Proces czytania – różne formy pracy z tekstem

literackim

opracowała mgr Grażyna Chojnacka

1

PLAN PRACY

I. Proces czytania

1. Fizjologiczne i psychologiczne podstawy czytania

2. Etapy czytania

3. Prace przygotowujące do czytania

4. Formy czytania

5. Cechy czytania

II. Ró żne formy pracy z tekstem literackim

1. Analiza programu nauczania języka polskiego w kl. I – III

2. Praca z wierszem

3. Praca z lekturą

4. Praca z czasopismem

5. Praca z czytanką

III. Podsumowanie

Literatura

2

I. PROCES CZYTANIA

1. Fizjologiczne i psychologiczne podstawy czytania

Jednym z zasadniczych warunków świadomego wyboru metody

i racjonalnego organizowania początkowej nauki czytania jest poznanie

psychologicznych i fizjologicznych podstaw tego procesu.

Czytanie jest procesem niezwykle skomplikowanym. W procesie tym

występują trzy zasadnicze elementy:

1) wzrokowy, który stanowią spostrzeżenia obrazów graficznych;

2) słuchowo – dźwiękowy, który stanowi wymawiany odpowiednik

spostrzeganych znaków graficznych;

3) znaczeniowy, czyli logiczny, kojarzący obraz wzrokowo – wymawiany

z jego znaczeniem, czyli treścią pozajęzykową.

Pierwsze dwa stanowią układ percepcyjny, wzrokowo – słuchowy, trzeci

dotyczy sensowej, czyli semantycznej strony czytania.

Z punktu widzenia fizjologii czytanie jest łańcuchem odruchów

warunkowych. W nauce czytania procesy postrzegania znaków graficznych

i wymawianie odpowiadających im dźwięków automatyzują się.

Jan Zborowski przedstawia to zagadnienie posługując się wyrazem

podstawowym „kot”. Nauczycielka na danej lekcji pokazuje wyraz „kot”.

Dziecko patrzy na ten wyraz i słyszy odpowiednik dźwiękowy słowo „kot”.

Bodziec wzrokowy (wyraz napisany) i bodziec akustyczny (słowo

wymówione) sprawiają, że podrażnienia wzrokowe i słuchowe przenoszą się

łukiem odruchowym od odpowiednich receptorów przez nerwy przewodzące

do odpowiednich ośrodków kory mózgowej, wywołując w nich stan

pobudzenia. W obu pobudzonych punktach kory mózgowej powstają obrazy,

w jednym – wyrazu pisanego (grafemat), w drugim – wyrazu słyszanego

3

(fonemat). Utrwala się związek wzrokowo – słuchowy poznanego obrazu,

w korze mózgowej powstaje związek czasowy zwany skojarzeniem.

Gdy dziecko usłyszy wymawiane przez nauczyciela słowo „kot”, naśladuje go

i też próbuje do wymówić. Wówczas do związku wzrokowo – słuchowego

dołącza się analizator kinestetyczny i powstaje czasowy związek wyobrażeń

workowo – słuchowo – kinestetycznych. Teraz dopiero dziecko widząc

napisany wyraz „kot” potrafi wyraz ten wymówić (nazwać), gdyż grafemat

tego wyrazu jest powiązany z jego wyobrażeniem słuchowo – wymawianym,

czyli fonetycznym.

Aby czytanie nie było mechaniczne ważne jest, aby dziecko dany wyraz

kojarzyło z treścią znaczeniową. Znaczenie wyrazu powstaje wtedy, gdy jego

wyobrażenie językowe skojarzy się z wyobrażeniem przedmiotu lub cechy,

której dany wyraz odpowiada.

Podstawowym warunkiem dobrego czytania są dostatecznie i prawidłowo

ustalone związki czasowe obrazów graficznych z wyobrażeniami słuchowo –

kinestetycznymi i znaczeniowymi.

Dokładność, wierność oraz szybkość czytania zależy od stopnia umiejętności

spostrzegania i bezpośredniego pamiętania znaków graficznych.

A. Fizjologia procesu spostrzegania

Proces spostrzegania dokonuje się dzięki właściwej budowie gałki

ocznej. Wnętrze oka stanowi twardówka, naczyniówka i siatkówka. Przednia

część twardówki, zwana rogówką jest nieco uwypuklona i zupełnie

przeźroczysta. Naczyniówka zawierająca liczne naczynia krwionośne

i komórki barwnikowe przechodzi w tęczówkę, pośrodku której znajduje się

otwór zwany źrenicą. Średnica tego otworu zmniejsza się lub zwiększa

w zależności od siły padającego na okoświatła. Najgłębszą warstwę gałki

4

ocznej stanowi siatkówka, która w przedniej części oka przechodzi w mięsień

rzęskowy. Do mięśnia rzęskowego przymocowana jest przeźroczysta

soczewka. Soczewka zbiera promienieświatłą i tworzy obraz przedmiotów,

które rzuca na tylną ścianę siatkówki. Nerw oczny idąc od tyłu, przebija

twardówkę i naczyniówkę i wnika w siatkówkę. W siatkówce znajdują się

czopki i słupki, z których łączą się włókna nerwu wzrokowego. Dzięki temu

połączeniu włókna nerwu wzrokowego odbierają podniety działające na

czopki i słupki i przekazują je korze mózgowej. Po lewej stronie mózgu kora

wzrokowa łączy się z okolicą zwoju kątowego, który jest uważany za ośrodek

czytania i pisania. Wśrodkowej części siatkówki znajduje się żółta plamka

dająca widzenieśrodkowe. Przedmioty są najwyraźniej widoczne, gdy ich

obrazy padają na samą plamkę żółtą. W miarę oddalania się środkowejżółtej

plamki siatkówki ku jej obwodowi oko widzi coraz słabiej, trudniej. Jest to

tak zwane widzenie boczne, czyli peryferyjne.

