultu i cmentarzysk. Według innej hipotezy linie mogłypokazywać kierunki płynięcia wód podziemnych i wskazywać drogę do puquios.

W ramach archeologii eksperymentalnej przeprowadzono eksperyment polegający na ponow-nym wykonaniu linii. Okazało się to łatwe. Wykorzystywano prawdopodobne doświadczenie

64

tkackie ówczesnej ludności. Tkactwo także wymagało powielania znanych wzorców w rozmia-rach mniejszych i większych od pierwowzoru.

Stanowisko Cahuachi zostało poznane w latach 20. XX wieku. Jest to stanowisko bardzoduże, położone po obu stronach doliny Nasca. W Cahuachi mieścił się ośrodek ceremonialny.Badania prowadzi tam Helaine Silverman. Założono, że ośrodek ten był stolicą kultury Nasca.Potem jednak stwierdzono, że nie ma tam żadnych śladów stałego zamieszkania – domów,warsztatów ani śmietnisk. Na stanowisku znajdowały się jedynie place i piramidy ceremonialne.

Znaleziono wiele stanowisk mieszkalnych i cmentarzysk kultury Nasca. Były wśród nichPampa de San José, Ventilla, Majoro Chico i Ocongalla. Pomiędzy tymi stanowiskami niewidać znaczących różnic w hierarchii. Jedynym wyróżniającym się stanowiskiem jest Cahuachi.Prowadzi to do postawienia hipotezy mówiącej, że nie istniała żadna forma państwowości Nasca,ani organizm proto-państwowy, a jedynie grupa wodzostw.

Giuseppe Orefici od roku 1982 prowadzi Projekt Nasca, który jest najdłużej trwającymprojektem archeologicznym badającym kulturę Nasca. W miejscowości Nasca w ramach tegoprojektu wybudowano Museo Arqueológico Antonini.

Cahuachi znajduje się na południowym brzegu rzeki Nasca. Architektura stanowiska wporównaniu z północnym wybrzeżem jest rachityczna. Mury z adobe obudowywały jedynie na-turalne wzniesienia, tworząc piramidy, których podstawą były naturalne wzgórza. Stanowiskosprawiało wrażenie monumentalnego dla wchodzących od strony rzeki. Cahuachi było jednymz nielicznych miejsc w dolinie Nasca, gdzie woda w rzece występowała cały rok wypływając zpobliskiego podziemnego źródła. W skład stanowiska wchodziły piramidy schodkowe oraz znaj-dujące się między nimi place. Wzgórza obudowywano cegłą tylko od strony rzeki, a od stronyprzeciwnej zostawiano naturalne zbocze. Cahuachi funkcjonowało jako ośrodek ceremonialnyprzez ponad 500 lat. Szczytowy okres jego rozwoju przypadł na lata 1-500 n.e. Było jednakodwiedzane nawet w czasach kultury Huari.

Stanowisko w czasie funkcjonowania było wielokrotnie przebudowywane. Przy przebudo-wach wykorzystywano w różnych czasach różne typy cegieł adobe. Gdy dochodziło do przebu-dowy, w przestrzenie pomiędzy ścianami murów wsypywano materiał wypełniskowy. Materiałten, którym mogły być piasek z rzeki, rośliny, ceramika lub muszle, wsypywano kolejno war-stwami. Warstwy deponowano poziomo w określonej kolejności. Starsze pomieszczenia byływ kolejnych fazach zamykane, zasypywane, a na nich tworzono nową podłogę. W kompleksieistniały ślepe korytarze i zamknięte pomieszczenia, których funkcja jest nieznana.

Cahuachi zostało przebadano dopiero w kilku procentach, mimo badań prowadzonych ponad20 lat. Giuseppe Orefici wyróżnił 5 faz funkcjonowania stanowiska w latach 400 p.n.e.-420 n.e.Znaleziono sceny przedstawiające ludzi grających na instrumentach i pijących chichę, a takżemałe dary wotywne w jamkach i całe stada lam złożonych w ofierze. Cahuachi było prawdopo-dobnie w późnym okresie rozwoju kultury Paracas świętym miejscem, do którego przychodzonow celu pobrania wody ze źródła. Następnie rozwinęło się jako ważne centrum religijne. Okołoroku 420 n.e. ośrodek upadł w wyniku trzęsienia ziemi i wielkich susz. Wtedy dokonano uro-czystego zamknięcia kompleksu, przykryto go warstwą gliny i złożono ofiary. Jeszcze przezkilkaset lat na stanowisko przybywano, traktując je jako miejsce święte. Obecnie mury świątyńsą rekonstruowane, odtwarzane są także ozdoby pokrywające ściany.

Na stanowisku znaleziono pozostałości ponad 80 gatunków roślin, w tym kukurydzy, fasoli,tykwy, bawełny i patatów. Większość z nich to rośliny udomowione. Udomowienie roślinpoświadczono w ikonografii oraz w kształtach naczyń ceramicznych. Rośliny przedstawianoczęsto w rękach kapłanów odpowiedzialnych za rolnictwo.

Antropolog Andrea Drusini badał szczątki kostne przedstawicieli kultury Nasca, w tymgłowy-trofea. Szacuje się, że w dolinie Nasca mieszkało 15-22 tys. ludzi, zaś w dolinie Ica 10

65

tys. Tymczasem w obrębie kultury Moche mieszkało ponad 100 tys. ludzi. Mała liczba ludnościw obrębie kultury Nasca wskazuje raczej na wodzostwo niż na państwo, jako funkcjonującąorganizację społeczną.

Według Giuseppe Oreficiego Cahuachi było centrum ceremonialnym, religijnym i cmentar-nym. Dawniej uważano, że była to stolica państwa Nasca. Helaine Silvermann uznała, że byłoto “puste centrum ceremonialne”. Sięgnęła do analogii z sanktuarium w Yauca w dolinie Ica,znajduje się sanktuarium maryjne położone na pustyni. Pielgrzymi z okolic przybywają tamtylko raz w roku. Wokół świątyni rozbijane jest wtedy miasteczko namiotowe. Przybywają ka-płani, powstają sklepy i jadłodajnie. Po uroczystościach sanktuarium jest sprzątane, podobniejak sprzątane było Cahuachi po zakończeniu ceremonii religijnych. Sprzątanie spowodowało,że nie zachowało się dużo materiału archeologicznego w obrębie stanowiska.

Geoglify występowały na północ od Cahuachi, w niewielkiej odległości od stanowiska, iwskazywały na niektóre struktury architektoniczne ośrodka. W Cahuachi składano ofiary zmalowanych tkanin ze scenami typu “każdy coś je”, instrumentów muzycznych antara, któretłuczono po zagraniu i układano parami na murku w zgodnym kierunku. Składano także ofiarymasowe. Dzięki suchemu klimatowi zachowały się liczne ofiary organiczne, m.in. zdekapito-wane ptaki, całe żaby, pióra kondora z przyszytymi piórkami kolibra, kolby kukurydzy, tykwy,papryczki, koprolity lam, świnek morskich i ludzi. Ciekawym typem ofiary były włosy ludzkie,które składano w postaci warkoczyków lub kołtunów. Z włosów wykonywano także plecionki.

Wśród darów ofiarnych znaleziono kości lam i innych zwierząt. Jako ofiary składano takżekamienie zawinięte z tkaninę i związane, pędzelki z ludzkich włosów, korki do butli mostkowych,tykwy zdobione wypalanymi liniami lub malowane farbami nietrwałymi, podobnie jak ceramikaParacas. Do ceramiki dodawano mikę. Znaleziono bardzo mało wyrobów metalowych. Jedyniew grobach znajdowały się miski metalowe.

Często znajdowane są bardzo podobne do siebie naczynia w kilku egzemplarzach. Ich pro-dukcja bez form była trudna. Znaleziono ceramiczne przedstawienie orki o długości 70 cm, którebyło największym wyrobem ceramicznym na całym stanowisku. Zidentyfikowane w materialearcheologicznym proce wykonywano jako broń lub jako nakrycie głowy.

Ikonografia Nazca została dobrze opracowana. Była starannie wykonywana od początkuistnienia tej kultury.

2.10 Inne kultury wczesnego okresu przejściowego

2.10.1 Kultura Lima

W I tys. n.e. zachodziły poważne zmiany kulturowe w regionie andyjskim związane zkulturami Moche, Recuay i Nasca oraz z kulturami kolumbijskimi w Andach Północnych.

Jedną z kultur wczesnego okresu przejściowego była kultura Lima. Jej obszar znajdował siępomiędzy obszarami kultur Moche i Nazca. Kultura Lima rozdzielała te dwie kultury. Rozwi-jała się w latach 200 p.n.e.-650 n.e. Obejmowała doliny rzec Chancay, Chillón, Rímac i Lurín,znajdujące się w obrębie dzisiejszego miasta Lima. Lokalizacja stanowisk w obrębie miastapowoduje większe zainteresowanie nimi, ale też większą destrukcję. Wybrzeże Pacyfiku w okoli-cach Limy to zarówno wybrzeże klifowe w Miraflores, jak i płaskie wybrzeże na przedmieściach.Stanowiska kultury Lima zostały w dużej części zniszczone przez zabudową. Każda dzielnicaLimy ma swoje stanowiska archeologiczne pochodzące z czasów tej kultury.

Najważniejszymi stanowiskami kultury Lima były Maranga, Pachacamac, Chillón, HuacaPucllana, Cerro Culebras, Cajamarquilla i Catalina Huanca. Kulturę tę zaczął badać MaxUhle na przełomie XIX i XX wieku. W tych czasach kultury Peru dzielono jedynie na inkaskie

66

i przedinkaskie. Od czasu wykopalisk Maxa Uhle kultura Lima była badana w małym zakresie,ze względu na mniej imponujące stanowiska niż w przypadku sąsiednich kultur. Stanowiska kul-tury Lima mieszają się z zabudową inkaską, co utrudniało początkowo jej datowanie, zwłaszczaprzed odkryciem datowania radiowęglowego. Max Uhle badał położone na północy stanowiskoi cmentarzysko Chancay. Początkowo Limę łączono z kulturami Ica i Nasca.

Nazwa kultury Lima została wprowadzona w 1966 roku przez Amerykanina Thomasa Pat-tersona, który wprowadził też chronologię i periodyzację tej kultury. Nazywano ją także Proto-Lima, Cajamarquilla lub Maranga. Kulturę zaczęto badać systematycznie dopiero w latach 80.XX wieku i wtedy też pojawiły się liczne odniesienia do niej.

Ceramika Limy składa się głównie z kubków. Ornamentyka kubków ceramicznych i tkaninbyła podobna do ornamentyki kultur Ica i Nasca. Ceramika zdobiona była liniami rytymi imalowaniem. Ludność kultury Lima produkowała także naczynia z podwójnym mostkowymwylewem, podobne do kultury Nasca. Pojawiły się również inne formy butli typowe dla Nasca.

Kultura Lima stworzyła monumentalną architekturę piramidalną wznoszoną z charaktery-stycznych małych cegieł adobe, których nie wytwarzała żadna inna kultura. Cegły układanozgodnie z tzw. técnica del librero, czyli pionowo, podobnie do książek połączonych “regałami”,czyli poziomymi warstwami zaprawy. Cegły układane zgodnie z tą techniką nazywano adobitos.Technikę tę wykorzystano m.in. na stanowisku Huaca Pucllana w dzielnicy Miraflores w Limie.

Wykorzystywano także inną technikę nazywaną adobón lub tapial. W środku umieszczanowypełnisko, po czym konstrukcję tę zalewano grubą warstwą gliny. Technika rozwinęła się naśrodkowym wybrzeżu i była stosowana aż do czasów Inków.

Z II-III wieku n.e., czyli ze środkowego okresu rozwoju kultury Lima, pochodzą stanowi-ska Maranga, które pełniło funkcję cmentarzyska, Cerro Culebras, na którym zachowały sięprzedstawienia kotowatych, a także Huaca Pucllana i Cajamarquilla. Warunki klimatyczne,zwłaszcza duża wilgotność i częste mgły, wpływają negatywnie na stan zachowania murów zcegły adobe.

Cerro Culebras położone jest u ujścia rzeki Chillón, na prawym jej brzegu. Zajmujepowierzchnię 65 ha. Ludność tam mieszkająca korzystała z zasobów morskich i żyznych glebw dolinie zalewowej. Bliskość wybrzeża pozwalała na dostęp do dziko rosnącej tam trzciny,z której wykonywano rozmaite przedmioty i konstrukcje. W pobliżu znajdowały się wzgórzalomas, które w zimie pokrywały się czasowo roślinnością, zaś przez pozostały czas w roku byłypustynią. Na wzgórza lomas przybywały jelenie, na które polowano oraz ślimaki lądowe, którespożywano.

Stanowisko Cerro Culebras zostało po raz pierwszy przebadane w latach 50. XX wieku.Odkryto wtedy polichromowane malowidła naścienne z motywami znanymi z ceramiki. Znaj-dował się na nich motyw geometryczny nazywany interlocking, interpretowany jako połączeniewęży i ryb.

Stanowisko badano także w latach 60. XX wieku. W skład stanowiska wchodziła publiczno-ceremonialna struktura piramidalna i dwa sektory mieszkalne na wschodzie i na zachodzie.Główna piramida, wybudowana techniką tapial-adobón, składała się z trapezoidalnej platformypołożonej na osi południkowej. Mury ozdobiono wzorem interlocking – zgeometryzowanych rybi węży. Poszczególne elementy dekoracji oddzielono od siebie grubą, ciemną linią. Malowidławykonano w kolorze ochry, czerwonym, pomarańczowym, białym i czarnym.

Piramidę otaczały inne budynki z pomieszczeniami o nieznanym przeznaczeniu. Zostałyone oczyszczone z wyposażenia, co uniemożliwiło określenie ich funkcji. W zachodniej częścimieszkalnej znaleziono ślady palenisk oraz śmietniska z pozostałościami muszli oraz roślin.Znaleziska te umożliwiły scharakteryzowanie diety ludności kultury Lima.

67

W architekturze mieszkalnej stosowano kamienie. W domach ludzi o wyższym statusiespołecznym pojawiały się także dekoracje murów. Stanowisko, zarówno część monumentalnajak i mieszkalna, zostało wzniesione przy wykorzystaniu planu tarasowego. Uboższa ludnośćmieszkała w domach z quinchy, do produkcji której wykorzystywano trzcinę.

Kolejnym stanowiskiem kultury Lima jest Cajamarquilla. Jest to stanowisko bardzo dużei złożone, znajduje się 24 km od linii brzegowej oceanu, na wysokości 350 m n.p.m., w suchejdolince przylegającej do doliny rzeki Rímac. Na stanowisku występują długie korytarze two-rzące labirynty otaczające canchas, czyli zamknięte kompleksy zabudowań. W planie trudnorozróżnić poszczególne budowle i kompleksy architektoniczne. Stanowisko zostało wzniesionew całości z gliny. Badał je miedzy innymi Julio César Tello.

Stanowisko powstało w latach 700-730 n.e., w schyłkowym okresie Limy. Składało się z czte-rech sektorów – części monumentalnej oraz sektorów nazwanych od nazwisk archeologów tampracujących. Kompleks Labirinto składał się z pomieszczeń tworzących skomplikowany układprzestrzenny naśladujący labirynt. Część mieszkalna składała się z założeń o złożonych pla-nach, z których każde otoczone było oddzielnym murem. Do opuszczenia ośrodka przyczyniłysię spływy błotne, które nawiedzały ten region.

Kompleks Tello był najbardziej monumentalny. Znajdował się tam kompleks piramidalnyo czterech fazach konstrukcyjnych, którego architektura była bardzo skomplikowana, zawierałaliczne korytarze i przejścia.

Mury sięgają obecnie wysokości kilku metrów. Zostały wzniesione techniką tapial-adobón.Stanowisko zostało przystosowane do ruchu turystycznego. Znajduje się na suchym obszarze,co ułatwia zachowanie architektury oraz sprawia, że wokół nie następują nielegalne osiedlamieszkalne, powszechne w Limie.

Ludność Cajamarquilla żyła z uprawy roli i pozyskiwanych zasobów oceanicznych. Miesz-kańcy stanowiska tworzyli osady pełniące funkcję enklaw położonych na samym wybrzeżu oce-anu. Ich celem było pozyskiwanie ryb i mięczaków, które transportowano następnie do miasta.

Społeczność kultury Lima była silnie zhierarchizowana, co miało swoje odbicie w archi-tekturze monumentalnej oraz tradycji grzebalnej. Kultura osiągnęła wysoki poziom rozwojucywilizacyjnego i wytworzyła scentralizowaną władzę państwową.

Stanowisko Maranga było ważnym ośrodkiem władzy sprawującym kontrolę nad dużymobszarem. Znajduje się w centralnej części dzisiejszej Limy, na terenie limeńskiego uniwersytetuSan Marcos. Stanowisko zostało bardzo dokładnie przebadane m.in. przez Ruth Shady. W Ma-ranga nadal prowadzone są badania, a uniwersytet zapewnia całodobową ochronę. Współczesnazabudowa uniemożliwia określenie pełnego zasięgu stanowiska.

W obrębie stanowiska znajdowała się ważna, monumentalna struktura nazwana Huaca SanMarcos cechująca się starannym wykonaniem. Wysokość huaki wynosiła 32 metry. Była bu-dowlą o funkcji ceremonialnej z dużymi patios, na których odkryto ślady napojów i produktówspożywczych. Odbywały się tam libacje chichy i biesiady. Rozwój huaki nastąpił w latach 500-550 n.e. Dookoła niej znajdowały się warsztaty ceramiczne, w których produkowano materiałypotrzebne do odprawiania ceremonii w huace.

Stanowisko Maranga zostało zbudowane głównie z adobitos o regularnej wielkości – prosto-padłościanów o wymiarach 11 na 17 na 7 centymetrów, ułożonych zgodnie z técnica del librero.Técnica del librero pojawiła się dopiero w końcowej fazie kultury Lima.

Huaca Pucllana w dolinie Rímac była rozległym założeniem wybudowanym z adobi-tos oraz, w mniejszym stopniu, z tapial-adobón. Na stanowisku znajdowała się piramidaceremonialno-administracyjna, której poszczególne poziomy łączyły rampy. Domy mieszkalnebyły wybudowane z quinchy.

68

W żyznej dolinie Rímac uprawiano kukurydzę, fasolę, a także owoce lúcumy. Hodowanoświnki morskie, kaczki i lamy. Polowano na jelenie żyjące na wzgórzach lomas. Huaca Pucllanapołożona była blisko oceanu, z którego poławiano ryby i mięczaki.

Ważną rolę odgrywała produkcja ceramiki i tkanin w warsztatach znajdujących się obokgłównego założenia piramidalnego. Od lat 80. XX wieku stanowisko, otoczone pasem zieleni,znajduje się pod opieką bogatej dzielnicy Miraflores. Domy znajdujące się wokół stanowiskawyróżniają się wysokimi cenami. W Huaca Pucllana odbywają się liczne festyny i rekonstrukcjeżycia z okresu prekolumbijskiego.

Ceramika kultury Lima miała charakter ceremonialny oraz użytkowy. Ceramika użytkowaposiadała mniej zdobień niż ceremonialna. Cechowały ją proste formy, wykonana była z brą-zowej, porowatej gliny, bez starannego wykończenia powierzchni. Spośród form użytkowychprodukowano m.in. misy, czarki i naczynia zamknięte.

Naczynia ceremonialne miały formę butli mostkowej z podwójnym wylewem. Jeden z wyle-wów, podobnie jak w kulturze Nasca, był zastępowany przedstawieniem zoomorficznym. Częstocała butla miała charakter zoomorficzny. Naczynia o złożonym kształcie, na przykład zoomor-ficzne, mogły mieć mostkowy wylew zaczerpnięty z wybrzeża południowego. Wśród form nauwagę zasługują dzbanki do przechowywania piwa. Liczne naczynia ceramiki Lima są przecho-wywane w Museo Arqueológico Rafael Larco Herrera w Limie.

Charakterystyczne dla kultury Lima były naczynia wykonane z gliny pomarańczowej. Do-minowały dekoracyjne motywy ryte i malowane w kolorze czerwonym, czarnym i białym. Naj-częstszy motyw interlocking (entrelazado) przedstawiał splątane węże i ryby w formie zgeome-tryzowanej o kolorystyce białej, czarnej i czerwonej. W motywie tym pojawiały się równieżgłowy ośmiornicy, która była przedstawiana także przez późniejsze kultury środkowego wy-brzeża. Ciała węży przedstawiano w formie trapezów.

