prut sava Şi’ndan bol Şev Đk devr ĐmĐ’ne kadar rus...

Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi Yıl: 2007/2, Sayı: 19 Review of the Faculty of Divinity, University of Süleyman Demirel Year:2007/2, Number:19

PRUT SAVAŞI’NDAN BOL ŞEVĐK DEVR ĐMĐ’NE KADAR RUS BASINI VE MÜSLÜMANLARIN BU BASINA KATKILARI

Muammer GÖÇMEN*

ÖZET

XIX. yüzyılda Đslam dünyasının bütün bölgelerinde süreli yayınlar çarpıcı bir şekilde gelişirken, Çarlık dönemi Rusyası’nda da Rus yöneticilerin Müslüman basına getirdiği sınırlamalara rağmen Kırım, Kafkas ve Tatar aydınları tarafından kendi dillerinde yaratılan milli bir basın faaliyeti vardı. 1883 yılında Tercüman gazetesinin doğuşuna kadar çok kısa yaşayan birkaçı hariç Rusya’da süreli yayınlara izin verilmemişti. Bu çalışmada Rusya’da Rus basınının ve Müslüman Türk topluluklarının basın faaliyetlerinin gelişiminin yanı sıra Müslüman Türk basınının Rusya’daki Müslüman halkların aydınlanmasına olan katkıları da incelenmiştir.

Anahtar Sözcükler: Basın, Müslüman Basını, Rus Basını, Süreli Yayınlar.

ABSTRACT

Russian Press and the Contribution of Muslims to This Press from the Prut War to Bolshevik Revolution

While the periodical press was undergoing such spectacular development in all territories of the Islamic World, there was an important press activity in Russia, although the authorities in Russia were opposing any attempt by the Tatar, Caucasian or Crimian intellectuals to create a national press in own languages. Until the birth of the Tercüman in 1883, only a few short-lived Muslim periodicals had been permitted in Russia. In this survey, I will explore the development of Russian Press and Muslim press of Turkish peoples as well as their enlightening contributions to the Muslim peoples in Russia.

Keywords: Press, Muslim Press, Russian Press, Periodicals.

1. Giriş Çarların eliyle meşruti bir idare şeklinde yöneltilen Rusya’da en radikal

değişimleri ve ilerlemeleri Çar I. Petro1 hayata geçirmiştir. Deli Petro denilen

* Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi

Muammer GÖÇMEN

126

Çar I. Petro’yu büyük yapan şey, onun aldığı kararlarda daima stratejik unsurlara önem vermesidir. 1569 yılında Osmanlıların başarısız Astarhan Seferi’nden sonra Türk askerleri tekrar Đdil boyuna çıkamadılar ve bir Türk nehri olan Đdil kıyılarında Osmanlı bayrağı bir daha dalgalanamadı. Rusların, Astarhan’ı almasıyla birlikte Rus hâkimiyeti, Astarhan kalesine dayandırılarak devamlı tahkim edildi. Đdil daha sonra bir Rus nehri oldu ve adı da Volga’ya dönüştürüldü. Bu tarihten sonra Volga nehri de, Rus devletinin en önemli ekonomik damarı olmuştur. Rusya’nın ticarî zenginliğinin yanında pek çok kültürel zenginliği ve ilerlemesi de bu bölgeden bütün Rusya’ya yayıldı. Azak Kalesi’nin de Deli Petro tarafından 1696 yılında Osmanlılardan alınmasıyla birlikte Moskova bu bölgede artık tek hâkim güç haline gelmeyi başarmıştır.2 Rusya bölgeyi ele geçirmek için tüm istila planlarını bu yıllarda uygulamaya başlarken, kültürel yönden de Rusya’yı dönüştürmek için önemli değişimleri de aynı yıllarda gerçekleştirdi. Toplumların değişmesi ve dönüşmesinde basının rolünü iyi kavrayan Petro (Deli Petro), kendisi tarafından çıkarılan gazetede yazar olarak karşımıza çıkmıştır.3

Petro’nun din, eğitim ve askeri alanlarda yaptığı reformlardan pek çoğu daima tartışma konusu olmuştur. Rus tarihçileri arasında en ciddi şekilde tartışılan reformları içinde dikkati çekeni, ilk gazeteyi yayınlatmış olmasıdır. 1697–1698 yılları arasında Avrupa’da seyahate çıkan Çar, gazete çıkarma fikri ile Rusya’ya dönmüştür. 1703’te yayın hayatına başlayan Vedomosti (Haberler) adı ile anılan gazete Rus basın tarihinin de başlangıcını oluşturur. Gazetenin yayını ile ilgili olarak tarihi vesikalarda “Gazete iç ve dış olayların aydınlatılması için basılmaktadır” ifadeleri yer almaktadır.4 I. Petro’nun kuruculuğunu yaptığı Vedomosti, Çarın dış politikaya dair görüşlerine de sık sık

1 I. Petro (Pyotr Velikiy Alekseyeviç): Kendisine Büyük Petro da denen Rus çarı 1682–

1725 yılları arasında çarlık yaptı. Çocukluğunda iyi bir tahsil görmeyen çar, 1697 ve 1698 yıllarında Avrupa kentlerini dolaştı. Ülkesinin kalkınması için her alanda yenilikler yapan çar, Rus geleneklerini ve dinini hedef alan reformları kadar, sefahatle geçen hayatı ve yabancılara tanıdığı üstünlük, Rus halkının tepkisini çekti. 1725 yılında kendi kurduğu şehir olan Sen Petersburg’ta öldü. Bilgi için bakınız; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, XIII. Dizi-Sa.17a, Ankara, 1987, s. 249–273

2 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Đdil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-Đdil Kanalı ve 16.–17. Yüzyıl Osmanlı- Rus Münasebetleri), AÜDTCF Yayınları, No: 151, Ankara 1966, s. 175–176

3 Kürşad Melih Sarıarslan, Başlangıcından Günümüze Rus Basınının 300 Yılı ve Rusya’da Türkçe Basın, Gazi Üniversitesi SBE. Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Ankara, 2003, s. 5-6; “300 let Rossıyskoy Gazete” (Rus Gazeteciliğinin Üçyüzüncü Yılı), Materıalı Mejdunaradnova Kongresa 2002, Moskva, s. 108

4 “Entsiklopediya Jizni Rossiyskoy Jurnalistiki”, Cilt 1, Đzdaniye Sayuza Jurnalistov Rossii, 1998, s. 5

Prut Savaşı’ndan Bolşevik Devrimi’ne Kadar Rus Basını Ve Müslümanların Bu Basına Katkıları

127

sütunlarında yer vermektedir. Bu esnada cereyan eden devrin önemli olayı Kuzey Savaşı (1700–1708) da gazetede sıkça yer almıştır. 1709 yılında yayınlanan gazetenin 11. sayısında Çar bizzat savaş muhabiri gibi Poltava Muharebesi’ni tasvir eder. Petro, cepheden gönderdiği kendi mektuplarını yayınlatmış, neşredilecek materyallerin seçilmesinde de faal rol alarak, çıkan sayıları gözden geçirmiştir. Gazetenin baskısı iki yüz ile bir kaç bin arasında değişmektedir. 1728 yılında gazete Vestnık Sen Petersburg (Sen Petersburg Haberleri) adını almıştır. Dönemi itibarıyla ile bu gazeteyi belli aralıklarda çıkan bir Avrupa gazetesi saymak mümkündür. Yazı işleri müdürlüğünü Miller’in yaptığı gazete, iç ve dış haberlerin yanında ticari ilanları ve sahnelenen tiyatro haberlerini de yayınlamıştır.

1756’da Moskova Üniversitesi’nin açılışından sonra Moskovskiye Vedomosti (Moskova Haberleri) adı altında bir gazete yayına başlamıştır. 1917 yılına kadar yüz altmış yıl yayınını devam ettirecek olan bu gazete, daha çok üniversite çevresinin ilgisini çekmiştir. Lomonosov tarafından yazılan ‘Gazetecilerin Sorumluluklarının Tespiti’ adlı eserde yazar, bir gazetecinin sorumluluğunun ve önemli görevlerinin neler olduğunu ele alır. Lomonosov, bilim adamı kimliğinin yanında, Rus yayıncılığının çeşitlenmesinde ve özellikle süreli bilimsel yayınların önünün açılmasında ısrar etmiştir. Gayretleri sonucu Komentariye adlı yayının çıkarılmasını sağlamıştır. Akademisyenlerin çalışma ve incelemelerinin yer aldığı bu yayın, Rusya’da bilimsel çalışmalara öncülük etmiştir.5 Bu yüzyılda ayda bir yayınlanan ve tırajı 1200’lere ulaşan Trudalubivaya Pçela ise, 1759 yılında ilk özel yayın olarak Rus tarihine geçmiştir. Bu derginin kurucusu ünlü edebiyatçı Sumarkov’tur.6 Monarşik fikirleri ile tanınan Sumarkov, esas olarak çarlık rejimini eleştirmemiş, sadece rejimi elinde tutan kişilerin yetkilerini ve görevlerini kötüye kullanmalarına tenkitler getirmiştir. Döneminin en önde gelen yazarlarını içinde barındıran dergi, kurucusu Sumarkov’un patronajı altında yayınına devam etmiştir. 18. yüzyılda birçok dergi ve gazete özellikle Moskova Üniversitesi çevresinde çıkmıştır. Bu yayınlar genellikle edebiyat dergileri ve gazeteleri olmuştur.

2. On Sekizinci Yüzyılda Rusya’da Basının Kontrolü Dünyanın her yerinde basın kurumlarına yönelik olarak, yöneticiler

tarafından hoşa gitmeyen yayınları bahane edilerek, bazı kontrol ve kısıtlama organları oluşturulmuştur. Fakat I. Petro’nun reformları ile Rusya’da bu durum büyük oranda engellenmiştir. Böyle olmakla birlikte Rusya’da hiç sansür olmamıştır demek mümkün değildir. Rusya’daki sansürün kronolojik tarihine bakıldığında, ilk sırada 1793 yılında Çariçe II. Katerina’nın çıkardığı kanun, 5 ZAPADOVA, Đstoriya Ruskoy Jurnalistiki xvııı-xıx Vekov, Moskva, 1963, s. 58 ve

ayrıca bkz., “Entsiklopediya Jizni Rossiyskoy Jurnalistiki”, Cilt 1 , Đzdaniye Sayuza Jurnalistov Rossii, 1998, s. 32

6 A.g.e., s. 11

Muammer GÖÇMEN

128

sansürün engellenmesi açısından dikkati çeker. Çariçe, Avrupalı filozoflar ile sıkı ilişkiler kurarken, aydınlanma faaliyetlerine de önayak olmuştur. Bir taraftan yeni matbaalar açarken, diğer yandan çıkardığı kanun uyarınca, basılan eserlerin yerel polis gücünün kontrolüne girmesini öngörmüştür. Zira bu çelişkili bir anlayıştır. 1796 yılındaki kararname ile II. Katerina, sansürün iki devlet ve bir dini görevli tarafından kurulan Sansür Kurulu’nca idare edilmesini zorunlu kılmıştır. II. Katerina tüm özel matbaaları kapattırmış ve sansür Petersburg ile Moskova’daki idarecilerin kontrolüne devredilmiştir.7 Bu dönemde, tahta oturan çar, selefi olan çarın kanun ve kararnamelerini uygulamaya koymuştur. Bu istikrarsız yapının içinden nispeten daha iyi diyebileceğimiz basın kanunları ve kurumları da ortaya çıkmıştır. Hükümetler aldıkları kararlarla Rusya’da basın ve iletişim düşüncesinin oluşumunda önemli bir etkiye sahip olmuşlardır.8

Rusya’da süreli yayınların gelişimi ve kitap basımındaki en zor yıllar, Çar I. Pavel (1796–1801)’in zamanıdır. Bu dönemde yurt dışından kitap ve basılı eserlerin getirilmesi de yasaklanarak gazeteciler mutlak bir sansürün kuşatması altına girmiştir. Çarın bu kararında Fransa’da ortaya çıkan ihtilalin etkisi olduğu görülür. Çar ülkesine ihtilalci fikirlerin sızmasını önlemeye çalışmış, bunun için de gümrüklerde oluşturulan sansür kurulları, gelen kitapları sıkı bir kontrolden geçirmiştir. Daha sonra I. Aleksandır 1804 yılında sansür hakkında oldukça ılımlı sayılacak bir kararnameyi yürürlüğe sokmuştur. 1825’teki Dekabr (Aralık) Đhtilali’nden sonra ise tekrar sert sansür uygulamalarına geçilmiştir. 9

3. On Dokuzuncu Yüzyılda Rus Basını Bu yüzyılda basın konusunda Rusya’da iki temel akım kendisini

göstermiştir:a) Monarşik düşünceyi temsil eden Feodal akım. b) Feodalite karşıtlığını temsil eden anti-feodal akım.