B. Ruchy oka podczas czytania

Podczas czytania oko nie przesuwa się równomiernie wzdłuż wiersza,

lecz wykonuje cały szereg skoków przedzielonych przerwami

spoczynkowymi. Czytanie odbywa się w czasie tych przerw, kiedy oko

zatrzymuje się na moment, aby wykonać następny skok, znowu odpocząć

i tak przesuwa się aż do ukończenia czytania wyznaczonego tekstu. Obok

skoków postępujących (czyli wzdłuż linijki od strony lewej) oko czytającego

wykonuje szereg ruchów wstecznych, które pomagają w ujmowaniu

poszczególnych głosek lub sylab w wyrazy, w rozpoznawaniu trudniejszych

wyrazów, umożliwiają znalezienie zgubionego wątka myśli.

Trzeci rodzaj stanowią ruchy zwrotne, które oko wykonuje przy

przechodzeniu z jednego wiersza do wiersza następnego.

5

Liczba skoków jest zmienna i zależy od:

1) stopnia wprawy w czytaniu;

2) stopnia rozumienia czytanego tekstu;

3) trudności tekstu (w miarę wzrostu trudności ilość przerw wzrasta);

4) celu, w jakim się czyta.

Regularność przerw spoczynkowych zależy w szczególności od stopnia

opanowania techniki czytania, jak również od właściwości samego tekstu.

W związku z tym do nauki czytania przeznacza się teksty krótkie,

o wyraźnym i prostym kroju liter, a zatem po pierwsze drukowane.

Podsumowując na fizjologiczno – psychologiczny proces czytania,

który jest procesem syntezy składają się takie elementy jak:

1) objęcie okiem pola spostrzeżeń;

2) odbiór wrażenia tekstu na siatkówce oka;

3) ruch oczu (postępowy, wsteczny, zwrotny);

4) transformacja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków

mózgowych;

5) pobudzenie procesów kojarzenia;

6) interpretacja impulsów wzrokowych.

W odróżnieniu od czytania cichego, czytanie głośne jest bardziej

skomplikowanym. Towarzyszą mu dodatkowo następujące elementy:

1) przenoszenie impulsów z ośrodków wzrokowych w mózgu do ośrodków

motorycznych mowy;

2) transmisja impulsów z ośrodków motorycznych mowy do odpowiednich

miejsc narządów artykulacyjnych: strun głosowych, języka, warg;

3) wykonanie ruchów artykulacyjnych przez narządy mowy w chwili

wymawiania słowa.

6

Stąd też wynika, że czytanie ciche jest procesem krótszym i prostszym

od czytania głośnego. Przy czytaniu głośnym oko wyprzedza głos, a ta

różnica czasowa zwiększa się w miarę nabywania wprawy w czytaniu.

2. Etapy nauki czytania

W okresie elementarzowej nauki czytania J. Zborowski wyróżnia

następujące etapy czytania:

1) głoskowanie

2) czytanie sylabowe

3) bezpośrednie czytanie wyrazów

Ad 1)

a) Podstawową jednostką czytania jest litera i odpowiadająca jej głoska.

W tym okresie tworzą się u dzieci trwałe wyobrażenia literowe i związane

z nimi wyobrażenia fonematyczne, przy czym dzieci wdrażają się do

umiejętności łączenia głosek i liter w słowa.

b) W nauce czytania powstaje w tym okresie łańcuch: głos – artykulacja –

litera.

c) Podstawową trudność w składaniu głosek w całości wyrazowe stanowi

różnica brzmienia głoski izolowanej i pozostającej w obrębie słowa.

d) Pod koniec tego okresu dzieci zaczynają odczytywać bezpośrednio

końcowe sylaby wyrazów.

e) Zrozumienie czytanego tekstu schodzi na plan dalszy.

Ad 2)

a) Zasadniczą jednostką czytania jest w tym okresie sylaba. W tej fazie

nauki czytania utrwala się związek czasowy między obrazem sylaby a jej

7

wymową. Sylaba spełnia rolę czynnika ułatwiającego dziecku czytanie

wyrazów wielosylabowych.

b) Podstawową formę ćwiczeń w czytaniu stanowi rozkładanie wyrazów na

sylaby i ich synteza.

c) W pierwszej fazie tego etapu czytania spotyka się jeszcze momenty

głoskowania, które jednak z wolna ustępują, a dzieci zaczynają coraz

częściej ujmować w czytaniu bezpośrednio całe wyrazy.

d) Występujące w tej fazie domysły obejmują nie tylko sylaby końcowe, ale

również środkowe i początkowe.

e) Dziecko uświadamia sobie znaczenie czytanych wyrazów w toku ich

wymawiania. Nie potrafi jednak wydobyć sensu całego opowiadania.

