16

A NDRZEJ WOJT Y NA

Professor Laudation

Ladies and Gentlemen, Dear Professor Sachs!

E ighteen years after Prof. Jeffrey Sachs’ creative and deep involvement in the process of the Polish transition, we have the opportunity and honour to thank him on behalf of the academic community for his

great contribution to building the foundations of the modern market economy. Eighteen years is both a very long and a very short period of time; long – if one considers the pace of change in today’s world economy and the ever-shortening time horizon of decisions made by politicians; yet short – when one considers that a revolution par excellence has taken place in Poland, and that some of the effects of revolutions are measured in hundreds of years. However, being realistic about the role of time in economic processes, we can assume that during these eighteen the vast majority of the effects of the systemic changes from the early 1990s have already materialized. When evaluating the duration of the time-lags involved, some analogy may be provided by the effects of the reforms and institutional changes on the supply side of the economy carried out by Margaret Thatcher. Indeed, many of the positive effects did not appear until the premiership of Tony Blair.

In addition, many economists believe that it is already high time to assume that the period of transition is over and to treat further changes as part of the “normal” adjustment processes typical of countries at an medium level of development. Those economists believed that such a turning point for “the end of transition” would be naturally determined, firstly, by the end of the millennium and, secondly, by accession to the European Union. Yet this has not happened, which proves that “transitology” is still in good shape. Perhaps the turning point

SAchs-4.indd 16 11-03-17 12:10

17

will be determined by the granting, in the same year, of the title of honorary doctor to Prof. J. Sachs by our University and – earlier this spring – to Prof. L. Balcerowicz by several other Polish universities.

There are, however, other reasons to honour Prof. Sachs for his services to Poland right now. Indeed, many politicians have recently been calling into question the achievements of the Third Republic, at the same time taking advantage of the very healthy condition of the economy and forgetting that it is, to a large extent, the cumulative effect of the economic reforms initiated in 1989. I think that it is very important, especially at the present time, to recall how extremely difficult it was to safely guide the Polish economy through a process of profound change in a situation of such high uncertainty. At that time, we managed to give the reforms the necessary critical mass, thanks to which the transition to a market economy became an irreversible process, and subsequent changes have become, as economists say, path dependent. Recalling those critical early years of the transition is also extremely important as regards the young generation of Poles, for whom this is already the distant past and who treat the market economy as the natural state of affairs.

Regardless of the above, one is nevertheless forced to ponder why it has taken the Polish academic community so long to honour Prof. Sachs with the title of honorary doctor. Indeed, one should recall that the state authorities recognised his great contribution to the Polish transition much earlier, decorating him in 1999 with the Commander’s Cross of the Order of the Renaissance of Poland. Why, then, has the academic community been slower to express its recognition? I think this may be due to some customary university procedures that may not be known to our Guest. One of the standard requirements when awarding the title of honorary doctor is the candidate’s direct contacts with the university concerned. This custom – albeit justified – nevertheless means that a person who has made a great contribution to the country and its economy might never be able to receive this form of recognition from the academic community. Consequently, what occurs is a situation that psychologists call “diffusion of responsibility” and that economists call “a coordination failure”, which leads to a suboptimal equilibrium. Prof. Sachs was so involved in solving the problems of the Polish transition that it was physically impossible for him to establish direct contacts with Polish economics universities at the same time. It is worth mentioning that in an interview in September 1991, when asked

SAchs-4.indd 17 11-03-17 12:10

18

about this problem, Prof. Sachs replied that this was roughly his fortieth visit to Poland. I would like to emphasize that, in fact, the customary requirement has been met, albeit partially and indirectly. In the early 1990s, I organised, together with Prof. Hausner, a series of seminars devoted to the transition, to which, besides many eminent economists (among others, Prof. Oliver Williamson, Prof. Patrick Minford and Prof. Bruno Frey), we managed to invite Andrew Berg, who, together with David Lipton, was Prof. Sachs’ closest collaborator in Poland.

Now I would like to point to one important advantage of the otherwise delayed honouring of Prof. Sachs by the community of academic economists. Because of this delay, we now have the opportunity to thank Prof. Sachs not only for his contribution to the preparation and implementation of the Polish transition, but also for his great commitment to the fight against world poverty. Even those colleagues who maintain some scepticism towards the way the Polish reforms were conducted, admit in conversation that they have great respect for the public activities of Prof. Sachs in recent years, when he has become one of the undisputed leaders in attempts to eradicate the glaring differences in global standards of living. In the words of Diane Coyle, who aptly summarized this aspect of Prof. Sachs’ activities in her book The Soulful Science, “In short, Jeff is the hero of all those campaigning to make poverty history”.

Traditionally, an important part of a laudation should be a presentation of the honorary doctor’s academic achievements. Since Prof. Sachs is an economist and a public person of world repute, also very well known in Poland, I will restrict myself to a few of the most important issues. Aged 30, Prof. Sachs became a professor of economics at Harvard University, and his promotional theses were honoured by prestigious university awards. Apart from many outstanding academic accomplishments, particular emphasis should be placed on his role in directing large international research projects on key problems of the world economy (indebtedness, transition in post-communist countries, development of Asian countries, and ways to reformulate assistance policy for African countries). Compared to other outstanding world economists, a characteristic and very valuable aspect of Prof. Sachs’ career has been his ability to combine research with extremely effective international public activity, such as advising the governments of many countries and in recent years performing the role of special advisor to UN Secretary General Kofi Annan. The most concise expression of his remarkable standing in both these areas was his recognition

SAchs-4.indd 18 11-03-17 12:10

19

in 1993 by “New York Times” as “probably the most important economist in the world” and his inclusion by the “Time” weekly in 2004 and 2005 among the hundred most influential people in the world. Since 2002, Prof. Sachs has been director of the Earth Institute at Columbia University.

Now I will try to show in more detail what, in my opinion, are Prof. Sachs’ main contributions to the Polish transition. Such an assessment necessarily involves a great deal of subjectivity. But the biggest problem is that both in his academic work on the Polish transition and in his comments to the press, Prof. Sachs is always at pains to play down his own role. I think that a more objective and in-depth reconstruction of the actual role that he played will only be possible when it becomes the subject of a decent PhD thesis related to modern economic history.

I regard the following as the most important contributions of Prof. Sachs to the Polish transition:

– Giving the Polish transition external credibility. After the 1970s and 1980s, when huge internal and external imbalances and macroeconomic destabilization arose, Poland lost credibility in the eyes of Western investors. Leszek Balcerowicz and his team had to build their credibility from scratch and persuade foreign partners as to the merits of their program. In this situation, when each subsequent week meant further, substantial destabilization of the economy, the effort undertaken by Prof. Sachs to obtain foreign support for the Polish reforms cannot be overestimated. As Waldemar Kuczyński, who was at the centre of those events, writes “Jeff did a lot of good for Poland. He promoted our reforms abroad, and defended our arguments and interests (...)”.

– Assistance in obtaining foreign financial support and in writing off a substantial portion of Poland’s debt to the London Club and Paris Club. Prof. Sachs’ major role in building a new image of Poland abroad was not only been limited to the general restoration of investors’ and international organizations’ confidence, as important as this was. The objective was a lot more practical and had explicit financial consequences: the point was to convince private and public creditors to radically reduce Poland’s indebtedness and support the Polish reforms through a stabilization fund. In this regard, Prof. Sachs’ contribution consisted in: a) inspiring and convincing Leszek Balcerowicz’s team as to the feasibility of the project; b) significant assistance in preparing the plan; c) appropriate logistical activities and effective lobbing. As Prof. Balcerowicz writes in one of his works

SAchs-4.indd 19 11-03-17 12:10

20

published abroad, it was precisely in regard to preparing the program of debt reduction and presenting our arguments to western countries that Prof. Sachs was particularly helpful. We should recall that Prof. Sachs was already at that time an outstanding authority on solving the problem of global indebtedness.

– Opting for an economic model that turned out to be consistent with Poland’s aspirations to membership in the European Union. Solving the problem of foreign debt significantly improved the atmosphere of the negotiations on Poland’s accession to the EU. It is therefore no exaggeration to say that the already strongly felt benefits of membership are in some part due to Prof. Sachs. Indeed, from the very outset of his involvement in the Polish reforms, Prof. Sachs was convinced that the primary goal of the transition was Poland’s return to Europe, evidence of which can be easily found in the numerous interviews he has given and in his academic work. It is worth citing here a fragment of an interview given in New York to “You Sunday” and reprinted in Poland by “Polityka”: “I do not agree that Poland is introducing 19th-century capitalism. This is a mistake. Poland is clearly introducing 20th-century West European--style capitalism. Poland wants to become part of the European Community, and this means social policy of the welfare state and a market economy based on competition, free trade and foreign exchange liberalization. (…) Poland is not experimenting. It is not creating a new system, merely returning to the European system from which it was pulled out by Soviet domination”.

– Opposition to attempts to experiment with variants of the so-called Third Way. When we look at the debate on the transition in the early 1990s, what is surprising is how many foreign authors, not discouraged by the complete collapse of one great political experiment, suggested starting another one in Poland. Thanks to his proposed economic programme, Prof. Sachs narrowed the debate to expressly market-oriented alternatives and helped us abandon the search for another utopia in the form of the “Third Way”, thanks to which the 1990s were not a lost decade. Knowing full well the experience of Latin American countries, he probably realised the importance of the inertia of “welfare state socialism” and the unionist heritage of “Solidarity”. He knew that for this reason we had to reject the debate on the “Third Way”, because otherwise, instead of embracing the European model, Poland would find herself entrenched in the populist Latin American model.

SAchs-4.indd 20 11-03-17 12:10

21

– Consistent opposition to attempts to pursue traditional industrial policy based on picking winners. Despite the breakdown of the communist economy, a belief in the effectiveness of etatist solutions remained very strong among Polish economists and politicians. Firmly established was the belief that growth could be significantly accelerated by picking winners. For instance, Prof. Alice Rivlin strongly encouraged Poland to attempt to repeat the development model of the Asian tigers based on sectoral industrial policy. Despite the fact that nobody was expecting the Asian crisis at that time, Prof. Sachs emphatically opposed suggestions that Poland should focus on certain sectors of the economy. In his press articles, he also felt it was extremely important to debunk myths about the possibility of applying so-called quick fixes in Poland, which were readily being proposed by many economists.