Bu iki akımın birbirleriyle olan mücadeleleri gazete sütunlarında rahatlıkla izlenebilirdi. Bu çatışmanın sonucunda feodal değerleri temsil eden Çarlık sansürüne karşı toplumsal hareketi başlatan muhalif basın, toplum ile olan ilişkileri dikkate alındığında öncü rolüyle, Avrupa basınının vardığı seviyeye kısa zamanda ulaşmıştır.10 I. Pavel öldürülünce yerine I. Aleksandır (1825–1855) geçer. Yeni çarın, 1804 yılında mevcut kararname ve düzenlemelerin tersine kabul ettiği oldukça liberal ve ılımlı sansür rejimi Rus basınında geçici bir rahatlamaya yol açmıştır. Böylece, gazete ve dergilerde daha sık makale, köşe yazıları ve eleştiriler gözükmeye başlar. Bu rahatlığın

7 A.g.e. , s. 270 8 T. ĐLARĐONOVA - L. TĐMOFEYEVA, Vlast L Pressa v Đstori Pravova

Regulirovaniya Otnoşenniy 1700–1917, Moskva, Đzdatelstvo RAGS, 1999, s.7 9 LARĐONOVA, a.g.e., s. 7 10 Boris Đvanovic ESIN, Đstoriya Russkoy Jurnalistiki, Moskva, Nauka, 2000, s.16


129

neticesinde birçok süreli yayın ortaya çıkmıştır. St. Petersburg’da 47, Moskova’da 83 ve diğer şehirlerde de 3 olmak üzere toplam 133 gazete yayına başlamıştır.11 Bu dönemin Rus basın hayatı için söylenebilecek bir diğer önemli konu ise yayınlarda bir uzmanlaşmanın başlamasıdır. Buna ilâveten idari, ekonomik, bilimsel sorunlara eğilen yayınlar ile müzik, tiyatro, pedagoji ve kadın konularını içeren yazıların oranının artmasıdır.

1802 yılında Karamzin’in çıkardığı Vestnik Yevropı dergisi basın hayatında önemli yer işgal eder. Dergi 1830 yılına kadar kabarık sayfa sayısıyla yayınına devam etmiştir. Karamzin’in siyasi muhafazakârlığına rağmen, dergide görülebilecek en önemli yenilik, sayfalarında “Politika” bölümünün yer almaya başlamasıdır. Napolyon’un Rusya’ya karşı yürüttüğü saldırgan siyaset esnasında Karamzin başarı ile dış haberler bölümünün yayınını gerçekleştirmiştir. Çarın çevresine yakın olan Karamzin’in, çar ile bizzat yaptığı görüşmelerde elde ettiği mahrem bilgiler, dış haberlerin dikkatli bir şekilde takip edilmesine neden olmuştur. Yaptığı yayın faaliyeti de çar tarafından övgü ile karşılanmıştır.

Dönemin neşriyatına ait söylenebilecek diğer bir konu ise gazetelerin Rusya’da Devlet Gazeteleri ve Kiralık Gazeteler diye ikiye ayrılmasıdır. Kiralık gazete uygulaması ise bazı gazetelerin zarar etmesinden dolayı kiraya verilmesi demekti. Bu dönemin ilk yıllarında sadece iki özel gazete bulunmaktaydı. Sen Petersburg ve Moskova’da çıkan gazeteler yanında Kazan şehrinde yine şehrin ismi ile anılan Kazan Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olan Zapolskiy tarafından çıkarılan Kazanskıye Đzvestiya (Kazan Haberleri), 1865 yılında ilk taşra gazetesi olarak ortaya çıkar. Bu gazete yarı Türkçe ve yarı Rusça olarak neşredilen ilk Türkçe gazetedir. Kazan’da bu gazete çıkarken Taşkent’te ise Türkistan Haberleri adıyla ilk Türkçe gazetenin neşredildiğini görüyoruz. Böylece yayımcılık taşraya da taşınmıştır. Bu gazete eyaletin sanayi ve ticaret haberlerinin yanında, yerel yazarların eserlerine de yer vermiştir.12

Anılan döneme ait yayınlar arasında önemli örneklerden biri olarak da yine Karamzin tarafından çıkarılan Vestnık Yevropı (Avrupa Haberleri) gösterilebilir. Derginin en önemli özelliği, sayfalarında politikaya ait bir bölüm ayrılması ve derginin edebî-politik bir özellik taşımasıdır. Ayrıca yenilikçi ve geniş görüşlü bir bakış açısını da ilk defa ortaya koymuştur. Dönemin diğer önemli bir yayın organı da, 1812 yılındaki Sın Otecestva adlı dergidir. Dergi, savaş haberlerine büyük yer verdiği için muharebe haberleri ve savaş izlenimleri derginin içeriğinde önemli yer tutmaktadır. Ayrıca burada ilk defa savaşı resmeden karikatürler de yayımlanmıştır. 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başı Avrupa’da feodal yapının çöküş dönemleridir. Bu süreçten nasibini Rusya da almıştır. Saray eşrafı da diyebileceğimiz Dvoryanların önde gelenlerinden bir kısmı, Rusya’nın ilerideki gelişimi açısından mevcut olan toprak köleliği ve

11 “Entsiklopediya Jizni Rossiyskoy Jurnalistiki” Cilt 1, Đzdaniye Sayuza Jurnalistov

Rossii, 1998, Moskva, s. 24. 12 .g.e. ,1998, s. 26.

Muammer GÖÇMEN

130

monarşik yapının değişmesi gerektiğinin farkında idiler. Bu yüzden bütün siyasi ve edebi yaşamlarını Rusya’nın yenilenmesi temasına adamışlardı. Bu amaçla birçok edebiyat dergisinde benzer konuları işlemişlerdir. Fakat en fazla kendi fikirlerini ifade etme imkânını Polarnaya Zvezda (1823–1825) adlı yıllıkta bulmuşlardır.

4. Dekabristler ve Basına Sansür I. Aleksandır’ın ölümünün ardından halefinin tahta geçme süresi

uzayınca halk arasında çar I. Nikolay’ın tahta geçişi konusunda şaibeler çıkmaya başladı. Bu durumdan rejimi devirmek isteyen gizli gruplar yararlanmaya çalışmış ve halk arasında çarın haksız ve cebren tahtı eline geçirdiği şeklinde tahriklere başlamışlardı. Đlk Rus ihtilalciler diye anılan bu gizli grubun temsilcileri köylülerin serflikten kurtulmalarını istemekte ve mutlak imparatorluğun varlığına karşı çıkmaktaydılar.13 Galeyana gelen halk ile askerlerin bir kısmı çara itaat etmeyerek, ona karşı gösteri yapmaya kalkışırlar. Dekabr (Aralık) ayında gerçekleşen bu isyan girişimi bastırılır. Çarın elinde adı geçen rejim aleyhtarı grupların listesi vardır. Liderleri çarın çevresinde ve idari yapıda önemli görevleri elinde tutan kişilerden oluşan bu hareket, çarlık yönetimine baş kaldırmakla kalmamış, Ekim Đhtilali’ne de örnek olmuşlardır. I. Nikolay (1825–1855), Dekabristler diye anılan mevcut yönetime muhalif kişileri sertçe cezalandırır. 1825 yılındaki Dekabristler adlı muhalif isyan hareketi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Ayaklanmaya katılan birçok kimse sürgüne gönderilirken, beşi ise çar tarafından asılmıştır. Bu olay birçok yazar ve edebiyatçının eserine de ilham kaynağı olmuştur. Dekabrist Đsyanı’nın bastırılmasından sonra Rusya’da basın faaliyetleri zor dönemler geçirmiştir. Sansür, bu yıllarda kendini belirgin bir şekilde hissettirdi. Mecmualar, kitaplar, gazeteler şiddetli bir sansüre tabi tutuldu. I. Nikolay, Rusya’da tamamen polise ve jandarmaya dayanan bir istibdat rejimi kurmuş, en küçük hürriyet fikrini bile doğarken boğacak tedbirleri almıştır. 19. yüzyıl başlarında çıkan diğer yayımlar arasında ansiklopedik bir tarz taşıyan Moskovskiy Telegraf önemli yer tutar. N. Polevoy tarafından çıkarılan dergi gazetecilik açısından en iyi örneklerden biri sayılabilir. Polevoy diğerlerinin aksine geniş bir kitleye hitap etmeyi

13 M. V. NEÇKINA, Dekabristı, Moskva, Đzdatelstvo Nauka, 1992, s. 4; Dekabristler

Rusya’da meşruti bir idare kurulması için çalışan ihtilalci gruptur. Đhtilal girşimlerini Aralık ayında yaptıklarından dolayı bu adla anılırlar. Bunlar liberal ve demokrat görüş sahibi Rus subay ve aydınlarından oluşmaktaydı. Fransız Đhtilali’nden etkilenen bu Rus aydınları birkaç Batı dilini bildiklerinden dolayı ülkenin en seçkin kesimini oluşturmaktaydılar. Hareketin önderleri Çar tarafından idam edildikten sonra, bir kısmı da Güney Kafkasya’ya sürgüne gönderilmiştir. Bu hareket hakkında Türkçe’de daha ayrıntılı bilgi için bakınız; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948, s.318–322; Hüseyin Baykara, Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri (XIX. Yüzyıl), 1966, Đstanbul, s.10–20


131

hedeflemiştir. Sadece edebi konulara yer vererek dergi çıkarma devrinin de geçtiğini fark eden Polevoy, farklı konuları dergisinde yayınlamıştır. Tüm başarısına rağmen yayınladığı bir eleştiri yazısından dolayı dergi, 1834 yılında kapanmaktan kurtulamamıştır.14

Yayın hayatına 19. yüzyılın ilk çeyreğinde başlayan diğer önemli bir dergi ise Teleskop adlı dergidir. Bu dergide Rus edebiyatının en büyük eleştirmenlerinden biri olan Belinskiy yazılar yazmıştır. Özellikle çıkan dergiler hakkında yazdığı eleştiriler, Rus basınının gelişimi için yön gösterici olmuştur. II. Aleksandır ile ivme kazanan basın faaliyetleri içerisindeki önemli icraatlardan biri de 1869 yılında yayınlanmaya başlayan Pravitelstvennıy Vestnik adlı hükümet yayınıdır.15 Gazete, yayınına ihtilalin gerçekleştiği 1917 yılına kadar devam etmiştir. Bu gazetede, ülkenin diğer yerlerinde kapanan gazeteler ve yayınların durdurulması sebepleriyle, o mevkutelerin mali ve idari durumlarına dair bilgiler verilmiştir. 19. yüzyılda ayrıca taşrada, 42 farklı eyalette gazeteler çıkmaya başlamıştır. Gubernskiye Vedomosti (Eyalet Haberleri) olarak anılan bu gazeteler daha sonraki yıllarda bütün eyaletlerde neşredilmişlerdir. Adı geçen gazeteler eyalet valisine bağlı olmuş ve özel memurlar tarafından çıkarılmışlardır. Gazeteler resmi ve resmi olmayan kısım olmak üzere iki bölümde çıkmaktaydı.16 Bu yüzyılın ikinci yarısı Rus gazeteciliğinin sınırlarının belirlendiği bir zamandır. Popüler liberal fikre sahip Ruskaya Mısl ve Vestnik Evropa gibi dergiler ile beraber halkçı Ruskoye Bagatsva, Monarşiyi destekleyen Russkıy Vestnık adlı dergiler ve aile dergisi Niva basılan önemli neşriyatlardandır.