Ad 3)

a) Podstawową jednostką czytania jest w tym okresie wyraz. Oko znacznie

wyprzedza głos.

b) Przyspiesza się tempo czytania, ale powiększa się możliwość pomyłek

i błędów. W związku z tym zachodzi potrzeba kontynuowaniaćwiczeń

w analizie i syntezie sylabowej i literowo – głoskowej poszczególnych

wyrazów, zwłaszcza wyrazów dłuższych, wielosylabowych.

c) Dziecko rozumie sens czytanego tekstu.

3. Prace przygotowujące do czytania

Proces czytania wymaga od dzieci przezwyciężenia oporów, pokonania

trudności, które stwarza technika czytania. Aby temu przeciwdziałać

podejmujemy prace przygotowujące dzieci do czytania.

Do właściwego odbioru tekstu literackiego możemy doprowadzić uczniów

różnymi sposobami:

8

a) Rozmowa wstępna – to rozmowa z dziećmi kierowana przez nauczyciela.

Ma ona na celu dostarczenie wiadomości dotyczących zagadnienia

poznawanego w tekście.

b) Swobodne wypowiedzi dzieci – występują, gdy uczniowie mają dużo

wiadomości z danej dziedziny, gdy chętnie o nich mówią w rozmowie

z nauczycielem.

c) Wyjaśnienia nauczyciela – wybrane zagadnienia wyjaśnia nauczyciel nie

próbując wyciągać ich od uczniów. Jest to przeważnie przemyślane

wprowadzenie nauczyciela, które ma dużą wartość dla zrozumienia treści

tekstu.

d) Wycieczki – bezpośrednie zetknięcie się dzieci z interesującym

zagadnieniem, zjawiskiem opisanym w tekście w celu jego zrozumienia.

e) Omawianie obrazów – stanowi wprowadzenie do czytania, uzmysławia

uczniom występujące w tekście przedmioty, postacie, wydarzenia. Sprzyja

to lepszemu zrozumieniu jego treści.

f) Wyjaśnienie nieznanych wyrazów i zwrotów – można stosować przed

czytaniem, w czasie czytania i po czytaniu, w zależności od rodzaju

i charakteru utworu.

4. Formy czytania

Istnieją dwie zasadnicze formy czytania:

− ciche

− głośne

Czytanie ciche – ułatwia opanowanie techniki czytania, umożliwia

indywidualne tempo czytania, pozwala na wgłębianie się w treść, do

powracania do spraw trudnych lub interesujących, ułatwia większe skupienie

czytelnika.

9

Czytanie głośne – może być indywidualne lub zbiorowe. Ma na celu

opanowanie techniki czytania.

Atrakcyjną formą czytania jest czytanie z podziałem na role – przygotowuje

dzieci do inscenizacyjnych sposobów opracowywania tekstów literackich.

Czytanie z podziałem na role obejmuje kilka elementów: czytanie

określonego tekstu, wyodrębnienie postaci, wybór uczniów do odczytywania

poszczególnych fragmentów tekstu, czytanie przez poszczególnych uczniów

tekstu według przypisanych im ról, ocena czytania.

Obok czytania uczniów stosuje się czytanie nauczyciela.Czytanie to powinno

być powolne i poprawne, wprowadzać w nastrój tekstu.

Nauczyciel może czytać utwór, z którym uczniowie spotykają się po raz

pierwszy. Wolno mu również odczytać czytankę po próbach czytania

uczniów. Można ją również odczytać po omówieniu na zakończenie lekcji.

Szczególnie ważne jest pierwsze czytanie utworu, dlatego też powinien

to zrobić sam nauczyciel, albo uczeń, który ma dobrze opanowaną technikę

czytania. W czasie czytania tekstu przez nauczyciela uczniowie powinni

go słuchać przy zamkniętych książkach, co wpływa na lepsze zrozumienie

treści.

5. Cechy czytania

Podstawowym celem czytania jest rozumienie tekstu. Aby zaś

rozumieć tekst, umiejętność czytania musi posiadać określone cechy:

1) Czytanie płynne – polega na tym,że dziecko czyta tekst chociaż wolno,

ale całymi wyrazami.

2) Czytanie poprawne – polega na prawidłowym odczytywaniu wyrazów, tj.

zgodnie z brzmieniem oraz na poprawnym wymawianiu głosek.

10

3) Czytanie biegłe – polega na indywidualnym,świadomym stosowaniu

właściwego tempa czytania, umożliwiającego czytającemu i słuchającemu

uchwycenie treści poszczególnych wyrazów, płynnie i poprawnie

odczytywanych. Polega również na uwzględnieniu właściwego akcentu

i znaków przestankowych.

4) Czytanie wyraziste – polega na zachowaniu pauz, zachowaniu właściwej

intonacji, zastosowaniu odpowiedniego tempa, znaków przestankowych,

musi wydobywać walory uczuciowe i nastrój tekstu.