Na ceramice, tkaninach i malowidłach naściennych znanych z Cerro Culebras, pojawiał sięczęsto motyw zgeometryzowanej, uśmiechniętej twarzy w formie trójkątów i równoległoboków.Zaznaczano usta, z których często wychodziły węże. Twarze miały zaznaczone okrągłe oczy.Często pojawiał się też także motyw splątanych węży w formie trapezów. Tego rodzaju zge-ometryzowana ceramika zanikła około VI/VII w. n.e. i została zastąpiona przez figury spiralneo delikatnych formach, z koncentrycznymi trójkątami wykonanymi cienką linią. Splątane wężewystępowały nadal, ale już w delikatnej, bardziej spiralnej formie.

Ze względu na wilgotny klimat zachowało się mało tkanin Lima. Zachowała się na nichta sama kolorystyka oraz stylistyka, która charakteryzuje ceramikę. Tkaniny kultury Limaznaleziono m.in. w Cerro Culebras. Znaleziono także przedmioty z kolorowych piór ptakówegzotycznych sprowadzonych z selvy oraz wyroby z trzciny. Importowano również produktypochodzące z gór oraz południowego i północnego wybrzeża.

Zmarłych chowano na plecach, na specjalnie ułożonych matach, z rękami wzdłuż ciała.Ciało owijano jedną warstwą delikatnej tkaniny. W okolicach głowy umieszczano dary grobowew postaci naczyń wykonanych z ceramiki oraz z tykwy. Liczba oraz bogactwo darów grobowychzależało od statusu społecznego osoby pochowanej.

Jedno z bogatych cmentarzysk kultury Lima znajdowało się w Playa Grande w dystrykcieAncón. Znaleziono tam egzotyczne dary, m.in. papugi z Amazonii, muszle spondylusa, różowykryształ górski oraz kamienie półszlachetne, takie jak lapis lazuli i obsydian.

2.10.2 Kultura Huarpa

Na obszarze wysokogórskim, w okolicach miast Ayacucho i Huanta, na obszarze kulturowymsąsiadującym z regionem kultury Nasca, wykształciła się kultura Huarpa. Utrzymywała ona

69

bliskie kontakty z kulturami z wybrzeża. Ayacucho jest położone na wysokości 2700 m n.p.m.W pobliżu znajdują się doliny z żyznymi glebami, pozwalającymi na rozwój rolnictwa orazkomunikację z regionem wybrzeża i selvy.

Kultura Huarpa obejmowała swoim zasięgiem żyzne doliny górskie w okolicach Ayacucho.Jej powstanie wiązało się z przemianami społecznymi wczesnego okresu przejściowego zacho-dzącymi w basenie, kotlinie położonej między Ayacucho i Huanta.

Ludność reprezentująca tę kulturę wytworzyła charakterystyczny styl sztuki, łączący stylepołudniowego wybrzeża, m.in. kultury Nasca, ze sztuką Andów Centralnych. Ten fenomen kul-turowy był badany przez wielu badaczy peruwiańskich i amerykańskich. Niektórzy twierdzili,że powstanie kultury Huarpa wiązało się z upadkiem kultury Moche. Teza ta jest kontrower-syjna, ponieważ regiony Moche i Huarpa dzieli duży dystans geograficzny. Do upadku Mocheprzyczynił się fenomen El Niño i załamanie klimatu. Jest mało prawdopodobne, aby ludnośćMoche przeniosła się aż do Ayacucho.

Styl Huarpa charakteryzował się obecnością białych i czarnych motywów geometrycznych,zaczerpniętych z VII i VIII fazy kultury Nasca. Były to zygzaki, kropki, paski, spirale orazelementy zoomorficzne. Wśród form geometrycznych pojawiają się motywy schodkowe, po-dobne do znanych z kultury Moche. Przedstawiano je w pasach biegnących dookoła naczynia.Naczynia były białe z czarnym motywem lub czarne z białym motywem. Materiał ceramicznyoraz tkaniny zachowały się w regionie wysokogórskim dużo gorzej niż na wybrzeżu ze względuna częste ulewne deszcze.

Około roku 500 n.e. nastąpiła wzmożona migracja ludności. Migracje spowodowały wy-mianę produktów i stylów zdobniczych. Pojawił się wtedy, podobnie jak na środkowym wy-brzeżu, charakterystyczny szary pigment na ceramice. Powstawały także antropomorficznefigurki, które pokrywano polichromią.

Ñawinpukyo było jednym z najważniejszych stanowisk kultury Huarpa. W jego pobliżuznajdowały się stanowiska Conchopata i Acuchimay. Na stanowisku Ñawinpukyo znajdowałasię sieć podziemnych kanałów, którymi dostarczano wodę pitną na obszar stanowiska. Wodę nastanowisko doprowadzano kanałami, dzięki czemu nie trzeba jej było przynosić. W Ñawinpukyoznaleziono kamienne okrągłe konstrukcje, które umożliwiały dostęp do podziemnych kanałów.

Centralna część stanowisko składała się z ceremonialnych platform. Wokół znajdowały sięwarsztaty ceramiczne i kamieniarskie, a także pomieszczenia administracyjne. Konstrukcjebyły okrągłe, wykonane z kamienia, podzielone wewnątrz na kilka pomieszczeń. Z kamieniabudowano także mury tworzące tarasową strukturę osiedla.

Stanowiska kultury Huarpa powstawały na wysokościach 2600-3600 m n.p.m. Taka wyso-kość sprzyjała rozwojowi rolnictwa. Powstawały głównie na zboczach gór, w pobliżu pól rolnychoraz pastwisk górskich. Pola wymagały nawodnienia i budowy skomplikowanych kanałów iryga-cyjnych. Stanowiska zakładane były tarasowo, były rozproszone na dużym obszarze i nie byłow ich obrębie dużych budowli monumentalnych. Na wysokogórskich pastwiskach budowanotrzcinowe szałasy. Osady kultury Huarpa były niezależne, samowystarczalne i mogły utrzymaćsię ze swoich pól i pastwisk.

Badania nad kulturą Huarpa nie są jeszcze zaawansowane. Trudno jest wyznaczyć dla niejścisłe ramy czasowe. Ośrodki kultury Huarpa zostały następnie przejęte i rozbudowane przezkulturę Huari. Huari przejęła także styl ceramiczny Huarpa. Kultura Huarpa jest zatem obecniecharakteryzowana głównie przez pryzmat kultury Huari, jako jej bezpośrednia poprzedniczka.

70

2.11 Horyzont środkowy

2.11.1 Kultura Huari

Kultura Huari rozwijała się w latach 700-1000 n.e., w horyzoncie środkowym, który jestdatowany na lata 600-900 n.e. Był to okres unifikacji kulturowej, który nastąpił po okresierozdrobnienia.

Państwo Huari powstało około roku 600 n.e. Było to bezsprzecznie państwo terytorialnez całą strukturą państwową. Około roku 900 n.e. objęło swoim zasięgiem Cajamarkę, Piuręna północy i Tiahuanaco, a także obszary północnego Chile. W tym okresie na obszarzegórskim zaczęły powstawać olbrzymie ośrodki o charakterze administracyjno-ceremonialnym,które zmieniły mozaikę osadnictwa. Pojawiły się nowe rozwiązania architektoniczne inspirowanerozwiązaniami z południa, z rejonu kultur Pukará i Tiahuanaco.

Ważnymi stanowiskami kultury Huari były Jincamocco, Pikillacta, Huari, Pachacamac,Wari Willka i Conchopata. Dorothy Menzel opublikowała periodyzację kultury Huari. Kulturazostała podzielona na następujące epoki:

1. Epoka 1 (550-650 n.e.)(a) Faza A (550-600 n.e.)(b) Faza B (600-650 n.e.)

2. Epoka 2 (650-775 n.e.)(a) Faza A (650-700 n.e.)(b) Faza B (700-775 n.e.)

3. Epoka 3 (775-850 n.e.)4. Epoka 4 (850-1000 n.e.)

W Epoce 1A w Ayacucho pojawiła się ceramika w różnych stylach inspirowanych stylami zregionu Tiahuanaco. Style te nazwano od stanowisk archeologicznych kultury Huari. Jednym zestylów regionalnych był styl Conchopata. Ceramika w tym okresie wykonywana była staranniei zdobiona rozbudowaną dekoracją. Posiadała złożoną ikonografię, ale nie tak skomplikowanąjak w kulturze Moche. Produkowana była masowo. Ceramika w stylach z tego okresu pojawiałasię w wielu regionach Peru.

Powstawały naczynia głównie w formie kubków ceramicznych, ozdobionych elementami ty-powymi dla Tiahuanaco. Kolorystyka opierała się na żywych kolorach, głównie czerwieni iżółci. Pojawiały się także dzbany oraz butle pochodzące z kultur Huarpa i Nasca. Kubki byłyozdobione przedstawieniami postaci fantastycznych oraz postaci ludzkich. Twarze miały cechyindywidualne i różniły się między sobą. Przedstawienia być może odzwierciedlały zróżnicowanieetniczne lub społeczne ludności. Postaci nosiły różne nakrycia głowy.

W Epoce 1B pojawił się styl Pacheco i Chaquipampa. Naczynia w stylu Pacheco powstałyna wybrzeżu północnym i południowym. Produkowano butle mostkowe oraz gliniane laleczkiwystępujące już we wcześniejszych kulturach Lima i Huarpa.

Epoka 2A wiązała się z rozwojem stylów Pachacamac, Ayacucho, Atarque, Ica i Viñaque,które rozprzestrzeniły się głównie na północy. Władza Huari uległa konsolidacji się na całymwybrzeżu między Arequipą a Piurą. Pojawiły się nowe style. Nadal występowały jednak stylestarsze z tymi samymi motywami ikonograficznymi, ale przedstawienia były uproszczone.

W Epoce 2B kultura Huari osiąga swój maksymalny zasięg terytorialny. Występowałybutle mostkowe z motywem głów zamkniętych w kwadracie. Znaczki tokapu występowały nabutlach lub tkaninach. Często produkowano ceramiczne figurki lam, które były przedstawianew różnych ujęciach i w różnej kolorystyce. Inkowie powielali przedstawienia lam kultury Huari,ale wykonywali je już z metalu, a nie z ceramiki.

71

Epoka 3 charakteryzowała się pojawieniem się stylów regionalnych i zanikiem stylu klasycz-nego. W różnych regionach występowały różne typu naczyń, np. Santa-Lambayeque i Casma.Ważny ośrodek Huari rozwinął się na północnym wybrzeżu, w dolinie Huarmey. Produkowanoceramikę odciskaną w formach w półreliefie z dekoracjami wywodzącymi się z ikonografii Hu-ari. Technologia ta nie była wcześniej popularna. Pojawiły się naczynia w kształcie muszlispondylusa z mostkowym wylewem oraz ze strzemiączkiem.

Przez Epokę 4 utrzymały się zróżnicowane style regionalne w różnych częściach ImperiumHuari. Około roku 1000 n.e. wpływy kultury Huari zanikły, a na jej miejscu powstały kulturyregionalną, wśród których była kultura Lambayeque-Sicán.

Najnowsze badania umożliwiły weryfikację i korektę ustaleń Dorothy Menzel. Uznano, żetradycja Recuay przetrwała okres wpływów Huari, rywalizując z kulturą Huari. Nie zostałacałkowicie wyparta tak, jak sądzono wcześniej. Imperium Huari było początkowo konfederacjąrywalizujących ze sobą, samowystarczalnych wodzostw. Struktura ta konsolidowała się, byostatecznie wytworzyć jeden zwarty organizm polityczny.

W dolinie Ayacucho najważniejszymi stanowiskami były Conchopata, Huari i Simpapata.Budowle wznoszono z kamienia, na planie prostokąta. Osiedla składały się z sektorów po-dzielonych długimi korytarzami. Ulice, domy i budowle były otoczone przez wysokie muryz pomieszczeniami. Galerie były umieszczane wokół dziedzińca znajdującego się w centrumsektora.

Stanowisko Huari zwane jest także Viñaque. Było jednym z największych ośrodków miesz-kalnych w Andach. Ośrodek rozwinął się między VII a IX w. n.e. i jest najstarszym takdużym znanym ośrodkiem mieszkalnym w regionie. Obszar stanowiska Huari wynosi 4 km2,mieszkało tam 20-30 tys. osób. Stanowisko znajdowało się na wypłaszczonym obszarze górnejczęści doliny, było położone dogodnie pod względem strategicznym. Była to prawdopodobniestolica imperium.

Przed powstaniem ośrodka w Huari na obszarze tym wypasano wielbłądowate. W składzabudowy miasta wchodziły dwukondygnacyjne domy na planie prostokąta, typowe dla regio-nów górskich. Budowle nazywane pałacami były rezydencjami władców i urzędników. Istniałybudynki ceremonialno-administracyjne oraz mieszkalne. Zmarli chowani byli w obrębie archi-tektury mieszkalnej lub administracyjnej.

Budowle Huari często były wielokondygnacyjne, co utrudnia ich eksplorację. Pomieszczeniawchodzące w skład budynków były małe. Wybudowane z kamienia ściany były grube, miałydo 1 metra szerokości, co zapewniało im odporność na trzęsienia ziemi. Wysokość ścian sięgała10 metrów. Podłogi budynków ceremonialno-administracyjnych budowano z twardego, białegokamienia. Ściany pokrywano białym tynkiem z miką, która nadawała ścianom połysk.

Ludność kultury Huari były wojownicza. Władzę sprawowali wojownicy. Wojownicy po-dróżowali w karawanach po imperium i budowali na swej drodze ośrodki władzy oraz punktypostojowe. Kultura Huari rozwinęła sieć dróg, którą wykorzystali później Inkowie. Sławne In-kaskie drogi w dużym stopniu pochodzą jeszcze z okresu kultury Huari. Budowano sanktuaria,wyrocznie, świątynie oraz pałace, w których zatrzymywał się sam władcza Huari, który podró-żował po imperium. Liczne ośrodki administracyjne powstawały także z dala od Ayacucho.

Jednym z centrów administracyjnych na północnym obszarze Peru była Viracochapampa.Architektura stanowiska była kamienna i typowa dla obszaru górskiego. Założenie posiadałoregularną, z góry zaplanowaną zabudowę. Nie było rozbudowywane w późniejszych okresach.W Viracochapampa pojawił się typ budowli huallanca – były to długie budowle na planieprostokąta. Wewnątrz znajdowały się liczne nisze, w których chowano zmarłych. Pomieszczeniebyło zadaszone, miało jedno lub kilka wejść na długim boku. Ten typ budynku został potemprzejęty przez Inków do ich architektury.

72

Cel wznoszenia budowli huallanca nie jest jasny. Mogły być to miejsca ceremonii religijnychoraz pochówku zmarłych. W czasach kultury Huari ciała zmarłych w budowlach megalitycz-nych w postaci luźnych kości, a nie jako mumie, które dominowały w czasach Inków. Innahipoteza głosi, że budowle tego typu pełniły funkcję zajazdów, karawanserajów dla podróżują-cych wojowników oraz karawan.

Pikillacta jest stanowiskiem położonym w regionie Cuzco, 27 km od miasta. Stanowiskoznajduje się w dolinie Lucre, na południowym kresie wpływów kultury Huari. Otoczone byłowysokim murem. W centrum znajdował się centralny plac, a wokół magazyny. Pikillacta,podobnie jak Viracochapampa, była stanowiskiem z monumentalną, regularną zabudową sku-pioną w prostokątnych kompleksach wokół patio. W salach otaczających patia znajdowały sięcharakterystyczne nisze. Zabudowania Pikillacta wzniesione zostały z kamienia. Zachowane dodziś mury sięgają wysokości kilku metrów.

Kompleksy skupione wokół patio nazywane są “grupami patio”. Poszczególne grupy patiootoczone były murami kamiennymi. Zabudowania Pikillacta uznaje się za kompleks rezydencjidla władcy, jego rodziny, dostojników i urzędników. Do czasów inkaskich rodzina była głównąjednostką społeczną, a jej bogactwo i liczebność decydowały o prestiżu jej członków. Dla takichrodów wznoszono potężne kompleksy rezydencjonalno-pałacowe, spośród których jednym mogłabyć Pikillacta.

Kultura Huari miała sprawnie funkcjonujący system administracyjny. Do wzniesienia Pi-killacta trzeba było sprowadzić znaczne siły do pracy z całego imperium, które cechowało sięcharakterem militarnym.

Szerokie aleje Pikillacta ogrodzone były wysokimi murami. Nie widać było z nich znajdującejsię wokół poszczególnych patio zabudowy. W pobliżu Pikillacta znajduje się brama Rumicolcawyróżniająca się imponującą kamieniarką, z dokładnie dopasowanymi blokami kamiennymi.

W Pikillacta, w dwóch podziemnych magazynach w pobliżu placu centralnego, znalezionodepozyt składających się z ponad 80 figurek męskich, zróżnicowanych co do wyglądu. Miałyone rozmiary od 18 do 53 cm. Depozyt został nazwany kolekcją “Turkusowych Figurek”. Słynnakolekcja jest obecnie podzielona między muzea w Cuzco i Madrycie. Figurki są interpretowanejako przedstawienia osób zmarłych, wojowników, władców lub ich rodzin. Figurki nazywane sąturkusowymi, ale wykonano je z różnych kamieni o jasnozielonym kolorze turkusowym, a nie zturkusu. Kamień ten pochodził z lokalnych kopalni.

Kolor jasnozielony w społecznościach andyjskich był kojarzony ze zmarłymi przodkami.Dlatego postawiono hipotezę, że figurki przedstawiały zmarłych. Wszystkie figurki należące dokolekcji posiadały cechy dalece zindywidualizowane.

W Pikillacta znaleziono także wyroby z metalu, spinki do spinania szat oraz ceramikę wregionalnym stylu. W pobliżu stanowiska znajduje się małe lokalne muzeum przechowujące ar-tefakty ze stanowiska. Oprócz zabytków, znajduje się tam także szkielet gliptodonta. Większośćartefaktów przeniesiono do muzeum w Cuzco.

Innym stanowiskiem o regularnym, prostokątnym planie urbanistycznym jest stanowiskoAzángaro położone blisko Huanta, zaledwie kilkanaście kilometrów od stanowiska Wari. Znaj-duje się ono w żyznej dolinie Huarpa. Ośrodek Azángaro wybudowano na wypłaszczeniu nawysokości 3000 m n.p.m. Było to stanowisko ceremonialne, którego rozwój związany był z rol-nictwem. Zbudowano sieć kanałów nawadniających pola oraz doprowadzających wodę do osie-dla. Uprawiano głównie lokalną odmianę kukurydzy. Azángaro posiadało prostokątny układurbanistyczny, podobnie jak wiele innych stanowisk kultury Huari. Najbardziej monumentalnespośród ośrodków tej kultury były jednak Viracochapampa i Pikillacta.

W rejonie miasta Ayacucho, 10 km od Huari, znajduje się stanowisko Conchopata, poło-żone w obrębie dzisiejszego miasta. Conchopata nie ma tak zwartego, z góry zaplanowanego

73

planu urbanistycznego. Znaleziono tam liczne kompleksy architektoniczne, zazwyczaj złożonez budynków jednopiętrowych, ze starannie wykończonymi kamiennymi podłogami.

Przez środek stanowiska przebiega współczesna droga. W czasie jej budowy zniszczono częśćzabudowy stanowiska. Część zabudowań stanowiły charakterystyczne dla Huari budynki wkształcie litery D – półokręgu, uważane za wyróżnik tej kultury. Były to budowle ceremonialnelub rezydencje dostojników.

Mury stanowiska Conchopata zachowały się w małym stopniu, a część zabudowy zostałazniszczona przez współczesną zabudowę. Stanowisko zasłynęło jednak z wyników badań arche-ologicznych oraz znalezionej tam, niezwykle starannie wykonanej ceramiki. Badania pozwoliłyna usystematyzowanie chronologii i stworzenie lokalnej periodyzacji dla stanowiska. Concho-pata rozwijała się się od 400 do 1000 roku n.e. Poza ceramiką, ze względu na niekorzystnyklimat, znaleziono mało materiału. Zachowały się jednak pochówki.

Naczynia z Conchopata były rytualnie tłuczone. Świadczy to o praktykach typowych dlaHuari. Duże naczynia rytualnie tłuczono w obrębie pomieszczeń, które były starannie wy-konane i ładnie ozdobione. Potłuczone naczynia zakopywano w specjalnych depozytach pod-ziemnych wraz z obstawą. Czasami potłuczone dzbany układano na podłodze pomieszczeniarównomiernie rozmieszczając fragmenty naczyń po całej powierzchni. Zawsze dla jednej ofiarydobierano jedynie naczynia reprezentujące ten sam typ i posiadające tę samą wielkość. Cza-sami rytualnie tłuczono tylko małe dzbany, a czasami tylko duże dzbany. Potłuczone naczyniasą obecnie łączone i sklejane w ramach prac archeologicznych. Dystrybucja szczątków naczyńw pomieszczeniach jednoznacznie wskazuje na intencjonalne tłuczenie dzbanów. Oprócz dzba-nów, tłuczono także misy ozdobione elementami tokapu, zarówno po stronie zewnętrznej, jak iwewnętrznej.