Bu dönemde Rus-Türk Savaşı (1877–1878), gazeteciliğin gelişimi adına önemli bir olay olmuştur. 1870 yılında genel içeriğe sahip gazete sayısı 36 iken 1877 yılında 51, 1881’de ise bu sayı 83’e çıkmıştır. Osmanlı Devleti ile yapılan savaşa karşı basında görüş birliği görülmemektedir. Dönemin başkenti Sen Petersburg basınından Vestnik Evropi, savaşın, Rusya’nın gerçek problemlerinden halkı uzaklaştırmak ve yapılması gereken reformlardan insanları soğutmak amacına hizmet ettiğini iddia ederken, Oteçestvennıye Zapıskı gazetesi ise savaşın köklü değişimlerden milleti uzaklaştırmak gayesinde olduğunu savunur. Moskova basınından Ruskiye Vedomosti, Russkiy Vestnik ve Moskovskaya Vedomosti gazeteleri savaşı gerekli görmekte ve kesinlikle öncelikli işlerden saymaktaydılar. Russkiy Vestnık’in yayıncılarından Katkov, özellikle Balkan halklarının özgürlüğü için çarın önemli bir rolü olduğu görüşündedir.17 Fikir ayrılıklarının açıkça belirdiği dönemde bir Tük gazetesi de

14 Boris Ivanovic ESIN, a.g.e., s.22 15 K. Melih SARIARSLAN, a. g. t. , s. 12 16 V. VAROŞĐLOV-V. M ĐHAYLOVA, “ Đstoriya Jurnalistiki Rossii”, Sen Petersburg,

2000, s. 26 17 N. BALOTĐNA, Moskovskaya Pechat v Perıod Russko-Turetskoy Vaynı Moskva,

1999, s. 17–18

Muammer GÖÇMEN

132

yer alır. Ancak, Azerbaycan’da ilk Türk gazetesi olan bu Ekinci gazetesi (Bakû/1875) Hasan Zerdabi'nin bir yazısı yüzünden, 1877 Osmanlı-Rus savaşında Türk yanlısı tutumu nedeniyle kapatılmıştır.18

Đki yüz yılın sonunda toplumsal içerikli 125 kadar gazete yayınlanmış, bunların dışında da tiyatro, tıp ve kilise konularına ait yayınlar basın hayatında ciddi yer tutmuştur. Đşlevsellik ve haber hacmi açısından gazeteler dergilerden fazla olsa da, önceden de olduğu gibi birçok teorik sorunun çözümü genellikle dergilerde gerçekleşmiştir. 1894 yılında Rusya’da 785 süreli yayın çıkmaktaydı. Bunların yarıya yakını Petersburg ve Moskova şehirlerinde basılırken diğerleri taşrada basılmıştır. Bu gazete ve dergilerin birçoğu Rusça yayınlanırken, bunların elliye yakını Türkçedir. Türkçe dışında, 79’u Litvanya dilinde, 64’ü Lehçe, 41’i Almanca, 11’i Estonca, 5’i Gürcüce, 5’i Ermenice, 8’i Fransızca ve 3 tane de Đbrani’ce olmak üzere pek çok farklı dillerde çıkarılmıştır.19. Özellikle üniversiteler tarafından neşredilen pek çok bilimsel dergi de merkezde ve taşrada basının gelişmesine önemli katkılar sağlamıştır. Mesela Kazan Dârulfünûnu Arkeoloji Cemiyeti’nin Đzvestia Obçeştva Arheologia Istorii Etnografiy (Arkeoloji ve Etnografi Tarihi Araştırmaları Dergisi) adlı bilimsel dergisi, üyelerine bilgi vermek amacıyla 1879 yılından beri çıkmaktaydı. Dergide bu sahada önde gelen, Şipilafski, Şistakov, Fiasov, Sablakov, Ahmerov, Aşmarin, Kanenev gibi Rus âlimlerinin Kazan ve Tatar tarihine ait eserleri yayınlandı. Yine aynı Kazan Üniversitesi bünyesinde Uçennia Zapiski dergisinin yanında Trudi Vostoçnago Otdelniya imi Ruskaga Arheologi Obşestva adlı dergi de 1855 yılında yayın hayatına başlamış ve 1875 yılına gelindiğinde 17 cilt dergi basılmıştı.20 Bu akademik dergiler Rusça yayınlanmasına rağmen Tatar kültürü ve edebiyatı ile hiç ihmal edilemeyecek önemli bilgileri günümüze intikal ettirmişlerdir.

5. Çarlık Dönemi Müslüman Basını Rusya Đmparatorluğu sınırları içerisinde yaşayan Türkçe konuşan

halkların basın organlarının hayata geçiş tarihleri 19. yüzyılın ikinci yarısına rastlar. 1897 yılında yapılan nüfus sayımına göre, Rusya'da yaşayan Türklerin sayısı 13.889.241'dir. 1912 başlarında bu sayı, 16.226.073'e varmıştır. Bu sayının en büyük kısmını Tatarlar (5.124.397) ve Kırgızlar (5.165.542) oluşturuyordu. Başkurtların sayısı ise, 1.769.962 idi. Coğrafya bakımından Türk nüfusun dağılımı ise şöyledir: 3.335.000 kişi Orta Asya bölgesinde yaşayanlar; Türkistan ve Step nüfusu 7.995.000, Sibirya’dakiler ise 120.000 kişidir.21 2002 18 Nadir DEVLET, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905–1917), Ankara,

1985, s. 150 19 V. VAROŞĐLOV, a.g.e., s. 28 20 A. Zeki Velidi [TOGAN], Türk ve Tatar Tarihi , Kazan 1912 (1330), s. 4–5 21 R. Makercak, "Une Nouvelle Statistique de la Population Musulmane en Russie et de la

Presse Musulmane Russe", Revue du Monde Musulman, Cilt:38, s. 270, Eylül 1914,


133

yılında yapılan bir sayıma göre ise sadece Rusya Federasyonu içinde bulunan Türk soylu nüfusun toplamı 11.962.493 olarak gösterilmektedir.22 Bu rakamlar yüzyılın başındaki rakamlarla kıyaslandığında -bugün Rusya’dan ayrı olan bağımsız cumhuriyetler bu rakamdan çıkarılsa bile- yerleşik nüfusun yüzde 15 kadarının değişik nedenlerle ülkeyi terk ettiği veya bir şekilde eridiğini bizlere göstermektedir. 1912 sayımında 5,5 milyon olan Tatar nüfusunun, aradan 90 yıl geçtikten sonra bile neredeyse hiçbir artış göstermemesi manidardır. Bu coğrafyada nüfus hareketlerinin Sovyetler döneminde yapılan sürgün ve benzeri uygulamalar neticesinde, Müslüman nüfusta yüksek bir doğum oranı olmasına rağmen kayda değer bir artışın olmadığını görüyoruz.

Rusya’da Türkçe bir gazete çıkarma düşüncesi, uzun süre başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Toplumun önde gelen şahsiyetlerinden resmi organlara yapılan başvurular devamlı surette ret cevabı ile karşılaşmıştır. Gazete çıkarılması için ilk giri şim, yarı Türkçe ve yarı Rusça olan Kazanskıye Đzvestiya’nın (Kazan Haberleri) neşredilmesi olmuştur. Ancak Rus resmi makamları direnerek, bu gazetenin çıkmasına da uzun zaman izin vermemişlerdir. Daha sonra Bahrü’l Ahbar, Tan Yıldızı ve Yıldız adlı gazeteler de aynı sona uğramıştır. Anlaşıldığı üzere Müslüman cemaat ve aydınları, Rus hükümetinde daima endişe uyandırmışlardır. Đlk defa Türkçe süreli yayın 1870 yılında Taşkent’te basılmıştır. Bu hükümet tarafından Rusça olarak çıkarılan Turkistanskiye Vedomosti (Türkistan Haberleri) adlı gazetenin eki olarak çıkarılmıştır. Türkistan Tuzemaya Gazeta (Türkistan Vilayetinin Geziti) adlı bu yayın Özbekçe, Kazakça ve Rusça tercümesi ile yayınlanmaktadır. Fakat Türkistan Genel Valisi Kaufmann'ın izni ile yayınlanan bu gazeteyi ilk Türk gazetesi saymak doğru olmaz. Başyazarlığını oryantalist misyoner, Nikolay Ostraumov’un yaptığı gazete muhafazakâr ve monorşik bir yapıda yayınını sürdürmüştür. 1875 yılında kendisi de Moskova Devlet Üniversitesi mezunu olan Azerbaycanlı Hasan Bek Melikov (Hasan Zerdâbi), Azerbaycan’da Ekinci adında ilk Türk gazetesini yayınlamıştır. Ekinci, Azeri lehçesinde yayınlandığından, Azerbaycan bölgesinde etkili olan Fars dilinin tesirinden uzaktır. Ekinci ayrıca, Türklerin kültür seviyelerini arttırma niyetiyle çıkmıştır. Böylece aralarında rekabetin gerçekleştiği ve kültürlerin var olma savaşı verdiği çok milletli imparatorluk içerisindeki yapıda ayakta kalma gayreti güdülmüştür. Ekinci aynı zamanda 1877 yılındaki Rus-Türk Savaşı esnasında kapatılan ilk

ayrıca bakınız; Ali Engin Oba, Türk Milliyetçili ğinin Doğuşu, Đmge Yayınları, Ankara, 1995, s. 143.

22 http://w3.gazi.edu.tr/web/pekacar/Rusyada_turk_halklari_bolgelere_gore.doc, Kaynak: “Федеральная служба государственной статистики” (Federal Devlet Đstatistik Kurumu’nun Web Sitesindeki Kayıtlara Göre) Bugün Rusya Federasyonu’nun Toplam Nüfusu: 145.166.731 kişidir.

Muammer GÖÇMEN

134

gazete olmuştur. Azerbaycanlı Hasan Zerdabi'nin, 1877 Osmanlı-Rus savaşında Türk yanlısı tutumu nedeniyle kapatılan, kısa ömürlü Ekinci gazetesi Rus hükümetinin fikrine göre, Türk tarafına sempati uyandıran yazılar yayınlamaktaydı.23

Tüm Kafkasya’da büyük ses getiren gazetenin yayımcısı, başyazarı ve musahhihi, Azerbaycan milli eğitim harekâtının önderlerinden Hasan Zerdabi Bey idi. “Ekinci” gazetesinin başlıca prensipleri, eğitim, çağdaşlaşma, mefkûre saflığı, milli amaçların insanlara aktarılması idi. Geleneğin yaşatılması ve edebi dilin, konuşma diline yaklaştırılması da diğer bir amaçtı. Bu amaçlar, Azerbaycan’da milli demokrasi düşüncesine sahip çıkan basının gelişimi için esas hedefler olmuştur.