11

II. RÓ ŻNE FORMY PRACY Z TEKSTEM LITERACKIM

1. Analiza programy nauczania j. polskiego w klasach I-III

Analizując program nauczania języka polskiego w klasach niższych

można wyróżnić poszczególne zadania ukierunkowujące proces uczenia się

czytania i wdrażania uczniów do pracy z tekstem. Właściwą realizację zadań

umożliwiają wymienione rodzajećwiczeń i form pracy przewidziane dla

uczniów poszczególnych klas. Ilość i różnorodność ćwiczeń w czytaniu

i form pracy z tekstem narastają w kolejnych klasach.

KL. I

Opracowanie tekstów odbywa się za pomocą następujących form:

− rozmowa na temat utworu literackiego: bohaterowie, ich zachowanie,

stosunek emocjonalny dziecka do postaci utworu, wyodrębnianie zdarzeń

oraz określenie miejsca; nastrój w utworze: radość, smutek, elementy

humorystyczne;

− wypowiedzi na temat ilustracji w książce, ustalenie związku tekstu

z ilustracjami oraz doświadczeniami i przeżyciami dzieci;

− wdrażanie do formułowania pytań i odpowiedzi na podstawie tekstu;

− wiązanie treści utworu z różnymi formami ekspresji dziecka (słowną,

ruchową, plastyczną);

− opowiadanie fragmentu utworu;

− wielozdaniowa spójna wypowiedź na podstawie ilustracji lub tekstu;

− wiązanie treści utworu z doświadczeniem i przeżyciami dziecka;

− uczenie się na pamięć wierszy i umiejętność wygłaszania ich

z zastosowaniem odpowiedniej intonacji, tempa i pauz.

12

Kl. II

Opracowanie tekstów odbywa się za pomocą następujących form:

− rozmowa na temat przeczytanych tekstów, nawiązanie do doświadczeń

i przeżyć dzieci;

− zbiorowe ustalanie kolejności zdarzeń w opowiadaniach i historyjkach

obrazkowych jakoćwiczenia zmierzające do ustalenia przebiegu akcji;

− ilustrowanie treści utworu wytworami plastycznymi jako przygotowanie

do planu, podpisywanie rysunków;

− zbiorowe omawianie miejsca akcji;

− zbiorowe wyodrębnianie postaci w utworach literackich;

− kształtowanie umiejętności wyrażania własnego sądu o postaciach

i zdarzeniach;

− zbiorowe określanie nastroju w utworze;

− wyszukiwanie w treści fragmentów na określony przez nauczyciela

temat;

− czytanie z podziałem na role;

− inscenizowanie tekstów;

− uczenie się na pamięć wierszy i umiejętność wygłaszania ich.

Kl. III

Opracowanie tekstów odbywa się za pomocą następujących form:

− zdawanie sprawy z treści czytanego tekstu po jednorazowym

przeczytaniu;

− wyodrębnienie postaci i zdarzeń w utworach literackich: ustalenie

kolejności zdarzeń, ich wzajemnej zależności, odróżnianie zdarzeń

istotnych od mniej istotnych, wskazanie postaci głównych

i drugorzędowych, charakterystyczne cechy bohaterów, ocena

13

postępowania bohatera, uzasadnienie swego zdania, wskazanie

wydarzenia decydującego o zmianie w postępowaniu bohatera;

− określenie nastroju w utworze;

− wybieranie najpiękniejszych lub najważniejszych fragmentów

opowiadania, uzasadnienie wyboru;

− wyszukiwanie w tekście fragmentów na określony przez nauczyciela

temat;

− układanie opowiadań twórczych związanych z treścią utworu, np.: dalsze

losy bohatera, komponowanie początku i zakończenia na podstawie

fragmentu utworu lub ilustracji;

− inscenizowanie tekstów lub ich fragmentów;

− wyróżnianie w utworach literackich opowiadań, opisów, dialogów;

− rozróżnianie utworów wierszowanych i prozaicznych;

− wygłaszanie z pamięci wierszy;

− uczenie się na pamięć urywków prozy.

Na lekcjach j. polskiego w klasach niższych pracuje się z tekstem

zaczerpniętym z różnych źródeł. Może to być pozycja z lektur szkolnych

dobrana według uznania nauczyciela, utwór z czasopisma dziecięcego, tekst

zaczerpnięty z podręcznika.

2. Praca z wierszem

Opracowanie tekstów wierszowych na lekcjach j. polskiego stwarza

okazję do realizacji wszystkich celów nauczania tego przedmiotu. Gwarancję

pełniejszej realizacji celów poznawczych, kształcących i wychowawczych

z wykorzystaniem tekstu wierszowego zapewniają czynności, którymi

w procesie lekcyjnym są:

14

1) Przygotowanie do odbioru wierszy: stosujemy pedagogikę lub rozmowę,

w której może wystąpić wyjaśnienie i zastosowanie trudnych wyrazów

i pojęć.

2) Wytworzenie nastroju – realizujemy poprzez wprowadzenie muzyki,

dzieła plastycznego, elementów akustycznych, rekwizyty.

3) Zapoznanie z wierszem – następuje poprzez pamięciowe wygłoszenie lub

odtworzenie z nagrań.

4) Relacjonowanie wrażeń

Po deklinacji lub odczytaniu wiersza powinna nastąpić chwila ciszy.

Relacjonowanie wrażeń to krótka rozmowa na temat doznań spowodowanych

wierszem w formie odpowiedzi na pytania: Co nam się podobało? Co nas

wzruszyło? Co nas rozbawiło?