– Emphasis on the importance of the time factor and the proper sequence of the reforms. Prof. Sachs was well aware of the fact that, due to political economy factors and the deteriorating macroeconomic situation, the time for conducting stabilization and liberalisation was clearly limited. However, on the other hand, he knew how important it was to spread out structural and institutional reforms over time. In his statements he stressed that the debate over a more specific model of capitalism for Poland should be postponed for now, and that before making the final decision much attention should be paid to discussing the optimal combination of privatisation paths and methods. Placing the reduction of both inflation and foreign debt at the beginning of the reform sequence proved to be an exceptionally accurate proposal.

– Basing the programme of stabilization and structural change on the experiences of other countries. Due to the scale of the systemic transformation, there was no precedent to which one could refer. On the other hand, the reform agenda had to take into account Polish conditions. The dilemma lay in the fact that the pioneering nature of the reforms limited the possibility of using the experiences of other countries, yet the resulting high level of uncertainty gave all the more reason to look for pointers. The experience that Prof. Sachs acquired previously in Latin America was creatively linked to the great new challenges of the transition.

– Contribution to giving the “Balcerowicz Plan” intellectual, and, above all, presentational coherence, generalization of the Polish experience in academic papers, and indication of the directions of further reform. In this regard,

SAchs-4.indd 21 11-03-17 12:10

22

a major role was played by two articles published by Prof. Sachs (together with D. Lipton) in the “Brookings Papers on Economic Activity”. The first article showed extremely well how important it is to properly link various elements of the reforms and consider their specific context. The second expertly tackled a new area, namely, privatization, and proposed a set of measures to diversify risk in this key reform segment. In a more popular version, the complex logic of the economic transformations in Eastern Europe was concisely set out in Prof. Sachs’ article What Is to Be Done?, published in “The Economist”. In the reform process, it is extremely important to preserve the very fragile balance between the sticking to the established direction of change and adjusting subsequent actions based on the lessons learned from stages already completed. From this point of view, an extremely successful and valuable academic document of the Polish economic reform process is Prof. Sachs’ book entitled Poland’s Jump to the Market Economy. The publication of this book in Polish would be most useful and appropriate. One may only express regret that this has not yet happened.

Now I would like to point to some characteristics of Prof. Sachs as an economist. Though many commentators viewed him as a co-architect of the Polish economic reforms, he prefers to present himself more modestly as an advisor to “Solidarity” and the Polish government. As everybody knows, advising is not an easy matter for an economist because, as Prof. Alan Blinder puts it, in this case we are dealing with a variant of Murphy’s law of economic policy, which says that: “economists have the least influence on policy where they know the most and are most agreed; they have the most influence on policy where they know the least and disagree most vehemently”. At the beginning of his big monograph, Gerard Roland notices that “this statement, its second half at least, seems to be especially valid for the economics of transition”. He continues that “Jeff Sachs has attracted worldwide attention for his forceful advocacy of the ‘big bang’ approach to transition. These views were endorsed by one part of the profession and criticized vehemently by another part”. In actual fact, Prof. Sachs was given the rare opportunity to falsify the law formulated by Alan Blinder: he advised us on incredibly important issues that we did not fully understand. What is most important is that he advised us very wisely, using his comprehensive economic knowledge, a great arsenal of analytical tools, and openness in discussion. Today, when one reads again his works and press interviews from that period, one is struck not only by the convincing support he lends to his arguments, strongly

SAchs-4.indd 22 11-03-17 12:10

23

embedded as they are in mainstream economics, the findings of the economic history and comparative system analysis; above all, one is struck by his extremely effective filtration and synthesis of diverse and necessary information and aspects of economic knowledge.

In 1926, John Maynard Keynes wrote as follows about “the master econ- omist”: “The master economist must understand symbols and speak in words. He must contemplate the particular in terms of the general, and touch abstract and concrete in the same flight of thought. He must study the present in the light of the past for the purposes of the future. No part of man’s nature or his institutions must be entirely outside his regard. He must be purposeful and disinterested in a simultaneous mood; as aloof and incorruptible as an artist, yet sometimes as near the earth as a politician”. I believe that thanks to the quality of his proposals, analyses and advice on issues related to the Polish transition, Prof. Sachs has come very close to Keynes’ “master economist”. I also think that, by combining versatility with mastery, he has also challenged the universality of the English saying: Jack of all trades, master of none. I believe that another very apt and concise description of the traits exhibited by Prof. Sachs is “creative realism”, a term Javier Santiso uses in his new, beautiful book about the political conditions governing the effectiveness of economic reforms in Latin America. To these traits I would also add incredible optimism and a faith in ultimate success, which, as I know from firsthand accounts, he infected others with, and which are a rather scarce resource in our country.

The most important tests of Prof. Sachs’ contribution and the relevance of his recommendations are, however, the findings of comparative research on the transition and on growth. I will briefly mention two pieces of research. The first is an empirical study which shows that, of all the European post-communist countries, Poland came out of its transformational recession the fastest and has achieved the highest level of real GDP compared to 1989. EBRD data shows that in 2005 this indicator stood at 149 for Poland, as compared to 129 for Hungary, 127 for Slovakia, and 121 for the Czech Republic (1989 = 100). The second piece of research is an interesting model, designed by Murat Iyigun and Dani Rodrik, of the interaction between reforms, entrepreneurship and growth, which casts interesting light on the reasons why such countries as the Czech Republic and Poland did not pursue gradual reforms (as did China, India and Vietnam) but instead opted for shock therapy and deep institutional change. The

SAchs-4.indd 23 11-03-17 12:10

24

countries of our region already had a relatively well-developed industrial sector and relatively high wage levels. Under such conditions, “policy tinkering” would not have been a sufficiently effective means of stimulating entrepreneurship and structural change.

The overall success of the Polish transition, testifying to the correct choice of instruments and remedies back in 1989, does not, however, imply that we have been successful in everything and that we know what to do next, and how to do it. For instance, we do not know why we have much higher long-term unemployment than elsewhere in the region, given similar labour market institutions. Likewise, we do not know how to effectively overcome the restrictions of political economy and give new impetus to privatisation and institutional reform in order to foster entrepreneurship. Finally, we do not know how to effectively reform welfare state institutions in order to prevent further polarisation of income and access to benefits. Although we are presently enjoying very high and fairly sustainable growth, we still need to remember the warning Prof. Sachs made in his book about the Polish transition: “the process of convergence is not guaranteed”. For this reason, we would also like to know how to best use our membership in the European Union and the approaching accession to the euro-zone in order to ensure a smooth process of real convergence. So it would be great to have Prof. Sachs as an advisor once again, helping us to solve our present dilemmas. On the other hand, after almost 18 years of successful transition, we are ready to accept that the creative mind of our distinguished Guest should focus on solving the problems of those countries that are in a truly critical situation and can only dream of a successful leap to a market economy.

SAchs-4.indd 24 11-03-17 12:10

25

JEFFREY D. SACHS

Wykład Doktoranta

Wspólne wyzwania, wspólne dobro*

W iek XX przyniósł koniec europejskiej dominacji politycznej i gos-podarczej. Wiek XXI zburzy wiele naszych podstawowych zało-żeń na temat życia gospodarczego i przyniesie koniec dominacji

amerykańskiej. Pojawią się nowe potęgi – Chiny, Indie, Brazylia, a ich głos sta-nie się coraz bardziej słyszalny. Zmiany sięgną jednak jeszcze głębiej. Głównym problemem stanie się zrównoważony rozwój dotyczący ochrony środowiska, ustabilizowanie przyrostu liczby ludności, zmniejszenie przepaści pomiędzy kra-jami biednymi i bogatymi oraz likwidacja ekstremalnego ubóstwa. Na pierwszy plan wysunie się kwestia globalnej współpracy międzynarodowej, natomiast od-chodzić się będzie od konkurowania państw narodowych. Idea konkurujących między sobą państw narodowych odejdzie do lamusa. Sama idea wymuszania bezpieczeństwa przez Amerykę już teraz jest iluzoryczna. Świat stał się zbyt gęsto zaludniony i zbyt niebezpieczny, by prowadzić „wielkie gry” na obszarze Bliskiego Wschodu czy w innych regionach świata.

Zasadniczym wyzwaniem XXI wieku stanie się określenie wspólnego losu na zatłoczonej planecie. Wspólny los wymagał będzie ustalenia nowych form globalnej współpracy, a więc nastawienia na zagadnienia bardzo proste, któ-rych znaczenie wielu polityków musi jednak dopiero zrozumieć i których re-alizację musi następnie wesprzeć. W ciągu ostatnich 200 lat czynniki techno-

* Tekst stanowi fragment pracy pt. Wspólne dobro: Ekonomia na rzecz zatłoczonej planety, przygotowywanej do publikacji w Penguin Books.

SAchs-4.indd 25 11-03-17 12:10

26

logiczne i demograficzne nieustannie dominowały nad kwestiami społecznymi. Industrializacja i  nauka nadały rozwojowi tempo bezprecedensowe w historii ludzkości. Filozofowie, politycy, artyści i ekonomiści, jak chociażby ja sam, mu-szą nieustannie walczyć, aby nadążyć za współczesnymi uwarunkowaniami społecznymi. W konsekwencji socjologowie próbują nadążyć za współczesną rzeczywistością.

W ciągu ostatnich 75 lat w większości krajów, które odniosły sukces, stop-niowo uświadamiano sobie, że ich obywatele dzielą wspólny los, wymagający podjęcia przez rządy aktywnego działania w celu zapewnienia każdemu obywa-telowi odpowiednich środków (w zakresie edukacji publicznej, publicznej opieki zdrowotnej i podstaw infrastruktury) umożliwiających im korzystne funkcjono-wanie w społeczeństwie i jednocześnie ograniczenie niebezpiecznych zakusów społecznych wobec fizycznego środowiska. Filozofia aktywnego zaangażowania, aktywizmu, która głosi, że samoorganizujące się siły gospodarki rynkowej po-winny kierować się nadrzędnymi zasadami sprawiedliwości społecznej oraz re-gulacji w zakresie środowiska, nie nabrała jednak jeszcze dużego znaczenia.