Rusya’da gazeteciliğin gelişimi, Đmparatorlukta yaşayan Müslümanların siyasi ve toplumsal yaşamdaki güçlerinin artışıyla, milliyetçi liderlerin ortaya çıktığı yıllarda gerçekleşmiştir.24 Rusya’da Türkçe basında gerçekleşen ilk adımlar Tatar gazeteciliğinin babası olarak anılan Đsmail Bek Gasprinskiy veya diğer bir deyişle Gaspıralı Đsmail tarafından gerçekleştirilmi ştir. 1879’dan itibaren Gaspıralı Đsmail, Rusya Müslümanlarına ait bir matbaa kurmak için defalarca teşebbüslerde bulunmuştur. Đlk önce, Kırım Tatarcasıyla çıkardığı Faydalı Eğlence (1879–1880) ve Kanun (1881) adlı gazetelerin neşri için hükümete müracaat etmiştir.25 Bu gazeteleri çıkardıktan sonra, uzun mücadeleler sonucunda, 10 Nisan 1883’den itibaren Gaspıralı, bütün Türklere seslenmek amacıyla neşredilen Tercüman gazetesini, Bahçesaray şehrinde çıkarmaya başlamıştır. Tercüman gazetesi, Rusya’da uzun süre Türk dilinde çıkan tek gazete olmuştur. Gazete 1918’te Bolşeviklerin iktidara geldiği yıla kadar sürmüştür. 23 Şubat 1918 tarihinde kapanan gazete 35 yıl süre ile yayın yapmıştır. Bu süre içerisinde Tercüman, siyaset, eğitim, kültür alanlarında yayında bulunmuştur. Bunun yanında edebi ve bilimsel standartları da korumayı ihmal etmemiştir. Gazete, Rusya dışında Türkiye, Đran, Hindistan gibi ülkeler dâhil olmak üzere binden fazla aboneye sahiptir. Tercüman, Rusya Müslümanlarının kültürel ve eğitim yönünden gelişimini hedeflemekle beraber bir taraftan Rus modern biliminin yayılmasının yanında Müslümanların dini yapılarına ve eğitim kurumlarının reformuna ağırlık veren yazılar da yayınlamıştır. Kendisinin eğitim konusundaki reformlarından en önemlisi

23 Nadir DEVLET, a.g.e. , s. 140–160 24 A. BENNIGSEN, Lemercier-Quelquejay Ch., La Presse et le Mouvement Natıonal

chez les Musulmans de Russıe Avant, 1920, Paris, 1964. 25 V. Y. GANKEVĐÇ, " Doğumunun 150. Yılında Gaspıralı Đsmail, Halkların Diyaloğunda

Bir Öncü” (Çev. Ercan YUVALI) Diyalog Avrasya, 2001, S. 4, s. 106–110; Đsmail Gaspıralı ile ilgili yapılan Türkçe yayınlara ait derli-toplu bir katalog denemesi için şu çalışmaya bakınız: Fahri Solak, “Doğumunun 150. Yılında Gaspıralı Đsmail Bey, Tercüman Gazetesi Bibliyografyası ve Türkçe Yayınlar”, Müteferrika: Kitabiyât Dergisi, Güz 2001/2, s. 79–104


135

Müslüman ülkelerin eğitim yoluyla aydınlatılması için başlatılan bir hareket olan “Cedid” hareketinin kurucusu olarak bilinmektedir. Türkçe olarak ve Osmanlıca imlaya yakın bir dille yayınlanan gazete, tüm bu kolaylığına karşın halk tabanına tam yayılamamış, eğitimli zümreler arasında daha fazla okuyucuya sahip olmuştur.

Gaspıralı, Kırım Hanlığı’nın bir zamanlar merkezi olan Bahçesaray şehrini, yaptığı yayınlar ve telif faaliyetleriyle Müslümanların bilim ve kültür merkezi haline getirmiştir. 1886’dan itibaren Tercüman gazetesine ek olarak Đlan Sayfası’nı çıkarmaya başlamıştır. 1905 sonunda Gaspıralı, Âlem-i Nisvân (Kadınlar Dünyası) adıyla kadınlara yönelik ilk Tatar dergisini çıkarmaya başlamıştır. Dergi Gaspıralı’nın kızı olan Şefika Gasprinski’nin katkıları ile yayına girmiştir. Tercüman’ın dışında Gaspıralı, 1906 kışında Kırım Tatar dilinde Ha Ha Ha adlı ilk mizah dergisini, daha sonra Rusya Devlet Meclisi’nin Müslümanlar kanadına ait haftalık Millet gazetesi yer alır. 1907–1908 yıllarında ise, Asru’n-Nahdâ (Dirili ş Asrı) adlı gazetenin birkaç sayısını Arapça olarak çıkarmıştır.

Gaspıralı'nın "dilde, fikirde, i şte birlik" ilkesini sayfalarında açıkça savunan Tercüman gazetesi dışında, Rusya Türkleri arasında benzer düşüncelerle yayınlar yapan birçok gazete-dergi bulunmaktadır. 1881 yılında Tiflis şehrinde önce Ziya daha sonra Ziya-yı Kafkasiye ile Keşkul adındaki dergiler birbirini takip eder. Bu yayınların amacı Azerbaycanlıların özellikle Müslüman ülkeler ile Türkiye’de gelişen olaylardan haberdar edilmesiydi. Keşkül adlı derginin bir diğer amacı da Azerbaycan dilini Anadolu Türkçesi’ne yakınlaştırmak şeklinde ortaya çıkar.

1899 yılında Omsk şehrinde Stenoy Kray adında bir Kazak gazetesi yayınlanmaya başlamıştır. Bu gazete Rus şarkiyatçıları olan misyonerler ile iki Kazak aristokrat tarafından yayınlanmıştır. Bu gazetenin yayın kurulu içerisinde Abay Kunanbayef gibi büyük Kazak fikir adamları da yer almıştır.

1903–1904 yıllarında Tiflis’te Şark-ı Rus adlı bir gazetenin çıkarıldığını görüyoruz. Azeri lehçesinde çıkan gazeteyi Devlet Duma Meclisi milletvekili Muhammed Ağa Şahtantinski yayınlamıştır. Sosyal, siyasi, ilmi ve edebi içerikli Şark-ı Rus gazetesinin Azerbaycan’da sosyal ve siyasi fikirlerin gelişmesinde önemli rolü olmuştur. Gazetede, dünyevî bilimler, ana dil ve kadın özgürlüğü gibi konulara yer veriliyordu. Gazetenin en büyük hizmetlerinden biri, Celil Memmedkuluzade gibi, basında demokrasinin gelişmesinde önemli rol oynayan bir gazeteciyi ortaya çıkarması olmuştur. Ayrıca gazetede yazarlığa ve gazeteciliğe başlayan diğer bir şahsiyet ise tarihteki ilk Türk Cumhuriyeti olan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzade’dir. Daha sonra Resulzade, Hayat ve Füyuzat gazeteleri ile Ahmet Ağaoğlu’nun çıkardığı Đrşat ve Terakki gazetelerinde yazdı. Bunlardan sonra da Bakü'de haftalık Tekâmül ve Yoldaş dergilerini yayınlamıştır.

Rusya'da Rus-Japon Harbi'nden sonra 1905 yılında patlak veren ihtilal

Muammer GÖÇMEN

136

üzerine Rusya'nın otokratik devlet yapısı meşruti monarşiye dönüşmüş ve Rus halkıyla beraber Rusya dâhilindeki Türklere de bazı siyasi-dini hürriyetler verileceği ümidi doğmuştur. Burada konu ile ilgili diğer önemli husus Türklerden başka bütün etnik grupların ihtilal hareketine canlı bir şekilde katılmasıdır. Müslümanlar sadece Azerbaycan’da, Ermeniler ve Ruslar ile birlikte grev ve gösterilere katılmıştır. Fakat Trans-Kafkasya’da, Ruslar, Ermeniler ve Gürcüler kadar ihtilale istekli görünmemişlerdir.26 Tatar, Azerbaycan, Kazak ve Özbek basını ihtilal yıllarında sakin olup, idarecilerin desteklenmesini tavsiye ediyordu.

Ocak 1905 yılında Rusya’da ilk Rus ihtilali çıkınca, ihtilalin ilk etkisi Müslüman topluluklarda kendini göstermiştir. Bu etki Müslüman halkların çıkardığı çeşitli gazete ve dergilerde ortaya konulmaktadır. Đhtilal sonrası ilk tatar gazetesi olan Nur, 1905 yılı başında Sen Petersburg’da basılmıştır. Gazete, iktidarın Müslümanlara olan özel yaklaşımının bir ifadesi idi. Monarşiden yana olan din adamları ve askerlerin görüşlerini yansıtan gazete, ayrıca ihtilal hakkında halkın pek çok sorusuna da cevap vermektedir. Gazetenin yayıncısı muhafazakâr düşünceli ve Petersburg Askeri Garnizonu ahundu olan (Baş Molla), fikir adamı Gataulla Beyazıt’tır. Onun görüşlerine göre Đslam dini Avrupa kültürüne ters düşmemektedir. Bunun için memlekette Avrupa kültür ve medeniyetinin taşıyıcılarının da Müslüman din adamlarının arasından çıkması gerekir. Din adamları Batı kültürünün yayılmasında öncü bir rolü üstleneceklerdir.

Azerbaycan basını Kafkasya’daki Bakû, Erivan, Gence, Tiflis gibi belli başlı şehirlerde yayınlanmış ve bu şehirlerin dışında da ilgiyle takip edilmiştir. Bunların içinde istisna olarak Molla Nasreddin söylenebilir. 1906 yılından itibaren Tiflis’te yayınlanmaya başlayan bu dergi, Kafkas bölgesinin dışında pek okunmamıştır. Buna karşın Tatar basını büyük bir yayılma göstererek sadece Đdil-Ural bölgesinde yayınlanıp okunmakla kalmamış, Đmparatorlukta yaşayan diğer Türkler arasında da takip edilme imkânı bulmuştur. Mesela, ortak bir Türkçe ile basılan Gaspıralı’nın önderliğindeki, başta Tercüman olmak üzere tüm Kırım-Tatar matbuatı, Kırım’da çıkarılmasına karşın, Rusya’da ve tüm Đslam dünyasında okunma imkânı bulmuştur. Özbek dilindeki gazeteler Taşkent, Semerkand ve Hokand’da basılırken, Kazak dilindeki gazeteler ise Petersburg, Orenburg, Omsk ve diğer şehirlerde yayınlanmıştır. Đhtilalden sonra Rusya’daki Türkler arasında siyasi, fikri ve edebi münasebetler başlar. Türk dünyasındaki bu yakınlaşmaların tabiî neticesi olarak müşterek temayüller belirir: Bunlar arasında bilhassa “müşterek bir Türk yazı dili yaratma” teşebbüsü dikkati çeker. Đstanbul’da Sırat-ı Müstakim, Türk Yurdu, Đkdam Bahçesaray'da, Tercüman, Bakû’de Hayat, Füyuzat, Şelale, Đrşad ve Açık Söz gibi süreli yayınlarda bu

26 Serge ZENKOVSKIY, Rusya’da Türkçülük ve Đslam, Ankara 2000, Günce

Yayıncılık, s. 41


137

temayülün açıkça desteklenmiş olduğu görülür.27 Zeki Velidî’nin anılarına göre 20. yüzyılın başlarında Rusya’da şu gazeteler neşredilmektedir:

Âlem-i Đslam, Alaş-Orda(Kazakça), Birjeviye Vedomosti (Borsa Haberleri-Kazan’da), et-Tilmiz (Arapça), Başkurt, Beyânu’l-Hak, Buhara-i Şerif (Buhara’da), Delo Narado (Rusça çıkan, Halk adındaki gazete), Din ve Maişet, Edil (Đdil), Hadi Feyzi’nin Taşkent’te çıkardığı Đnkılâp, Islah, Đktisad (Samara’da), Đnkılâpçı Şark, Đranşehr, Đrşad(Bakü), Đştirakiyyun (Taşkent), Keşkül (Tiflis ), Tedrisat-ı Đbtidaiyye, Russkaya Volga(Kazan), Tercüman, Ülfet, Turkistanskiye Vedomosti (Taşkent), Yalt-Yult, Yeni Kafkasya, Yırak Şark (Japonya-Harbin’de çıkan Uzak Doğu adlı gazete), Yıldız, Zarya Vostoka (Tiflis ), Znamia Borby, Merhaba(Buhara), Niva,Orta Asya(Taşkent), Şûra.28

1908 yılındaki Đkinci Meşrutiyet hareketinden sonra Đstanbul’da ortaya çıkan canlı fikir ve hürriyet atmosferi Rusya Türklerini de geniş ölçüde etkiler. Türkiye’deki siyasî, fikrî ve edebî faaliyetlerin tesiri 1906 yılından sonra Azerbaycan’da ortaya çıkmaya başlar. Bunda Türkiye’de tahsil görmüş Azeri aydınlarının da geniş ölçüde rolü olmuştur.

Kronolojik olarak bakıldığında Rusya’da basılan ikinci Tatar gazetesi Kazan Muhbiri’dir. Gazete, 29 Ekim 1905 yılında iki dilde (Tatarca ve Rusça), daha sonraları sadece Tatarca olarak yayınlanmıştır. Gazeteyi yayınlayan Tatar aydını Kazanlı Avukat Said Giray Alkin’dir. Fakat gazetenin gerçek yöneticisi ünlü Tatar aydını ve Türkçülük akımının önde gelen düşünürlerinden Yusuf Akçura olmuştur. 27 Kasım tarihinde Ural şehrinde Fikir adlı gazetenin ilk sayısı çıkmıştır. Fikir, yayın iznini resmen Ocak 1906 yılında alıncaya kadar, hiç bir hazırlık yapmadan yayınlanmıştır. 11 Aralık 1905 yılında Petersburg’ta Tatarların dördüncü gazetesi olarak Ülfet (Dostluk) yayınlanmıştır. Ayrıca bu gazete, imparatorluk başkentinde çıkan ikinci gazetedir.