W Conchopata znajduje się muzeum, w którym zgromadzono znalezioną na stanowiskuceramikę oraz ceramiczne figurki lam o różnej kolorystyce. Ceramiczne figurki lam były ty-powe dla kultury Huari. W ceramicznym materiale znaleziono także figurki antropomorficzne.Ceramiczną formą najbardziej typową dla Huari są kubki.

Zmiana programu ikonograficznego wiązała się z produkcją tkanin. Znane są gobeliny zdo-bione motywami geometrycznym, charakterystyczne dla kultury Huari, a także zdobione cza-peczkami z czterema rogami w narożnikach. Znaleziono także sandały oraz nakrycia głowyw postaci czapki połączonej z peruką imitującą włosy. Znane są też plecionki wykonane nadeseczkach z trzciny, oplecionych tkaniną tworzącą motyw geometryczny. Tkaniny kultury Hu-ari znane są głównie z obszarów suchych, głównie z wybrzeża. Znaleziono tkaniny z małymipomponikami, znajdujące się obecnie w japońskim muzeum w Huari. W trakcie badań odkrytoteż delikatną, unikatową, jednobarwną tkaninę, tworzącą tunikę.

Honcopampa jest stanowiskiem położonym w Andach Środkowych, na obszarze dawnejkultury Recuay. W tym regionie powstały tam liczne stanowiska będące ośrodkami władzyHuari. Wytworzyły się tam nowe typy budowli grobowych, monumentalne chullpy na planieprostokąta, które łączyły wpływy kultur Recuay i Huari.

2.11.2 Badania w dolinach Culebras i Huarmey

Notatki spisała Nina Czapska

Badania rozpoczęły się w 2002 roku we współpracy z Uniwersytetem Katolickim w Limie.Przed badaniami wykonano prospekcję przedwykopaliskową w całej dolinie Culebras. Odkrytoi opisano 107 stanowisk archeologicznych. Ustalono skalę chronologiczno-kulturową dla tegoobszaru. Dzięki badaniom archeologicznym udało się odkryć ruiny swego rodzaju pałacu, je-dynego przykładu architektury rezydencjonalno-reprezentacyjnej na tym obszarze, z którego

74

lokalni władcy sprawowali władzę. W pałacu odkryto malarstwo naścienne z przedstawieniamikróla przyjmującego dary podczas audiencji.

Komora grobowa nie była tak okazała jak w Sipán. Została czterokrotnie obrabowana naprzestrzeni kilkudziesięciu lat. Mimo to udało się odtworzyć wyposażenie komory. Znajdo-wało się w niej ponad 70 naczyń ceramicznych w elitarnych stylach, elementy pektorałów orazdrogocenna biżuteria.

Wskutek zmian klimatycznych ludność Tiahuanaco wyszła ku północy, gdzie założyła ko-lejną stolicę – Huari. Pod wpływem ośrodka Tiahuanaco, położonego nad jeziorem Titicaca,pozostawały wszystkie inne ośrodki satelitarne. Na drodze ekspansji militarnej ludność prze-mieszczała się na tereny centralnego wybrzeża i obszaru wysokogórskiego, aż do Cajamarki.

Na obszarze górskim występowały liczne przejawy wpływów kultury Huari, np. w architek-turze grobowej. Był to okres zmian kulturowych i religijnych. Dominującą rangę posiadał kultzmarłych władców. Przykładem architektury grobowej tego okresu są mauzolea naziemne wHoncopampa.

W horyzoncie środkowym rozpoczął się kult zmarłych przodków. Konieczny był stały do-stęp do pochówków zmarłych, zwłaszcza podczas wszelkich ceremonii religijnych i świeckich.Podczas bitwy Inków z ludem Chanka, armię Chanków do boju prowadziła niesiona na lektycemumia zmarłego króla. Od czasów Tiahuanaco i Wari wyznawano zasadę, że zmarli “żyją wśródnas”. Karmiono ich i pojono alkoholem, w przeciwieństwie do grobowców w Sipán, gdzie władcypo śmierci wynoszeni byli do rangi bóstwa. Ciało zmarłego musiało być wciąż pielęgnowanei poddawane różnym zabiegom mumifikacji. Ciała składano w “pakunkach” fardos, w pozycjisiedzącej, tak aby mogły być wynoszone poza obszar świątyni na lektykach.

San José de Moro było olbrzymim cmentarzyskiem wielowarstwowym użytkowanym wlatach 750-1000 n.e. W jego obrębie nie występowała naziemna architektura grobowa, a jedyniepodziemne komory grobowe. Często kilku osobników było chowanych w jednej komorze. Dotych zmarłych ludność nie miała dostępu. Wśród darów grobowych na stanowisku znajdowałasię jedna z największych kolekcji ceramiki Huari. Kult przodków na stanowisku San José deMoro miał zupełnie inną formę niż w pozostałych ośrodkach Huari i Tiahuanaco.

Stanowisko Playa El Castillo było ośrodkiem o charakterze ceremonialnym, położonym naplaży, tuż nad morzem. Ośrodek był użytkowany w latach 660-1020 n.e.

Castillo de Huarmey jest stanowiskiem, z którego pochodzi największa kolekcja tkaninw stylu Huari i Moche. Stanowisko nie pasuje do schematów innych ośrodków Moche i Wari.Jest położone 16 km na południe od doliny Culebras. Badania rozpoczęły się tu w 2009 rokui są prowadzone przez polską misję archeologiczną. Wcześniejsze badania prowadzone byłynieregularnie, jedynie przez krótki czas. Uważano, że wszystko zostało zrabowane. Na stano-wisku znajduje się platforma grobowa, wykonana z suszonej cegły mułowej adobe w latach ok.650-900 n.e., która została zbudowana przez ludność związaną etnicznie i kulturowo z trady-cjami północnego wybrzeża Peru. Z wyrabowanych grobów pochodzi największa znana kolekcjaprekolumbijskich tkanin, na których znajdują się przedstawienia ikonograficzne, a także czapki.

Podczas badań zastosowano pomiary nieinwazyjne, prospekcję geofizyczną z użyciem dwóchtypów magnetometrów. Przeprowadzono pełną prospekcję powierzchniową stanowiska zajmu-jącego ponad 45 ha. Znaleziono wiele fragmentów ceramiki i tkanin znajdujących się na po-wierzchni. Wykonano zdjęcia latawcowe.

2.11.3 Kultura Tiahuanaco

Imperium Inków korzystało z dorobku kultur wczesnego okresu przejściowego, a także kulturHuari i Tiahuanaco. Wpływy Tiahuanaco rozciągały się na płaskowyżu Altiplano w Peru i

75

Boliwii, na wysokościach 3300-3800 m n.p.m. Na Altiplano występują kotliny bezodpływowe,co miało wpływ na dostęp do wody pitnej. Znajdują się tam jeziora Titicaca i Poopó w Boliwiioraz solniska, w tym Salar de Uyuni. Na Altiplano występuje puna, roślinność półpustynna, inajwiększe na świecie zasoby cyny.

Na południe od jeziora Titicaca znajdują się najważniejsze, eponimiczne stanowiska kulturyTiahuanaco. Tiahuanaco powstało już około roku 1500 p.n.e. Jego dzieje podzielono je nakilka faz. Stanowisko rozwijało się najintensywniej w latach 500-1000 n.e.

Najważniejszymi formatywnymi stanowiskami regionu są Kanamarka, Chiripa, Kala Uyuni,Kallamarca oraz samo Tiahuanaco. Rejon rzeki Moquegua jest miejscem, w którym wpływyHuari i Tiahuanaco mieszały się wzajemnie przez okres rozwoju obu ośrodków.

Tiahuanaco było ośrodkiem starszym od Huari. Jest dziś położone nad samym jezioremTiticaca. Państwa Huari i Tiahuanaco istniały początkowo niezależnie, choć pozostawały zesobą w bardzo bliskich kontaktach. Wymieniały się lamami. Ludność nie zajmowała się uprawąziemi, ale pasterstwem i wypasem lam. Na krótko przed upadkiem ośrodków doszło do unifikacjikulturowej Huari-Huarpa i Tiahuanaco. Powstała kultura Huari-Tiahuanaco.

Tiahuanaco było najwyżej położonym ośrodkiem prekolumbijskim w Andach i jednym zwyżej położonych na całym świecie. Jedną z głównych budowli stanowiska jest piramidalnaplatforma Akapana o wysokości 15 metrów i boku o długości 20 metrów. Budowla powstała zolbrzymich bloków piaskowca i andezytu. Budulec sprowadzono z dalekich rejonów, transpor-towano go drogą wodną przez jezioro Titicaca oraz drogą lądową.

Akapana rozplanowana była wokół wyniesionego jeziora-zbiornika wodnego zbudowanego wkształcie krzyża andyjskiego, który wypełnia się wodą w trakcie pory deszczowej. Wykorzystanonaturalną formę geologiczną, okładając ją blokami kamiennymi. Cała budowla miała regularnyplan. Cała konstrukcja była przygotowana na ulewne deszcze. Wodę zbierał zbiornik, cozapobiegało destrukcji budowli. Istniały kanały odprowadzające nadmiar wody poza strukturę.Obecnie na Akapanie prowadzone są prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne.

Sąsiednim założeniem była platforma w kształcie litery U zwana Kalasasaya, o bokach dłu-gości 120 i 135 metrów. Na dziedziniec założenia prowadziły monumentalne 6-stopniowe schody.Na szczycie platformy znajdowała się świątynia należąca do kompleksu. Kalasasaya równieżzbudowana była z wielkich bloków skalnych. Przed pracami rekonstrukcyjnymi w obrębie struk-tury znajdowały się wyłącznie pionowe kamienne słupy.

Wizytówką stanowiska jest Puerta del Sol. Była to kamienna budowla w kształcie wolno-stojącej bramy z bloków andezytu o grubości 50 cm i wysokości 270 cm. Jej szerokość wynosiła360 cm. Nie była to konstrukcja monumentalna. Została zniszczona przez trzęsienia ziemi izrekonstruowana. Brama ozdobiona była charakterystycznym fryzem przedstawiającym bóstwoz dwoma berłami kojarzone z Wirakoczą, najważniejszym bóstwem czczonym w tym regionie.Motyw bóstwa z berłami pojawiał się też na ceramice i materiale budowlanym. Postać bóstwazostała wpisana w kwadrat, a po obu stronach, w trzech rzędach przedstawiono 48 postacize skrzydłami. Były to prawdopodobnie przedstawienia kapłanów-wojowników w rytualnychmaskach kondora, składających hołd bóstwu. Postaci umieszczono także w kwadratowych ob-ramowaniach, były one skierowane w stronę głównego bóstwa z berłami. Dolne wykończeniefryzu stanowił meander z symbolami słońca. Relief był prawdopodobnie wzorowany na ceremo-nialnych tkaninach i jego kojarzonych z ich dekoracjami. Zgeometryzowane postaci są typowedla sztuki Tiahuanaco.

Stanowisko Tiahuanaco badał archeolog Krzysztof Makowski. Twierdził, że bóstwo z ber-łami może być przedstawieniem jednego z władców Tiahuanaco. Uskrzydlone postaci po bokachmają twarze ukazane z profilu, zaś bóstwo z berłami jest przedstawione en face. Brama Słońca

76

nie była wkomponowana w inną budowlę architektoniczną. Nie miała też wrót, pełniła wyłącz-nie funkcję symboliczną. Była wolnostojącym elementem architektonicznym. Bramę Słońcachciano przenieść do muzeum w La Paz, ale porzucono te plany i zabytek pozostał na stanowi-sku.

Na stanowisku znajduje się też Brama Księżyca, mniej zdobna i monumentalna niż BramaSłońca. Wykonana została z andezytu, miała wysokość 220 cm, zaś grubość jedynie ok. 20 cm.Jest zdobiona dekoracją w płaskim, głębokim reliefie przedstawiającą zgeometryzowane postacifantastyczne o cechach i twarzach rybich. Brama nie została odnaleziona przez archeologówin situ. Oryginalnie mieściła się przy wejściu na cmentarz. Została jednak przewrócona iprzesunięta. Była prawdopodobnie symbolicznym przejściem na cmentarz. Ludność lokalnawykorzystywała miejscowe budowle prekolumbijskie do wznoszenia swoich konstrukcji.

Na stanowisku znajdują się też andezytowe posągi przedstawiające postać męską w pozycjistojącej, które zostały pokryte złożoną dekoracją w płaskim reliefie. Statuy te zostały odkrytejuż w pierwszych latach po konkwiście przez kolonizatorów hiszpańskich. Dopiero w latach 60.XX wieku zyskały one znaczący rozgłos. Statua-posąg Ponce, nazwany od nazwiska badaczaCarlosa Ponce Sanginésa, ma wysokość ponad 3 metrów. Z jej oka wypływały “łzy”, czyli zge-ometryzowane elementy zoomorficzne i geometryczne. Na ciele Ponce przedstawiono kondory,elementy schodkowe, motywy geometryczne i zoomorficzne. Na nakryciu głowy, toczku lubprzepasce, umieszczono elementy wspólne z dekoracją Bramy Słońca.

Inny posag andezytowy z Tiahuanaco o wysokości 3 metrów nazwano Posągiem Księdza.Postać ta niosła w jednej ręce berło, a w drugiej kubek kero. Kubki kero mają swój początekwłaśnie w kulturze Tiahuanaco.

Mała Świątynia jest najlepiej zachowaną budowlą stanowiska. Miała formę zagłębionegoplacu otoczonego murem z elementami w postaci wystających głów, przypominających cabezas-clavas z Chavín de Huántar. Głowy wystające ze ścian zostały jednak wykonane inaczej i winnym stylu niż ich starsze odpowiedni z Chavín. Są to głowy antropomorficzne, proste sty-listycznie. Nie przypominają paszcz kotowatych znanych z cabezas-clavas w Chavín. Przed-stawiały one wojowników lub władców Tiahuanaco. W centralnej części placu znajdował sięobelisk z dekoracją w płytkim reliefie. Cała struktura była zaopatrzona w kanały odpływowetransportujące nadwyżki wody poza teren stanowiska. Kanały te umożliwiły dobre zachowaniestanowiska archeologicznego.

Poszczególne części stanowiska połączone były drogą ceremonialną. Drogą taka prowadziłateż do Pałacu Putuni zwanego też Pałacem Sarkofagów. Putuni, to “miejsce, w którym znajdująsię dziury”. Był to pałac, w którym znajdowały się sarkofagi władców Tiahuanaco. Miejsceto było wielokrotnie rabowane. Założenie w postaci niskiej platformy o wysokości 120 cmmiało regularny plan. Istniał system zamykający kamienne wrota prowadzące na centralny plackompleksu. Wrota zamykane w oparciu o zjawisko poślizgu po polaniu płyty kamiennej wodą.Działał cały system umożliwiający efektywny poślizg. Sarkofagi znajdowały się w ścianachkompleksu. Wejście do kompleksu prowadziło przez schodki i portyk. Kompleks Pałacu Putuniwyposażony w kanały odwadniający.

Pumapunku było kompleksem o powierzchni 2 ha oddalonym od centralnej części Tiahu-anaco o niecały kilometr na południe. W skład kompleksu wchodziły trzy platformy wychodzącena dziedziniec. Kompleks powstał w okresie klasycznym kultury Tiahuanaco, po VI w. n.e., oczym świadczy perfekcyjna kamieniarka. Struktura znana jest z bardzo dobrego wykończeniadetali. Kamienie były perfekcyjnie dopasowane do siebie i łączone ze sobą za pomocą nacięć.Na szczycie platformy znajdowała się mała budowla z systemem odwadniającym. Do świątyniprowadziły schody i bramy, które przypominały monolityczne wrota. Główne pomieszczenieznajdowało się w północno-wschodnim narożniku budowli.

77

Kompleks Pumapunku był rabowany wielokrotnie od czasów konkwisty aż do współcze-snych. W ostatnich latach stanowisko Pumapunku jest intensywnie badane przez badaczyamerykańskich. Podzielono je na sektory. Badania utrudnia obecnie wymóg udziału i zgodymiejscowej ludności i kacyków na badania archeologiczne. Miejscowa ludność narzuca rytmi godziny pracy. Prace nadzorują często miejscowe kobiety. Odsłaniana jest wierzchnia war-stwa, która przykrywa bardzo dobrze zachowane mury. Pumapunku składało się z platformy zwejściem prowadzącym na zagłębiony plac.

Elementy dekoracji architektonicznych i rzeźbiarskich były podobne do dekoracji ceramikikultury Tiahuanaco. Na kubkach pojawiały się postaci wojowników oraz elementy geome-tryczne, takie jak meandry. Ceramika była malowana, podobna do ceramiki Huari. Pozyski-wany na miejscu materiał ceramiczny nie występuje obficie ze względu na klimat, mokre śro-dowisko oraz intencjonalne tłuczenie. Polichromowane dekoracje zachowane są również bardzosłabo, ze względu na klimat. Na ceramice pojawiały się też, charakterystyczne dla Tiahuanaco,dekoracje w postaci twarzy przypominające głowy wystające ze ścian Małej Świątyni.

Ludność Tiahuanaco zajmowała się zbieraniem i sprzedażą trzciny totora, z której wykony-wano łodzie o charakterystycznych kształtach.

Jezioro Titicaca jest podzielone na strefy należące do poszczególnych społeczności miesz-kających na wyspach. Obecnie wprowadzane są opłaty za żeglugę i powstają liczne porty, coogranicza tradycyjną żeglugę na trzcinowych łodziach. Miejscowa ludność, która wywodzi sięwciąż od potomków kultury Tiahuanaco, jest wyzyskiwana przez koncerny turystyczne.

Mieszkańcy Tiahuanaco opanowali cały basen Titicaca oraz wyspy na jeziorze. Jedną ztakich wysp jest Pariti, na której odkryto komory ofiarne. Jest to mała wysepka w południowejczęści jeziora, na której znaleziono dobrze zachowane i ładnie wykończone figurki. Odkryto jew latach 2004-2005 w ramach badań projektu fińsko-boliwijskiego. W jednej z wiosek wyspyPariti, na boisku do gry w piłkę, zidentyfikowano komory grobowe z ponad 400 przedmiotamiceramicznymi, datowanymi na okres klasyczny kultury Tiahuanaco, na VII w. n.e.

Jedno z naczyń było naczyniem antropomorficznym w kształcie starszego człowieka. Znale-ziono wiele naczyń portretowych, głównie kubków, ukazujących morfologię miejscowej ludności.Ludność wyspy posługuje się do dziś egzotycznym językiem. Mogła przybyć z Argentyny lub zselvy amazońskiej. Ich twarze antropologicznie różnią się od twarzy mieszkańców Tiahuanaco.

Ludność Tiahuanaco, oprócz hodowli i handlu lamami, znana była z konstrukcji waru waru,nazywanych też camellones. Były to wyniesione pola rozmieszczone dookoła jeziora Titicacawśród kanałów. Są one uprawiane do dziś. Pola te tworzyły labirynt naprzemiennie położonychpasów wody i wyniesionej ziemi uprawnej. Pola waru waru miały na celu umożliwienie uprawypól zalewowych, które przez większą część roku stały pod wodą. W tym celu podniesionopoziom pól, aby zapewnić dostęp do ziemi niezalanej. Pozostawione kanały zapewniały stałydostęp wody. Na waru waru uprawiano rośliny wymagające dużo wody. Pola waru waru miałyróżne kształty i formy. Były wśród nich pola koncentryczne i prostokątne. Pomiędzy polamiwaru waru można było przemieszczać się na łódkach.

Kubki kero kultury Tiahuanaco ozdobione były motywami geometrycznymi. Malowano jena czerwono, czarno i biało. Czasem zdobiono je motywami rytymi. Dekoracje na kubkachprzypominały dekorację z Bramy Słońca w ośrodku Tiahuanaco. Z ceramiki wykonywano teżnaczynia w kształcie stóp ludzkich, lam i innych zwierząt.

Na krótko przed upadkiem Tiahuanaco nastąpiła unifikacja kulturowa Huari-Tiahuanaco.Kubki kero i motywy zdobnicze Tiahuanaco pojawiły się wtedy na całym obszarze andyjskim.