W XXI wieku nasze globalne społeczeństwo albo odniesie sukces, albo przegra, w zależności od tego, czy uda nam się znaleźć wspólne, łączące nas elementy na bazie wspólnych celów i praktycznych metod ich realizacji. Presja ograniczonych zasobów energetycznych, rosnących obciążeń dla środowiska, rosnącej liczby mieszkańców naszego globu, legalnej i nielegalnej masowej mi-gracji, przesunięć w obrębie potęgi ekonomicznej oraz olbrzymie zróżnicowanie dochodów są zagadnieniami zbyt ważnymi, aby można je pozostawić samej sile mechanizmów rynkowych i nieokiełznanej konkurencji geopolitycznej różnych państw. Nasilające się napięcia mogą doprowadzić do konfliktu cywilizacji, co może okazać się naszym ostatnim i całkowicie wyniszczającym starciem. Aby od-naleźć pokojowy sposób przejścia przez niebezpieczeństwa, będziemy musieli „przerobić” na poziomie globalnym te same zasadnicze lekcje, które odnoszące sukcesy społeczeństwa przerobiły stopniowo, i być może nie bez bólu, u siebie.

Wymuszenie współpracy nie było łatwe nawet w tych państwach, któ-re odniosły sukces. W pierwszym stuleciu od rozpoczęcia industrializacji Anglia oraz inne wcześnie industrializujące się kraje charakteryzowały się surowymi warunkami społecznymi, w których poszczególne jednostki oraz całe rodziny pozostawiane były w dużej mierze same sobie. Karol Dickens oraz Fryderyk Engels przedstawili obraz surowości tamtych czasów. Stopniowo i skokowo

SAchs-4.indd 26 11-03-17 12:10

27

wcześnie industrializujące się państwa zaczęły rozumieć, że nie mogą po prostu pozostawić swoich ubogich obywateli na pastwę losu, chorób czy głodu, ponie-waż polityka taka stwarza korzystne warunki do rozwoju przestępczości, nie-równowagi i chorób dotykających całych społeczeństw. Stopniowo, poczynając mniej więcej od 1880 r. – na skutek olbrzymich tarć politycznych – pojawiły się rozwiązania w zakresie ubezpieczenia społecznego i programy transferu środ-ków do ubogich warstw społecznych, które stały się narzędziami gwarantujący-mi pokój społeczny i dobrobyt1. Około 50 lat temu w wielu państwach uświa-domiono sobie, że zasobami wody, powietrza i gleby powinno się zarządzać z większą uwagą, aby zapewnić wspólne dobro obywateli. Najuboższe tereny miast nie mogą być traktowane jako wysypiska toksycznych odpadów bez jed-noczesnego narażania na niebezpieczeństwo bogatych rejonów miasta. Prze-mysł ciężki niszczył powietrze i wodę. Zanieczyszczenia przemysłowe w jed-nym regionie mogły być przenoszone przez wiatry, deszcze i rzeki na setki mil, niszcząc lasy, a także zatruwając jeziora, obszary podmokłe i zbiorniki wodne.

Kształtowanie obowiązków państwa było najtrudniejsze w takich spo-łeczeństwach, jak amerykańskie, które jest zróżnicowane rasowo, religijnie, etnicznie, klasowo oraz według kryterium „urodzony na miejscu lub imigrant”. Systemy opieki społecznej okazały się najefektywniejsze i najpopularniejsze w społecznościach etnicznie jednorodnych, jak w Skandynawii, gdzie ludzie mie-li poczucie, że ich podatki pomagały „swoim”. Stany Zjednoczone, najbardziej zróżnicowane etnicznie i rasowo ze wszystkich krajów o wysokim dochodzie, są również jedynym krajem o wysokim dochodzie bez państwowego syste-mu ubezpieczeń zdrowotnych. Nawet w krajach zróżnicowanych społecznie lu-dziom trudno jest wierzyć, że dzielą odpowiedzialność i los z tymi, którzy należą do innej kategorii dochodowej, religijnej, a w szczególności rasowej.

Jednakże obecnie poczucie, że dzielimy odpowiedzialność i los z osoba-mi z innej kategorii społecznej trzeba będzie rozwinąć na płaszczyźnie mię-dzynarodowej, tak aby świat jako całość zatroszczył się o zrównoważony roz-wój we wszystkich regionach globu. Żadna część świata nie może pozostać w ubóstwie czy być wykorzystywana jako składowisko odpadów toksycznych bez narażenia czy szkodzenia całej reszcie. Zdawałoby się, że taka globalna

1 Peter Lindert, Growing Public: Social Spending and Economic Growth since the Eighteenth Century, Vol. 1, New York: Cambridge University Press, 2004.

SAchs-4.indd 27 11-03-17 12:10

28

współpraca to utopia. Jednostronna dominacja Stanów Zjednoczonych będzie dla wielu ludzi jawić się jako nieunikniona cecha światowej polityki, w której politycy są wybierani lub odwoływani ze stanowisk przez swoje społeczności, a nie przez globalny elektorat. Jednakże główny wątek tej książki dotyczy glo-balnej współpracy w  wielu dziedzinach zakończonej powodzeniem w prze-szłości, wynikającym z tego, że władze poszczególnych krajów popierają glo-balną współpracę, ponieważ rozumieją, że jest to w ich własnym interesie oraz że jest to niezbędne dla dobrobytu ich dzieci i wnuków. Naszym wyzwaniem jest nie tyle wynalezienie globalnej współpracy, ile jej podtrzymanie, unowo-cześnianie i poszerzanie.

Unikanie przepaści

Świat oczywiście może się uratować, ale tylko wówczas, gdy trafnie zdia-gnozujemy niebezpieczeństwa, które zagrażają całej ludzkości. Dlatego będzie-my musieli powstrzymać nasze nieustanne współzawodnictwo, aby rozpoznać niebezpieczeństwa, które nam wspólnie zagrażają. Nie można utrzymać obec-nej tendencji w zakresie rozwoju ekologicznego, demograficznego czy ekono-micznego, co oznacza, że jeśli dalej będziemy działać w sposób dotychczasowy, doprowadzimy do społecznego i ekologicznego kryzysu o katastrofalnych skut-kach. Zagrażają nam cztery rodzaje tego typu niebezpieczeństw:

– oddziaływanie ludzi na ekosystemy i klimat, jeśli nie zostanie znacząco ogra-niczone, spowoduje niebezpieczne zmiany klimatu, masowe wymieranie gatun-ków oraz zniszczenie podstawowych dla życia funkcji w ziemskich ekosystemach,

– populacja ludzi zwiększa się w niebezpiecznie szybkim tempie, szcze-gólnie w regionach najmniej zdolnych do przyjęcia większej liczby ludzi,

– jedna szósta ludzkości żyje w pułapce ubóstwa, którego nie zmniejsza globalny wzrost gospodarczy, a pułapka ubóstwa pociąga za sobą tragiczne cier-pienia dla biednych oraz wielkie zagrożenie dla reszty świata,

– jesteśmy bezradni w procesie rozwiązywania globalnych problemów, któremu szkodzą cynizm oraz funkcjonowanie przestarzałych instytucji.

Problemy te same się nie rozwiążą. Świat nieskrępowanych sił rynkowych i konkurujących państw narodowych nie oferuje automatycznych rozwiązań rosnących zagrożeń. Warunki ekologiczne ulegną pogorszeniu, a nie poprawie poprzez szybki wzrost gospodarczy postępujący w większości regionów świata, chyba że wzrost ten zostanie skierowany dzięki aktywnej polityce publicznej na

SAchs-4.indd 28 11-03-17 12:10

29

technologie polepszające oszczędzanie zasobów (surowce odnawialne). Przej-ście z wysokiego na niski wskaźnik urodzeń, niezbędny do tego, aby zmniejszyć przyrost populacji, wymaga zorganizowanego publicznego wysiłku, by poma-gać w podejmowaniu prywatnych i dobrowolnych decyzji dotyczących płod-ności. Same siły rynkowe nie przezwyciężą pułapki ubóstwa. Trudności w roz-wiązywaniu globalnych problemów oznaczają, że nie udaje się zastosować nawet oczywistych i możliwych do zastosowania rozwiązań.

W przyszłości bardziej wyważone gospodarowanie zasobami oraz mak-symalizacja zysków uzyskanych dzięki wykorzystaniu nauki i technologii mogą stanowić sposób osiągnięcia powszechnego dobrobytu. Globalny dobrobyt nie musi być ograniczony zmniejszaniem się zasobów naturalnych; światowa gospo-darka nie musi stać się walką o przetrwanie, w której zwyciężymy „my” prze-ciwko „nim”. Można przeciwdziałać zagrożeniom dzięki efektywnej współpracy. W nadchodzących dekadach możemy osiągnąć cztery cele:

– stosowanie odnawialnych systemów wykorzystania zasobów, energii i ziemi, które powstrzymają najbardziej niebezpieczne zagrożenia klimatyczne, zapobiegną wymieraniu gatunków i niszczeniu ekosystemów,

– stabilizacja liczebności ludzkiej populacji do 2050 r. na poziomie 8 mi-liardów lub poniżej, poprzez dobrowolną redukcję poziomu urodzeń,

– zlikwidowanie ekstremalnego ubóstwa do 2025 r. oraz poprawa bez-pieczeństwa gospodarczego również w krajach bogatych,

– nowe podejście do rozwiązywania problemów globalnych, oparte na współpracy pomiędzy narodami oraz dynamice i kreatywności sektora poza-rządowego.

Osiągnięcie tych celów w skali międzynarodowej może wydawać się niemożliwe, jednakże w zasadzie globalna polityka, technologia, jak i sama do-stępność zasobów na świecie nie stanowią przeszkody w tym zakresie. Trud-ności tkwią w naszej ograniczonej zdolności do współpracy. Potrzebne są porozumienia na szczeblu międzynarodowym oraz kształtowanie postaw, któ-re są kompatybilne z rozwiązywaniem naszych globalnych wyzwań.