1905 yılında gerçekleşen ihtilal sayesinde Tatar halkının tarihinde 4 gazetenin birden neşredildiği görülmüştür. Bu gazeteler Petersburg, Ural ve Kazan şehirlerinde çıkarılmıştır. Gazeteler toplumsal hayat adına yeni bir dönemin başlangıcına neden olmuşlardır. Halkın yüksek seviyede eğitim ve kültürünün artışıyla nüfuzlu ve müteşebbis kişilerin ortaya çıkmasını gazeteler sağlarken, diğer taraftan 1905 Đhtilali’nin sebep olduğu reform, milletlere kendi yayınlarını çıkarma ve sahip olma imkânını vermiştir. Şunu da belirtmek gerekir ki, halk arasında milli gazetelere ihtiyaç büyüktür. 1906 yılı, basının gelişmesinde ivme noktası haline gelmiştir. Bu yılda, 16 yeni yayın ortaya çıkmıştır. 15 Ocak’ta “Yıldız”, 1 Şubat’ta Azat, 31 Mart ise Beyanu’l Hak gibi gazeteler Kazan’da basılmıştır. Orenburg şehrinde 21 Şubat’ta Vakit gazetesi yayınlanmaya başlamış, Mayıs ayında Astrahan’da Burhan-ı Terakki adlı gazete ve Ufa şehrinde “ el-Galyamü’l-Đslam adlı gazeteler yayınlanmaya başlamıştır. 27 Yavuz AKPINAR, Azeri Edebiyatı Araştırmaları , Dergâh Yayınları, Đstanbul, 1994, s.

69–70. 28 Zeki Velidi TOGAN, Hatıralar , Ankara 1999, TDV Yayınları/298, s. 30–80

Muammer GÖÇMEN

138

15 Ocak’ta ise Ural’da ilk Tatar edebi ve siyasi toplumsal dergi olan el-Kasrü’l Cedid yayınlanır. Kazan şehrinde Mart ayında ed-Din ve’l Edep” adlı derginin ilk sayısı yayın hayatına kavuşmuştur. Dergilerin birçoğu Orenburg şehrinde yayınlanmıştır. 26 Nisan’da Sarança adlı Rus dergisine ek olarak yayınlanan Tatar dergisi Çikertki (Kuzneçik)’nin ilk sayısı çıkmıştır. 22 Haziran’da Çekiç, 25 Eylül’de Karçıga (Yastreb), Aralık ayında Dünya ve Maişet yayınlanmaya başlamıştır. Dünya ve Maişet bir süre sonra Din ve Maişet ismini almış ve tüm Rusya’ya dağıtımı yapılmıştır.29

Artık ihtilal Rusya’da büyük bir tarihi vakayı gerçekleştirmiştir. Yapılan genel grevle ihtilal girişimi 17 Ekim 1905 tarihinde zirve noktaya ulaşmıştır. Đhtilal olacağı endişesine kapılan çar II. Nikolay bazı tavizler vermek zorunda kalmıştır. 17 Ekim’de yayınladığı manifestosunda, vatandaşların özgürlüğüne vurgu yapmış, kişi dokunulmazlığı, ifade ve vicdan hürriyetiyle, toplantı ve dernek kurma özgürlükleri manifestonun içeriğinde yer almıştır. Sansür kaldırılmıştır. Bu durum aydınların kendi gazete ve dergilerini çıkarmaları için önemli bir itici güç olmuştur. Türkçe basın, ortaya çıkan demokratik ve özgür ortam ile Rusya Đmparatorluğu’ndaki huzurlu günlerini yaşamıştır. 1905 -1906 yılları arası Tatar gazete ve dergileri yirmi farklı isim ile basın hayatına girmiştir. Bu yayınlar Kazan, Orenburg, Ural, Petersburg, Astrahan ve Ufa gibi şehirlerde yayınlanmıştır.

Türk toplulukları kendi basın organlarının ortaya çıkışını ve doğuşunu heyecanla karşılamıştır. Her çıkan yeni yayın insanları büyük coşkuya sevk etmiş ve basın hayatının kalkınması ve gelişiminde olumlu etkilere yol açmıştır. Gazete idarelerine çeşitli mektuplar gelmekte ve okuyucunun katkısı istenmekteydi. Milli dillerinde gazetelerin yayınlanmasıyla birlikte, uzun süre kendi dilinde yazma ve okumanın özlemini çeken halklar bu dergi ve gazetelere mektuplar göndererek duygularını ifade etmişlerdir. Pek çok konuda yazılan mektuplarda, milli problemlerden, din, kültür, dil, eğitim, tarih, sosyal ve ekonomik problemleri içeren konular irdelenmekteydi. Haziran 1906 yılında Taşkent’te “Terakki” adlı gazete çıkmaya başlamış ve Özbek entelektüelleri arasında en beğenilen gazete haline gelmiştir. Gazetede, Türkistan’daki muhafazakâr Đslamî düşünceye sert eleştiriler yapılmıştır. Bölgenin kabalığı ve geri kalmışlığı vurgulanmıştır. Bununla beraber bölgedeki devlet yönetimi de eleştiri oklarına maruz kalmıştır. Fakat bu sert yayın politikası daha fazla uzun sürmemiş, gazete ikinci sayısının çıkışından sonra kapatılmıştır.

1907 yılı, on üç yayının basın hayatına girdiği yıldır. Bunlar arasında Kazan, Ural, Astrahan, Orenburg, Petersburg ve Moskova’da çıkan 8 gazete ve 5 dergi bulunmaktadır. Bu dönemde önceki yıllarda çıkan bazı periyodik yayınlar farklı nedenlerle kapanma durumunda kalmış veya isimlerini değiştirerek yayınlarına devam etmişlerdir. Bunun sebepleri arasında polis

29 Musulmanskaya Pechat Rossii v 1910 Godu, (1910 Yılında Rusya’da Müslüman

Basını ), The Socıety for Central Asian Studies / 12, Oxford, 1987, s. 71


139

takibatı, sansür baskısı ve yeterli maddi imkânların olmaması gibi nedenler sıralanabilir. Buna rağmen 1907 yılında, yedi ayrı şehirde 28 Tatar gazetesi yayınlamaya devam etmiştir.30

Gazete ve dergilerin siyasi cemiyetlerin bir uzvu gibi olduğu şeklinde bir iddia olsa bile bu durum yayın kurulu ile ilgili olmayıp, sansür kurulu tarafından yapılan bir yakıştırmadır. Buna rağmen Çarlık görevlileri çok defa gazete ve dergiler ile ilgili değerlendirmelerinde zorluk çekmişlerdir. Genel ifadeler kullanarak değerlendirmelerde bulunmak durumunda kalmışlardır. Mesela, “Đlerici Muhalefet Yayını”, daha sert ifade ile “Ilımlı Liberal Yayın” gibi iddialarla bu gazeteleri kapatma yoluna gitmişlerdir. Özellikle ihtilalden sonra bu yayınlar, siyasi cemiyetlerle ilgili düşünce ve kanaatlerini daha açık ve net bir şekilde sunmuşlardır. Tatar basınını 1905–1907 yılları arasında siyasi düşünceler açısından şöyle bir tasnife tutmak mümkündür:

1) Sosyal- Demokrat düşüncede olanlar: Ural adlı gazetedir. (Orenburg)

2) Devrimci- Demokratik yayınlar: Tan Yıldızı, Tavış.

3) Radikal-Demokratik yayınlar: Fikir, el-Islah

4) Liberal demokratik basın: Đdil (Edil), Çekiç, Çikertke

5) Liberal burjuva basını: Kazan Muhbiri, Yıldız, Vakit

6) Ilımlı Muhafazakâr basın: Nur, Ülfet

7) Muhafazakâr basın: (Monarşik düşünceleri destekleyen) ; Din ve Maişet 31

1905'ten sonra çıkarılan birçok Tatar gazetesi arasında en çok tutulanları liberal, burjuva ve muhafazakâr olanlarıydı. Liberaller, Orenburg'da kısa sürede en etkili Tatar gazetesi haline gelen Vakit ile Kazan Muhbiri'ni ve daha birçok taşra gazetesini çıkarıyorlardı. Muhafazakârların cephesini ise Din ve Maişet temsil ederken ”Petersburg Müslüman aristokrasisi, din adamları ve askerlerin monarşiden yana organı ise Nur ve Din ve Edeb adlı gazetelerdi.32

Farklı yayınlar arasındaki sınırlar çok zaman kesin değildir. Çoğunlukla bir yayın organında bir defasında devrimci-demokratik içerikte yazı yayınlanırken diğer günlerdeki neşriyatta ise liberal-demokratik izler taşıyan yayınlar yapıldığını görüyoruz. 1908–1909 yıllarında çıkan 9 yeni yayından yedisi dergidir. 1909 yılında ise 1908 yılında olduğu gibi 19 gazete ve dergi faaliyet göstermiştir. Bunların arasında en önemlileri Şura adlı Orenburg şehrinde çıkan bir dergi ile ekonomi dergisi olan Đktisat, mizah dergisi Yaşen

30 Ravil AMĐRHANOV, “Tatarskaya Darevalutsıonnaya Pressa V Kontekste “Vastok

Zapad” (Rus Kültürünün Gelişimi Örneğinde Tatar Milli Basını), Kazan, (Tatarskoye Knıjnoye Đzdatelstva), 2002, s. 48

31 MĐRHANOV, a.g.e., s. 60–61 32 ZENKOVSKIY, a.g.e., s. 41

Muammer GÖÇMEN

140

(Rüzgâr) ile eğitim dergisi olan Terbiye ve Maarif’ ’i sayabiliriz. Dergiler arasında en çok takip edileni ise bir mizah dergisi olan Molla Nasreddin’dir. 1906 yılında Tiflis şehrinde 2500 tirajla yayınlanmıştır. Siyasî, içtimaî, mizah mecmuası olarak adlandırabileceğimiz dergi daha sonraları Tiflis’ten taşınmış ve 1922–1931 yılları arasında Bakû şehrinde yayınına devam etmiştir. Azeri Türkçe’siyle yayınlanan dergi ilk başta Numanzâde ve Celil Memmedkuluzâde tarafından çıkarılmış ve bunlar vasıtasıyla 1931 yılına kadar devam etmiştir.33 Dergide Müslüman çevrede sürekli var olan çirkin olaylar sert üslupla hicvedilmiştir. Molla Nasreddin dergisi, asimilasyon siyasetine ve gericiliğe karşı amansızca savaşmıştır. Azeri dilinin korunması konusunda devamlı mücadele etmiştir. Keskin ve cesur eleştirileri yaparken, bu coğrafyanın gerçeklerini de dile getirmesi nedeniyle, her zaman saldırılara maruz kalmış, derginin yayımı çar tarafından defalarca durdurulmuştur. Birkaç sayısı müsadere edilmiş, başyazarı defalarca mahkemeye verilip cezalandırılmıştır. Ayrıca toplumsal işlere olan ilgisizlik, yobazlık, halkın geriliği, fanatizm, geçimsizlikler, dedikodular, aile içi şiddet ve kötü muamele gibi çirkinlikler derginin işlediği temaları ve ana konuları içermektedir.

Bu yıllarda toplumda basının rolünün ne olması gerektiği sorusu ortaya çıkmaya başlamıştır. Milletler için kendi varlıklarını kabul ettirme aracı olan basın artık entelektüel güç ve propaganda aracı olarak mütalaa edilmeye başlanmıştır. Genel itibarıyla süreli yayınlar lüzumsuz öfkeli düşüncelere ve seslere yer vermeyerek ciddi üsluplarını korumuşlardır. Basın var olan hadiseleri ve gelişen olayları ölçüp, tartarak tahlil etme yoluna gitmiştir. Bununla beraber eleştiri ve söz düellosu seviyesi bir önceki döneme göre artma göstermiştir.