78

2.12 Późny okres przejściowy

2.12.1 Kultura Lambayeque-Sicán

Późny okres przejściowy, zgodnie z chronologią stylistyczną, trwał w latach 900/1000-1470n.e. W chronologii procesualnej odpowiadał mu okres rozwoju lokalnych państw, trwający wlatach 1200-1470 n.e. Okres od X do XV wieku n.e. określany jest jako okres późny.

Około roku 1000 n.e. upadły państwa Huari i Tiahuanaco. Ich upadek był związany zkatastroficznym zjawiskiem El Niño. W warsztatach nie produkowano już ceramiki o dotych-czasowych formach, nie powstawały też nowe centra władzy. Po upadku Huari i Tiahuanaconastąpiły poważne zmiany społeczno-kulturowe.

Nastąpił kolejny okres regionalizacji kulturowej. Imperium rozpadło się i powstało wielemały państewek ograniczonych często tylko do pojedynczych dolin. Rozwijały się regionalnepaństwa Lambayeque, Chimú, Chancay, Ychma, Chincha, zajmujące tereny wcześniejszej kul-tury Nasca, Colla, Lupaca ze stolicą w Chucuito nad jeziorem Titicaca oraz Inca ze stolicą wCuzco. Państwa te istniały aż do czasów konkwisty, choć część z nich została wchłonięta przezpaństwo Inków. Poszczególne państwa utrzymywały ze sobą kontakty handlowe.

Pojawiły się nowe, regionalne style artystyczne, nowe rodzaje pochówku i nowe strategieosadnicze. Ośrodki zakładano na szlakach handlowych prowadzących wzdłuż dolin rzecznychoraz wzdłuż wybrzeża. Rozwinięta została sieć dróg umożliwiająca podróże karawan. Przyspie-szyło to migracje ludzi oraz technik stylistycznych. Na północnym wybrzeżu istniały kulturyLambayeque i Chimú. Najważniejszymi stanowiskami były Farfán i Chan Chan. Na północnymwybrzeżu aż do czasów konkwisty żyła społeczność będąca potomkami twórców tych kultur.Przez cały okres późny, od X do XV w. n.e., na północnym wybrzeżu zachowana zostałaciągłość kulturowa.

Kultura Lambayeque charakteryzowała się indywidualnym stylem artystycznym. Przed jejwydzieleniem przez wiele wszystkie kultury północnego wybrzeża wiązano z fenomenem Chimú,zaś państwa lokalne uważano za prowincje imperium Chimú. Jednym z takich państw byłoLambayeque-Sicán. Choć kultura ta również była początkowo uważana za część kultury Chimú,w rzeczywistości to kultura Chimú rozwijała się w oparciu o osiągnięcia kultury Sicán. Dawniejuważano, że kultura Lambayeque istniała pomiędzy upadkiem kultury Moche a powstaniemkultury Chimú.

Od lat 90. XX wieku badano stanowisko Batán Grande w dolinie rzeki okresowej LaLeche, które było jednym z najważniejszych stanowisk kultury Lambayeque. Stwierdzono, żeobszar między dolinami Lambayeque a Piurą w latach 900-1050 n.e. był zarządzany przezjednego władcę rezydującego w pobliżu Batán Grande nad La Leche. Siedzibami władzy byłypałace znajdujące się wokół Batán Grande. Słowo “batán” oznacza “żarno”. Kulturę zaczętonazywać też Sicán, co również oznacza “żarna”. Wokół Batán Grande znajduje się rezerwatarcheologiczny chroniący las huarango.

Izumi Shimada zaproponował periodyzację dla kultury Lambayeque-Sicán. Wyróżnił nastę-pujące fazy chronologiczne:

1. 700-900 – wczesny Sicán2. 900-1100 n.e. – środkowy Sicán3. 1100-1350 n.e. – późny Sicán

Okres środkowego Sicán był okres największego rozkwity. Powstało wtedy najwięcej stano-wisk oraz wyrobów ceramicznych. W okresie środkowego Sicán założono także stanowisko BatánGrande. Wytworzył się wtedy charakterystyczny styl Lambayeque. Kultura Lambayeque-Sicánobjęła swoim zasięgiem ziemie od południowego Ekwadoru do środkowego wybrzeża Peru.

79

W ikonografii popularna była postać męska ukazana frontalnie z fantastycznymi, stożkowa-tymi uszami zakończonymi orejeras, a także przedstawienie migdałowatych, wygiętych oczu.Oczy takie nie występowały się w żadnym innym stylu oprócz Lambayeque.

Bóstwo przedstawiane w ikonografii miało kocie łapy, ptasi dziób i skrzydła. Czasem byłobardziej antropomorficzne, ale miało wtedy zoomorficzną maskę. Bóstwo to pojawiało się po-wszechnie na ceremonialnych nożach tumi. Nóż tumi pochodzi w najbardziej znanej formie zkultury Lambayeque. Wykonywano je ze złota lub stopu złota z miedzią i zdobiono misternie zapomocą inkrustacji szlachetnymi kamieniami. Bóstwo na nożach tumi miało charakterystyczneoczy oraz półkoliste nakrycie głowy. Często wokół nakrycia głowy pojawiały się fale morskie.Strój bóstwa z noży przypomina stroje stosowane przez kulturę Moche.

Przedstawienia bóstwa występowały nie tylko na ceramice i wyrobach metalowych, ale takżena ścianach budynków, na których malowano postaci bóstwa z półokrągłymi nakryciami głowy.Bóstwo z atrybutami władcy znaleziono w dekoracji jednej ze świątyń w Batán Grande.

Batán Grande było stolicą państwa Lambayeque. Zostało przebadane przez Izumi Shi-madę. Badania Batán Grande były jednym z największych projektów archeologicznych prze-prowadzonych w Peru w ciągu ostatnich lat. Stanowisko znajduje się w lesie huarango, wśródbujnej roślinności. Składa się z 8 huacas, czyli kompleksów monumentalnych. Noszą one nazwyLa Merced, Ingeniero, Las Ventanas, Oro, Loro (“papugi”) i Corte. W kompleksie są nadaldwie nienazwane piramidy. Piramidy są znacznie od siebie oddalone. Całe stanowisko zajmujeobszar 20 km2. Stanowisko i ośrodek były połączone dużym kanałem nawadniającym pobli-skie pola rolne, który ze względu na rozmiary przypominał bardziej koryto rzeczne niż kanałirygacyjny.

Architektura Sicán wyróżnia się występowaniem założeń świątynno-pałacowych. Charaktertych budowli nie został ostatecznie określony do dziś. Mogły być to świątynie lub pałace wład-ców. Miały charakter piramid, na których szczycie znajdowały się zabudowania, do którychprowadziły monumentalne rampy. Rampy oraz małe pomieszczenia audiencyjne były nowator-skimi rozwiązaniami w architekturze. Rampy znajdowały się po zachodniej stronie piramidyi prowadziły bezpośrednio na szczyt budowli. Stanowisko Batán Grande nie zostało dotąddokładnie przebadane. Nie znaleziono mniejszych zabudowań znajdujących się między budow-lami monumentalnymi, w szczególności domów mieszkalnych, które świadczyłyby o gęstościzaludnienia.

Struktury w całości były wykonane z cegieł adobe, które były produkowane przez różnewarsztaty. Cegły adobe kultury Lambayeque były oznakowanie symbolem warsztatu, któryje wyprodukował. Cegły adobe produkowane przez różne warsztaty różniły się w pewnymstopniu wielkością i modelem. Za czasów kultury Chimú nastąpiło całkowite ujednolicenieprodukowanych cegieł adobe.

Ludność kultury Lambayeque budowała po raz pierwszy w dziejach andyjskich złożone,monumentalne kanały irygacyjne. Kanały te znajdowały się nie tylko w dolinach, ale takżełączyły trzy doliny rzeczne – Lambayeque, Saña i La Leche. Kanały łączące te rzeki uznawanodawniej za naturalne rzeki. Upadek dynastii Batán Grande nastąpił około roku 1100 n.e. wwyniku powodzi wywołanych przez El Niño.

Monumentalne założenia kultury Lambayeque-Sicán miały zdobione mury i fasady. Wszyst-kie budowle były posiadały polichromowane sceny religijne na ścianach. Znaleziono ceramicznemodele architektoniczne budowli Lambayeque.

Formy naczyń ceramicznych przypominały naczynia znane z kultury Moche. Nadal wystę-powała butla o strzemiączkowatym wylewie, ale dwa stożkowate wylewy zwężały się ku górze.Na strzemiączku pojawiały się elementy rzeźbiarskie o znaczeniu symbolicznym, np. architek-toniczny motyw tronu znajdującego się przy ważniejszych budowlach.

80

Domy mieszkalne zwykłych ludzi wznoszono techniką quincha. Zadaszone były dwuspadzi-stym dachem umożliwiającym spływanie deszczu. Wszystkie czynności domowe, np. produkcjaceramiki i tkanin, odbywały się na patio. Pomieszczenie zamknięte służyło tylko do spania iprzyrządzania posiłków.

Groby władców Lambayeque w Batán Grande ilustrują wiarę w przeistoczenie się władcy pośmierci w bóstwo o cechach astralnych. Przedstawieniom stale towarzyszyła symbolika ptasia.Stanowisko Batán Grande jest wielowarstwowe, co utrudnia jego eksplorację oraz stanowiska.Szyby wykopaliskowe muszę mieć dużą głębokość.

Wyróżniono cztery rodzaje pochówków, w zależności od klasy społecznej pochowanych osób.Najbiedniejszych chowano w fosach, na leżąco, bez darów grobowych. Klasę średnią chowanona leżąco lub na siedząco, z darami wykonywanymi z brązu arszenikowego i hematytu, którymmalowano też ciała zmarłych. Osobnicy wysoko urodzeni chowani byli w pozycji siedzącej, zpochówkami towarzyszącymi oraz darami grobowymi ze złota i hematytu.

Czwartą grupę stanowili rządzący, których chowano w bardzo bogatych grobach z licznymidarami grobowymi ze złota, bursztynu sprowadzanego z Kolumbii, muszli tropikalnych, a takżez pochówkami towarzyszącymi. Postać władcy znajdowała się w centralnej części rozległej ko-mory grobowej. Wokół centralnej komory znajdowały się mniejsze komory dla kobiet, rodziny,najwyższych kapłanów, dostojników i służby, których chowano wraz ze zmarłym. Władcaumieszczany był w grobie w pozycji siedzącej, a jego ciało było podtrzymywane przez tkaninyw formie mumii. Komorę grobową po przeprowadzeniu pochówku zamykano na stałe i, w od-różnieniu od regionów górskich, ze zmarłym władcą nie kontaktowano się fizycznie. Przestrzeńwewnątrz komory grobowej była pusta, co powodowało, iż komory często zawalały się w trakcietrzęsień ziemi.

Komory grobowe władców znajdowały się w obrębie ramp prowadzących do świątyń. Naj-bogatsze pochówki odkryto w obrębie piramidy Huaca Loro. Znajdowały się w czworokątnejkomorze z niszami w ścianach. Komora znajdowała się na głębokości od 8 do 15 metrów.Zbadanie takiej komory, czego dokonał Izumi Shimada, było bardzo trudne technicznie. IzumiShimada oszacował, iż komorę grobową budowało kilkanaście osób przez dwa tygodnie. Pochó-wek przeprowadzano zaraz po śmierci władcy.

Tumba Oeste, grób zachodni, znajdował się na głębokości 12 metrów. Pochówki w HuacaLoro zostały odkryta nienaruszone, ze względu na głębokie położenie grobu. Komory grobowemiały plan prostokątny z niszami. Ściany głównej komory grobowej ozdobione były malowi-dłami. Pochowany osobnik miał nałożoną na głowę olbrzymią maskę oraz nakrycie głowy.Czasami ludzi chowano także głową do dołu, a nogami do góry. Znaleziono jeden pochówektego rodzaju. Towarzyszyły mu kobiety i setki kilogramów wyrobów metalowych.

Rekonstrukcja grobów Lambayeque w Batán Grande przypomina groby Sipán, ale pozycjagłównych zmarłych jest siedząca, a nie leżąca. W grobach wyróżniają się wyroby z metalu.Osoby towarzyszące zawijano czasami w tkaninę.

W jednym z grobowców przy zmarłym znaleziono tkaninę pokrytą dwoma tysiącami pla-kietek ze złota. W grobach znajdowano około 180 importowanych muszli spondylusa. Wżadnych wcześniejszych pochówkach nie znajdowano tak dużej liczby muszli. Świadczy to ostatusie zmarłego władcy, który, zgonie z wierzeniami, stawał się po śmierci najwyższym bó-stwem. Wysoki status zmarłego był odzwierciedlony także w ofiarowanych mu sztandarach orazpióropuszach, które wykonano z piór ptaków z selvy i złożono do grobu.

W grobie znaleziono bardzo cenną maskę inkrustowaną szmaragdami i bursztynami tworzą-cymi oczy. Ze względu na obecność bursztynu dopatrywano się kontaktów ludności Lambayequez ludnością Mezoameryki. Okazało się jednak, że bursztyn sprowadzano z Kolumbii, a nie z

81

Meksyku. Orejeras były zdobione motywami geometrycznymi. W grobach znaleziono takżenoże tumi, dyski, złote inkrustowane kubki oraz postaci bóstwa.

Znaleziono także ażurowe korony zakładane na głowy. W jednym z grobów było ich ażosiem. Nakrycia głowy były wysokie, ciężkie i znacznie różniły się od nakryć głowy kulturyMoche. Na nakryciach głowy występował motyw fali morskiej. Władcy mieli zakładane takżepióropusze, naszyjniki oraz kolczyki.

W najbogatszym grobie znaleziono dwie kobiety w wieku około 20 lat, które były najważniej-szymi żonami zmarłego władcy. Wysoki status tych kobiet był obrazowany obecnością darówofiarnych, w tym noży tumi. Jedna z kobiet została pochowana w pozycji siedzącej, na tymsamym poziomie co władca, a druga w pozycji leżącej, przypominającej pozycję porodową.

Mit o Naymlapie, założycielu dynastii Lambayeque panującej w Batán Grande, został spi-sany w 1586 roku przez kronikarza Miguela Cabello Valboa. Istniało ośmiu władców, którzyzarządzali księstwami. Naymlap przybył, według mitu, na północne wybrzeże Peru na tratwiez morza i być otaczany kultem podobnym do najwyższych bóstw. Wraz z nim przybyła jegoświta. Założył dynastię panujących władców. Naymlap przybył z mitycznym idolem wykona-nym z zielonego kamienia. Po jego śmierci posążek zniknął, gdyż władca zamienił się w ptakai odleciał do nieba. Z mitem tym wiązał się pośmiertny kult władców Lambayeque.

Wierzono, że mityczny władca Naymlap mógł przypłynąć z innej krainy, np. z Kolumbii lubAmeryki Środkowej. Badania nie przyniosły jednak żadnego potwierdzenia dla takiej hipotezy.Drugim królem Lambayeque był syn Naymlapa o imieniu Cium. Władza przekazywana była zpokolenia na pokolenie. Ostatniego władcę, według kroniki kolonialnej, ukazano wrzucając domorza ze związanymi rękami i nogami.

StanowiskoChornancap znajduje się blisko linii brzegowej, wśród pól uprawnych. Znajdujesię tam jedna piramida zorientowana względem kierunków kardynalnych. Prowadzi na niąrampa. Na jednej ze ścian zachował się polichromowany fryz, na którym przedstawiono głowy-trofea. Może być to wpływ kultury Nasca.

Stanowisko Chotuna znajduje się 1 km Chornancap. Rampa prowadząca na piramidęHuaca Mayor, największą strukturę stanowiska, znajduje się od strony zachodniej, zaś rampaprowadząca na drugą piramidę przylega do niej od wschodu. W pobliżu korytarza łączącegodwie piramidy znajdował się warsztat rzemieślnicy oraz trzecia, mniejsza piramida nazywanaHuaca de los Frisos lub Huaca de Gloria.

Na stanowisku znaleziono też małą świątynię Templo de los Frisos położoną w pobliżu Hu-aca de los Frisos. Świątynia jest obecnie badana przez rządu Peru. W jej obrębie znalezionobogato zdobione filary podtrzymujące sklepienie, które pokryte było fryzami. Zidentyfikowanotakże drewniane elementy konstrukcyjne. Zbudowano drewniane tymczasowe zadaszenie zabez-pieczające konstrukcję przez warunkami atmosferycznymi.

Cały kompleks centralny stanowiska Chotuna jest zwarty, połączony rampami i korytarzamiumożliwiającymi sprawną komunikację. Spora część piramidy w Chotuna została rozmytaprzez wody deszczowe. Na stanowisku trwa poszukiwanie grobu najwyższego władcy. W 2011roku w komorze grobowej odkryto pochówek należący do jednego z pierwszych władców zdynastii Lambayeque. Ściany komory grobowej były bogato zdobione reliefami i fryzami zpolichromiami. Na ścianach występowały te same motywy, które obecne były na ceramice orazna wyrobach metalowych. Na murach pojawiał się płytki relief oraz małe grafiki.

StanowiskoTúcume było kolejną stolicą Lambayeque. Stanowisko rozwijało się intensywniei uległo znacznej przebudowie w czasach kultury Chimú, dlatego trudne jest określenie jegowyglądu z czasów cywilizacji Lambayeque-Sicán. Piramidy z adobe zostały także rozmyteprzez wodę.

82

Pacatnamú było czwartym ośrodkiem władzy kultury Lambayeque. Znajdowało się wdolinie Jequetepeque, tuż nad brzegiem oceanu. Władców panujących w poszczególnych stoli-cach łączyły prawdopodobnie więzy pokrewieństwa. Rodowód władców wywodził się jeszcze zczasów Moche. Pacatnamú pozbawione jest wielkich monumentalnych założeń piramidalnych.Stanowisko ma złożony plan składający się z budowli o wielu pomieszczeniach sąsiadującychze sobą. Podbicie doliny Jequetepeque było jedną z pierwszych aspiracji władców Chan Chan.

Ceramika Lambayeque. Ludność kultury Lambayeque wytworzyła charakterystyczną ce-ramikę, która zaczęła pojawiać się w latach 900/1000 n.e., wraz z nastąpieniem skoku techno-logicznego. W garncarstwie wykorzystywano dwuczęściową formę ceramiczną.

Wytwarzano naczynia masowo. Nie różniły się one dekoracją plastyczną, która wykonywanabyła seryjnie w formach. Obecnie kolekcje ceramiki kultury Lambayeque znajdują się w więk-szości muzeów w Peru. Rozpoczęcie produkcji ceramiki Lambayeque wiązało się z rewolucjątechnologiczną. Masowo powstawała ceramika użytkowa, domowa, a także ceramika grobowa,produkowana specjalnie w celu złożenia w grobie. Ceramika grobowa nigdy nie była używana,a jej cechy konstrukcyjne uniemożliwiały inne jej zastosowanie.

Formy do wytwarzania naczyń wykonywano ręcznie z gliny. W Andach nigdy nie wyko-rzystywano koła garncarskiego aż do okresu kolonialnego. Formy wykonywane była bardzostarannie, czasami były nawet zdobione. Formy składano czasami do grobów rzemieślników-garncarzy. Dekoracje plastyczne naczyń były jednolite, a liczne naczynia w obrębie tej kulturybyły wręcz identyczne.

Kultura Lambayeque-Sicán, jako jedyna, opracowała charakterystyczną technikę zdobie-nia naczyń w mokrej glinie za pomocą specjalnych palet drewnianych posiadających motywzdobniczy. Paletę przykładano wielokrotnie do mokrego naczynia, tworząc odbicia motywudekoracyjnego w wielu miejscach naczynia. Technika nazwana została palateado lub paletowa-niem. Do dziś zachowały się zarówno naczynia wykonane tą techniką, jak i palety drewnianestosowane przy produkcji. Technikę tę przejęło później księstwo Chimú.

Często na paletach znajdował się motyw sieci, motyw zoomorficzny lub antropomorficzny,podobny do dekoracji murów i tkanin kultury Lambayeque. Palety przechowywano w trzcino-wych skrzyneczkach, co świadczy o ich znaczeniu oraz prestiżu garncarstwa. Dzięki zastosowa-niu masowej produkcji naczyń i techniki palateado ceramika użytkowa po raz pierwszy w historiiandyjskiej posiadała tak bogate zdobienia. We wcześniejszych kulturach ceramika użytkowa niebyła bogato zdobiona.