Globalizacja bez zaufania

Pomimo potrzeby globalnej współpracy nie udało się jej podjąć. Postęp tech-nologiczny w transporcie, komunikacji i informacji zbliżył różne kraje ekonomicznie bardziej niż kiedykolwiek. Siły rynku ujarzmione przez te technologie stworzy-

SAchs-4.indd 29 11-03-17 12:10

30

ły globalny podział pracy o ogromnej złożoności i produktywności oraz odegrały główną rolę w wyciągnięciu setek milionów ludzi ze skrajnej biedy. Jednakże pod-czas gdy globalna gospodarka jest coraz bardziej powiązana, globalna społeczność zdaje się coraz bardziej podzielona i ogarnięta strachem przed terroryzmem.

Paradoks zunifikowanej globalnej gospodarki i podzielonego globalnego społeczeństwa stanowi wielkie zagrożenie dla naszej planety, ponieważ unie-możliwia współpracę w innych dziedzinach. Zderzenie cywilizacji – nawet jeślibyśmy je przeżyli – zniszczyłoby wszystko, co ludzkość zbudowała i rzu-ciłoby cień na przyszłe pokolenia. Doświadczyliśmy tego już wcześniej. Pierwsza wielka fala globalizacji w XIX wieku zakończyła się w okopach zalanych krwią. Otrzeźwiające może być uświadomienie sobie tego, że przed sierpniem 1914 r. globalizacja i rozwój nauki wydawały się pewne tak, jak wydają się dzisiaj. Autor wydanego w tamtym czasie bestselleru Europe’s Optical Illusion (Norman Angell, 1909) podkreślał, że wojna jako narzędzie europejskiej polityki było już nie-aktualne, ponieważ żaden kraj nie mógł odnieść korzyści z otwartego konfliktu. Jednakże brak zaufania i to, że zawiodły europejskie instytucje, doprowadziło do wojny, której katastrofalne skutki były odczuwane do końca wieku. Wojna ta była wyjątkowa jeśli chodzi o jej zaciętość i liczbę ofiar. Jej następstwa to: bol-szewizm, epidemia grypy w 1919 r., wielki kryzys, dojście Hitlera do władzy, wojna domowa w Chinach, zagłada Żydów. Świat został rozerwany na kawałki i nie zaleczył w pełni ran do dzisiaj.

Wyobrażenie sobie takiego kataklizmu może wydawać się czymś niemożli-wym, jednakże zwiększający się obszar ogarnięty wojną czy polityka zagranicz-na USA nie akceptowana przez opinię publiczną świata przypomina nam co-dziennie o wzrastającym zagrożeniu pokoju na świecie. Obecnie problemem jest nie tylko przemoc, ale mesjanistyczna zaciętość, z jaką różne strony pro-wadzą konflikty. Prezydent Bush, Osama bin Laden, samobójcy wysadzający się w powietrze, wszyscy twierdzą, że przeprowadzają atak na swoich wrogów. Świat zbliża się do katastrofy. W nadchodzących latach wzrastająca potęga Chin i Indii może w jeszcze większym stopniu urazić dumę i pewność siebie USA i spotęgować globalne napięcia.

Wyciąganie wniosków z przeszłości

Dla młodych ludzi na całym świecie 11 września 2001 r. i wojna w Ira-ku, świat konfliktów, terroru i podziałów to już historia. Historią jest odrzuce-

SAchs-4.indd 30 11-03-17 12:10

31

nie przez USA Protokołu z Kyoto, próba wyeliminowania z międzynarodowych umów milenijnych celów rozwojowych, oszczędzanie na pomocy zagranicznej i deklarowanie, że kto nie jest z nami, jest przeciwko nam. Dla coraz większej liczby Amerykanów i większości ludzi na całym świecie był to czas konsternacji i coraz większego strachu. Jednakże jest jeszcze inna i dalsza przeszłość sięgająca końca II wojny światowej, która może nam udzielić wskazówek i dostarczyć na-dziei. Po II wojnie światowej, pomimo zagrożeń niesionych przez zimną woj-nę, przywódcy światowi zmobilizowali się do tego, aby stawić czoła wspólnym wyzwaniom, takim jak ochrona środowiska, problemy demograficzne, bieda oraz broń masowej zagłady. Wynaleźli nowe formy współpracy, takie jak ONZ, i przeprowadzili globalne akcje zwalczania ospy, szczepienia dzieci, ograniczenia analfabetyzmu, planowania rodziny i ochrony środowiska. Udowodnili, że glo-balna współpraca, mimo trudności i cynizmu, może przynieść owoce. Czynili to wszystko w cieniu zimnej wojny.

Zimna wojna zaostrzyła się w październiku 1962 r., kiedy Związek Radziecki zainstalował broń nuklearną na Kubie po części w reakcji na nieudaną inwazję na Kubie, w Zatoce Świń, przeprowadzoną w poprzednim roku przez CIA. Po tym, jak USA i Związek Radziecki stanęły na krawędzi nuklearnego Armagedonu, Sowieci usunęli broń nuklearną w ramach tajnego porozumienia, na mocy któ-rego USA zgodziły się usunąć taktyczną broń nuklearną umieszczoną w Tur-cji. Świat ogarnięty został strachem. Wielu Amerykanów sądziło, że wojna ze Związkiem Radzieckim jest nieunikniona, tak jak niektórzy Amerykanie sądzą obecnie, że też jest nieunikniona wojna z islamskim fundamentalizmem. John Kennedy w najlepszym okresie prezydentury po II wojnie światowej miał inne zdanie i  pomógł odwieść Amerykanów i Sowietów od wojny poprzez wska-zanie nowej ścieżki współpracy, rozpoczynając od częściowego zakazu dokony-wania prób nuklearnych. Popychany do wojny nuklearnej przez tajne operacje CIA, prowokacje Sowietów instalujących broń nuklearną i pochopnych ame-rykańskich generałów zachęcających do przeprowadzenia wyprzedzającego uderzenia przeciwko Kubie, Kennedy był głęboko wstrząśnięty tym, jak łatwo świat staczał się w kierunku apokalipsy i jak kruche jest samo życie. Odważnie zareagował on na katastrofę, zachęcając do znalezienia rozwiązań problemów stworzonych przez człowieka w swojej słynnej przemowie na Uniwersytecie Amerykańskim w 1963 r.: „Zbyt wielu z nas sądzi, [że pokój] jest niemożliwy. Zbyt wielu sądzi, że jest nierealny. Ale to jest niebezpieczny i defetystyczny po-

SAchs-4.indd 31 11-03-17 12:10

32

gląd. Prowadzi do konkluzji, że wojna jest nieunikniona, że ludzkość skazana jest na zagładę, że jesteśmy w szponach sił, których nie możemy poddać kontroli. Nie musimy zaakceptować tego poglądu. Nasze problemy są stworzone przez ludzi, więc mogą przez ludzi być rozwiązane. A człowiek może być tak wielki, jak tylko chce. Los człowieka nie jest poza jego kontrolą. Człowiek, jego rozum i  duch, często rozwiązywał problemy, które wydawały się nie do pokonania. Nie odnoszę się tu do koncepcji uniwersalnego nieograniczonego pokoju, o któ-rej śnią niektórzy fanatycy. Nie kwestionuję wartości nadziei i marzeń, ale po prostu w ten sposób zachęcamy do zniechęcenia i niewiary, czyniąc go jedynym i natychmiastowym celem. Zamiast tego skoncentrujmy się na bardziej prak-tycznym i osiągalnym pokoju, opartym nie na nagłej rewolucyjnej zmianie na-tury ludzkiej, ale na stopniowej ewolucji ludzkich instytucji – na serii konkretnych czynów i skutecznych porozumień, które są w interesie wszystkich. Nie ma jed-nego prostego klucza do osiągnięcia takiego pokoju; nie ma magicznego środka, który mógłby być użyty przez jedno lub dwa mocarstwa. Prawdziwy pokój musi być wytworem wielu narodów, sumą wielu działań. Musi być dynamiczny, a nie statyczny, być zmienny, tak aby sprostać wyzwaniom każdego nowego pokole-nia. Ponieważ pokój jest procesem – sposobem rozwiązywania problemów”2.

Doszedłszy na skraj globalnej katastrofy i po spojrzeniu w przepaść, Ken-nedy jak nikt inny na świecie w tym czasie wyraził w słowach nasz wspólny los i niepewność egzystencji: „Więc nie bądźmy ślepi na to, co nas różni, ale rów-nież skierujmy uwagę na nasze wspólne interesy, na sposoby, które pomogą nam poradzić sobie z różnicami. I jeśli nie potrafimy teraz dojść do porozumie-nia, przynajmniej możemy uczynić świat bezpiecznym i różnorodnym. Zatem, dokonując ostatecznej analizy, łączy nas to, że wszyscy zamieszkujemy tę pla-netę. Wszyscy oddychamy tym samym powietrzem. Wszyscy troszczymy się o przyszłość naszych dzieci, a poza tym wszyscy jesteśmy śmiertelni”3.

Przemowa Kennedy’ego, która przede wszystkim wzywała Amerykanów, żeby uwierzyli w możliwość współpracy z nieprzejednanym wrogiem, zmie-niła historię. Radziecki przywódca, Nikita Chruszczow, nazwał ją najpiękniej-szym przemówieniem amerykańskiego prezydenta od czasu Franklina Roosvel-

2 John F. Kennedy, Spring Commencement Address, American University, June 10, 1963, http://www.american.edu/media/speeches/Kennedy.htm.

3 Ibidem.

SAchs-4.indd 32 11-03-17 12:10

33

ta, a następnie ogłosił chęć przystąpienia do negocjacji z Kennedym w sprawie zakazu przeprowadzania prób nuklearnych. Sześć tygodni później w Moskwie podpisany został traktat o częściowym zakazie prób nuklearnych, a Związek Ra-dziecki i Stany Zjednoczone ustanowiły modus vivendi, który doprowadził do zakończenia zimnej wojny, odrodzenia Rosji i powstania suwerennych państw z czternastu byłych republik radzieckich.