Tatar süreli yayınları daima etkileyici olmuşlardır. Gazete ve dergiler Tatar toplum yaşantısı ve gündemine sağlam bir şekilde girmiştir. Sanat düşüncesi ve estetik zevkler oluşturulması istenilen aydın nesil için ateşleyici bir kuvvet haline gelmiştir. Fakat ihtilalin getirdiği hürriyet ortamının daraltılması süreci içerisinde, Müslüman basına karşı baskı ve zulümler ortaya çıkmıştır. Rus merkezi otoriteleri bu yayınlarda daima “Panislamizm” ve “Pantürkizm” izleri aramaya başlamıştır. Bunun sonucunda gazetecilik faaliyeti zayıflamış, yayın faaliyetlerinin sayısı azalmaya yüz tutmuştur. 1905–1909 yılları arası faaliyet gösteren birçok yayın varlığını yitirmiştir. Rus kaynaklarında belirtilen bazı gazetelerin mesela; Bakû’de Hüseyinzade Ali Bey tarafından çıkarılan Hayat gazetesi ile yine Azerî Türkçe’si ile çıkarılan Şelale dergisinde neşredilen yazılarda, Pantürkist ve Turancı fikirler açıkça ortaya konulmuş ve bu konuda çekinmeyeceklerini yazarlar ifade etmişlerdir.34 Yayıncılar her zaman güçlerini koruyamamışlardır. 1905–1915 yılları arası 49 gazete ve dergi yayınını durdurmuştur. Bu yayınların çoğu, matbaa araçlarının yokluğuyla okuyucu sayısındaki yetersizlik sonucu faaliyetlerini durdururken, sadece 4 tanesi devlet

33 Musulmanskaya Pechat Rossıı v 1910 Godu, s. 88 34 OVSEPYAN, a.g.e., s. 24


141

tarafından sansür sebebiyle kapatılmıştır. 1910–1912 yılları arasında Tatar Türkçe’siyle çıkan gazetelerin sayısı 15’i geçmez. Yayın faaliyetlerindeki azalmaya rağmen basın hayatındaki boşluk Şura dergisi, Kazan Muhbiri ile Yıldız gibi gazetelerin varlığı ile doldurulmaya çalışılmıştır. Bu yayınlar Tatar toplumsal hayatının aynası ve sesi olmuşlardır. Tatar dilindeki gazeteler içerisinde lider olarak başı, günlük çıkarılan Vakit ve Yıldız gazeteleri almaktadır. Adı geçen gazeteler Bolşevik Đhtilali’ne kadar çıkan gazeteler arasında en etkilileridir. Yıldız gazetesi gücünü, kullandığı sade ve anlaşılır bir dil ile elde ederken, Vakit gazetesi ise takip ettiği ılımlı siyaset ve rakiplerine olan saygılı duruşu ile elde etmiştir. Đki gazete de kesin olarak bir parti ve cemiyet yanında yer almamıştır. Partilere bağımlı çizgiden uzak durarak, Tatar toplumunun gelişmesini esas alan, milli yayınlar olma konumunu korumaya çalışmışlardır. Özellikle ılımlı muhalefet ile tecdit düşüncesi bu yayınların beğenilmelerindeki ana unsurlardandır. Rus kültürünün etkisi bu gazetelerde kendini göstermektedir. Türkçe basın, sayfalarında Rus toplumunu ilgilendiren sorunlara da yer vermiştir. Rus kültürüne ait gün ve bayramlarda, yazarlar söz konusu olayın önemini açıkça okuyucularına duyurmuşlardır.

Rus istatistiklerine göre, 1912’de çarlık Rusya'sında 24.321 Müslüman topluluğu, 45.339 dinî görevli, 48 hayırsever dernek, 34 Đslâm araştırmaları yapan kuruluş ve 87 Đslâm hukuku uzmanlarını içinde barındıran organizasyon vardı. 23 matbaa ve 194 kütüphane de Müslümanlara aitti ve buralarda 18 gazete ve süreli yayın çıkıyordu.35

1913–1914 yıllarında Tatar basınında yeniden bir canlanma gerçekleşmiştir. 1913 yılında 24 yayın varken, 1914 yılında bu sayı 25’e çıkmıştır. Bu yıllarda 14 yeni yayın organı çıkmıştır. Bunların içerisinde 9 tanesi dergidir. Bu dergiler Tatar kültürel yaşamında derin izler bırakan yayınlar yapmışlardır. Bunlar arasında, Kuyaş (Güneş), Turmuş (Hayat) gazeteleri ile Ang, Akyol adlı resimli çocuk dergisiyle Süyümbike adlı ilk Tatar kadın dergisini saymak mümkündür.

Birinci Dünya Savaşı şartları içerisinde, nicelik olarak azalma olmasına rağmen yayınlarda istikrar devam etmiştir. Bu yıllarda Moskova’da çıkan Đl ve Bizim Đl adlı gazetelerin faaliyetleri dikkati çekmektedir. 1915 yılında tanınmış Azerbaycanlı entelektüel ve gazeteci Mehmet Emin Resulzade Azerbaycan’da Açık Söz adlı gazeteyi kurmuştur. Gazete Bakû’de yayınlanmış ve büyük kitlelere hitap etmiştir. Buna bağlı olarak 1914–1915 yıllarında Đl gazetesiyle, 1915–1916 yılları arasında ise Açık Söz, alenî bir üslup ile vatansever pozisyonlarını korumuşlardır. Buna bağlı olarak çarın, Rus olmayan halklar aleyhine yürüttüğü koloni politikasına karşı sert eleştiriler yapılmış ve bu politikalara karşı tez olarak milli ve dini birliğin önemi vurgulanmıştır. Bu yayınlar sıkça toplatılmış, gazeteler ve yöneticileri çok ağır cezalara maruz kalmışlardır. Bu insafsız cezalardan kurtulmak için, süreli yayınların yöneticileri

35 Jacob LANDAU, Pan Đslam Politikaları, Đdeoloji ve Örgütlenme, Đstanbul, 2001, s. 180

Muammer GÖÇMEN

142

yazılarını yayınlarken daha dikkatli ve değişik metotlarla basma yoluna gitmişlerdir. Bunun için de gazetelerde sembolik ve imalı anlatımlı ifadelerin yaygın kullanıldığı bir tarz içine girilmiştir.

Bolşevik devrimi öncesi, sosyal demokrat, devrimci demokrat, ılımlı muhafazakâr ve muhafazakâr basın zayıflayıp kaybolmaya doğru giderken, Liberal burjuva basını gelişme göstermiş ve hatta Liberal demokratik basın canlanmıştır. Kendi halkının ulusal çıkarlarını esas alan basının sesi artmıştır. Mesela Sosyalist gazete Ural ve monarşi yanlısı Nur’un giderek azalan baskı sayısı bu duruma iyi bir örnek teşkil eder.

Đhtilal öncesi gazete ve dergilere olan talebin en önemli göstergelerinden birisi de onların toplam tırajlarıdır. Rus basınının gerisinde olsa da göstergeler Tatar basınının diğer milli matbuata göre ortalama bir yerde olduğunu gösterir. Mesela, I. Dünya Savaşı yıllarında Kiev, Polonya gazetelerinin baskı sayısı ortalama olarak 3300’ü geçmemiştir. Ukrayna’nın ise 1000 ile 4000 arasında değişen orandadır. Bunlara bakıldığında Tatar basını çok ilerdedir. Bu da Tatar halkının iyi eğitimli ve kendini yetiştirmiş bir millet olmasıyla açıklanabilir. Kafkasya’daki en popüler dergilerden biri olan Molla Nasreddin dergisinin tırajı 2500 (1908–1909) ile 2800–3000 (1912–1915) arasında seyretmektedir. Çok basılan yayınlar ise, 4000 adetle Đkbal, 3400 sayıyla Sada-yı Hak ve 3500 adetle Taze Bahar gazetelerindedir. Diğerlerinin sayısı 1913 yılında 1000–1500 civarında seyretmiştir.

1917 yılı, Tatar basınının gelişme dönemi olarak gösterilir. Bu durum 1917 yılında gerçekleşen Şubat Đhtilali’nin getirdiği özgürlük ortamıyla bağlantılıdır. Kesin olmamakla birlikte ihtilal döneminde 35’e yakın basın organı ortaya çıkmıştır ki, ihtilal öncesi döneme göre çok daha fazla sayıdadır. Fakat bu dönemde dergilerin, basın hayatındaki yeri çok da fazla değildir. Sadece 4 dergi yayınlanmıştır. Olayların çok hızlı gelişmesi, hızlı bilgilere ihtiyaç doğurmuştur ki, dergiler bu ihtiyacı karşılayamadıklarından diğer basın organlarına göre, bu dönemde daha az sayıda çıkmıştır. 1917 yılında daha öncekilerle birlikte 50’ye yakın yayın vardır. Bunun içerisinde 14’ü dergidir. Bu dönemin karakteristik özelliklerinden biri de gazete ve dergilerin isimlendirilmesinde ihtilal döneminin sembollerinin kullanılmasıdır. Bu dönemde ‘Özgürlük, Cumhuriyet, Özerk Đdare, Halk’ gibi pek çok kelime, gazetelere isim olarak verilmiştir. Örneğin Đrek (özgürlük) ve Alga (Đleri) gibi gazete isimleri görüyoruz. Saldat Yalkını (Ordu Işığı), Saldat Tileği (Ordu Dileği) adında militer ve ihtilalci duyguları yansıtan gazeteler de çıkmıştır. Özgürlüğü ve gelişmeyi yayınlarında esas alan yeni basının iki dergisi ciddi önem taşır. Balalar Dünyası Ekim ihtilaline kadar olan dönemde çıkarılan üçüncü çocuk dergisi olarak dikkati çekerken, Azad Hanım ise Tatar kadınlarının yeni toplumsal hayattaki çıkarlarını koruyan ve kadınların hak ettikleri toplumsal itibarı kazanmak amacıyla neşredilen ikinci kadın dergisidir. Bazı gazeteler ihtilalin seyrine göre yönlerini değiştirmişlerdir. Bazıları ise


143

tarafsız bir konuma sahip olmuşlardır. Şubat ve Ekim 1917 dönemi arasındaki Tatar basınını işledikleri konulara göre altı başlık altında inceleyebiliriz.

1-Liberal Demokrat Basın

2-Milli Dini Basın

3-Milli Yurtsever Basın

4-Askeri Ulusal Basın

5-Devrimci Demokrat Basın

6-Sosyal Demokrat Basın36

Liberal demokrat basın sayfalarında sürekli olarak o dönemlerde milli birliği, savaşın bitirilmesine dair çağrıları, toprak ve hürriyet mücadelesi için yapılan propagandaları ve eşitliklerin temini için yapılması gerekenleri vurgulamaktaydı. Milli-dini basın ise Ufa’da çıkardığı Muhtariyet dergisi ve Troitsk’te Hür Millet gazetesinde, Müslümanların dini olarak kendilerini idare ve ifade etmelerine dair yazılar yazmaktaydılar. Dinî basının karakteristik özelliği, milli ideolojinin dini ideoloji ile iç içe geçmiş olmasıdır. Toplum hayatındaki tüm olayların dini bakış açısıyla izah edilmesi bunların en temel vasfıdır.

1917’de gerçekleşen iki ihtilal döneminde milli gazeteler de güç kazanmışlardır. Bu daha ziyade değişik toplumsal cemiyetlerin çıkardığı, Milli Şura, Müslüman Büro, Müslüman Komitet gibi yayınlardır. Bunların içinde, 23 Mart 1917 yılında Ayaz Đshakî tarafından Moskova’daki Müslümanların bir yayın organı olarak çıkarılan Đl gazetesidir. 1913 yılında Petersburg'ta ilk defa neşredilen Đl, 1914’ten sonra Moskova'da çıkmaya başlamıştır. Bu gazetenin yöneticisi büyük yazar, gazeteci ve halk adamı olarak halk arasında popüler olan Ayaz Đshaki‘dir. Müslüman toplumun bu yıllardaki en etkili gazetesi Đl olarak bilinmektedir. Şubat ve Ekim 1917 arası Devrimci-Demokratik basın önemli bir güce ulaşmıştır. Devrimci demokratlar tüm farklı görüşlerine rağmen, demokratik olarak ülkenin yapılandırılması, toprakların halka dağıtılması, savaşın kesilmesi ve yurttaş özgürlüğünün sağlanması konularında birleşmişlerdir.