5) Zgłębienie treści wiersza

Przed analizowaniem należy głośno lub cicho wiersz przeczytać. Gdy

występują w wierszu wyrazy trudne lub ich połączenia, należy wyjaśnić je.

Analiza treści wiersza może być przeprowadzona w formie pytań

i odpowiedzi, które powinny mieć postać wielozdaniową. Wskazane przy tym

jest odwoływanie się do tekstu przez odczytanie odnośnego fragmentu.

6) Analiza formy

W klasach młodszych nie omawiamy zbyt szczegółowo budowy wiersza, nie

przeprowadzamy analizy teoretyczno – literackiej. W kl. III zwracamy uwagę

na wyrazy rymujące się i strofy.

Analiza formy wiersza winna obejmować stronę językową. Dostrzeganie

estetycznej strony języka dokonane być może przez wyszukiwanie pięknych

i oryginalnych wyrazów oraz zwrotów. Program nauczania nie zobowiązuje

do nazywania poetyckichśrodków wyrazu artystycznego takich jak:

przenośnie, porównania.

15

7) Ćwiczenia językowe na podstawie wiersza

Ćwiczenia językowe przeprowadzone na podstawie tekstu wierszowego

zależą od jego treści i formy i mogą mieć charakterćwiczeń słownikowo –

frazeologicznych, syntaktycznych, ortograficznych, gramatycznych; mogą też

obejmować mówienie, czytanie i pisanie.

8) Sprawdzanie wpływu wiersza na ucznia

Oddziaływanie wiersza nie tylko na stronę poznawczą, ale i emocjonalną

można sprawdzić poprzez ekspresję słowno – mówioną, pisaną oraz przez

ekspresję plastyczną. Rysunek ucznia kl. I – III odzwierciedla jego stan

psychiczny, ukazuje uczucia, wyobraźnię, a czasem również sądy.

9) Nauka deklamacji

Wiersz o wysokich walorach estetycznych i wychowawczych, stosunkowo

łatwy do opanowania mogą uczniowie przyswoić na pamięć. Jeśli jest krótki

można zaplanować do wyuczenia się go na lekcji, jeśli dłuższy – należy zadać

go do wyuczenia samodzielnego.

Przy nauce wiersza na pamięć przestrzegać należy podstawowej zasady,że

najpierw uczniowie czytają całość, a następnie uczą się zwrotkami lub

pewnymi większymi całościami. Po częściowym opanowaniu pierwszej

zwrotki uczniowie uczą się drugiej, po czym powinni próbować powtórzyć

z pamięci obie zwrotki razem. Z kolei należy przejść do pamięciowego

opanowania następnej zwrotki, a następnie starać się odtworzyć wszystkie

trzy zwrotki razem.

Stosujemy 3 metody nauki wiersza:

− bezpośrednia

− pośrednia

− równoległa

16

Metoda bezpośrednia polega na tym,że:

− nauczyciel wygłasza wiersz z pamięci, następnie powtarza go

kilkakrotnie za każdym razemściszając głos. W tym samym czasie dzieci

powtarzają wiersz głośno. Na koniec występuje recytacja indywidualna.

Metoda ta nadaje się do uczenia wierszy krótkich i rymowanych. Zwana

jest również metodą całościową.

Metoda pośrednia – polega na tym,że uczymy wiersza następnego dnia

po jego opracowaniu. Uczniowie przypominają (wiersz głośno) treść wiersza

i pod kierunkiem nauczyciela dokonują zapisów znaków recytacyjnych.

Następnie nauczyciel odczytuje go w całości. Później odczytują wiersz

uczniowie. Na koniec prowadzimy próby recytacji indywidualnej.

Metoda równoległa

Na wstępie przeprowadzamyćwiczenia w mówieniu na temat występujący

w wierszu. Wćwiczeniach tych stosujemy wyrażenia i zwroty użyte przez

autora w wierszu. Możemy w tym celu zorganizować również wycieczkę,

która może dostarczyć dzieciom wrażeń w połączeniu z wyrażeniami z tekstu

wiersza. Po powrocie nauczyciel czyta wiersz. Potem czytają uczniowie

indywidualnie. Utwór powtarzamy w całości. Ucząc następnej zwrotki

powtarzamy poprzednią. Stosujemy ćwiczenia, aby zapamiętać środek

wiersza. Wiersz nie może być nauczony tylko na jednej lekcji. Błędem jest

zadawanie opanowania wiersza z dnia na dzień.

3. Praca z lekturą

Przy opracowywaniu lektury obowiązuje tok metodycznego postępowania:

1) Wybór lektury – nauczyciel powinien:

− dokładnie poznać lekturę;

− uszeregować i przygotować zagadnienia poruszane w lekturze;

17

− opracować podręczny słownik wyrazów trudnych i bliskoznacznych;

− przygotować pomoce;

− wskazać uczniom sposób zapoznania się z lekturą.

2) Czytanie lektury może odbywać się w następujący sposób:

− głośne czytanie nauczyciela;

− czytanie fragmentami przez uczniów na lekcji (lektura przeznaczona do

czytania w klasie);

− samodzielne czytanie przez uczniów z wcześniejszym ukierunkowa-

niem, na co mają zwrócić szczególną uwagę.