Przez długi czas amerykańska polityka zagraniczna miała dwa oblicza. Od chwili gdy USA stało się po II wojnie światową potęgą, polityka zagraniczna waha się pomiędzy wizjonerską współpracą w stylu traktatu o częściowym ograniczeniu prób nuklearnych Kennedy’ego a nierozważnym unilateralizmem w stylu sponsorowanej przez CIA inwazji na Kubę, która poprzedzała traktat. Do osiągnięć przywódców amerykańskich poszukujących dróg współpracy na-leżą: założenie ONZ, Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Świa-towego, wspieranie wolnego handlu światowego, plan Marshalla, którego celem była rekonstrukcja Europy, zwalczenie ospy, popieranie kontroli broni nuklearnej, wyeliminowanie środków chemicznych niszczących warstwę ozonową. Okry-te złą sławą działania amerykańskie to przeprowadzone przez CIA przewro-ty rządowe w kilku krajach (Iran, Gujana, Gwatemala, Wietnam Południowy, Chile), zamachy na wielu zagranicznych przedstawicieli, kilka tragicznych w skut-kach jednostronnych wojen (w Ameryce Środkowej, Wietnamie, Kambodży, Laosie i Iraku). Stany Zjednoczone sterowały wyborami poprzez finansowanie ze strony CIA, wpisywały przywódców na listę płac CIA, wspierały tyranów, którzy z kolei zwracali się przeciwko USA i nękali ten kraj (włączając Saddama Husajna i Osamę bin Ladena, którzy byli kiedyś na liście płac CIA). Historia wciąż pokazuje, że globalna współpraca, popierana przez przywódców amerykań-skich, może przynieść olbrzymie korzyści dla rozwoju ekonomicznego, ograni-czenia chorób i ochrony środowiska naturalnego. Historia dowiodła również, że działania walczącego unilateralizmu często kończą się wieloletnią destabilizacją w różnych regionach, takich jak Afganistan, Iran, Irak i Ameryka Środkowa. Jak to sugeruje niedawna i szokująca historia z życia CIA, agresywny i niejawny uni-lateralizm to „spuścizna popiołów”4.

Jednostronność przejawiana przez administrację prezydenta Busha jest za-tem zakorzeniona głęboko w jednym z głównych nurtów amerykańskiej polityki

4 Tim Weiner, Legacy of Ashes, New York: Random House, 2007.

SAchs-4.indd 33 11-03-17 12:10

34

zagranicznej, ale jej niewyrafinowanie i przemoc są bezprecedensowe. Podob-nie jak wcześniejsze ekscesy z czasów zimnej wojny, ekscesy administracji Busha są pochodną założenia, według którego dobro Ameryki może i musi być obro-nione przed zagranicznym złem przy użyciu przemocy i tajnymi sposobami. Za-równo zimna wojna, jak i dzisiejsza wojna przeciw islamskim fundamentalistom wywodzą się z mesjanizmu, który postrzega świat jako czarno-biały, któremu brak dostrzeżenia elementarnego faktu, że wszystkie narody świata, włączając w to świat islamski, zamieszkują tę samą planetę i oddychają tym samym powie-trzem. Doprawdy, jako ekologicznie zagrożone suche obszary Sahelu (na po-łudnie od Sahary), Bliski Wschód, Azja Centralna, a więc tereny islamskie, mogą mieć większy udział we współpracy międzynarodowej w dziedzinie ochrony środowiska czy skrajnego ubóstwa niż jakakolwiek inna część świata. A jednak Stany Zjednoczone nie dostrzegają elementów łączących nas z tymi rejonami, a wręcz przeciwnie – prowadzą destrukcyjną wojnę przeciw narodom i spo-łeczeństwom, których prawie nie rozumiemy.

Skromne inwestycje, aby uratować świat

Poszczególne narody świata muszą podjąć wiele globalnych inwestycji, któ-re są potrzebne, aby zapobiec największym zagrożeniom na świecie. Koszty tych inwestycji, dotyczących zmian klimatycznych, gwałtownego wzrostu liczby ludności, dotkliwego ubóstwa, nie będą duże, szczególnie jeśli zostaną one po-dzielone między narody świata. Wyzwanie nie polega na heroicznym wysiłku, aby zapobiec katastrofie, lecz na trudności zmuszenia świata, by zgodził się na poczynienie choćby niewielkich kroków w tej dziedzinie. Nie trzeba obrabować banku, potrzeba nam tylko wspólnej dobrej woli.

Przyjrzyjmy się teraz innemu problemowi: zamiana globalnego systemu energetycznego, która obecnie zagraża światu w postaci niszczących zmian kli-matycznych, na system, w którym zmiana klimatu będzie kontrolowana, kosz-towałaby świat zdecydowanie mniej niż jeden procent dochodu rocznie. Wpro-wadzenie polityki spowolnienia przyrostu naturalnego w najbiedniejszych krajach kosztowałoby mniej niż jedną dziesiątą procenta rocznego dochodu kra-jów bogatych. A w końcu likwidacja skrajnego ubóstwa kosztowałaby mniej niż jeden procent dochodu bogatych krajów na rok. Pokryłoby to koszty istotnych inwestycji w najbiedniejszych krajach, dzięki którym kraje te wydźwignęłyby się z pułapki ubóstwa (a nawet najskromniejsza pomoc biednym krajom byłaby je-

SAchs-4.indd 34 11-03-17 12:10

35

dynie tymczasowa, może trwałaby tylko do 2025 r.). Jednak pomimo dużej dys-harmonii między skromnymi kosztami działania i istotnymi konsekwencjami bra-ku podejmowania działań, świat wciąż ich nie podejmuje. Rodzaje działań po-trzebnych do zapobieżenia najgorszym skutkom są jasne dla wielu specjalistów, chociaż nie dla opinii publicznej. Główny problem stanowi nie brak rozsądnych niskobudżetowych rozwiązań, ale trudność wprowadzenia globalnej współpra-cy, aby te rozwiązania wykorzystać.

Nasze obietnice milenijne

Największe wyzwania ekonomiczne i polityczne naszych czasów doty-czące zachowania ciągłości środowiska naturalnego, stabilizacji liczby ludności, zlikwidowania dotkliwego ubóstwa z pewnością nie umknęły uwadze świata. W ciągu ostatnich dwudziestu lat przywódcy światowi próbowali poszukiwać sposobu rozwiązania tych problemów, a nawet osiągnęli znaczący postęp przy wyraźnym poparciu ze strony opinii publicznej. Zarys wspólnych światowych zobowiązań został przyjęty, co może stanowić platformę współpracy na przy-szłość. Stoimy przed wyzwaniem, aby zamienić to kruche i jeszcze niespełnione światowe zobowiązanie na prawdziwe rozwiązania.

Podłoże zostało przygotowane w latach 1992–2002 w atmosferze zbliżają-cego się nowego tysiąclecia. Podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. przyjęto trzy kluczowe traktaty dotyczące ochrony środowiska. Pierwszy to Wspólna ramowa konwencja w sprawie zmian klimatu (United Framework Convention on Climate Change), która odnosi się do nowo rozpoznanych za-grożeń klimatu spowodowanych przez człowieka. Drugi to Konwencja w spra-wie różnorodności biologicznej (Convention on Biological Diversity) odnosząca się do masowego wymierania gatunków spowodowanego działalnością ludz-ką. Trzeci to Konwencja Narodów Zjednoczonych do walki z pustynnieniem (United Nation Convvention to Combat Desertification). Zwrócono w niej uwagę na tereny suche, takie jak Darfur, Sudan i Somalia, gdzie skala proble-mów związanych z produkcją żywności i opieką zdrowotną jest nieporówny-walna z problemami w innych środowiskach ekologicznych.

Nowe tysiąclecie przyniosło również takie nowe wyzwania, jak walka z biedą, głodem i chorobami. W 1994 r. w Kairze zebrali się przedstawiciele 179 rządów, uczestnicząc w konferencji na temat ludności i rozwoju (ICPD), aby debatować o możliwościach obniżenia wskaźników umieralności w skali glo-

SAchs-4.indd 35 11-03-17 12:10

36

balnej przy wykorzystaniu wcześniejszych osiągnięć. Rządy przyjęły plan dzia-łania, w którym podkreślono znaczenie strategii rozwoju ludności (sprawy płod-ności, śmiertelności, usług medycznych związanych ze zdrowiem i reprodukcją, edukacji, równości płci itd.) w kontekście rozwoju zrównoważonego. W pla-nie działania, oprócz wezwania do wprowadzenia obowiązku powszechnego wykształcenia podstawowego oraz radykalnego obniżenia wskaźników śmier-telności niemowląt, położono nacisk na „zapewnienie przed 2015 r. ogólnego dostępu do usług medycznych związanych z  reprodukcją, włączając w to pla-nowanie rodziny, pomoc przy narodzinach dziecka oraz środki zapobiegające rozwojowi chorób przenoszonych drogą płciową – HIV/AIDS”5.

Międzynarodowa odpowiedzialność za walkę z ubóstwem nabrała nowego znaczenia, kiedy we wrześniu 2000 r. w Organizacji Narodów Zjednoczonych przywódcy światowi podczas sesji przyjęli deklarację milenijną, w  której wy-tyczone zostały cele globalne na nowe tysiąclecie. Deklaracja zawierała osiem milenijnych celów rozwojowych przyjętych jako określone zadania do wykona-nia w wyznaczonym czasie, których celem jest poprawa warunków osób naj-biedniejszych przed 2015 r. w takich dziedzinach, jak dochody, głód, kontrola medyczna, edukacja oraz ochrona środowiska. Wsparciem finansowym umoż-liwiającym realizację celów było przyjęcie „Monetarnego konsensusu 2002”, jak również decyzje podjęte podczas spotkań na szczycie państw G-86.

Cele wyznaczone na nowe milenium znalazły również swój wyraz w zobo-wiązaniach państw dotyczących kontroli zbrojeń, a w szczególności kontroli bro-ni chemicznej i nuklearnej. Konwencja o broni chemicznej, podpisana w 1993 r. i  obowiązująca od 1997 r., zakazuje jej gromadzenia, produkcji oraz użycia. Traktat o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej, podpisany po raz pierwszy w 1968 r., został przedłużony bezterminowo w 1995 r. Rok później podpisa-no Kompleksowy traktat o zakazie przeprowadzania prób jądrowych. W po-łowie lat dziewięćdziesiątych trzy nowe kraje stały się mocarstwami nuklearnymi i podpisane wcześniej traktaty niemal całkowicie straciły swoje znaczenie. USA podpisały traktat, lecz go nie ratyfikowały, podczas gdy Indie i Pakistan nawet nie zostały jego sygnatariuszami. Szansa ograniczenia wyścigu zbrojeń może zniknąć

5 Podsumowanie międzynarodowej konferencji na temat ludności i rozwoju (ICPD), Pro-gram działania, Narody Zjednoczone, www.unfpa.org/icpd/icpd_poa.htm

6 Państwa G-8: Kanada, Francja, Niemcy, Włochy, Japonia, Rosja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone.

SAchs-4.indd 36 11-03-17 12:10

37

bezpowrotnie, jeśli powyższe traktaty nie uzyskają politycznego i operacyjnego wsparcia głównych państw.