Rusya dışında Türkistan bölgesinde de ihtilalin devrimci havası içinde sosyalist düşünceyi savunan gazeteler çıkmıştır. Bu gazeteler daha çok Taşkent’te yayınlanmıştır. Taşkent’te Özbek ve Tatar dilleriyle 1917 yılında yayınlanan pek çok gazete mevcuttur. Uluğ Türkistan, Şura-yı Đslam, Kinyaş (Kurul), Hokand şehrinde Đl Bayrağı bu gazeteler arasında yer alır. Kazakça ve Tatarca olarak ta Petropavlovsk şehrinde Đşim Dalası gazetesi basılmıştır. Uluğ Türkistan bu gazeteler içerisinde şöhreti en fazla olanıdır. 36 AMĐRHANOV, a.g.e., s. 69

Muammer GÖÇMEN

144

Hür basının gelişimi 1917 ihtilaliyle sona ermiştir. Đktidara Lenin önderliğindeki Bolşevikler geçince, kendi isteklerine ve emirlerine gönüllü bir şekilde itaat eden basının tekelleşmesini sağlamışlardır. 1918 yılında eskiden beri yayınlanan ve bağımsız politika izleyen tüm Tatar basını kapatılmış veya kapanmak zorunda bırakılmıştır. Böylece Tatar gazete ve dergileri başkent Petersburg ile Moskova, Kazan, Orenburg, Astrahan, Samara, Tomsk, Saratov ve Sibirsk gibi büyük şehirlerde neşredilmemiş daha az öneme sahip Uralsk, Taşkent, Hokand, Menzlisk ve Troitsk gibi küçük şehirlerde faaliyetini sürdürmüştür. 1905–1917 yılları arasında Kazan’da 29, Orenburg’da 15, Ufa’da 14, Astrahan’da 13, Uralsk’ta 6, Petersburg’da 6, Moskova’da 6, Troitsk ve Taşkent’te ikişer gazete mevcuttur. Vakit, Yıldız, Kuyaş, Đl gibi yayınlar diğerlerine göre daha popülerdir. Fakat bunların büyük bir kısmının sayısı 5000’i geçmemiştir. Ama bu yayınların elden ele, ilden ile dolaştırılmasıyla bu rakamların çok üzerinde bir okuma kitlesi vardır. Türkçe yayınların büyük bir kısmı toplumsal ve siyasi konularda kalem oynatmaktadır. Bu tür dergi ve gazetelerin başlıkları altında şu ibareler yer alır; “Đctimaî, Siyasi, Sosyal, Edebi, Bedii, Sınaî basın” gibi. Bazen de iktisadi ve kültürel gibi ifadelere de rastlanmaktadır.

Dini ve mizahi basının da ciddi başarılara ulaştığı gözükmektedir. Eğitsel ve aydınlatıcı basının da ortaya çıktığı görülmektedir. el-Đshak gazetesi bu alandaki ilk örnektir. Bu gazete okuyan öğrencilerin gücünden istifade ederek okulların Avrupalılaştırılması faaliyetinde bulunmuştur. Diğer basın yayın organları da çağdaşlık ruhuyla gençlerin eğitilmesine ve okulların problemlerine eğilmişlerdir. Tatar halkının sosyal hayatında özel çocuk dergilerinin de önemli yeri bulunur. 1907 yılında Moskova’da çıkartılan Terbiye-i Etfal bu alandaki ilk önemli dergilerden birisidir.

1908 yılında Samara şehrinde kurulan Đktisat dergisi ekonomi, ticaret ve iş dünyası için pratik bilgiler vermiştir. Bu dergi Müslüman tüccarlar arasında ticaret ve sanayi muamelesinin yapılmasında faydası olup, değişik ticari faaliyetlerde bulunanlar için tavsiyelerde bulunmuştur. 1912 yılında Kazan’da çıkmaya başlayan Rusya Saudası (Rusya Ticareti) Müslüman tüccarların ticari yapılarının gelişmesine faydası olmuş, ünlü bir yayındır. Tatar iş dünyasının ekonomik ve hukuki çıkarlarına Hukuk ve Hayat dergisi hizmet etmiş olup 1913 yılında Kazan’da basın yayın hayatına girmiştir. Tatarların sosyal hayatında Süyümbike ve Azad Hanım gibi toplumsal kadın dergilerinin ortaya çıkması da bir başarıdır. Bayanlar ile ilgili dergilerin ortaya çıkması entelektüel gelişim, kadınların özgürleştirilmesine ve onların aktif toplum hayatına katılımlarına ait bir göstergedir.

Yaptığımız tespitlere göre, 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 1918 yılına kadar olan dönemlerde Türkçe süreli yayınların kesin sayısını tespit etmek kolay değildir. Gazetelerin çok kısa aralıklarla çıkması ve mali konulardaki


145

yetersizliklerden dolayı bir-iki sayı neşrettikten sonra gazetenin faaliyetini kesmesi, bu yayınların takibini zorlaştırmaktadır. 1870 yılı ile 1917 Şubat yılları arasında Rusya Đmparatorluğu içerisinde 435 Türkçe neşriyat çıkarılmıştır. Bunların çoğu yerel özellikte ve düzensiz olarak yayınlanmıştır.37 Bazı kaynaklara göre ise Nisan 1905-Şubat 1917 yılları arasında 166 adet süreli yayın ortaya çıkmıştır. Bunlardan 64’ü Azerî lehçesinde, 63 tanesi Kazan Tatarcası ile 14’ü Özbekçe, 9’u Kazakça 7 tanesi de Kırım Tatarcasıyla faaliyet göstermiştir. Bazıları ise 2 dilde yayınlanmış olup, Farsça ve Özbek dillerinde 2, Farsça-Türkmence 1 olmak üzere 38 bu yayınlar Đmparatorluğun 30’a yakın şehrinde basın faaliyetini sürdürmüştür. Bu bağlamda Bakû’de 61, Kazan’da 22, Taşkent’te 12, Orenburg’ta 11, Astrahan’da 10, Petersburg’da 7, Bahçesaray’da 6, Ufa’da 5, Moskova, Ural, Tomsk ve Troitsk’te 3’er, Gence, Hokand ve Buhara’da ikişer tane, Samara, Tiflis ve Aşkabat’ta birer yayından bahsetmek mümkündür.

Diğer bir kaynağa göre, 1905 başı ve 1918 yılları arasında Tatarca 166 süreli yayın olduğu görülmektedir.39 1808 ile 1905 yılları arasında da 29 adet Tatar gazete ve dergisinin çıkarıldığını görüyoruz. Bu yayınların 26 tanesi gazete, 3 tanesi ise dergi olarak neşredilmiştir. Bu gazetelerin adları da şunlardır: Kazanskie Đzvestia, Bahru’l-Ahbâr, Çolpan, Tan Yıldızı, Fayda, Zarya, Defter-i Muhabere, Muhabir, Kazan, Hafta, Çişma, Nur, Vostok, Yıldız, Kündüz, Nur.

Çıkarılan üç adet derginin adları da, el-Kasru’l- Gadîd, Yıldız ve Fayda’dır. Bu gazete ve dergileri çıkaranlar ise Tatar aydınlanmasında önemli hizmetleri de geçmiş olan Kayyum Nâsırî, Muhammed Valî Yasin, H. Bekbulatov, Taceddin Kutluyarov, Sahip Ahmarov, Abdurrahman Đlyasi, Gataulla Bayazıtov, Şahbaz Giray Ahmarov, Olga Lebedeva, Ahmet Hadi Maksudî, Đbrahim Terekulov, Kamil Mutukî Tuhfetullin, Said Giray Alkin, Sosnovsky gibi önemli zatlardır. Toplam 29 yayından yirmisi Türkçe (Tatar lehçesiyle) olarak neşredilirken, dokuz tanesi de Rusça neşredilmiştir. 14 gazete Kazan’da basılırken, 13 tanesi de Sen Petersburg’ta basılmaktaydı. Geri kalan diğer iki gazete ise Uralsk ve Troitsk’de basılmıştı. 1905’ten sonra Tatar basınında bir patlama olduğunu görüyoruz. Eylül 1905- Nisan 1918 arasındaki

37 POLONSKAYA, Vzglad ii Rossii”, Vastok xx Vek Đslam v Sng, M. Instıtut

Vostokovedeniya, 1997, s. 73 38 "Musulmanskaya Pechat Possıı v 1910 Godu” (1910 yılında Rusya’da Müslüman

Matbuatı), s. 14 39 Dilara OSMANOVA, “Die Tatarishe Presse 1905–1918: Quellen, Entwıchklungsetappen

und Quantıtative Analyse/” Islamkundliche Untersuchungen-Bond 200, Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18 th to the Early 20th Centurıes, Klaus Schwarz Verlag, Berlin, 1996, s. 239–278

Muammer GÖÇMEN

146

dönemde ise Tatarca olarak 117 gazete ve dergi neşredilmiştir. Aslında bu dönem başlı başına bir inceleme konusudur.40

Farklı sayısal bilgilerin olmasına rağmen anlaşılmaktadır ki, milli süreli yayın girişimi, Rus Đmparatorluğunda Türklerin büyük bir başarısıdır. Bu oluşumda 1905–1907 yılları arasındaki özgürlük ortamı çok etkili olmuştur. Gazete ve dergilerin halkların kendi dillerinde yayın yapması ile bu halkların sosyo-politik yaşamında yeni bir dönem açılmıştır. Đmparatorluğun coğrafi olarak çok farklı yerlerinde basının yayılması halkların büyük ilgisine işaret eder.

Basında çıkan yazılar genel olarak siyasi ve ideolojik amacı itibarıyla Rusya basınına uygunluk arz eder. Toplumun farklı kesim ve sınıflarının çıkarlarını temsil etmiştir. 20. yüzyılın başındaki ideolojik farklılıklar Rusya’daki demokratik devrim döneminin tesiriyle ortaya çıkmıştır. Farklı toplumsal düşüncelerin ve siyasi fikirlerin gelişimi de basının yayılmasına ön-ayak olmuştur.

Gazeteler, 19. yüzyıl aydınlarının kendi geleneklerini devam ettirmelerine ve tarihi süreçte oluşan milli ve dinî yabancılaşmanın ortadan kaldırılmasına da katkı yapmıştır. Süreli yayınlarda yazan aydınlar, ilk defa halkların sömürülmesine ve asimile edilmesine karşı itirazlarını yükseltmişlerdir. Diğer milletlerin bilim, kültür ve sanayide gerçekleştirdikleri başarıları kendi halklarına uyarlayabilmek düşüncesini yayınlarında zikretmişlerdir. Türkçe basın, yayınlarında ezilen ve zulüm altında kalan millî kültüre ait karakteristik özelliklerin bilhassa vurgulanması bir yayın politikasıdır. Diğer yandan bu gazeteler Rus kültürünün, istemeyerekte olsa kendi toplumlarına yerleşmesine yardımcı olan araçlar haline de gelmişlerdir. Gazete ve dergilerde yayınlanan öncü Rus edebiyatçılarının ve şairlerinin çevirilerinin bunda büyük rolü bulunur. Özellikle yüzyılın başındaki yayınlarda Türkiye'ye bağlı olarak Türkçülük cereyanın Türkiye, Đran ve diğer Đslam ülkelerinin tesiriyle Đslamcılığın ve nihayet Rusya dolayısıyla çağdaş siyasî ve sosyalizm cereyanlarının, 1920’lere yaklaştıkça da sosyalist akımların tesirleri gözükür. Türkçülük düşüncesinin artışında Türkiye’de tahsil görmüş Azeri aydınlarının da rolü olmuştur. Türkçe yayınlar, yayınlandıkları lehçedeki Türk toplulukları ile diğer Türk soylu toplulukların da aydınlanmalarına neden olmuştur. Özellikle Türkçe yayınlanan basın arasında Tatar yayınları ayrı bir önem arz ederken, Başkurt, Kazak, Özbek ve Kırgızların aydınlanmasında da katkıları inkâr edilemez.

Türkçe basın, devlet basını olmama özelliği ile de ön plana çıkmaktadır. Özel müteşebbis ve dönemin aydınlarının gayretleri ile ortaya çıkan yayın organları Türklerin kültürel hayatındaki önemli bir boşluğu doldurmuşlardır.