Warsztaty garncarskie znajdowały się w pobliżu domostw, na patio, ze względu na koniecz-ność zapewnienia dostępu światła i powietrza. W warsztatach seryjnie wytwarzano naczyniapracując na matach. Wypał odbywał się w piecach przy wysokich temperaturach. Tempera-tura wypału była ściśle kontrolowana. Glinę rozdrabniano na żarnach kamiennych. W dużejilości, oprócz ceramiki czerwonej, występowała także ceramika czarna – wypalana w atmosferzeredukcyjnej.

Osobnik z migdałowatymi oczami, pod dwugłowym wężem trzymanym nad głową i z pasemwężowym wokół bioder był charakterystycznym dla kultury Lambayeque przedstawieniem. Bu-tle z uchwytami w kształcie piramidalnym, dekoracją malowaną i plastyczną oraz dekoracjamimorskimi, np. falami i ptakami, były typową dla kultury Lambayeque formą ceramiczną. Pro-dukowano misy służące do przechowywania pożywienia, których wewnętrzne ścianki pokrywanowypustkami nazywanymi “gęsią skórką”. Również one były charakterystyczne dla Lambayeque.

Podobne motywy zdobnicze do występujących na ceramice pojawiały się na reliefach wpostaci stiuków. Miały formę fal morskich, ptaków, a także półkolistych dwugłowych węży, podktórymi znajdowały się przedstawienia bóstw. Reliefy takie znaleziono m.in. na stanowisku

83

Chotuna w Huaca Mayor. Na tkaninach, reliefach i ceramice występowały te same postaci bóstwpod dwugłowymi półkolistymi wężami. Wytwarzano też naczynia ze złota i srebra zdobionepostaciami tych samych bóstw. Motywy zapożyczano ze sztuki Moche oraz Recuay.

Cała sztuka mogła być pod silną kontrolą państwa. Świadczy o tym wytwarzanie naczyńjednolitych w formach i dekoracjach przez różne warsztaty garncarskie.

Charakterystyczną formą naczyń były butle strzemiączkowate z dwoma wylewami, pozio-mymi wypustkami po bokach oraz motywami piramidy schodkowej i motywami morskimi. Wbutli strzemiączkowatej jeden z wylewów zastępowano czasami przedstawieniem zoomorficz-nym. W dekoracji ceramiki Lambayeque pojawiał się motyw osobnika niesionego na lektyce,występujący obok ryb oraz ptaków morskich.

Dużą rolę odgrywała produkcja brązu. Monopol w dziedzinie metalurgii posiadało pań-stwo. W materiale archeologicznym w Batán Grande znaleziono piece służące do wytapianiabrązu. Działalność warsztatów metalurgicznych w całości kontrolowało państwo. W warszta-tach metalurgicznych wykorzystywano duże kamienne żarna. Piece składały się z jednej komory.Lokalizowane były na zboczach wzgórz, w celu osłonięcia ich przed silnymi popołudniowymiwiatrami wiejącymi znad oceanu.

Każdy piec mógł pomieścić od 5 do 8 kilogramów surowca metalowego. Były to duże, wskali andyjskiej, piece. Temperaturę kontrolowano dmuchając w tubę zakończoną glinianymdyszlem. Osiągano temperaturę 1100-1250 stopni Celsjusza. Wytapianie metalu trwało około3 godzin. Znajomość technik metalurgicznych mogła pochodzić z terenów dzisiejszej Kolumbii,o czym świadczy zastosowanie podobnych rozwiązań technologicznych.

Proces produkcji metalu wymagał wydobycia surowców metalicznych z miejscowych kopalńoraz pozyskania drewna z miejscowych lasów. Drewno było zasobem trudno dostępnym i defi-cytowym. Istniały grupy zajmujące się kontrolą pozyskiwania drewna i odtwarzaniem zasobówleśnych.

W Batán Grande, w kompleksach Huaca La Merced i Huaca Las Ventanas, w obrębie gro-bów, znaleziono wyroby metalowe oraz odpadki z produkcji metalurgicznej. Były wśród nichpłytki naipes nazywane siekierkami-monetami. Były to płaskie płytki, które mogły służyć dohandlu jako środek płatniczy. Ludność kultury Lambayeque mogła sprzedawać złoto przedsta-wicielom kultur Kolumbii, w zamian uzyskując inne metale.

Naipes miały kształt zbliżony do noża tumi lub przypominały klepsydrę z szerokim środ-kiem. Znajdowano je w grobach zmarłych przedstawicieli elity. Nazwa naipes jest nazwąlokalną, zapisaną w źródłach kolonialnych, co może świadczyć o ich długotrwałym zastosowa-niu w roli pieniądza. Zwyczaj magazynowania metali, a zwłaszcza miedzi, w postaci sztabeki płytek znany jest także z Ekwadoru i Meksyku. Jednak sztabki tam spotykane miały innąformę niż płytki naipes kultury Lambayeque z północnego wybrzeża Peru. Przypuszcza się, żemógł istnieć kontakt kulturowy między Peru, Ekwadorem i Meksykiem.

Na przełomie VIII/IX w. n.e. nastąpiła zmiana sposobów prowadzenia handlu towarami zregionem zatoki Guayaquil w Ekwadorze. Wzrosła liczby muszli spondylusa sprowadzonych zEkwadoru w kulturach Lambayeque i Chimú. W Ekwadorze pojawiło się wtedy dużo ceramikiw stylu Lambayeque. Muszle spondylusa sprowadzano do Peru od późnego okresu preceramicz-nego. Intensywność importu znacząco wzrosła w okresie kultury Lambayeque. Sprowadzonemuszle obrabiano, gładzono w celu wydobycia fioletowo-różowej barwy i gładkiego kształtu.Muszle wykorzystywano następnie do inkrustowania plakietek.

Inkrustacje, oprócz muszli spondylusa, wykonywano też ze szmaragdów, turkusu i bursztynu.Bursztyn uważano dawniej za surowiec importowany z Ameryki Środkowej, co stanowiłoby po-parcie dla tezy o imporcie metali z Mezoameryki. Dziś twierdzi się jednak, że pochodził on z

84

regionu Esmeralda w dzisiejszej Kolumbii, podobnie jak szmaragd. Szmaragdy były eksporto-wane z Kolumbii zarówno do Peru, jak i Ameryki Środkowej.

W tym samym okresie pojawił się w Peru pies bez sierści. Rasa ta charakteryzuje siępodwyższoną temperaturą ciała i źle znosi zimy. Dziś pies bez sierści jest charakterystycznymgatunkiem występującym w Peru.

Legendarnym założycielem dynastii Lambayeque był Naymlap, który przypłynął do Peruna łodziach z balsy. Maria Rostworowska twierdzi, że ludność kultury Lambayeque pływałana takich łodziach po otwartym oceanie w celach handlowych, wykorzystując do żeglugi prądymorskie. Teza ta jest jednak krytykowana przez badaczy, którzy twierdzą, że istniała tylkożegluga przybrzeżna, a handel dalekosiężny odbywał się wyłącznie drogą lądową między Piurą aziemiami dzisiejszej Kolumbii. Twierdzą oni, że żegluga była możliwa tylko w jednym kierunku,zgodnym z prądem morskim.

Tkaniny świadczą o wzroście znaczenia handlu dalekosiężnego w późnym okresie przejścio-wym. Znajdowane są toboły grzebalne fardos, nakrycia głowy i torebki wykonane z delikatnejimportowanej wełny lamy mieszanej z bawełną. Na tkaninach kultury Lambayeque występo-wały motywy piramidy schodkowej oraz motywy zoomorficzne. We wcześniejszych okresach nawybrzeżu tkaniny produkowano na pionowym warsztacie tkackim, głównie z bawełny. Dla kul-tury Lambayeque-Sicán typowe były torebki. Na tkaninach przeważały kolory czerwony, żółty ibrązowy. Częstym motywem dekoracyjnym były ptaki morskie oraz fale. Tkaniny zachowały siędobrze ze względu na suchy klimat. Zachowały się także wiklinowe kosze zawierające elementywarsztatu tkackiego.

W obrębie jednego pochówku można znaleźć silnie zróżnicowane tkaniny. Zróżnicowanie tomoże świadczyć o dużej mobilności tkaczy na całym obszarze andyjskim. W późnym okresieprzejściowym na niespotykaną dotąd skalę następowały podróże ludzi oraz wymiany handlowe.

Techniki wytwarzania ceramiki i tkanin na północnym wybrzeżu przetrwały podbój inkaskioraz hiszpański i były nadal stosowane w czasach kolonialnych.

Społeczność Lambayeque zajmowała się także połowem ryb i eksploatacją zasobów morskich,w tym mięczaków. Ludność pływała na trzcinowych łodziach nazywanych caballitos de totora,wykonanych z trzciny totora, podobnych do łodzi znanych z jeziora Titicaca, ale węższych idostosowanych do wyższych fal oceanicznych. Łodzie miały zagięty do góry dziób z przodu,wklęsły schowek na złowione ryby w środkowej części, a z tyłu były ścięte płasko. Wiosłującyrybak klęczał na przedniej części łodzi. Caballitos de totora są wykorzystywane na północnymwybrzeżu do dziś.

Łodzie caballitos de totora znajdowane są w materiale archeologicznym kultury Lambayeque.Przedstawienia tych łodzi znajdowały się także na ceramice tej kultury. Siedziały na nich częstoosoby o wysokim statusie społecznym oraz bóstwa o cechach fantastycznych. Przedstawieniate świadczą o prestiżowym charakterze rybołówstwa.

Curanderos byli szamanami z regionu Lambayeque. Już od X wieku n.e. pojawiły się ołta-rzyki zwane mesa, na których umieszczano przedmioty magiczne – wywary, suszone zwierzęta,np. płody lam i małp, a także czaszki ludzkie. Ołtarzyki takie występują do dziś, z towarzy-szącymi im wizerunkami Chrystusa i Matki Boskiej. Na ołtarzykach znajduje się m.in. wywarz kaktusa San Pedro, który jest szkodliwy dla zdrowia. Wyroby znajdujące się na szamańskichmesas są dostępne także na targach w regionie Lambayeque, który słynie ze znachorstwa iszamaństwa.

85

2.12.2 Księstwo Chimú

Księstwo Chimú zostało założone przez mitycznego władcę Takaynamo, który przybył zdalekiej krainy na łodzi z trzciny totora wraz ze świtą i osiadł w dolinie rzeki Moche. PaństwoChimú znajdowało się na południe od obszaru kultury Lambayeque-Sicán. Sięgało na południeaż do środkowego wybrzeża w okolice dzisiejszej Limy. Powstało około roku 1200 n.e., czylipóźniej niż Lambayeque.

Najważniejszymi stanowiskami państwa Chimú były Chan Chan, Farfán, Mocupe, Túcume,Manchán w dolinie Casma i Algarróbal El Moro. Zadaszenia domów nadal były dwuspadziste.

Początkowo Chimú łączono ze stylem czarnych butlami ze strzemiączkowatym wylewem,które wypalano w atmosferze redukcyjnej. Butle Chimú były podobne do butli Moche, miałyjeden wylew i strzemiączko, a także przedstawienia małpy lub innego zwierzęcia w pobliżustrzemiączka.

Ceramika Chimú była czarna, co jest jej cechą wyróżniającą. W kulturze Chimú pojawiłysię formy odciskane, umożliwiające tworzenie dekoracji w płytkim reliefie. W tle pojawiła siętzw. “gęsta skórka”, czyli małe, okrągłe wypustki otaczające główne przedstawienie bóstwa lubpostaci na naczyniu. Dużo rzadziej występowała czerwona malowana ceramika, która pełniłagłównie funkcję ceramiki użytkowej i występowała w kontekstach mieszkalnych.

Wśród dekoracji zdobiących ceramikę Chimú występowały motywy morskie – ptaki morskieformujące brzusiec naczynia, a także pies bez sierści formujący naczynie z charakterystycznymdługim pyskiem. W porze chłodnej spano z psami bez sierści ze względu na wyższą temperaturęich ciała. Tkaniny dekorowano frontalnymi przedstawieniami postaci trzymającej w rękachprzedmioty oraz posiadającej nakrycie głowy z wypustkami i pas wężowy.

Stolicą państwa Chimú było Chan Chan położone w dolinie Moche, nad samym oceanem.Ośrodek zajmuje powierzchnię 20 km2 i jest jednym z największych stanowisk wybudowanychwyłącznie z cegły adobe. Stanowisko ulega stałej erozji ze względu na silne wiatry wiejące znadmorza. Zostało wpisane na listę UNESCO. Jest otoczone polami uprawnymi niszczącymi częśćstruktur Chan Chan. Stanowisko przecina Panamericana.

Dawniej okolice Chan Chan nie były obszarem tak pustynnym jak obecnie. Uwagę zwracazłożona architektura z adobe. Stanowisko podzielone zostało na kompleksy otoczone murami,które miały charakter administracyjny, kultowy, mieszkalny i produkcyjny. Początki ChanChan sięgają roku około 1000 n.e. Wtedy powstał kompleks pałacowo-świątynny Chayhuac,który uważany jest za najstarszy. W skład Chan Chan wchodzi 10 cytadel, czyli kompleksówceremonialno-administracyjnych. Około 1470 roku obszar państwa Chimú został wcielony doimperium Inków, a Chan Chan utraciło funkcję stolicy. Cytadele Chan Chan noszą nazwypochodzące od nazwisk ich badaczy-archeologów. Poszczególne cytadele nazwano Chayhuac,Uhle, Laberinto, Gran Chimú, Squier, Velarde, Bandelier, Tschudi i Rivero.

Cytadele miały ustalony z góry plan. W centralnej części znajdował się zbiornik na wodępitną oraz zbiornik wody służącej do podlewania pól. Audiencia była budowlą, w której zasiadałwładca. Odbywały się w niej ceremonie religijne i audiencje władcy. Budowla miała kształtlitery U i była wyniesiona ponad poziom podłoża. W skład każdej cytadeli wchodził też głównyplac i warsztaty. W bocznych sektorach mieściły się magazyny, w których zbierano dobra. Wkompleksie znajdowały się także kuchnie. Na specjalnej platformie mieściło się mauzoleum, wktórym chowano zmarłego władcę wraz ze świtą i żonami. Znaleziono jeden pochówek władcyz 14 kobietami. Obiekty połączone były korytarzami i przejściami.

Plan cytadeli był rozplanowany z góry. Budowa cytadeli od początku do końca odbywałasię w jednym, ciągłym przedziale czasowym. Każda cytadela funkcjonowała za życia jednegowładcy, a po jego śmierci stawała się miejscem pochówku.

86

Wszystkie cytadele były zdobione reliefem stiukowym, którego motywy nawiązywały domorza. Posągi wykonane były z drewna inkrustowanego kamieniami szlachetnymi. Większośćspośród nich nie zachowało się do dziś. Posągi znajdowały się na dziedzińcach, przy wejściachna place i do budowli ceremonialnych. Znane są głównie z makiet.

Groby władców, mieszczące się w specjalnych mauzoleach, przypominały groby kulturyLambayeque-Sicán. Chowano w nich władcę wraz ze świtą i żonami. Większość grobów zostałasplądrowana w czasach inkaskich lub kolonialnych. Wraz ze śmiercią zarządcy cytadeli byłaona ceremonialnie zamykana i opuszczana. Wykonywano jej fizyczne zamknięcia z gliny.

Władcy pobierali podatki od mieszkańców. Zgromadzone w ten sposób dobra trzymanow magazynach. Na placach odbywały się wielkie bankiety, toczono rytualne walki i składanoofiary w celu zapewnienia dogodnych warunków klimatycznych dla rolnictwa.

Tylko część cytadel Chan Chan jest dostępna dla zwiedzających. Inne można oglądać zwieżyczek obserwacyjnych. Na zniszczenie budowli i reliefów wpływają ulewne deszcze i mgłynadmorskie. Zdobienia murów są zabezpieczane i konserwowane. Są one odsłaniane spod za-waliska glinianego, choć same wykonane są z gliny, co znacznie utrudnia prace przy odsłanianiukonstrukcji. Stanowisko jest dewastowane przez ludność lokalną. Jego degradację przyspieszająokoliczne uprawy i rozjeżdżanie pojazdami. Część sektorów stanowiska zalano po wybudowaniuirygacji pól rolnych.

Stanowisko Manchán w dolinie Casma było ośrodkiem prowincjonalnym. Jest najdalejwysuniętym na południe stanowiskiem kultury Chimú. Ośrodki takie, znajdujące się w obrębiepaństwa Chimú, były samowystarczalne. Władca lokalny zapewniał utrzymanie ośrodka. Wżadnym z ośrodków prowincjonalnych nie było cytadel podobnych do założeń z Chan Chan.Ośrodki te nie były więc podobne do stolicy, a także różniły się znacząco między sobą. Wspól-nymi cechami stanowisk Chimú jest zastosowanie adobe jako głównego budulca, a także obec-ność założeń piramidalnych i audiencii.

W latach 1310-1325 n.e. władcy Chimú podbili ośrodki państwa Lambayeque, w tym dolinęJequetepeque. W XIV w. n.e. władcy Chan Chan rozpoczęli konkwistę ziem położonych napółnoc od stolicy kraju. W latach 1360-1400 n.e. podbito cały obszar Lambayeque, aż do rzekiLa Leche. Około roku 1450 władcy Chimú kontrolowali Tumbes, ale nie udało im się osiągnąćgranic Ekwadoru, prawdopodobnie ze względu na trwający już podbój inkaski i koniecznośćobrony południowych granic.

Stanowisko Túcume w dolinie La Leche było kolejnym centrum Chimú. Stanowisko skła-dało się z 26 kompleksów piramidalnych, które otaczały wzgórze Cerro La Raya. Dookołaznajdowała się równina. Dwie najważniejsze piramidy na stanowisku to Huaca Las Balsas iHuaca Larga.

Założenia piramidalne w Túcume miały bardzo duży rozmiar. W obrębie Huaca Las Balsasi Huaca Larga od 20 lat prowadzone są badania archeologiczne. Większość budowli nie zo-stała jeszcze przebadana, a ich funkcje nie są znane. Większość założeń wzniesionych z cegłyadobe jest niszczona przez ulewne deszcze, które prowadzą do rozmywania konstrukcji. Częśćstanowiska zasłoniono ruchomymi konstrukcjami dachowymi, które chronią struktury przedrozmywaniem. Konstrukcja taka została wzniesiona m.in. w obrębie Huaca Larga. W państwieChimú opracowano technologię konstrukcji odporną na trzęsienia ziemie, którą stosowano przywznoszeniu budowli monumentalnych.

Zdobienia ścian w Túcume były podobne do Chan Chan. Na ścianach umieszczono m.in.reliefy przedstawiające ptaki morskie, które są motywem znanym z Chan Chan. Ściany strukturbudowano na konstrukcji z trzciny, którą oblewano następnie gliną. Motywy na reliefach częstobyły złożonymi scenami ikonograficznymi umożliwiającymi odtworzenie wierzeń i obrządkówludności Chimú.

87

Pierwsze fazy konstrukcyjne stanowiska wiążą się z kulturą Lambayeque. Ludność reprezen-tująca tę kulturę założyła w Túcume ośrodek władzy i osadę mieszkalną. Ośrodek rozrósł się popodbiciu przez państwo Chimú, a następnie funkcjonował i dalej rozrastał się pod panowaniemInków.

Naczynia ceramiczne umożliwiają datowanie stanowiska. Najliczniej występowały naczyniaczarne, w stylach Chimú i Chimú-Inca, zaś najczęstszą formą były butle dekorowane “gęsiąskórką”. Najstarsze naczynia znalezione w Túcume wykonano w stylu Lambayeque-Sicán.

Miejscem, w którym zachowało się najwięcej pozostałości kultury Lambayeque jest piramidaHuaca Las Balsas. Jej nazwa odnosi się do łodzi z trzciny. Huaca ta została w całości wzniesionaw czasach kultury Lambayeque. W jej obrębie znaleziono tam pozostałości łodzi oraz ichprzedstawienia na reliefach ściennych. Huaca Las Balsas jest udostępniona turystom.

Stanowisko jest obecnie niszczone przez deszcze, pola uprawne i ekspandujące osady. Naterenie stanowiska znajdują się punkty widokowe umożliwiające obserwację struktur piramidal-nych. Pomiędzy założeniami piramidalnymi przeprowadzono specjalne pomosty dla turystów.

W Túcume, podobnie jak w Chan Chan, często występującym elementem krajobrazu sązbiorniki na wodę pitną i na wodę służącą do nawadniania pól. Mimo położenia blisko rzeki LaLeche, woda na stanowisku była trudno dostępna. W okolicach Túcume występowały częsteulewne deszcze związane z El Niño.