Traktat z Rio, plan działania w sprawie ludności i rozwoju oraz milenijne cele rozwoju można wspólnie nazwać „milenijnymi obietnicami” rozwoju zrów-noważonego, przyjętymi przez nasze i przyszłe pokolenia u progu nowego ty-siąclecia. Traktaty te stanowią dalekosiężne i inspirujące zobowiązania. Ich kształt jest imponujący. Jeśli zostaną wprowadzone w życie, skierują świat na ścieżkę rozwoju zrównoważonego. Obietnice milenijne mogą się jednak okazać niczym więcej niż żałosnym spisem niespełnionych aspiracji naszej historii. Przekładanie ambitnych celów na konkretne wyniki jest zawsze wielkim wyzwaniem, tym bardziej że cele są globalne, a ich realizacja zależy od globalnej współpracy.

Największym zagrożeniem jest to, że kruchy zarys porozumień narażony jest na codzienne niebezpieczeństwa wynikające z globalnych konfliktów. Nie upłynął nawet pełny rok od początku nowego tysiąclecia, gdy nagle świat znalazł się w okowach strachu w wyniku ataku z 11 września i amerykańskiej reakcji na ten czyn. Atak był czymś przerażającym, podobnie jak reakcja USA. Administra-cja prezydenta Busha wypowiedziała nową wojnę terrorowi, która pozostawiła w cieniu wszelkie inne aspiracje. Już przed 11 września Stany Zjednoczone nie przyjęły Protokołu z Kyoto, który jest następstwem konwencji ONZ na temat zmian klimatycznych. Milenijne cele rozwoju napotkały brak zainteresowania i wzgardę w korytarzach Białego Domu. Sama administracja wyszła z nowy-mi inicjatywami dotyczącymi broni nuklearnej, skłaniając resztę świata do wej-ścia na drogę wyścigu zbrojeń. Na Bliskim Wschodzie pojawiła się nowa fala konfliktów. Proces pokojowy pomiędzy Izraelem i Palestyną został przerwany. Wspólne cele rozwoju zrównoważonego w praktyce poszły w niepamięć. Jed-nak jednostronna koncepcja wojny z terrorem była skazana na niepowodzenie, podkopując fundamenty globalnej współpracy, odwołując się do symptomów, a  nie przyczyn, oraz odwracając uwagę od fundamentalnych wyzwań nowej gospodarki globalnej, uszczuplając jednocześnie środki na jej rozwój.

Nowe podejście do praktyki rozwoju

Pomimo zdefiniowania problemów związanych z osiąganiem celów glo-balnej współpracy, nadal nie zwracamy właściwej uwagi na bardzo skuteczne i niskokosztowe rozwiązania, ponieważ same metody naszych badań i struktura ładu korporacyjnego nie odpowiadają wyzwaniom rozwoju zrównoważonego.

SAchs-4.indd 37 11-03-17 12:10

38

Rozwój naukowy odbywa się w obrębie odseparowanych od siebie poletek in-telektualnych, a kontakty pomiędzy nimi są daleko niewystarczające; wyniki ba-dań w dziedzinie nauk przyrodniczych, biologii, inżynierii, ekonomii i zdrowia publicznego rzadko są ze sobą powiązane, chociaż musimy rozwiązywać zło-żone problemy systemowe, w których wszystkie te dyscypliny odgrywają okre-śloną rolę. Problemy nie przystają po prostu do elegancko sformułowanych pro-gramów badań akademickich.

Co więcej, problemy można jedynie rozwiązywać przyjmując podejście in-teraktywne, łączące ogólne zasady ze szczegółowymi rozwiązaniami konkretnych przypadków. Studia akademickie zbyt często rozpoczynają się i kończą na ogól-nych zasadach, bez uwzględniania złożoności realiów życia. Wyzwania związane z położeniem kresu biedzie w Mali albo przeciwdziałaniem zjawisku pustynnienia w Darfurze, zmniejszeniem wzrostu liczby ludności w Indiach, przezwyciężeniem gospodarczej izolacji Afganistanu – wszystkie te zjawiska można porównać do działań lekarza, który leczy pacjenta. Dobry klinicysta musi rozumieć zarówno ogólne zasady fizjologii i kontroli choroby, jak i określony stan pacjenta – symp-tomy, testy laboratoryjne, historie choroby oraz problemy rodzinne. W książce Koniec biedy apelowałem o nową „ekonomię kliniczną”, która łączy teorię i prakty-kę, zasady ogólne z określonym kontekstem. Można to ująć bardziej ogólnie – po-winniśmy przyjąć podejście kliniczne do rozwoju zrównoważonego oraz nowe metody szkolenia przyszłych generacji liderów rozwoju7. Trzydzieści lat temu pro-fesor MIT Donald Schoen pisał podobnie na temat praktyki refleksywnej, mając na myśli połączenie ogólnej edukacji z rozwiązywaniem określonych problemów8.

Instytut Ziemi na Uniwersytecie Columbia, gdzie pracuję, jest niezmąconą oazą talentu i radości w zaangażowaniu się w rozwiązywanie skomplikowanych problemów i uprawianie ekonomii klinicznej. Instytut Ziemi jednoczy przyrod-ników, ekologów, inżynierów, politologów i ekspertów w dziedzinie zarządzania

7 Mam zaszczyt być współprzewodniczącym Komisji Edukacji Międzynarodowych Prak-tyków Rozwoju, inicjatywy MacArthur Foundation, która zaleca nowe podejście do profesjonal-nego szkolenia w dziedzinie rozwoju zrównoważonego. Komisja uważa, że skuteczne szkolenie w dziedzinie rozwoju zrównoważonego powinno skupiać się na wiedzy interdyscyplinarnej, być połączeniem wiedzy teoretycznej i praktycznej: powinno również rozwijać umiejętności związane z naukami o polityce, układami fizycznymi Ziemi oraz wiedzą ekspercką na temat za-rządzania.

8 Donald Schon, The Reflective Practitioner: How Professionals Think in Action, New York: Basic Books, 1983.

SAchs-4.indd 38 11-03-17 12:10

39

oraz zdrowia publicznego w niezwykle ciekawych i owocnych wspólnych poszu-kiwaniach rozwiązań globalnych wyzwań wynikających z rozwoju zrównoważo-nego. Wiele informacji naukowych zamieszczonych na następnych stronach to wynik badań i pracy dydaktycznej moich kolegów. Mam nadzieję, że jako eko-nomiście udało mi się przynajmniej w minimalnym zakresie docenić bogactwo i niezwykłe odkrycia dyscyplin partnerskich. Niniejsza książka inspirowana jest głębokim podziwem i wdzięcznością dla moich kolegów.

SAchs-4.indd 39 11-03-17 12:10

40

OPINIE RECENZENTÓW

BOGUSŁ AW FIEDOR

Recenzja sporzàdzona w zwiàzku z wnioskiem Senatu Akademii Ekonomicznej w Krakowie o nadanie Profesorowi Jeffreyowi Sachsowi tytułu doktora honoris causa

E konomiści od zarania dziejów swej dyscypliny w mniej czy bardziej skrywany sposób odczuwali swoisty kompleks względem matematy-ków, fizyków czy innych przedstawicieli anglosasko pojmowanej scien-

ce. Do dzisiaj na niektórych uniwersytetach amerykańskich ekonomia zaliczana jest do tak zwanych sztuk wyzwolonych (liberal arts), obok filozofii czy prawa. Jeśli chodzi o matematykę, to ów kompleks miał i ma swoje źródło w tym, że eko-nomia jako nauka z natury rzeczy, a więc ze względu na zjawiska i procesy, które bada, nie może posiąść porównywalnego stopnia precyzji rozważań i niezawod-ności wnioskowania – nawet w ramach najbardziej poprawnego metodologicznie rozumowania modelowo-dedukcyjnego. Jest tak niezależnie od prób, jakie w tym względzie podejmowano; od W. Petty’ego ujmującego ekonomię jako swoistą „arytmetykę polityczną”, poprzez L.M.E. Walrasa z jego pojmowaniem teorii ekonomii jako dziedziny matematyki stosowanej, do P.A. Samuelsona, dla które-go ekonomia jest nauką zajmującą się głównie problemami szeroko rozumianej optymalizacji i poszukiwania warunków stabilności systemów dynamicznych. W odniesieniu do fizyki, przynajmniej klasycznej, można dodatkowo powiedzieć, że brak nam w ekonomii porównywalnej pod względem precyzji czy dokładności zdolności do przewidywania przyszłego przebiegu badanych zjawisk i procesów.

Czy jednak matematycy i fizycy, a także pozostali przedstawiciele science, nie mogą nam czegoś jako ekonomistom zazdrościć? Jestem przekonany, że ten

SAchs-4.indd 40 11-03-17 12:10

41

„przedmiot zazdrości” istnieje i – co więcej – jest łatwo identyfikowalny. Nie-zależnie od potrzeby stałego poszukiwania i doskonalenia podstaw teoretycznych i tożsamości metodologicznej, ekonomia była i pozostaje nauką w wielkim stopniu o utylitarnym charakterze. Oznacza to, że powinna ona formułować uogólnienia, które nie tylko dobrze objaśniają zamieniającą się rzeczywistość gospodarczą, stając się podstawą predykcji zjawisk i procesów gospodarczych, ale również po-zwalają tak nimi sterować w polityce makroekonomicznej, sektorowej, struk-turalnej, regulacji publicznej itp., że społeczeństwo i gospodarka osiągają mak-symalnie wiele korzyści dzięki wykorzystaniu dostępnych zasobów. Tym zatem, czego mogą nam jako ekonomistom zazdrościć matematycy i fizycy, jest zdolność – jak wszystko w tym świecie nierówno rozłożona – do istotnego wpływania na bogactwo i dobrobyt tak jednostek, jak i całych społeczeństw.