40 Dilara OSMANOVA, a.g.m., s. 257–259


147

Çarlık tarafından yürütülen Ruslaştırma ve Hıristiyanlaştırma politikalarına karşı Müslümanların ve Türk milletlerinin önünde iki birleştirici unsurdan birine sarılmak duruyordu. Biri Pan-Türkizm diğeri ise Pan-Đslamizm’dir. Dönemin aydınları bu konuyu sık sık gündeme getirirken, adı geçen iki terimin birbiri ile ilintili olduğu fark edilmektedir. Bunun yanında Çarlık rejimine karşı ortaya çıkan muhalif hava içerisinde ihtilal yanlısı görüşler bir kısım Türk milletlerden gelen gruplarda da etkisini göstermiştir. Genel olarak Rusya’da Pan-Türkizm, Pan-Đslamizm eğilimli Türk Müslüman tebaasının, Liberal akımı destekleyen Kadetlere yakınlaştığı gözlemlenir.

Belirtilen dönemin aydınları arasında en etkilisi Gaspıralı Đsmail’dir. Rusya’daki Müslüman Türklerin modernleşmesini savunan Gaspıralı, eğitim de dâhil olmak üzere birçok reformist fikrin savunucusu olmuştur.1883'te Gaspıralı’nın, Müslümanlar tarafından geniş biçimde okunan Tercüman gazetesi ile Türklerin basın hayatına girişi ve Gaspıralı’nın neşrettiği diğer yayınlar ayrıntılı bir araştırma konusudur. Gaspıralı, gazetesinin sayfalarında okuyucuya sunduğu yazılarla, okuyucularının zihinlerine bir dış dünya fikrini ve kavramını yerleştirdi. Tamamen içine kapanmış olan Tatarların, kendi dışlarında olan dünya ile ilgilenmesini temin etti. Mahirane bir şekilde dinî taassuba saldırdı. Müslüman toplumu içinde kadınların özgürleşmesi için savaş verdi ve Ruslar ile büyük Türk nüfusu arasında daha geniş çaplı ve karşılıklı kültürel alışveriş için devamlı çağrı yaptı.41 Gaspıralı’nın Rusça olarak “ Perevodçık” diye bilinen Tercüman gazetesi Türkistan’da yeşerip gelişen Cedidizm hareketinin gelişmesinde de önemli bir etki yapmıştır. Cedidciler, 20. yüzyılın başlarında Rusya’da ve çar muhalifi ihtilal dönemlerinde Taşkent’te bir kaç gazete yayınlamışlardır. Terakki, Hurşid (1907–1908), Tüccar ve Şöhrat’ı bunlar arasında sayabiliriz.42

Sosyalistlerin neşrettiği gazeteler arasında da Duma adında, Đkinci Müslüman Đşçi Grubu organı olarak neşredilen gazetenin yanında, Tatar sosyal demokratlarının çıkardığı Ural ile Tatar ihtilalci sosyalistlerin resmi organı olan Tan gazetelerini sayabiliriz. Fakat bu yayınlar kısa ömürlü olmuşlardır.43 Rusya’da 1920 yılında iç savaşın sona ermesi ve Sovyet rejiminin esaslı bir şekilde yerleşmesi ile Asya Türklerinin tarihinde önemli bir çağ kapandı. 1905 yılındaki Rus Đhtilali’nden sonra başlayıp, siyasal görüşlerin belirli sınırlar çerçevesinde ifade edilebildiği ve bu sayede yeni kuşakların ulusal kültür ve inançları ile eğitilme fırsatının yakalandığı dönem 1920 yılında sona ermiştir.

41 Brian WILLIAMS, “ Đsmail Gaspıralı'nın Mirasını Yeniden Yorumlamak”

http://www.ismailgaspirali.org/ismailgaspirali/yazilar/bwilliams.html. /02. 02. 2003 42 OVSEPYAN, a.g.e., s.25 43 ZENKOVSKIY, a.g.e., s. 42

Muammer GÖÇMEN

148

1920 yılında Azerbaycan bağımsız bir Sovyet devleti olarak meydana çıkarken, Tataristan ve Başkurdistan federal ülke olarak Rusya’ya bağlanmıştır.

6. Ekim Devrimi Sonrası Rusya’da Basın Faaliyetleri

Bolşevik Đhtilali’nden sonra basın ikiye ayrılmıştır; Sovyet basını ve Rusya dışındaki basın. 1917 ihtilali ve onu takip eden iç savaş döneminde pek çok fikir ve düşünce insanı ülkeyi terk ederek gittikleri yerlerde neşriyat ile uğraşmaya devam etmişlerdir. Türkistanlı milliyetçi aydınlar, 2. Dünya Savaşı yıllarında Avrupa’da kurdukları Promete Teşkilatı ile bu yayınları yaparken, Kuzey Kafkasyalı pek çok siyasi sürgünde Varşova ve Paris’te Şimalî Kafkasya adını verdikleri dergilerle memleketlerindeki hürriyet davalarını sürdürürken, ülkelerini işgal eden Ruslara karşı direnişi Avrupa’dan örgütlüyorlardı. Göç edenlerin bir kısmı Bolşevik baskısından, bir kısmı ise 1. Dünya Savaşı’nın devam ettiği o yıllarda Almanlar tarafından toprakları ele geçirildi ğinden göç etmek suretiyle topraklarını terk etmişlerdir. Bu siyasi sığınmacılardan bir kısmı, Mançurya taraflarına diğerleri Finlandiya, Varşova, Đstanbul ve Paris’e göç etmişlerdir. Berlin ve Paris şehirlerinde önemli yayın organları buradaki Rus göçmenler tarafından çıkarılmıştır. Đlgi çeken diğer bir husus “Avrasyacılık” düşüncesinin yeşerdiği ve ciddi temellerinin atıldığı dergi ve gazeteler burada neşredilmiştir. Bunlar arasında Sofya şehrinde çıkan Ishod kı Vostoku, Paris’te basılan Verstı ve Evraziystva dergisi örnek verilebilir.44

1918 yılı itibari ile Rusya topraklarında 884 gazete ve 774 derginin mevcut olduğu gözükmektedir. Neşredilen eyalet (Gubernıya) ve şehir gazetelerini oluşturan basın zinciri bu tarihten sonra kudretli Komünist Partisi komiteleriyle, yerel idarenin organları haline gelmiştir.45 Parti diktatörlüğünün basın üzerindeki etkisi o dönemde alınan tüm parti kararlarında kendini ortaya koymaktadır. Lenin’in doğrudan verdiği karar ile Sovyet Basını da din ile mücadelede aktif rol oynamaya başlamıştır. Özel anti-dini yayınlar “Bezbojik” (Tanrısız) adlı gazete önderliğinde götürülmüştür

7. Komünist Dönemde Türkçe Basın

Rejimi destekleyen görüşleri hâkim kılmayı hedefleyen Komünist Parti, kendine bağlı cumhuriyetlerde propaganda amaçlı yayınlarını kontrolü altında devam ettirmiştir. Müslüman bölgelerde yayınlanan ve Türkçe dilleri içeren yayınlar şunlardır.

44 OVSEPYAN, a.g.e., s. 109 45 GRABELNĐKOV, a.g.e., s. 6


149

1. Molla Nasreddin, (Bakû, 1922–31), Azerbaycan Militan Allahsızlar Birli ği tarafından Azerice yayınlandı. Molla Nasreddin yerini 1931–1933 yılları arasında, Allahsız adlı dergiye bıraktı.

2. Fen hem Din, (Bilim ve Din) (Moskova, 1925–32), Kazan Tatarları Militan Allahsızlar Birliği tarafından aylık olarak Tatarca yayınlandı. 1932–37 yılları arasında ise Allahsız adıyla çıkarıldı.

3. Allahsız, (Ufa, 1928–35), Başkurt Militan Allahsızlar Birliği tarafından, aylık olarak çıkarıldı ve 1928'de adı Dehrî ( Maddeci-Materyalist) şeklinde değiştirildi.

4- Hudasızlar, (Taşkent, 1928–33), Özbekistan Militan Hudasızlar Birli ği ve Özbekistan Merkez Fırka Komitesi Teşvîkat-Tergîbat Şubesi tarafından Özbekçe olarak ayda bir çıkarıldı. Dergi 1933'te sadece 4 sayı çıktı. 1928–30 arasında Semerkand'da yönetildi daha sonra Taşkent'e taşındı46

Din Đşleri Đdaresi tarafından çıkarılan Sovyet Şarkı Müslümanları adlı dergiyi de belirtmekte fayda vardır. 1968 yılında çıkmaya başlayan dergi 3 ayda bir Özbek dilinde yayınlanırken daha sonraları Rusça, Fransızca, Arapça, Farsça ve Đngilizce olarak yayınlanmaya devam etmiştir.47 Farkı dillerdeki yayınlara özel önem veren Sovyet yönetimi aynı kökten olup, aynı dili konuşan milletlerin birlikteliğini zedelemek için farklı lehçeler arasındaki ayrımı artırmak üzere her türlü girişimleri yapmıştır. Gaspıralı’nın ”dilde, fikirde, i şte birlik” ilkesini bozmak için Sovyet döneminde farklı şiveleri ayrı birer dil haline getirmek üzere özel lehçelerde yapılan yayıncılık bilhassa teşvik edilmiştir.

8. Sonuç

Birinci Petro’nun çıkardığı ilk gazete ile başlayan Rus basınının, üçüncü asrını idrak ettiği 21. yüzyılın ilk yıllarında Batı medyası ile kaynaşma yoluna girdiği görülmektedir. Batı basınından yüz yıl kadar sonra da olsa Rus basını, yaşadığı tarihî birikim ile büyük tecrübelere sahip olmuştur. Fransız ihtilali ve onun doğurduğu fikirlerden beslenen milliyetçilik akımları çok uluslu Rus Đmparatorluğu’nu tesiri altına almıştır. Rusya’da yaşayan Türklerin aydınlanma ve milli bilinçlerine sahip çıkma süreçleri 19. yüzyılın ilk yıllarından itibaren başlar. Basın faaliyetleri ise 19. yüzyıl ikinci yarısında Bakû’de çıkan Ekinci gazetesi ile başlamış olur. Basın faaliyetleri içerisinde en önemli yeri Gaspıralı Đsmail’in çalışmaları tutar. Türk halkları arasında ortak bir dil oluşturma gayretlerinin yanında kültür, din ve eğitim reformları Türk soylu halkların aydınlanma tarihinde seçkin bir yere sahiptir. Çıkarmış olduğu Tercüman

46 Seyfettin ERŞAHĐN, Türkistan’da Đslam ve Müslümanlar, Đlahiyat Vakfı Yayınları,

Ankara, 1999, s. 262 47 Seyfettin ERŞAHĐN, a.g.e. s. 355

Muammer GÖÇMEN

150

gazetesi bütün Türkçe yayınlar arasında hem yayın politikasıyla hem de istikrarlı ve ciddi yayınları ile daima merkez konumda olmuştur. Bunun gibi uzun süreli yayın yapan Molla Nasreddin gibi mizah dergisiyle birlikte çocuk ve aileye hitap eden süreli yayınlar Türkçe basınının ulaştığı seviyeyi vurgular. Neşredilen gazeteler milli bilincin ve kültürün gelişmesine hizmet etmekle birlikte, edebi eserlerden yapılan çevirilerle ve hâkim kültüre ait haberlerin Rusça tercümelerine yer vererek, Rus kültürünün Müslüman milletler arasında yerleşmesine de sebep olmuşlardır. 1905 Đhtilali’nin getirdiği hürriyet ortamı ile rahatlayan Rusça ve Türkçe basın nicelik bakımından kayda değer bir artış göstermiştir. Her iki basın da Komünist rejim ile tek parti basını haline gelirken, rahat ve çeşitlilik arz ettikleri dönemleri ise, 1917 Bolşevik Đhtilali ile yıkılan Romanof Hanedanı’ndan sonraki geçici hükümet yönetimindeki kısa bir süredir. Bu dönemde demokratik basın önemli zaferler ve haklar elde etmiştir. 6 ay süren bu dönemde çıkan gazete ve dergilerin sayısı ile çeşitlili ği diğer dönemlerin uzunluğuna rağmen, Rus ve Müslüman Türkçe basın için birçok çalışmanın yapılmasına imkân sağlayacak kadar fazladır.

prut sava Şi’ndan bol Şev Đk devr ĐmĐ’ne kadar rus...

Documents