2.12.3 Kultura Chachapoyas

Równolegle z kulturami Lambayeque-Sicán i Chimú, na wschodnich stokach Andów, odstrony selvy, rozwijała się kultura Chachapoyas. Kontakt z nią utrzymywały zarówno Lambay-eque, jak i Chan Chan. Stanowiska tej kultury znajdują się na wysokości około 2000 m n.p.m.Słowo Chachapoyas oznacza “ludzie mieszkający w chmurach”. Najważniejszym stanowiskiemChachapoyas była forteca w Kuélap.

Stanowisko Kuélap składa się z monumentalnego założenia o wysokich murach. W jegoskład wchodzi ponad 400 budynków. Zabudowania fortecy znajdują się na stoku, nad rzekąUtcubamba, w pobliżu Marañón. Forteca jest położona na obszarze pomiędzy wyżynami adżunglą. Kuélap ma rozmiary 600 na 110 metrów. Pierwsze konstrukcje na stanowisku po-wstały około roku 800 n.e. i były zamieszkane do czasu pojawienia się Hiszpanów w latach40. XVI wieku. Forteca w Kuélap przetrwała pierwsze podboje hiszpańskie i upadła dopierookoło 1570 roku, gdy została opuszczona przez ludność Chachapoyas. Nastąpiło to w czasieodpowiadającym upadkowi Vilcabamby.

Forteca Kuélap została wzniesiona z kamieni. Na fasadach budowli umieszczano reliefy za-wierające motyw wężowatych. Budowle wznoszono na planie prostokąta lub na planie owalnym.W konstrukcjach przeważa kamień lokalny. Budowle kryto za pomocą strzechy.

Większość stanowisk kultury Chachapoyas umieszczano na stokach górskich, na szczytachlub na półkach skalnych. Taka lokalizacja utrudnia dostęp do stanowisk, ich konserwację orazsprzyja ich niszczeniu przez trzęsienia ziemi.

Obrządki pogrzebowe Chachapoyas miały wyjątkowy i specyficzny charakter. Występowałydwie formy pochówku. Przedstawicieli elity chowano w mauzoleach. Istniały też pochówkiw tzw. sarkofagach, czyli statuach antropomorficznych o charakterystycznie uformowanychtwarzach, mieszczących szczątki zmarłych. Sarkofagi takie umieszczano na półkach skalnychlub w jaskiniach, wysoko w górach, na trudno dostępnych obszarach. Sarkofagi takie byłykamuflowane przez gęstą roślinność, która pokrywała wschodnie stoki Andów. Sarkofagi an-tropomorficzne są unikatem wśród cywilizacji andyjskich. Występowały wyłącznie w obrębie

88

kultury Chachapoyas. Kultura Chachapoyas zachwycała Hiszpanów, co zanotowano w kroni-kach kolonialnych.

2.12.4 Dolina Culebras w późnym okresie przejściowym

Południowa część państwa Chimú przez długi czas była nierozpoznana. Według niektó-rych hipotez jego południowe granice sięgały Limy. Wiadomo, że północną granicę, na którejzatrzymały się podboje Chimú, stanowiło miasto Tumbes.

Celem badań Miłosza Giersza i Patrycji Prządki-Giersz w dolinie rzeki Culebras było usta-lenie, czy dolina ta została objęta wpływami kultury Chimú. Znaleziono tam ceramikę Chimú,ale nie zidentyfikowano architektury typowej dla tej kultury. Badania miały na celu ustale-nie charakteru przemian kulturowych na północno-centralnym wybrzeżu Peru na początku Xw. n.e. Chciano dowiedzieć się, czy władcom Chimú udało się skonsolidować władzę takżena obszarze położonym na południe od rzeki Casma i znajdującego się tam ośrodka Manchán.Stanowisko Manchán z doliny Casma traktowano jako wzór dla potencjalnych innych stanowiskChimú, które mogłyby zostać odkryte w południowej części tego państwa.

Z doliną Culebras na południu sąsiaduje dolina Huarmey, a na północy – dolina Casma zestanowiskiem Manchán. Projekt archeologiczny “Valle de Culebras” był prowadzony od 2002do 2005 roku we współpracy z Papieskim Uniwersytetem Katolickim w Limie. Przeprowadzonobadania powierzchniowe w dolinie Culebras. Okresy chronologiczne Santa Rosa i Ten Tenzostały uznane za okresu współczesne istnieniu kultury Chimú na północnym wybrzeżu Perui potencjalnie z nią związano. Ustalono 32 główne przemysły ceramiczne i przeprowadzonodatowania radiowęglowe.

Okres Ten Ten, trwający w latach 1000-1450 n.e., wiąże się z państwem Chimú, zaś okresChacuas Jirca, trwający w latach 1450-1532 n.e., pokrywa się z panowaniem Inków do czasupojawienia się Hiszpanów.

Najważniejszym ośrodkiem było stanowisko Ten Ten położone w środkowej części doliny.Zabudowę stanowisko w większości wzniesiono z cegły adobe. Występowała tam jednak teżarchitektura kamienna. Materiał ceramiczny stanowiska, choć spójny, był silnie zróżnicowany.Pojawiały się liczne formy naczyń i rozmaite rodzaje zdobień, głównie odciskanych. Ceramika,w odróżnieniu od ceramiki Chimú, była w większości czerwona, a nie czarna.

W okresie Chacuas Jirca populacja doliny zmniejszyła się, zaś nadal istniejące osady kon-tynuowały tradycje osadnicze okresu Ten Ten. Główny ośrodek fazy Chacuas Jirca znajdowałsię w górnej części doliny. Jego struktury architektoniczne zostały wykonane w większości zkamienia, a nie adobe.

Stanowisko Ten Ten składało się z czterech sektorów i zajmowało obszar 1 km2. Przebadanogłównie część monumentalną znajdującą się na naturalnym tarasie, który ułatwił jej zachowanie.Znajdowały się tam schodkowe założenia piramidalne o wysokości sięgającej 15 metrów. Ichzidentyfikowanie wymagało to założenia głębokich wykopów sondażowych. Stanowisko Ten Tenpod względem architektonicznym wykazuje wiele podobieństw ze stanowiskiem Purgatorio wdolinie Casma. W Ten Ten zidentyfikowano małe zbiorniki na wodę znajdujące się w pobliżukuchni, które były wykorzystywane przez jedną rodzinę.

Określono stratygrafię stanowiska Ten Ten, które rozwijało się przez kilka wieków. Nieodnaleziono bezpośrednich dowodów architektonicznych i ceramicznych świadczących o zajęciudoliny Culebras przez przedstawicieli kultury Chimú. Ceramika i architektura reprezentowałymiejscowy styl doliny Culebras, nazwany Casma, zaś naczynia kultury Chimú były jedynieimportami świadczącymi o kontaktach handlowych. Produkowano tkaniny bawełniane w styluCasma, przypominające wyroby kultur Lambayeque-Sicán oraz Casma.

89

W narożnikach placów, w obrębie założeń piramidalnych, znajdowały się małe jamki wypeł-nione piaskiem, do których składano ofiary zakładzinowe z żab ozdobionych włosami ludzkimiz wplecionymi pestkami owoców oraz piórami ptaków. Analogicznych ofiar zakładzinowych nieznaleziono na stanowiskach innych kultur.

Ten Ten otoczone było warowniami i fortecami znajdującymi się na szczytach wzniesień.Było położone na szlaku handlowym, który był kontrolowany przez te fortece. Poza ceramikąChimú na stanowisku znaleziono także ceramikę z południowego wybrzeża, co świadczy o in-tensywnym wykorzystaniu szlaku handlowego.

Na podstawie materiału organicznego zidentyfikowano gatunki roślin, owoców morza i ryb,które spożywano. Znaleziono też zmumifikowaną świnkę morską. Na stanowisku trzymano psyi lamy. Lamy mogły wędrować po szlaku handlowym lub przebywać na stanowisku stale.

Stanowisko Ten Ten jest położone około 20 km od wybrzeża oceanu. Ryby i owoce morza do-starczano tam prawdopodobnie codziennie. Spożywano liczne owoce. Społeczność ośrodka żyłagłównie z rolnictwa. Do użyźniania ziemi używano specjalny nawóz z pomieszanych odchodówświnek morskich i ptaków morskich.

Badania potwierdziły, że władcy Chimú zatrzymali swoją konkwistę na dolinie Casma i niezajęli dolin Culebras oraz Huarmey. Ludność tych dolin, która reprezentowała kulturę Casma,utrzymywała jednak kontakty handlowe z Chimú. Wymieniano się ceramiką oraz tkaninami.

Ludność Chimú poddała się wpływom Inków, ale nigdy nie została podbita przez ich im-perium. Specyficzna ceramika istniała na tym obszarze nadal w okresie inkaskim. Ośrodek wTen Ten istniał nieprzerwanie aż do XVII wieku, a więc także w czasach kolonialnych.

2.13 Imperium Inków

2.13.1 Historia i archeologia Inków

Imperium Inków, zwane Tawantinsuyu, istniało w latach 1470-1532 n.e. W środkowych An-dach na początku XV w. istniało wiele niezależnych państw rozwijających się w pojedynczychdolinach. W okolicach jeziora Titicaca powstało wtedy państwo, które dało początek imperiumInków. Inkowie zbudowali złożony system administracyjny, przy tworzeniu którego korzystaliz osiągnięć wcześniejszych kultur.

Tawantinsuyu rozwinęło się na przełomie XV i XVI wieku. Liczyło około 10 mln mieszkań-ców i zajmowało obszar 1-1,5 mln km2. Szacunki te powstały na podstawie kronik hiszpańskichz czasów konkwisty, które spisano opierając się na relacjach rodów inkaskich.

Do roku 1400 Inkowie tworzyli jedno z wielu wodzostw znajdujących się na obszarze andyj-skim. Ekspansja ich państwa była dziełem trzech władców i konsekwencją zbiegu okoliczności.Inkowie wykorzystali osiągnięcia państw Tiahuanaco i Huari. Podbili obszary od Kolumbii porzekę Maule w Argentynie. Ich kraj rozciągał się od oceanu do selvy. Obszar selvy nigdy niezostał jednak objęty administracją państwową.

Tawantinsuyu w języku quechua oznacza “całość złożoną z czterech części”. Inkaskie impe-rium było podzielone na cztery ćwiartki:

1. Chinchaysuyo – północne wybrzeże,2. Antisuyo – wschodnie stoki Andów,3. Collasuyo – południowe wybrzeże,4. Contisuyo – środkowe Andy i środkowe wybrzeże.

90

Z czasów Inków przetrwały kroniki i legendy spisane przez XVI-wiecznych kronikarzy. Nie-wiele wiadomo o początkach imperium Inków. Istniało ono krótko ze względu na podbój doko-nany przez Hiszpanów.

O powstaniu królewskiej dynastii i założeniu Cuzco mówią dwie grupy mitów. Jedna znich wiąże Inków z regionem jeziora Titicaca i Tiahuanaco. Według mitów należących do tejgrupy słońce zesłało na ziemię dwoje założycieli – Manco Cápaca i Mama Ocllo. Druga grupamitów wiąże ich pochodzenie z miejscem nazywanym Maucallacta, co oznacza “stara osada”, ijaskinią Pacaritambo. Z jaskini tej mieli wyjść czterej bracia i cztery siostry, wśród których byliManco Cápac i Mama Ocllo. Wszyscy ruszyli szukać miejsca dogodnego do zasiedlenia. Jedenz braci był wyposażony w pręt. Wbił go w ziemię po wybraniu miejsca pod przyszłą stolicę.Wtedy słońce nakazało temu bratu zmienić imię na Manco Cápac. Obie tradycje wskazują, żezałożycielem dynastii był Manco Cápac. W rzeczywistości nie było to imię władcy, ale tytułnoszony przez dawnych władców Tiahuanaco.

Inca Garcilaso de la Vega stworzył listę 19 władców imperium Inków. Na liście tej znaleźlisię m.in. Manco Cápac, Sinchi Roca, Lloque Yupanqui, Mayta Cápac, Cápac Yupanqui, IncaRoca, Yáhuar Huaca, Viracocha Inca, Pachacútec, Amaru Inca Yupanqui, Túpac Inca Yupa-nqui, Huayna Cápac, Huáscar i Atahualpa. Pachacútec i Inca Yupanqui to prawdopodobnieimiona tego samego Inki. Po podboju Cuzco przez Hiszpanów czterej Inkowie panowali w Vilca-bamba. Ostatnim władcą z Vilcabamby był Túpac Amaru. Występują rozbieżności pomiędzyposzczególnymi listami Inków związane z różnicami między ustnymi przekazami.

Inkowie musieli w początkowym okresie ekspansji stawić czoła licznym ludom i ich księ-stewkom zwanym curacazgo. Były wśród nich ludy Ayamarca z okolic Cusco i Chanka z okolicAyacucho, których przedstawiciele byli pod silnym wpływem kultury Huari. W XII i XIII wiekuInkowie zajęli obszary znajdujące się wokół Cuzco. Stolicę podzielono na Hanan Cusco – górnemiasto, i Hurin Cusco – dolne miasto.

Viracocha Inca opuścił ze swoim rodem Cuzco w obliczu najazdu Chanków. Obroną kierowałprzedstawiciel rodu arystokratycznego, który upozorował istnienie większej liczby wojsk obroń-ców poprzez wystawienie kukieł. Po odparciu ataku młody dowódca przyjął imię Pachacútec ipostanowił sam pokierować losami państwa. Przeprowadził on największe podboje. O władzęubiegał się też Inca Urco, syn Viracocha Inki. Doszło do walk o sukcesję między Pachacutekiema Inca Urco. Do decydującego starcia doszło do starcia w Yucay nad Urubambą.

Po zwycięstwie Pachacútec wybudował fortecę w Pisaq w Valle Sagrado. Pachacútec zbudo-wał też Machu Picchu. Stanowisko to odkrył Hiram Bingham w 1911 roku. Miasto położonebyło na wschodnich stokach Andów. Charakteryzowało się piękną kamieniarką imperialną.

Pachacútec przeprowadził wyprawy, w czasie których podbił ziemie położone na północ i po-łudnie od Cuzco. W kolejnych latach podjął się przebudowy stolicy, Cuzco. Sprowadził w tymcelu kamieniarzy z Collasuyo, z dawnego Tiahuanaco, oraz rzemieślników z odległych obszarówimperium. Wybierano fachowców będących potomkami przedstawicieli wcześniejszych kultur,które miały największe osiągnięcia w poszczególnych dziedzinach. Zatrudniano ich okresowo zawynagrodzeniem. Dzięki temu możliwe było wzniesienie miasta z doskonałą kamieniarką. Cha-rakterystyczna kamieniarka imperialna charakteryzuje się doskonałym dopasowaniem blokówskalnych.

Twierdza Sacsayhuamán została wzniesiona z kamienia bez zastosowania zaprawy murar-skiej, podobnie jak wszystkie budowle imperialne, np. pałace królewskie. Charakterystycznymelementem twierdzy były mury monolityczne wzniesione z zastosowaniem monolitów o masiesięgającej 300 ton. Monolity te obrabiano zaawansowanymi technikami kamieniarskimi. In-tensywne deszcze niszczą poszczególne tarasy twierdzy. Inkowie zabezpieczyli twierdzę przeddziałaniem wód deszczowych, zaś cechy konstrukcyjne sprawiają, że Sacsayhuamán jest odporne

91

na trzęsienie ziemi. Monumentalna architektura zachowała się też w Pisaq i Ollantaytambo.

Cuzco jest położone na wysokości około 3400 m n.p.m. Położone jest strategicznie w dolinietrzech rzek, które przez cały rok dostarczają wodę pitną. Rozkwit Cuzco zawdzięcza Pachacu-tekowi. Większość budowli wkomponowanych w architekturę np. Coricancha-Santo Domingopochodzi z czasów panowania Pachacuteca.

Hanan Cuzco było najważniejszą częścią miasta, w której znajdowała się Coricancha, wktórej składano mumie władców. Zostały one później spalone przez Hiszpanów. Coricanchaw języku quechua oznacza “zagroda słońca“. W świątyni tej znajdował się najważniejszy idolsłoneczny nazywany Punchao. Z Coricanchy wychodziło promieniście 41 seques, czyli linii, naktórych znajdowały się najważniejsze huaki. W Corinachy drzwi i okna miały formę trapezo-idalną.

Hiszpanie zachowali siatkę urbanistyczną stolicy i inkaskie fundamenty budowli. Plaza deArmas znajduje się na miejscu głównego placu z czasów Inków. Cuzco miało przypominaćpumę, która była symbolem władzy i często była przedstawiana na kubkach kero. Typowe dlastanowisk Inków były trapezoidalne place, na których odbywały się główne ceremonie religijne.W czasie ceremonii religijnych na placach gromadziły się elity społeczeństwa i mumie władców,z którymi rozmawiali kapłani. Mumie posiadały swoje ziemie, służbę i sprawowały władzę.Noszone były na lektykach.

Podbój inkaski odbywał się głównie za pomocą metod militarnych. Był ideologicznie wspie-rany kultem słońca. Po podboju Inkowie zakładali garnizony wojskowe i świątynie słońca. Podokonaniu podboju nie ingerowano w strukturę wewnętrzną podbitych państewek, a jedyniepodporządkowywano ich przywódców kontroli namiestników inkaskich i zawierano z lokalnymiwładcami sojusze wojskowe. Lokalne państwa musiały dostarczać żołnierzy do armii imperialneji pracowników do budowy dróg.

Początkowo wojsko nie miało charakteru zawodowego, a wyprawy wojenne organizowanotylko w czasie przerw w pracach rolnych. Z czasem zorganizowano regularne wojsko, któremogło interweniować w przypadku buntów przez cały rok.

Powstał system przesiedlania podbitej ludności, który nazywany był mitmaq. Słowem mit-maq określano przesiedleńców lub ich grupy. Ludność była przesiedlana na obszary położonedaleko od miejsca ich pochodzenia, często należące do innych pięter ekologicznych. Przeno-szono całe rodziny wyspecjalizowanych rzemieślników, co pozwalało wyrównać poziom rozwojuw różnych dziedzinach na obszarze imperium. System przesiedleń umożliwił też stworzenieregularnego wojska.

Bardzo często przesiedlano tkaczy, gdyż tkactwo na obszarze górskim nie było wysoko roz-winięte w odróżnieniu do wybrzeża. Prawie cała sztuka tkacka Inków powstała pod wpływemludności z wybrzeża. Posługiwano się zarówno wełną, jak i bawełną.

Typowa dla Inków była polichromowana ceramika imperialna zdobiona motywami geome-trycznymi. Naczynia miały kielichowaty wylew. Pokryte były malowanym motywem geome-trycznym w formie zygzaka. Dzbany ceramiczne ariballos były wykorzystywane do transportuwody do osiedli mieszkalnych. Przywiązywano je do pleców tragarzy.

Kubki ceremonialne keros były zdobione złożonymi polichromowanymi scenami oraz moty-wami geometrycznymi. Podobne kubki tworzono jeszcze w czasach kolonialnych. Keros byłyczasami rzeźbione i zdobione przedstawieniem pumy lub innego kotowatego w postaci twarzy.Pojawiły się nowe formy ceramiczne – czarki i garnki zdobione motywami geometrycznymi.Maczugi i inną broń wytwarzano z kamienia. Produkowano siekierki i noże metalowe.

W sztuce inkaskiej duże znaczenie miały tkaniny ze wzorkami zwanymi tocapu. Tocapuznajdowały się także na kubkach keros. Były to wzory geometryczne oraz zgeometryzowane

92

przedstawienia roślin i zwierząt. Tkaniny z tocapu produkowano dla członków elit oraz rodówpanujących.

Pacha, czyli czasoprzestrzeń, dzieliła się na Hanan Pacha – górny świat, Kay Pacha – tenświat i Ukhu Pacha – dolny świat. Pacha jest podstawowym pojęciem światopoglądu Inków.Podziały wyrażały się poprzez antagonizm, przeciwieństwa między dolnym a górnym, prawyma lewym, męskim a żeńskim. Każdy element z jednego pacha miał swój odpowiednik w drugimaspekcie pacha.

Części pacha były powiązane kanałami umożliwiającymi niematerialny przepływ energiikama. Energię kama dystrybuował Wirakocza, który występował w wielu różnych wcieleniach,w tym jako wędrowca. Po konkwiście utożsamiano go ze św. Bartłomiejem lub św. Tomaszem.Wirakoczami nazwano także hiszpańskich najeźdźców. Istniał cały panteon bóstw astralnych.Głównym bóstwem był Inti – Słońce, a inne bóstwo to Wenus, Piorun, Księżyc i gwiazdy.