Wszyscy żyjemy w tym samym pod względem fizycznym świecie, a prze-cież i w przeszłości, i współcześnie tak bardzo poszczególne kraje – różniące się porządkami społeczno-ekonomicznymi, jak i nawet o podobnie zorganizowa-nych gospodarkach i społeczeństwach – różniły się pod względem osiągniętego poziomu rozwoju i dobrobytu. Tak wiele zatem zależy od ekonomii i polityki gospodarczej (ta ostatnia nazywana była trafnie przez Walrasa ekonomią stoso-waną), a więc i od ludzi, którzy tę naukę uprawiają zarówno na uniwersytetach, jak i w praktyce. Można w tym rozumowaniu pójść nieco dalej. Gary Becker po-wiedział kiedyś, że swoiste piękno wzrostu i rozwoju gospodarczego polega nie tylko na tym, że wytwarzamy i konsumujemy więcej, ale – i to przede wszyst-kim – na tym, że wzrost i rozwój, dodałbym, pod warunkiem że nie jest to misdevelopment i że ma charakter zrównoważony (sustainable development), poszerza granice naszego wyboru. Idąc dalej, jeśli ten wybór oznacza więcej wolności, to w pewnym przynajmniej zakresie taki poszerzający przestrzeń na-szego wyboru wzrost i rozwój gospodarczy przyczynia się także do szczęścia, a w każdym razie oznacza wzrost realnego dobrobytu społecznego.

W powyższej perspektywie oceny dokonań ekonomistów warto i należy dokonywać także z punktu widzenia wpływu, jaki wywierają oni na przebieg zja-wisk i procesów gospodarczych poprzez rozważne i oparte na głębokiej wiedzy teoretycznej i empirycznej rekomendacje dla polityki gospodarczej, świata biz-nesu itp. Trudno byłoby zapewne znaleźć wśród współczesnych ekonomistów, uniwersyteckich uczonych, osobę, która w stopniu równie wielkim i z podobny-mi sukcesami jak obdarowywany dzisiaj najwyższą godnością akademicką, czy-

SAchs-4.indd 41 11-03-17 12:10

42

li tytułem doktora honoris causa, prof. Jeffrey Sachs, przenosi czy implementuje wiedzę i naukę ekonomii, w tym zwłaszcza, ale nie wyłącznie, makroekonomii, do praktyki ekonomicznej, poprzez wsparcie intelektualne dla budowy podstaw po-lityki makroekonomicznej oraz rozwiązań instytucjonalnych służących pobudzaniu wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz jego utrwalaniu i równoważeniu, zarów-no w wymiarze neoklasycznym, czy – szerzej rzecz ujmując – ekonomii głów-nego nurtu, jak i teorii trwałego rozwoju (sustainable development). Trudno też byłoby znaleźć ekonomistę, który w stopniu porównywalnym do Jeffreya Sachsa był zaangażowany w rozwiązywanie najważniejszych globalnych problemów eko-nomicznych, społecznych i ekologicznych współczesnego świata, o czym świadczy zwłaszcza jego aktywność polityczno-doradcza i publikacyjna związana z realizacją tzw. milenijnych celów rozwoju przyjętych przez Narody Zjednoczone.

W powyżej zarysowanym kontekście przygotowanie recenzji uzasadniającej nadanie najwyższej godności akademickiej Profesorowi Jeffreyowi D. Sachsowi, dyrektorowi Instytutu Ziemi na Columbia University, Quetelet Professor on Sustainable Development, Professor of Health Policy and Management, poczy-tuję sobie za wielki zaszczyt i wyróżnienie. Wynika to także z faktu, że nie moż-na chyba wskazać wśród ekonomistów zagranicznych osoby, która w tak wiel-kim stopniu – poczynając od okresu powstania ruchu społeczno-zawodowego „Solidarność” – wspomagała proces projektowania i urzeczywistniania reform składających się na proces transformacji w Polsce, na przejście od systemu na-kazowo-rozdzielczego czy planowej gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej opartej na wolnym rynku i prywatnej przedsiębiorczości, a zarazem od totalitarnego czy autorytarnego systemu politycznego do systemu opartego na pluralistycznej demokracji.

Biorąc pod uwagę niezwykle bogate dokonania prof. Jeffreya Sachsa, w tym unikalne w swej skali łączenie działalności stricte naukowej i badawczej z działalno-ścią doradczą – na szczeblu rządów narodowych poszczególnych krajów, a tak-że w skali międzynarodowej, żeby nie powiedzieć globalnej (na przykład w za-kresie realizacji milenijnych celów rozwoju jako doradca Sekretarza Generalnego ONZ), przygotowanie recenzji w postępowaniu o nadanie Profesorowi Sachsowi tytułu doktora honoris causa jest nie tylko zaszczytem, ale i zarazem wyzwaniem dla jej autora. Wynika to choćby z faktu, że jego rozliczne zasługi jako osoby zaangażowanej w budowanie podstaw teoretycznych oraz implementację re-form rynkowych w różnych krajach oraz budowę nowego światowego ładu gos-

SAchs-4.indd 42 11-03-17 12:10

43

podarczego znajdują niejako swoje materialne czy obiektywne odzwierciedlenie w wielkiej liczbie niezwykle prestiżowych funkcji, które pełnił, a także wyróżnień, nagród i odznaczeń, zarówno akademickich, jak i publicznych czy państwowych, którymi w wielu krajach świata uhonorowano Profesora Jeffreya Sachsa. Ogra-niczę się do wymienienia tylko najważniejszych spośród nich:

– 10 doktoratów honorowych na uczelniach amerykańskich i zagranicznych,– laureat Sargent Shriver Award for Equal Justice (2005),– uznanie za jednego ze stu najbardziej wpływowych liderów świata przez

„Time Magazin” (2004 i 2005),– doradca ekonomiczny prezydenta Boliwii w latach 1986–1990 oraz do-

radca ds. reform finansowych rządów Argentyny, Brazylii, Ekwadoru i Wenezu-eli w latach 1988–1990,

– doradca ds. reform ekonomicznych „Solidarności” w roku 1989 oraz w la-tach 1989–1991 Rządu RP. Za swe zasługi w budowaniu podstaw ładu rynkowe-go w Polsce otrzymał w roku 1999 Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RP,

– w okresie od października 1991 r. do stycznia 1994 r. szef zespołu do-radców ekonomicznych prezydenta Jelcyna ds. makroekonomicznej stabilizacji, prywatyzacji i liberalizacji rynku,

– dyrektor Projektu milenijnego ONZ oraz specjalny doradca Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych, Kofi Annana, ds. milenijnych celów roz-wojowych, a także prezydent Millennium Promise Alliance,

– dyrektor Commission on Macroeconomics and Health Światowej Or-ganizacji Zdrowia w latach 2000–2001,

– dyrektor Harvard Institute for International Development w latach 1995–1999, a następnie Harvard Center for International Development na Uniwersytecie Harvarda w latach 1999–2002,

– dyrektor Instytutu Ziemi Uniwersytetu Columbia,– kierownik wielu narodowych (USA) i międzynarodowych programów ba-

dawczych, w tym programu poświęconego transformacji ekonomicznej w kra-jach azjatyckich (Emerging Asia: Changes and Challenges, Asian Development Bank 1997), studium na temat zdrowia publicznego i rozwoju ekonomicznego w świecie (w ramach WHO) oraz studium na temat redukcji biedy w świecie (w ramach Projektu milenijnego ONZ).

Profesor Jeffrey Sachs jest autorem ponad 200 publikacji naukowych, w tym autorem lub współautorem oraz redaktorem lub współredaktorem po-

SAchs-4.indd 43 11-03-17 12:10

44

nad 20 książek i monografii. Wśród nich znajdują się dwie publikacje: Economics of Worldwide Stagflation (współautor Michael Bruno), 1985, oraz The End of Poverty: Economic Possibilities of Our Time, 2005, które stały się wydarzeniami naukowymi w skali światowej. Znaczna część studiów i artykułów prof. J. Sachsa ukazała się drukiem w najbardziej renomowanych czasopismach amerykańskich, europejskich i azjatyckich: „American Economic Review”, „Journal of Environ-Environ-mental Economics and Management”, „Harvard International Review”, „Journal of Development Economics”, „Economic Policy”, „Journal of International Economics”, „Journal of Money”, „Credit and Banking”, „Asian Economic Papers” i wielu innych. Ukazały się one także w seriach wydawniczych renomowanych instytucji badaw-czych, jak np. Brookings Institution czy National Bureau of Economic Research. Zainteresowania prof. J. Sachsa problematyką energii i trwałego rozwoju, zmian klimatycznych, zdrowia publicznego czy walką z  ubóstwem spowodowały, że wiele z jego publikacji naukowych ukazało się na łamach prestiżowych cza-sopism medycznych, politologicznych czy przyrodniczych, a wśród nich „New England Journal of Medicine” oraz „American Journal of Tropical Medicine and Hygiene”. W dorobku prof. J. Sachsa znajduje się także ponad 50 Working Papers opublikowanych na licznych uniwersytetach amerykańskich oraz zagranicznych, a także przez instytucje badawcze i agendy ONZ, w tym Harvard Institution of International Development, National Bureau of Economic Research, Brooking Institution oraz World Health Organization.

Trudno byłoby wskazać współczesnego ekonomistę, który w stopniu po-równywalnym z prof. J. Sachsem upowszechniał myśl ekonomiczną i polityczną, a także wyniki swoich badań w czasopismach i gazetach, które nie mają co prawda charakteru naukowego, ale które są opiniotwórcze nierzadko w skali światowej. W dorobku prof. J. Sachsa znajduje się ponad 300 tego rodzaju publikacji, a lista gazet i czasopism, w których zostały one opublikowane, budzi najwyższy sza-cunek. Są to między innymi: „New York Times”, „The Boston Globe”, „The Tele-graph”, „The Financial Times of London”, „The Economist”, „Foreign Affairs”, „For-tune Magazine”, „Newsweek”, „India Today”, „The Hindu”, „Nature”, „Science”, „New Scientist”, „Scientific American”, „The Lancet” i wiele innych.