3) Swobodne wypowiedzi na każdy temat:

− nauczyciel zachęca do opowiadania własnych wrażeń z przeczytanej

lektury;

− wyodrębnianie postaci pierwszo i drugoplanowych, miejsca akcji oraz

kolejności zdarzeń.

4) Przyswajanie treści utworu. Można stosować różnećwiczenia:

− wyszukiwanie w treści urywków związanych z ilustracją;

− wybieranie urywków z najciekawszymi wydarzeniami;

− odszukiwanie fragmentów odnoszących się do zdarzeń, np.: urywków

mówiących o miejscu lub czasie akcji;

− wyszukiwanie przykładów opisujących cechy bądź wygląd zewnętrzny

postaci;

− wyróżnianie w tekście fragmentów mówiących czy wskazujących na

zmienne postępowania bohatera;

− wyszukiwanie urywków odtwarzających kolejne wydarzenia;

− wybieranie części tekstu mających formę opisu lub opowiadania;

− organizowanie konkursu na temat znajomości treści.

18

5) Wysunięcie i omówienie wybranych zagadnień

Na tym etapie zajmujemy się zazwyczaj:

− omówieniem postaci: zorganizowanie sądu nad postaciami, oceną

bohatera lektury, wykonywanie ilustracji np. dwóch twarzy „dobrej

i złej”;

− wyodrębnianie zagadnień wychowawczych;

− wykorzystanie treści lektury do działań pozalekcyjnych i w czasie lekcji

poprzez akademie, biwaki, zwiady, wycieczki, wydanie gazetki

klasowej, zorganizowanie konkursu plastycznego, pisanie wypracowań

twórczych, wspólne redagowanie opisu bohatera, samodzielne pisanie

wierszy.

6) Wykorzystanie ilustracji

− przed zaznajomieniem z lektura, aby zainteresować daną pozycją;

− oglądanie ilustracji w trakcie lektury – pogłębia przeżycia związane

z treścią utworu;

− po skończonej lekturze w celu sprawdzenia stopnia opanowania lektury.

7) Analiza formy utworu

− analiza budowy całego utworu – rozdziały itp.;

− wykorzystanie w wypowiedziach związków frazeologicznych.

8) Ocena utworu

− pisanie wypracowań;

− czytanie innych pozycji tego samego autora;

− samodzielne zebranie informacji.

19

4. Praca z czasopismem

Czasopismo informuje o najnowszych osiągnięciach w różnych

dziedzinach nauki, ożyciu politycznym, społecznym i gospodarczym,

kulturalnym.

Dlatego też, jedną z lekcji j. polskiego poświęcamy na pracę z czasopismem.

Jeśli dzieci mają świadome korzyści z czasopisma, muszą znać jego strukturę,

aby dokonały celowego wyboru tekstów do czytania. Należy zapoznać dzieci

z kartą tytułową czasopisma, z danymi wydawniczymi, rozmieszczeniem

tytułu, ilustracją tytułową, podpisem pod obrazkiem, z poszczególnymi

działami czasopisma, z układem artykułów w poszczególnych działach,

działem rozrywek, z ilustracjami w treści i ich funkcją.

Sięganie do materiałów z pisemek dla dzieci wymaga od nauczyciela ogólnej

orientacji w zawartości numeru, znajomości treści poszczególnych artykułów,

umiejętności wyzyskania opowiadań w związku z aktualną tematyką

okolicznościową.

Nauczyciel, który wcześniej zapoznał się z treścią numeru czyta dzieciom

najciekawsze opowiadania, prezentuje najładniejszą ilustrację, zachęca do

odgadnięcia zagadek i rebusów. W ten sposób nie tylko zainteresuje dzieci

czasopismem, ale zachęci je do samodzielnego czytania.

Nauczyciel musi zasygnalizować dzieciom,że czasopisma mogą ukazywać

się co tydzień – tygodniki, co dwa tygodnie – dwutygodniki, co miesiąc –

miesięczniki. Jak również prasa codzienna – gazeta, dziennik.

Nauczyciel stosuje różne formy pracy z czasopismem w zależności od

zespołu klasowego, liczby egzemplarzy itp. Wybór odpowiedniej formy

zależy od inwencji nauczyciela.

20

5. Praca z czytanką

– Rozmowa wstępna

Najczęściej przygotowaniem do czytanki bywa rozmowa z dziećmi kierowana

przez nauczyciela. Rozmową może pokierować nauczyciel w różny sposób.

Niejednokrotnie musi doprowadzić w niej do przypomnienia wiadomości

dawniej poznanych. Można również sięgnąć do przeżyć dzieci, ich

doświadczeń.

– Swobodne wypowiedzi dzieci

Rozmowa nauczyciela z dziećmi przeradza się z czasem w swobodne

wypowiedzi dzieci. Następuje to zawsze wtedy, gdy uczniowie mają dużo

wiadomości z danej dziedziny, gdy maja sporo własnych doświadczeń i gdy

chętnie o nich mówią. Wystarczy wtedy podanie tematu,żeby wywołać liczne

wypowiedzi dzieci.

– Wyjaśnienia nauczyciela

Nieraz potrzeba innego wprowadzenia do pracy z czytanką, a mianowicie

wyjaśnień nauczyciela. Nauczyciel poprzez proste, jasne wyjaśnienia ma dużą

wartość dla zrozumienia i odczucia czytanki. Nauczyciel może zastąpić swoje

wyjaśnienia słowne przez bezpośrednie zetknięcie dzieci z interesującym je

przedmiotem, zjawiskiem. W tym celu wykorzystuje wycieczki, obozy.