Huaca to miejsca, w którym gromadziła się moc. Huakami były bóstwa mające swoją sie-dzibę w górach, jaskiniach i jeziorach, ale też relikwiach oraz stanowiskach. Każda huaca miałaprzypisany obszar, na którym mogła rozdawać swoją moc. Ludność zamieszkująca okoliczneobszary podlegała huakom.

Jednym z ważnych sanktuariów było Pachacamac koło Limy. Było to sanktuarium, którepełniło szczególną rolę jako wyrocznia. Dowódcą armii był często główny kapłan sanktuarium.Wyprawom wojennym towarzyszył idol pochodzący z wyroczni. Pachacamac było najwięk-szym sanktuarium na wybrzeżu. Pozostałe ważne sanktuaria znajdowały się w górach. Huacaprzekazywała przepowiednie, a w zamian oczekiwała ofiar. Niedopełnienia ofiary to ucha, czyligrzech, niedopełnienie zasady wzajemności ayni.

Cápac ucha oznaczało królewski kontrakt. Był to zwyczaj składania przez nowego władcęofiar we wszystkich ważniejszych sanktuariach kraju w celu nawiązania kontaktu z huakami.Ofiarami tymi były często młode kobiety składane na szczytach wysokich gór. Jedną z nichbyła Juanita z Arequipy złożona w ofierze na górze Ampato.

Jeśli rozmowa huaki z władcą nie przebiegała pomyślnie, władca mógł uznać huakę za wroga.Stało się tak, gdy wyrocznia Apocatequil opowiedziała się po stronie Huáscara w czasie wojnydomowej. Atahualpa przybył do huaki na czele armii i zniszczył ją. Siekierą odrąbał głowęidolowi i zabił jej kapłana. Następnie idola i ciało kapłana spalono.

Tawantinsuyu było jednym z najdoskonalszych aparatów państwowych w Nowym Świecie.Po drogach przemieszczali się posłańcy chasqui, którzy przekazywali informacje oraz dobra naduże odległości. Grupy chasqui obsługiwały tylko jeden odcinek drogi, a następnie przekazy-wały swój towar lub wiadomość chasqui obsługującym sąsiedni fragment drogi.

Poziom rozwoju państwa Inków był wyższy niż państwa Azteków pod względem organi-zacyjnym, administracyjnym i komunikacyjnym. Inkowie stworzyli sieć mostów nad dolinamirzecznymi. Niektóre mosty są do dziś corocznie odbudowywane dawną techniką z wykorzy-staniem lin wykonanych z materiału organicznego. Technika ta pochodzi z czasów Inków lubnawet wcześniejszych.

Na czele państwa stał anjwyższy władca, który posiadał tytuł Sapa Inca. Nie był to jednakwładca autorytarny. Zawsze musiał liczyć się ze zdaniem rodów cuzkeńskich oraz zabiegać oich poparcie. Władza opierała się na systemie wzajemności andyjskiej zwanym ayni. Relacjewzajemności między władcą a poddanymi musiały być stale odnawiane poprzez dystrybucjędóbr luksusowych, a także zaopatrywanie ludności w żywność z królewskich magazynów wczasie głodu. Mieszkańcy imperium i żołnierze korzystali masowo z królewskich magazynów wtrakcie konkwisty hiszpańskiej, gdy zapanował czasowy chaos. Władca osobiście uczestniczyłw wyprawach wojennych.

93

Według obowiązującej religii władzy nie dziedziczyło się według starszeństwa, ale wedługboskiej elekcji. Kandydat musiał udowodnić, że bóstwo nawiązało z nim kontakt. Faktycznywpływ na wybór władcy mieli kapłani oraz rody cuzkeńskie. Ród matki kandydata zabiegał oosadzenie go na tronie i starał się pozyskać sojuszników wśród innych rodów.

Ziemia imperium podzielona była między majątki państwowe, prywatne oraz należące doposzczególnych bóstw. Obowiązkiem chłopów było uiszczanie daniny na rzecz państwa. Istniałyteż rzemieślnicze grupy ludności, które pełniły funkcję służebną wobec władcy w zamian zautrzymanie i opiekę z jego strony.

Inkowie sprawnie wykorzystywali możliwość rozwoju różnorodnego rolnictwa na różnychpiętrach ekologicznych. Prowadzili także wymianę dóbr pochodzących z różnych ekosystemów.Przy uprawie wykorzystywali kanały nawadniające, które sami rozbudowali. Pola uprawnemieściły się często na andenes, czyli tarasach uprawnych.

Uprawiano kukurydzę, ziemniaki, rośliny bulwiaste, dynię, fasolę i paprykę. Hodowanoświnki morskie, kaczki i pszczoły, co zostało poświadczone w kronikach. Wielbłądowate, głów-nie lamy, wykorzystywano jako źródło mięsa, wełny i zwierzęta juczne. Alpaki były źródłemluksusowej wełny.

Inkowie znani są z systemu rachunkowo-sprawozdawczego nazywanego kipu. Nie znano sys-temu pisma, ale za pomocą węzełków kodowano informacje ilościowe i wykonywano rachunki.Jednak to nie Inkowie opracowali kipu. Występowało ono już od 1000 roku n.e. Kipu wykony-wano z wełny. Wykorzystywano system dziesiątkowy. Najdalej od głównego sznura umieszczanowęzły jednostkowe, a następnie dziesiątki, setki, tysiące, itd. W miarę zbliżania się do sznuragłównego rosły rangi węzełków. Główny sznur miał długość dochodzącą do dwóch metrów.Największa znana zapisana liczba przekraczała 97 tysięcy.

Kipu służyło do działalności ewidencyjno-rachunkowej, która była potrzebna do administro-wania imperium rozciągającym się na tak dużym obszarze. Ponad 90% mieszkańców imperiumstanowili przedstawiciele innych grup etnicznych niż inkaska. Obowiązkowa praca, nazywanamita, była podstawowym świadczeniem na rzecz władcy. Po podbiciu prowincji na jej terenwkraczali mistrzowie kipu, którzy zapisywali dane dotyczące stanu prowincji.

Indiańscy rachmistrzowie liczyli za pomocą kamyków układanych na ziemi lub na specjal-nych tablicach nazywanych yupana. Obliczenia prowadzono także w systemie dziesiętnym opodstawie 10. Tworzono makiety budowli i magazynów.

Jednym z największych otwartych problemów związanych z zapisami stosowanymi przezInków, jest potwierdzenie lub wykluczenie możliwości zapisywania danych liczbowych na tka-ninach w postaci znaczków graficznych tocapu. Tocapu zachowały się jako elementy ozdobnekubków oraz tkanin. Każda rodzina miała swoje ”węzły i tkaniny“, które ułatwiały lepszezapamiętanie historii rodu.

W latach 1532-39 Hiszpanie podbili imperium Inków. Ostatnia reduta w Vilcabambaupadła w 1572 roku. Stanowisko to było badane przez Elżbietę Dzikowską. Inkowie zajęli góryoraz wybrzeże, na którym położone były kolonie.

Jednym ze stanowisk inkaskich położonych na północnym wybrzeżu Peru jest Huanuco-pampa. Zawierało ono kamieniarkę imperialną, a jego układ urbanistyczny był typowy dlastanowisk inkaskich. Centralną konstrukcję tworzył ołtarz ushnu. W obrębie stanowiska znaj-dowały się pomieszczenia dla wojska oraz karawan. Trapezoidalne wejścia zachowały się tylkoczęściowo. Istniał też sektor rezydencjonalny z łaźniami i basenami. Stanowisko jest położonena wypłaszczeniu na wysokości 2000 m n.p.m., z dala od szlaków turystycznych. Wyróżnia siędobrym stanem zachowania.

94

2.13.2 Inka jako wielki ekolog, czyli czego nie wiedzieli wielki odkrywcy

prof. Jan Szemiński

Stopień zróżnicowania geograficznego na przełomie XV i XVI wieku był na tyle skompli-kowany, że Inkowie musieli interesować się ekologią i posiadać znaczną wiedzę w jej zakresie.Problematyka ta była wtedy obca dla kogokolwiek w Europie. Inka był przedstawiany jakoten, który rozmawiał z ziemią, skałą, pomnażał plony, powodował przypływanie i odpływa-nie wody. W dramacie o śmierci Atahualpy, skomponowanym na dworze w Vilcabamba, Inkaprzedstawiony jest jako ktoś, kto pod postacią słońca i księżyca rozkazuje wszystkiemu, co żyje.

Atahualpa przeklął Hiszpanów, którzy zabijali go, zagrażając im, że jego zwierzęta i roślinynie będą im nigdy posłuszne. Ksiądz Cristóbal de Molina zapowiedział, że słońce i świat będązawsze posłuszne Ince.

Inka “rządził” przyrodą podejmując projekty budowlane, nawadniając stepy wysokoandyj-skie. Rozmieszczenie osiedli w Andach odpowiadało dzisiejszemu rozmieszczeniu wsi kolonial-nych. Wsie lokowano tak, by nie zajmować ziem nadających się pod uprawę.

Systemy tarasów pozwalały pozyskiwać ziemię pod uprawy na zboczach, która bez tej inge-rencji nie byłaby dostępna. Każdy taras posiadał określone warunki glebowe i jednolite warunkiklimatyczne. Warunki klimatyczne zmieniały się skokowo pomiędzy tarasami. Specjaliści wie-dzieli, na których piętrach można uprawiać poszczególne gatunki roślin.

Koncentryczne tarasy w Moray koło Maras charakteryzują się znacznym zróżnicowaniemnaświetlenia i wilgotności, wydajnie modelując klimaty występujące na wysokościach od 1500do 4000 m n.p.m. Same położone są na wysokości około 3300 m n.p.m. Pełniły one funkcjęlaboratorium, pozwalającego na badania klimatu i zachowania poszczególnych gatunków roślinw różnych klimatach. Celem badań było opracowanie listy gatunków, których uprawy możnabyło podjąć się w latach nieurodzajnych, aby nie umrzeć z głodu. Klimat andyjski cechuje sięznacznymi zmianami klimatu w cyklach rocznych, dlatego należało dostosować uprawy danegoroku do aktualnych warunków pogodowych.

Kompleksy tarasów znajdowały się także w okolicach Arequipy oraz w Kanionie Colca. Wewszystkich kompleksach tarasowych można znaleźć laboratoria rolnicze analogiczne do tego zMoray. Jeszcze w XIX wieku każdy chłop miał swój własny ogródek, w którym eksperymento-wał z uprawami różnych gatunków.

Gleby imperium Inków były skatalogowane i sklasyfikowane. Wiedziano, jakie uprawymożna podejmować na glebach określonego rodzaju. Była to tzw. “klasyfikacja według ku-kurydzianych matek”, czyli oparta na wzorcowych 42 gatunkach kukurydzy.

W 1615 roku kronikarz Felipe Guamán Poma de Ayala umieścił w swej kronice wizerunkiczterech kobiet z czterech suyu wchodzących w skład imperium. Kobiety te zostały takżeopisane. Opisowi każdej z nich towarzyszyły listy innych kobiet w języku quechua. Były tokobiety o określonych cechach. Zostały opisane jako posiadająca tkaniny, posiadająca sadyowocowe, posiadająca lamy, posiadająca ryby, posiadająca krzewy koki, posiadająca owoce,posiadająca muszle i posiadająca ptaki. Jest to jeden ze śladów klasyfikacji ziem imperiumwedług możliwego produktu zeń pozyskiwanego.

Produkcja zorganizowana według jakości ziemi wymagała istnienia magazynów przy każdymz pól. Magazyny należały do chłopów oraz do władz. Umożliwiały przetrwanie nawet 20 latwojen, o ile były na bieżąco uzupełniane.

Oprócz tarasów i magazynów z kamieni budowano również murki kamienne, odgradzająceposzczególne stada alpak.

95

Inka zarządzał także wodą. Zasobność w wodę malała wraz z poruszaniem się na południepo Altiplano. Ubogie w wodę były obszary położone na wybrzeżu, w miarę przemieszczania sięwgłąb lądu zasobność w wodę rośnie.

Inkowie tworzyli systemy magazynowania wody oraz jej przesyłania na duże odległości. Ist-nieli urzędnicy odpowiedzialni za dzielenie wody pomiędzy poszczególne kanały nawadniające.Do wytyczania akweduktów stosowano miejscowe teodolity.

W modlitwie skierowanej do boga-stwórcy znajdowała się prośba o jadło, ziemniaki i ku-kurydzę dla poddanych w trakcie panowania Inki obdarzonego władzą przez boga-stwórcę. Wprzypadku niespełnienia próśb Inka groził, że będzie czcił innego boga, a nie boga-stwórcę.

Istniał zakaz wycinania drzew pod karą śmierci i batów. Tych, którzy doprowadzali dozaniedbania swoich pól i ich zachwaszczenia nazywano brudasami i leniuchami. Zmuszano ichdo “umycia się i wypicia brudu”. Istniały nakazy oszczędzania żywności i zakazy jej marnowania,w tym zakaz obierania ziemniaków, bo wtedy “one płaczą”. Nakazywano zbierania wszelkiegorodzaju pokarmu i jego magazynowania. Gubernator oraz szef rodu musieli prowadzić kontrolestanów magazynów raz na pół roku.

Chłopi mieli także obowiązek gromadzenia nawozów, a raz na pół roku przeprowadzanokontrolę także w tym zakresie. Istniały regulacje dotyczące zwierząt. Kury sprowadzili doPeru Polinezyjczycy. W 1609 roku Inca Garcilaso de la Vega, syn hiszpańskiego zdobywcyi inkaskiej arystokratki, opisał przeprowadzony przez Inkę podział całych Andów na strefypolowań. Każda strefa była podzielona na cztery podstrefy, a w każdej podstrefie polowano znagonką raz na cztery lata. Zwierzęta były wypuszczane lub zabijane. Przy okazji zapisywanostan zwierzyny żyjącej w danej podstrefie.

Długość cyklu ustalono na cztery lata, gdyż wigoniom potrzebny jest taki czas na wyhodo-wanie nowej wełny. Wigonie były w czasie polowania strzyżone, a chore i słabe osobniki byłyzabijane w celu pozyskania mięsa. Nie było więc granicy, ścisłego rozdziału na dzikie i domowewigonie. Wszystkie wigonie uznawano za domowo-państwowe, choć żyły na wolności.

Uważano, że wszystkie zasoby powinny móc naturalnie się odnawiać. Można widzieć tuzatem myśl ekologiczną. Europejczycy, po przybyciu w Andy, wymordowali zbyt dużo zwierzątdoprowadzając do zachwiania równowagi ekologicznej.

Mięso zabitych zwierząt było suszone, solone i konserwowane na czas głodu. Ryby, raki iprodukty rolne także były konserwowane. Podstawą rolnictwa andyjskiego nie była kukurydza,która łatwo się konserwuje, ale rośliny bulwiaste. Z bulw wytwarzano konserwy, mocząc je,gotując, a następnie susząc. Ziemniaki także było mrożone i rozgniatane.

Władze dbały, by zawsze powstawały zapasy pokarmów zwierzęcych i roślinnych. W mo-dlitwie zapisano, że władzom zależało, by społeczeństwo było samowystarczalne i mogło żyćbez żadnych interwencji. Po zdobyciu prowincji Inka odziewał miejscowych przywódców w ko-szule ozdobione znakiem oznaczającym przynależność do Inki. Analogiczne znaki nosiły lamyprzynależące do Inki.

Poddanych dzielono na tzw. klasy wieku. Oznaczało to raczej podział ze względu nafunkcje. Klasami były np. wojownik, niemowlak, inwalida. Ludność przypisano do 10 klasjako siłę roboczą – obecną, przyszłą i emerytowaną. Inwalidzi posiadali takie same prawa, jakwszyscy inni. Mieli prawo do ożenku, a także do korzystania z pomocy. Nie wiadomo, na ilezasady te były wprowadzane w życie.

Państwo Inków zakładało, że niczego nie można zabierać z prywatnego domu i z gospodar-stwa chłopa. Władza utrzymywała się nie z pracy poddanych na własnych ziemiach, poprzezpobór podatków, ale z ich pracy na ziemiach Inki. Poddani byli proszeni przez Inkę o upra-wianie jego ziemi. Z tych ziem władza mogła się utrzymać. Inka pobierał od poddanych tylko

96

siłę roboczą. Chłopi otrzymywali w zamian od Inki jadło oraz odzież na czas pracy dla Inki.Miejscowa ludność mogła targować się z urzędnikami o to, ile pracy i kiedy poświęcą Ince.Oznaczało to, że Inka i miejscowa ludność musieli dysponować wspólnym kalendarzem orazopisem ziem umożliwiającymi ustalenie harmonogramu prac.

Manco Inca, walcząc z Hiszpanami, w pewnym momencie utracił dużą część armii, gdynadeszła pora sadzenia ziemniaków. Żołnierze udali się wtedy na swoje pola porzucając walkę.Gdy właściciele ziem opuszczali swoje pola w celu pracy na polach Inki, ich pola musiały byćuprawiane przez innych mieszkańców wioski.

W Huancobamba w 1549 roku władze hiszpańskie dokonały przeglądu prac gospodarczychwśród grupy Indian Chupachu. Społeczność wioski delegowała część ludzi do pracy u Inkiwraz z żonami i dziećmi, każdego co najwyżej raz w życiu. Praca polegała na uprawie ziemi,obsadzeniu twierdzy lub pilnowaniu mumii. W czasie, gdy byli oni oddelegowani, pozostalimieszkańcy wioski musieli uprawiać ich ziemię. Spośród 4000 rodzin co najmniej 1554 paryudawały się do pracy na zewnątrz wsi, zaś 805 par opuściło ją na stałe.

Inka czasami zarządzał, że dwie odległe prowincje powinny utrzymywać “dobre stosunki”.Oznaczało to, że prowincje miały wysyłać wzajemnie swoich ludzi, aby oni pomagali w pracyw drugiej prowincji, a jednocześnie wymieniali się dobrami, których nie było w ich rodzimejprowincji. Np. prowincja z wybrzeża oddawała ryby w zamian za ziemniaki pochodzące zAltiplano.

Inka starał się utrzymać równowagę między zaludnieniem prowincji, a jej możliwościamiekologicznymi. Funkcjonowali geodeci wyznaczający granice administracyjne, granice pól przy-należnych danym grupom społecznym oraz granice pól pojedynczych chłopów. Znajdowane sąślady systematycznego mierzenia pól. Każdy musiał mieć zapewniony dostęp do pól, pastwisk,kanałów, wód i lasów. Każda grupa miała więc zapewniony zastęp do dóbr pochodzących zróżnych stref ekologicznych.

Prawo zabraniało wchodzenia na nadmorskie obszary gniazdowania ptaków w sezonie lęgo-wym. Potem zbierano jednak guano i transportowano je w celu użyźnienia ziem uprawnych wgórach.

Inka dzielił ziemię, a także przesiedlał ludność. W całych Andach znajdowały się wio-ski zamieszkane przez przesiedleńców zwanych mitmaq. Przesiedlano całe rodziny, np. grupępochodzącą z Ica, złożoną ze specjalistów od uprawy ostrej papryki i patatów przesiedlono wokolice Cochabamby w Boliwii w celu uprawiania tam dla Inki roślin, na których uprawie grupata doskonale się znała. Ludzie musieli być przesiedlani na obszary o tych samych warunkachklimatycznych, aby uniknąć występowania chorób wśród przesiedleńców.

Przesiedlano także ludzi opornych i buntowników. Do nowych prowincji sprowadzano misjo-narzy, którzy mieli cywilizować miejscowe, podbite ludy. Po podboju prowincji Inka zarządzałpowszechny spis siły roboczej oraz ziem uprawnych.

Około roku 1551 w Inkowie mieszkający w Cuzco Inkowie twierdzili, że ze względu na zimnyklimat spadła ich płodność. Chcieli przesiedlenia do cieplejszej doliny. Hiszpański gubernatorwezwał geodetów inkaskich. Zapisano, które ziemie w dolinie należały do osób prywatnych,które do władz, a które do bogów. Model doliny zbudowany przez kartografów w pełni od-powiadał faktycznemu rozmieszczeniu i strukturze własności ziem w dolinie. Świadczy to oistnieniu zaawansowanej kartografii. Nazwy z czasów inkaskich w części zachowały się do dziś.

Inka, znając strukturę ziem rolnych i siły roboczej, mógł nimi swobodnie administrować.Problemem był rozdział ziem pomiędzy poszczególne rodziny. Ważny był przydział ziem każdejrodzinie w każdej ze stref klimatycznych, aby zapewnić samowystarczalność każdej rodziny.Dotyczyło to także wiejskiej biedoty. Istniały jednostki miary opisujące powierzchnię pola

97

kukurydzy umożliwiającego utrzymanie czteroosobowej rodziny. Analogiczna miara istniaładla ziemniaków.