Fakty te świadczą o powszechnym uznaniu, upowszechnieniu i docenieniu działalności naukowej i publicznej Profesora Jeffreya Sachsa oraz powodują, że nie ma w moim głębokim przekonaniu potrzeby przedłożenia Wysokiemu Se-natowi Akademii Ekonomicznej w Krakowie „tradycyjnej” akademickiej recenzji.

SAchs-4.indd 44 11-03-17 12:10

45

Zamiast tego chciałbym się raczej skupić na krótkim uwypukleniu kilku cech jego twórczości naukowej i szeroko rozumianej aktywności doradczo-politycznej.

Zanim przejdę do realizacji powyższej zapowiedzi, chciałbym jednak, nie-jako dla porządku, odnotować podstawowe fakty z naukowego życiorysu Dok-toranta. Jeffrey Sachs urodził się w roku 1954 w Detroit. Stopień bakałarza uzy-skał w roku 1976 po studiach na Harvard College, zaś tytuł zawodowy magistra ekonomii w roku 1978 po studiach na Uniwersytecie Harvarda. Zaledwie dwa lata później, w roku 1980, doktoryzował się na tym samym uniwersytecie. Pra-cował na nim przez ponad 20 lat, od roku 1993 jako profesor zwyczajny (full professor). W latach 1995–2002 był pierwszym dyrektorem Instytutu Rozwoju Międzynarodowego Uniwersytetu Harvarda, przemianowanego w roku 1999 na Centrum Rozwoju Międzynarodowego. Warto przy okazji zauważyć, że ten renomowany instytut wspierał – we współpracy z Agencją Rozwoju Między-narodowego Departamentu Stanu USA – procesy rozwojowe także w krajach postkomunistycznych, dokonujących transformacji ustrojowej. W Polsce działała przy Ministrze Środowiska Grupa Robocza HIID ds. Reform Instytucjonalnych w Ochronie Środowiska, kierowana przez dr. Glena Andersona, w której pra-cach miałem zaszczyt uczestniczyć. Od roku 2002 prof. Jeffrey Sachs jest związa-ny z kolejną, niezwykle prestiżową uczelnią amerykańską, a mianowicie Uniwer-sytetem Columbia. Kieruje w nim Instytutem Ziemi, jedną z najbardziej znanych w świecie uniwersyteckich jednostek badawczych zajmujących się w skali global-nej problematyką trwałego (zrównoważonego) rozwoju, walki z głodem, cho-robami, biedą i nierównością społeczną oraz globalnymi zmianami klimatyczny-mi. Profesor Jeffrey Sachs gościł z seriami wykładów na bardzo wielu uczelniach amerykańskich i zagranicznych, w tym Uniwersytecie Yale, London School of Economics, Oxford University oraz Uniwersytecie w Tel Awiwie.

Praktycznie od początku swej kariery zawodowej prof. J. Sachs łączył twór-czość naukową z działalnością doradczą w dwóch obszarach: (1) reformy ma-kroekonomiczne i międzynarodowy kryzys zadłużeniowy oraz (2) szeroko rozumiana problematyka trwałego rozwoju, rozpatrywana we wszystkich trzech jego podstawowych aspektach czy ładach: ekonomicznym, społecznym – ze szczególnym uwzględnieniem problemu walki z głodem i chorobami w krajach rozwijających się – oraz przyrodniczym (ekologicznym) – w tym zwłaszcza pro-blematyka globalnych zmian klimatycznych i energetyczna. We wstępnej części recenzji wskazałem na liczne funkcje związane z aktywnością międzynarodową

SAchs-4.indd 45 11-03-17 12:10

46

Doktoranta, a wiążące się z tymi dwoma obszarami. Uzupełniając poprzednio do-konaną enumerację, chciałbym jeszcze wskazać na kilka kierowanych przez Niego wielkich międzynarodowych projektów badawczych. W latach 1987–1988 prof. J. Sachs kierował projektem National Bureau of Economic Research na temat mię-dzynarodowego kryzysu zadłużeniowego, a efektem tego projektu jest wydane pod Jego redakcją naukową czterotomowe dzieło: Developing Country Debt and the Economic Performance (University of Chicago Press, 1989). W latach 1990–1992, w ramach World Institute for Development Economics Research Uniwersytetu Narodów Zjednoczonych, prof. J. Sachs kierował projektem badawczym na te-mat reform ekonomicznych w byłych republikach radzieckich oraz krajach Europy Wschodniej. W latach 2001–2002, jako przewodniczący Komisji ds. Makroeko-nomii i  Zdrowia WHO, prowadził wielki projekt badawczy dotyczący global-nych aspektów współzależności zdrowia publicznego i rozwoju ekonomicznego. W latach 2002–2005 prof. Jeffrey Sachs, jako dyrektor Projektu milenijnego Naro-dów Zjednoczonych, kierował projektem badawczym poświęconym redukcji biedy w świecie.

Szczególnego skomentowania wymagają zasługi prof. Jeffreya Sachsa, jeśli chodzi o zapoczątkowanie procesu transformacji gospodarczej w Polsce. Jego rekomendacje w tym zakresie, w tym zwłaszcza dotyczące planu szybkiej stabili-zacji i liberalizacji polskiej gospodarki oraz jej prywatyzacji, w dużym stopniu były oparte na teoretycznych przemyśleniach, jakie na podstawie rozległej obserwa-cji empirycznej zostały sformułowane (wspólnie z M. Bruno) jeszcze w  roku 1985 w pracy Economics of Worldwide Stagflation. Plan ten był przedmiotem wie-lu krytyk i polemik. Jednak to właśnie on stał się podstawą długookresowego wzrostu polskiej gospodarki, choć musiał przejściowo doprowadzić do pew-nego regresu – rozumianego jako spadek tempa wzrostu – zwanego często transformacyjną recesją. Te reformy jednak, w tym również postępująca prywa-tyzacja polskiej gospodarki, były główną determinantą tego, że niemal do końca dekady lat 90. polska gospodarka charakteryzowała się wysoką i w miarę stabilną dynamiką wzrostu, a po krótkim okresie zwolnienia tempa wzrostu na początku obecnej dekady w związku z wejściem w fazę spadkową średniookresowego cyklu koniunkturalnego znów charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. Być może istotniejsze jest jednak, że dzięki temu śmiałemu, a nawet i do pewnego stopnia ryzykownemu – jako że nieznajdującemu odpowiednika w nowożytnej historii gospodarczej – programowi reform stało się to, co nawet wielu pro-

SAchs-4.indd 46 11-03-17 12:10

47

rynkowo zorientowanych ekonomistów i polityków uważało za niewykonalne w tak krótkim czasie. Chodzi o fakt, że Polska z kraju pogrążonego w głębokim kryzysie gospodarczym, charakteryzującego się wielką destabilizacją makroeko-nomiczną, a w tym głęboką nierównowagą rynku i hiperinflacją, potrafiła w re-latywnie krótkim czasie przejść do statycznie i dynamicznie rozumianej rów-nowagi makroekonomicznej.

Godzien odnotowania, a nawet głębokiego szacunku, jest fakt, że Jeffrey Sachs, doceniając znaczenie reform i stabilizacji makroekonomicznej, w tym ich rolę w pobudzaniu wzrostu gospodarczego i unikania niebezpieczeństwa tzw. misdevelopment, boleśnie doświadczonego przez zarówno byłe kraje tak zwa-nego realnego socjalizmu, jak i kraje rozwijające się, nigdy nie popadł w pułapkę tego, co można by – przez analogię do poprawności politycznej – nazwać po-prawnością makroekonomiczną. Rozumiem przez to – w pewnym uproszczeniu – pogląd, zgodnie z którym działania mające na celu makroekonomiczną stabili-zację gospodarki – niska inflacja, zrównoważone finanse publiczne, równowaga zewnętrzna gospodarki – są absolutnie wystarczające dla stałego utrzymywania w gospodarce tendencji wzrostowych, a więc, że implicite nie są potrzebne, lub nie mają większego znaczenia, polityka przemysłowa czy polityka strukturalna, a także regionalna czy ekologiczna – służące wspieraniu tendencji rozwojowych w gospodarce. O tym, że również dla Jeffreya Sachsa stabilizacja makroeko-nomiczna może być traktowana jako konieczny, ale niewystarczający warunek pobudzania i utrzymywania tendencji rozwojowych w gospodarce, zwłaszcza w krajach budujących dopiero podstawy nowoczesnej gospodarki rynkowej, świadczy dowodnie nie tylko jego pełna pasji działalność doradcza na rzecz wal-ki z zacofaniem społecznym, biedą, chorobami i głodem w krajach rozwijających się, ale także treść bardzo wielu publikacji naukowych, w tym opublikowana w roku 2005 The End of Poverty: Economic Possibilities of Our Time. Mamy w niej bowiem do czynienia wyraźnie z takim podejściem do rozwiązywania proble-mu zacofania gospodarczego i biedy, które nawiązuje do sposobu pojmowania wzrostu gospodarczego, a także do założeń aksjologicznych, teorii trwałego roz-woju, akcentującej potrzebę szeroko rozumianej równowagi między ładem spo-łecznym, przyrodniczym i ekonomicznym w procesie rozwoju, i w tym sensie mogącego też być określonym mianem rozwoju zrównoważonego.

Konkludując, uznaję za w pełni uzasadniony wniosek Wysokiego Senatu Aka-demii Ekonomicznej w Krakowie o nadanie jej najwyższej godności akademickiej,

SAchs-4.indd 47 11-03-17 12:10

48

tytułu doktora honoris causa, Profesorowi Jeffreyowi Sachsowi, dyrektorowi In-stytutu Ziemi na Uniwersytecie Columbia. Biorąc pod uwagę rozliczność, a na-wet i do pewnego stopnia niezwykłość oraz unikalność Jego osiągnięć we wska-zanych w niniejszej recenzji obszarach, pozwalam sobie również na wyrażenie stwierdzenia, że przyjęcie tej godności przez Profesora J. Sachsa to także splendor dla Jego nowej, kolejnej Almae Matris.

SAchs-4.indd 48 11-03-17 12:10