– Wycieczki

Umożliwiają interesujące nawiązanie, lepsze zrozumienie, przyswojenie sobie

przez uczniów wiadomości z różnych tekstów.

– Omówienie obrazów

Obrazy przedstawiające postacie lub zdarzenia z tematu budzą

zainteresowanie, wprowadzają w atmosferę utworu.

Czasem również wprowadza w czytankę obraz przedstawiający tło, na jakim

rozgrywają się wypadki, które zamierzamy omówić.

21

– Inne sposoby przygotowujące do czytania

Jako przygotowanie do czytanki może służyć wygłaszanie znanego dzieciom

wiersza łączącego się z opracowywanym tekstem, rolę te może spełniać

odśpiewanie piosenki.

– Wyjaśnienie nieznanych wyrazów i zwrotów – to także prace

przygotowujące do czytania. Wyjaśnienie to można stosować przed

czytaniem, w trakcie czytania i po czytaniu, w zależności od rodzaju

i charakteru utworu. Wyjaśnienie przed czytaniem powinno mieć miejsce,

gdy uczniowie mają się zapoznać z utworem lirycznym a także przed

czytanką, która zawiera dużo określeń obcych dzieciom, uniemożliwiających

zrozumienie treści. Wyjaśnienie niezrozumiałych wyrazów po przeczytaniu

polega na tym,że wyjaśniamy wyrazy, które były niezrozumiałe dla dzieci

w przeczytanym tekście. Mogą je podawać uczniowie, albo też możemy my

ich o nie zapytać. Najrzadziej powinno się zjawiać wyjaśnienie w ciągu

czytania. W tej sytuacji dorzucamy wyrazy określające bez przerywania

czytania. Przerywać czytanie, co kilka zdań, co pewien czas możemy tylko

wyjątkowo przy tekście trudniejszym.

– Wyjaśnienie wyrazów powinno być dokonywane przy współpracy

z dziećmi, które nie tylko podają wyrazy, ale również podejmują próby ich

wyjaśnienia. Następnie przechodzimy do czytania. Może ono przybierać dwie

zasadnicze formy: czytanie ciche i głośne oraz trzy możliwości przy formie

czytania głośnego: czytanie nauczyciela, czytanie poszczególnych uczniów

oraz czytanie zbiorowe uczniów. Wymieniane formy zostały omówione we

wcześniejszej części niniejszej pracy.

Od tego miejsca następuje już opracowywanie tekstu poprzez różne

formy pracy z tekstem:

1) Swobodne wypowiedzi uczniów na temat tekstu – powinny mieć miejsce

bezpośrednio po zapoznaniu się z utworem, ich celem jest wyrażanie

22

świeżo doznanych przeżyć. Mogą one trwać dłużej lub krócej, mogą

obejmować kilkanaście lub kilka zdań. Będzie to zależało od poruszanego

tematu, od umiejętności wypowiadania się, od zainteresowania uczniów,

zabierających głos przeważnie z własnej woli.

2) Nawiązanie tekstu utworu do przeżyć i spostrzeżeń dzieci

Nawiązanie tekstu utworu do przeżyć i spostrzeżeń dzieci stosuje się we

wszystkich klasach niższych. Jest to praca o charakterze analizującym

i może występować w dwóch odmianach. Pierwsza wychodzi od przeżyć

dzieci, po czym przechodzi się do zapoznania uczniów z treścią tekstu

i porównania go z tymi przeżyciami i doświadczeniami. Drugi polega na

czynnościach odwrotnych.

3) Wyodrębnianie i omawianie postaci występujących w tekście jest

stopniowym przygotowaniem do charakterystyki, która występuje

w klasach wyższych szkoły podstawowej. Omawianie postaci polega

przede wszystkim na przedstawieniu ich wyglądu, a więc wzrostu, rysów

twarzy, koloru i wyrazu oczu, koloru skóry, ruchów, ubioru,

charakterystycznych cech rzucających się w oczy. Polega także na oma-

wianiu czynów tych postaci, wysuwaniu wniosków o ich postępowaniu.

Omawianie postaci z tekstu umożliwia zwrócenie uwagi na postacie

pierwszorzędne i drugorzędne. Do omawiania wybiera się zazwyczaj

postacie dodatnie, ale nie należy unikać postaci ujemnych, pokazując

wyraźnie złe skutki ich postępowania.

4) Zestawienie treści tekstu z ilustracją

Ten rodzaj zestawienia podnosi rangę tekstu. Ilustracje pozwalają lepiej

poznać przedmioty, czy też osoby w tekście występujące, lepiej ogarnąć

całość, trafniej uchwycić zasadnicze sprawy czy myśli.

5) Wyodrębnienie w tekstach zdarzeń, ustalenie ich kolejności – to jedna

z zasadniczych form pracy z utworem. Zdarzenia występujące w tekście

23

mogą być rozpatrywane pojedynczo, w oderwaniu od siebie, ale można je

też omawiać jedne po drugim, w kolejności ustalonej przez autora.