Miary te miały fizycznie różną wartość powierzchniową w zależności od urodzajności ziem,ich żyzności oraz wilgotności na danym obszarze. W 1571 roku opisano zasady upraw ziem wAndach oraz szkody wynikające z ich nieprzestrzegania. Hiszpanie pytali rolników, jaki trybut zwłasnych upraw płacili Ince, chcąc stworzyć podstawy swojej gospodarki w oparciu o miejscowątradycję. Nie przyjmowali jednak do wiadomości zgodnej z prawdą odpowiedzi, że trybutu niebyło żadnego.

Słowem muya określano lasy oraz szczególne dobra. Muya były lasami, do których dostępbył zarezerwowany dla Inki. Były to rezerwaty znajdujące się pod państwową ochroną. Niemogły być eksploatowane przez poddanych. Lasy pełniły prawdopodobnie ważną rolę jakomagazyny wody.

Budowano specjalne kuchnie, funkcjonujące w oparciu o małe patyki. Kuchnie te byłyjednocześnie schronieniem dla hodowanych świnek morskich. W ich konstrukcji widać troskę ooszczędność paliwa w postaci drewna.

Roczny cykl uprawy ziem inicjował sam Inka, rozpoczynając go od własnoręcznego zaora-nia ziemi. W państwie Inków nie istniała absolutna władza Inki. W okolicach przesileniaczerwcowego składano w ofierze dzieci.

Argumenty świadczące o trosce o ochronę środowiska wykazywanej przez Inkę pochodzątylko ze źródeł stołecznych, spisanych w Cuzco. W prowincjonalnych źródłach pisano tylko,że Inka zabraniał marnowania żywności lub zabierał na własność las. Inka, żyjąc w stolicy,wiedział, jak chronić lasy, pola, rzeki i pastwiska. Świadomości tej nie było jednak na prowincji.Świadomość konieczności chronienia środowiska powodowała, że w imperium Inków nie byłogłodu, choć był on źródłem cierpienia zarówno w czasach przedinkaskich, jak i hiszpańskich.

3 Adaptacja do życia w wysokich górach

Wiesław WięckowskiAntropologia fizyczna pomaga w odtwarzaniu kultur Ameryki Południowej. Duża część

ludności reprezentującej kultury prekolumbijskie zamieszkiwała wysoko położone obszary.Współcześni ludzie są zróżnicowani pod wieloma względami, m.in. płciowym i odmiano-

wym. Cechy rasowe, np. kolor skóry i fałda mongolska, są uwarunkowane genetycznie i sądziedziczone. Lepiej dostosowane do dużych wysokości są kobiety, które rzadziej cierpią nachorobę wysokościową.

Człowiek jest gatunkiem homogenicznym, mało zróżnicowanym genetycznie. Pod względemzróżnicowania genetycznego 93% zróżnicowania występuje wewnątrz populacji, 3% między po-pulacjami, a 4% między odmianami. Zróżnicowanie genetyczne człowieka jest małe, np. wporównaniu z szympansami, ze względu na to, że gatunek ludzki jest stosunkowo młody.

Dwie statystyczne osoby różnią się od siebie o 0,1% genomu, a człowiek od szympansa o1,5% genomu. Genetyczne różnice wpływają na wygląd fizyczny, a także mają wpływ na cało-kształt emocjonalnego i umysłowego funkcjonowania organizmu. Psychika jest więc częściowozdeterminowana przez geny. Genetyka nadal jednak nie potrafi wyjaśnić podstaw zróżnicowaniafenotypowego.

Populacje wysokogórskie wykazują liczne przystosowania do życia takim środowisku i niewszystkie one mają podłoże genetyczne. Barwa skóry jest funkcją odległości miejsca zamiesz-kania od równika. Nie wiadomo, jak bardzo genetyka determinuje środowiskowe cechy przysto-sowawcze i jak długo trwa ich wykształcenie.

98

W inny sposób do środowiska górskiego dostosowują się ludzie pochodzący z nizin, którzyokresowo przenoszą się w góry, a w inny populacje żyjące tam stale od wielu pokoleń.

Człowiek, jako jedyny gatunek, przystosowuje się do środowiska głównie za pomocą wytwo-rów kultury, a nie zróżnicowania morfologicznego. Skuteczność przystosowań kulturowych jesttak wysoka, że zatrzymują i zastępują one ewolucję biologiczną. Wiele warstw ubrań noszonychprzez ludzi zabezpiecza przez ekstremalnymi, niskimi i wysokimi temperaturami, a także przezpromieniowaniem ultrafioletowym.

Otwartym problemem jest badanie podłoża genetycznego adaptacji u ludzi. Dotychczasowebadania dotyczyły głównie aklimatyzacji, czyli odwracalnych zmian fizjologicznych następują-cych w czasie krótkiego pobytu na dużych wysokościach. Adaptacja to proces długotrwały, azmiany wytworzone w jej wyniku powstają w ciągu kilku pokoleń i są prawdopodobnie dzie-dziczne.

Aklimacja to przystosowanie się do stałej lub rzadko zmieniającej się temperatury. Adapta-cja polega na zmianach w strukturze (morfologii), funkcji (fizjologii) i zachowaniu (behawiorze).W przypadku adaptacji do życia w górach zmienia się zawartość hemoglobiny we krwi orazprzyswajalność tlenu przez hemoglobinę.

Zmiany mogą być biologiczne lub behawioralne, mogą mieć podłoże genetyczne lub rozwo-jowe. Zmiany rozwojowe następują tylko w okresie wzrostu, potem następuje degeneracja.

W XIX wieku badano adaptację do zimna. Reguła Bergmana z 1847 roku zakłada, że wiel-kość ciała, rozumiana jako objętość, zwiększa się wraz z obniżaniem temperatury. Masajowiesą wyżsi niż niscy Eskimosi i Indianie z Andów. Reguła Allena z 1877 roku mówi, że ssaki izwierzęta stałocieplne żyjące w klimacie zimnym mają krótsze kończyny i dystalne części ciała,niż formy pokrewne żyjące w ciepłym klimacie. Ogrzanie kończyn jest kosztowne energetycznie.Reguła Thomsona-Buxtona z 1923 roku zakłada, że w klimacie zimnym i suchym nos jest węż-szy i dłuższy niż w klimacie ciepłym i wilgotnym. W nosie powietrze nagrzewa się i nawadnia.Trwa obecnie dyskusja na temat przyczyn występowania dużych nosów u neandertalczyków.

Środowisko wysokogórskie to obszary znajdujące się na takiej wysokości, że środowiskoma istotny wpływ na życie człowieka oraz konieczność wykształcenie cech przygotowawczych.Powstała skala określająca obszary wysokogórskie jako:

1. duża wysokość (2483-3658 m n.p.m.),2. bardzo duża wysokość (3658-5487 m n.p.m.),3. niezwykle duża wysokość (>5500 m n.p.m.).

Inna definicja zakłada, że obszary wysokogórskie znajdują się powyżej 1000 m n.p.m., bona takiej wysokości może zacząć występować choroba wysokościowa.

Istotnymi obszarami wysokogórskimi na Ziemi są:

1. Wyżyna Abisyńska (2000 m n.p.m.), na której rozpoczęła się ewolucja człowieka. Stamtądczłowiek mógł migrować na inne obszary. Nie obserwuje się tam jednak szczególnychprzystosowań do życia na wysokościach.

2. Wyżyna Tybetańska (>4000 m n.p.m.), która została zasiedlona również bardzo wcześnie.Tamtejsze przystosowania do życia w górach są inne niż w Ameryce Południowej. Nieobserwuje się przystosować morfologicznych, występuje za to lepsza przyswajalność tlenuprzez hemoglobinę.

Wyżyny w Ameryce Północnej zostały zasiedlone dopiero w XIX wieku, więc nie wykształ-ciły się tam żadne specyficzne cechy przystosowawcze.

W Andach nastąpiły poważne zmiany w morfologii i fizjologii w porównaniu z sąsiednimiobszarami nizinnymi. Występuje tam silna dynamika zmian czynników klimatycznych takichjak temperatura, której amplitudy dobowe sięgają 40 stopni, i wilgotność powietrza. Występuje

99

bardzo niska wilgotność powietrza, gdyż, nawet przy dużych opadach, woda jest usuwana z at-mosfery przy niskich temperaturach, gdy gwałtownie spada temperatura punktu rosy. Zmieniasię także ciśnienie powietrza.

Na człowieka oddziałują fizyczne bodźce termiczne, fotochemiczne, optyczne, akustyczne,elektryczne, chemiczne, mechaniczne i neurotopowe. Bodźce te pojawiają się okresowo ze zmien-nym natężeniem. Człowiek musi się na nie uodpornić, jeśli mają one charakter negatywny.Bodźce mogą być źródłem patogenezy.

Na obszarach wysokogórskich ciśnienie atmosferyczne spada wraz ze wzrostem wysokości o8 mmHg na każde 100 metrów. Skład procentowy powietrza jest taki sam, w wysokich górachjest też 21% tlenu, ale zmniejsza się ciśnienie cząsteczkowe. Tlen jest wtedy gorzej wiązanyprzez hemoglobinę, co prowadzi do niedotlenienia. Zwiększa się też udział promieniowaniaultrafioletowego w świetle słonecznym i wzrasta jego intensywność. Temperatura spada wrazze wzrostem wysokości.

Alexander von Humboldt wyróżnił w Andach piętra roślinne:

1. Tierra caliente (0-1000 m n.p.m.) – obszar dogodny dla uprawiania ziemi.2. Tierra templada (1000-2000 m n.p.m.) – obszar dogodny dla uprawiania owoców.3. Tierra fría (2000-3500 m n.p.m.) – słabsze warunki do uprawiania owoców, pojawiają się

uprawy ziemniaków, zbóż i kukurydzy. Gospodarka i rolnictwo opiera się na zbożach.4. Tierra helada (3500-4500 m n.p.m.) – obszar hodowli lam, wigoni i guanaco, można

niekiedy uprawiać ziemniaki i niektóre zboża.5. Tierra nevada (>4500 m n.p.m.)– najwyższe obszary górskie używane do wypasu.

Lamy w Stanach Zjednoczonych używane są zamiast psów pasterskich jako zwierzęta pilnu-jące bydło w trakcie wypasu.

Zjawisko hipoksji wysokogórskiej, czyli permanentnego niedotlenienia organizmu, jest jed-nym z objawów wystąpienia choroby wysokościowej. U populacji miejscowych wykształciły sięstałe zmiany, które zapobiegają temu zjawisku.

W roku 30 p.n.e. powstał chiński dokument opisujący wyprawę w Karakorum i Hindukusz,które nazwano odpowiednio “górami małego bólu głowy” i “górami dużego bólu głowy”. W XVIwieku jezuita José de Acosta opisywał doświadczenia z pobytu na wysokości 4500 m n.p.m.Zapisał, że powietrze na takiej wysokości jest rozrzedzone i nie nadaje się do oddychania.

Zmiany te wyjaśniano wysyłając ludzi w balonach na duże wysokości. Ich podróże kończyłysię wielokrotnie ostrą hipoksją i śmiercią. Gwałtowne przeniesienie człowieka z poziomu mo-rza na wysokość 8000 m n.p.m. powoduje utratę przytomności po 3 minutach i śmierć po 5minutach. Zauważono, że ptaki przelatują czasami nad Himalajami na wysokościach przekra-czających 10 000 m n.p.m., co świadczy o ich dużych zdolnościach przystosowawczych.

Człowiek po aklimatyzacji jest w stanie dostosować się do krótkotrwałego pobytu na wy-sokości 9000 m n.p.m. Od wysokości 12 000 m np.m. tlen przestaje być przyswajany przezorganizm, nawet jeśli doprowadzany jest w czystej postaci.

Choroba wysokościowa pojawia się w ciągu pierwszych 3 dni pobytu w górach. Na wysokości2500 m n.p.m. występuje u 25% ludzi, a na wysokości 4500 m n.p.m. u 75% ludzi. Na lotniskuEl Alto w La Paz często przylatujący pasażerowie są transportowani karetkami z samolotówbezpośrednio do komór hiperbarycznych. Najczęstsze objawy choroby wysokościowej to bólgłowy, brak apetytu, nudności, uczucie osłabienia, zawroty głowy i bezsenność. Jej bezpośred-nią przyczyną jest odwodnienie. Jedyną pomocą na chorobę wysokościową jest przejście naniżej położone obszary.

Hiszpanie szybko zorientowali się, że Indianie są lepiej przystosowani do dużych wysokości,

100

które znacznie utrudniały one konkwistę. Hiszpanie cierpieli na chorobę wysokościową. Utrud-niony był transport ze względu na niedostosowanie inkaskiej sieci dróg do transportu konnego.

Dzieci Hiszpanów i Indianek, Metysi, nie były traktowane na równi z dziećmi hiszpańskimi.Hiszpanki miały problem z zajściem w ciążę w Andach. W Potosí pierwsza hiszpańska kobietaurodziła dziecko dopiero po 53 latach hiszpańskiego osadnictwa. Dekrety Karola V i Filipa IIzakazywały przesiedlania ludzi z nizin na wyżyny, aby uniknąć trudności aklimatyzacyjnych.

Zaobserwowano następujące przystosowania mieszkańców Altiplano do życiu w górach:

• Powiększona klatka piersiowa, zwiększona objętość i powierzchnia oddechowa płuc, po-większenie żeber, ustawienie żeber pod innym kątem, powiększenie i wzmocnienie mostka.

• Zwiększenie objętości naczyń krwionośnych dzięki zmianie ich kształtu.• Zwiększenie objętości układu krwionośnego o 40%.• Zwiększenie zawartości hemoglobiny we krwi.• Zwiększenie objętości serca, aby przyspieszyć przepływ krwi w aortach i przyspieszyć

dystrybucję tlenu, zwiększenie wydajności pracy serca o 20%.• Zaopatrzenie serca w rozleglejszą sieć naczyń wieńcowych, co zmniejsza zapadalność na

choroby wieńcowe.• Zwiększenie gęstości krwi, w 1mm3 krwi osób z Altiplano występuje 12 mln krwinek w

porównaniu z 5 mln u ludzi z nizin.• Zmniejszenie wrażliwości układu nerwowego na niedotlenienie poprzez rozwinięcie sieci

naczyń krwionośnych w mózgu.

Ciemna skóra nie wiąże się z wysokością nad poziomem morza. Ciemny kolor skóry jest zwią-zany z nadprodukcją melaniny, która chroni przed promieniowaniem ultrafioletowym, sprzyjaprodukcji witaminy D i poprawia gospodarkę mineralno-wodną.

Ludzie żyjący na wyżynach mają maczugowato zakończone palce, co jest charakterystycznedla osób z chorobami wieńcowymi. W Andach choroby krążenia występują bardzo rzadko, aleczęsto pojawiają się choroby płuc.

Hipoksja jest bardzo niebezpieczna w fazie życia wczesnopłodowego. Obecność matki nadużej wysokości może doprowadzić do śmierci płodu. Sytuacja ta występowała u żon konkwi-stadorów. U Indian obserwuje się tylko nieco wyższy poziom śmiertelności w życiu płodowymi zaraz po narodzeniu. Nie istnieje żaden sposób na kulturowe przystosowanie do warunkówpermanentnej hipoksji. Istnieje jednak wyspecjalizowana pomoc lekarska w Peru związana zhipoksją, np. komory hiperbaryczne.

W Boliwii poświadczone są specyficzne zachowania związane z dostosowaniem do życia wgórach. Kobiet w ciąży, po poczęciu, schodzą na niższe obszary w celu przetrwania ciąży,urodzenia dziecka i jego wychowania przez pierwsze miesiące. Populacje żyjące na różnychwysokościach wymieniają się partnerami. Występują także czasowe migracje na niżej położoneobszary.

Przystosowania kulturowe obejmują dostosowanie źródeł pokarmu. Dostosowano rodzajeroślin uprawnych i hodowanych zwierząt do warunków górskich. Próby introdukcji wielu ga-tunków, m.in. kur, zakończyły się niepowodzeniem. Z zapłodnionych jaj wykluwało się tylko20% piskląt. Koka jest wykorzystywana jako środek obniżający reakcję organizmu na nega-tywne bodźce górskie. Odgrywa ważną rolę w kulturze, jako główny element ofiar. Lamywykorzystywane są jako źródło mięsa i zwierzęta transportowe. Jedna lama może unieść 30kilogramów. Głównym źródłem protein są świnki morskie, które są hodowane w kuchniach.

Przystosowaniem kulturowym było wybudowanie przez Inków sieci dróg, po których mogłychodzić lamy. Wymiana dóbr odbywała się zarówno poziomo, między obszarami położonymina tej samej wysokości, jak i pionowo, miedzy różnymi strefami klimatycznymi.

101

Niektórzy mieszkańców Andów, zwłaszcza mężczyźni, cierpią na chroniczne bóle głowy.Społeczności dążą do zminimalizowania sezonowych zmian w konsumpcji, liczonej w kaloriach,i zmian w aktywności gospodarczej.

Do wypasu zwierząt wykorzystuje się z dzieci, gdyż nakłady na ich utrzymanie są o 30%niższe, a efekty przy wypasie są takie same, jak w przypadku pracy dorosłych.

Wznosi się budowle z kamieni oraz adobe, które budulce te umożliwiają zatrzymanie energiitermicznej we wnętrzu. Ściany budynków są grube i pozwalają utrzymać stałą temperaturęwewnątrz, a także chronią przed deszczem. Wszyscy domownicy śpią w jednym pomieszczeniu,co chroni przed wychłodzeniem. Z tego samego powodu dzieci są stale noszone przy ciele matki.

Ubranie populacji wysokogórskich jest zazwyczaj wielowarstwowe, wykonane najczęściej zwełny. Taki ubiór izoluje przed wysoką oraz niską temperaturą. Na głowie noszone jest zawszenakrycie głowy w postaci wełnianej czapki. Stopy i dłonie nie są zasłonięte. Meloniki noszoneobecnie w Boliwii zostały wprowadzone niedawno i nie są tradycyjnym ubiorem.

W Andach ponad 99,8% populacji ma grupę krwi 0. Istnieje hipoteza, że grupa 0 ułatwiaprzystosowanie do warunków wysokogórskich. W Tybecie grupa ta też dominuje, ale jej udziałwynosi tylko ponad 60%.

Badania antropologiczne w Maucallacta obejmowały badanie grobów Chullpa 1 i Chullpa7. Ludzie żyjący w wysokich górach poruszają się głównie w pionie, co sprawia, że mają oniinne przyczepy mięśniowe oraz więcej śladów stłuczeń.

W grobie Tumba 1 znaleziono kości, które nosiły ślady tafonomiczne w postaci pęknięćmrozowych, powstałe już po śmierci i po dekompozycji tkanek miękkich. W grobie znalezionoszczątki ponad 140 osobników, głównie mężczyzn. Ich szkielety osiowe nosiły ślady zmianpatologicznych. Na kręgach widać było ślady noszenia dużych ciężarów. Analogiczne śladyznajdowały się na stawach. Kości piszczelowe miały szablowate wygięcie i wyraźne wyciski na-czyń krwionośnych, a także były porowate. Są to ślady typowe kiły endemicznej, przekazywanejpozapłciowo.

Kości udowe miały większe przyczepy mięśniowe związane z poruszaniem się w górach,a także wygięcie przyśrodkowe, odwrotne od typowego. Jest to ślad Genu valgum (koślawychkolan), deformacji typowej dla dzieci i zanikająca z czasem. Koślawość kolan być może ograniczawychylenie boczne ciała przy przemieszczaniu się z góry w dół. Koślawość była prawdopodobnietypowa dla kapłanów.

W grobie Tumba 7 znaleziono ślady patologii w postaci zrośnięcia się kręgów lędźwiowych,co ograniczało możliwości poruszania się. Wystąpienie tej patologii jest dowodem na opiekę wpopulacji nad starszymi.

Szeroki mostek może wiązać się ze zwiększoną objętością płuc lub zwiększoną aktywnościągórnej części ciała w okresie dziecięcym, np. w postaci noszenia ciężarów. Osoby pochowanew tym grobie miały wydatne przyczepy mięśniowe, co wiązało się z przenoszeniem ciężarów.Znaleziono panewkę stawu biodrowego, która w całości zarosła. Jest to związane z przemiesz-czeniem stawu biodrowego.

Na stanowisku Castillo de Huarmey prowadzone są badania sygnatury izotopowej strontuw kościach mające na celu ustalenie, czy ludność pochodziła z wyżyn, czy była miejscowąludnością pochodzącą z wybrzeża.

102