Dostrzeżenie tej kolejności przez uczniów i zrozumienie jej podstaw – to

zasadniczy warunek uchwycenia i poznania toku akcji. Omówienie

zdarzeń to forma interesująca, umożliwiająca żywą, interesującą wyminę

zdań, wzajemne poprawianie i uzupełnianie wypowiedzi, wyszukiwanie

związków przyczynowo – skutkowych między poszczególnymi

zdarzeniami.

6) Wyodrębnienie obrazów z tekstu jest poprzedzone różnymi ćwiczeniami

w obserwowaniu, mającymi doprowadzić ucznia do umiejętności

interpretowania obrazów. Omawianie obrazów powinno być dość

szczegółowe, jeżeli występują jako jedna z podstawowych form

omawiania tematu. Obraz powinien być namalowany przez dzieci

słowami, przedstawiony tak,że słuchający wyobraża sobie treść tekstu.

Wyodrębnianie obrazów z tekstu wpływa wybitnie kształtująco na

wyobraźnię dzieci i rozwija ich słownictwo.

7) Wyszukiwanie najciekawszych i najładniejszych urywków

Sposób ten nie sprawia uczniom trudności, jeżeli dobrze opanują technikę

czytania. Nauczyciel powinien pamiętać, aby uczniowie nie tylko nazwali

wskazane urywki, ależeby je każdorazowo odczytywali

8) Wyodrębnienie urywków o charakterze opowiadania i opisu – występuje

w programie w kl. III. Ten sposób pracy z tekstem stosuje się w tym

czasie, kiedy przedmiotemćwiczeń w mówieniu i pisaniu są właśnie

opowiadania i opis. Przygotowanie rzeczowe dotyczące tych ćwiczeń

w mówieniu i pisaniu ułatwia wyodrębnienie odpowiednich fragmentów.

9) Streszczenie – nie występuje we właściwej postaci w nauczaniu

początkowym, ale w tym okresie trzeba dzieci przygotować do jego

stosowania. Streszczeniem nazywamy zwięzłe ujęcie najważniejszych

24

spraw zawartych w tekście. W streszczeniu pomijamy sprawy

drugorzędne, kładziemy nacisk na zasadnicze dążąc do ukazania myśli

przewodniej utworu. Wszystkie myśli wyrażamy zdaniami pełnymi,

logicznymi. Do streszczenia utworu możemy przystąpić po jego

opracowaniu, po jego pełnym zrozumieniu. Do streszczeń

wykorzystujemy teksty, w których wyraźnie zarysowują się wydarzenia.

10) Układanie i zapisywanie planu

Wymaga on podobnej pracy umysłowej jak streszczenie. Ujmuje on

najważniejsze sprawy występujące w utworze, a pomija drugorzędne. Przy

układaniu planu trzymamy się ściśle kolejności wydarzeń ustalonej przez

autora. Plan powinien składać się z niewielu punktów. Stosujemy go, gdy

jesteśmy przekonani, że uczniowie rozumieją utwór. Przechodzimy

wówczas do wspólnego wydzielania ogólnej liczby części

z równoczesnym uzasadnieniem słuszności tego podziału. Następnie

uczniowie nadają każdej z wydzielonych części tytuł.

11) Opowiadanie treści powiastek, bajek, baśni itp.

Polega na swobodnym odtwarzaniu toku myśli autora własnymi słowami.

Przywiązujemy dużą wagę do doboru wyrażeń; powinny one być proste,

naturalne i przez to piękne.

12) Ilustrowanie tekstu

Polega na wyrażaniu treści tekstu rysunkiem, wycinankami, ulepiankami,

śpiewem oraz mimiką i ruchami dzieci. Przy ilustrowaniu tekstu należy

wyraźnie określić zadnia, które dzieci mają wykonać. Sposób wykonania

rysunku, wycinanki czy ulepianki należy pozostawić samym dzieciom,

gdyż wykazują one w tej dziedzinie wiele pomysłowości.

13) Określenie czasu i miejsca akcji

Zdarzenia odbywają się zawsze w określonym miejscu i określonym

czasie. Dziecko trzeba zainteresować tym elementem utworu literackiego.

25

Zdarzenia nie dzieją się w oderwaniu od przestrzeni i czasu. Wszędzie tam

gdzie tylko jest to możliwe nauczyciel polecadzieciom wyszukanie

odpowiedniego miejsca w tekście. Specjalnie ważna jest sprawa czasu

w tekstach historycznych. Zaczynają się one już w kl. III, gdzie autorzy

próbują czasem w sposób opisowy zbliżyć do dziecka pojęcie czasu.

Na te elementy należy zwracać uwagę dziecka.

14) Czytanie wybranych urywków tekstu

Teksty utworów już czytanych i omawianych na lekcjach mogą stać się

powtórnie przedmiotemćwiczeń w czytaniu i wdrażaniu do samodzielnej

pracy z tekstem. Uczniowie mogą czytać głośno wybrane fragmenty

tekstu.

15) Czytanie z podziałem na role

Jest to czytanie trudne. Należy do niego z początku wybierać teksty łatwe,

z małą liczbą postaci. Najodpowiedniejsze będą teksty mające formę

dialogu. Musimy wybierać teksty, które mają interesującą treść oraz formę

ułatwiającą dziecku czytanie z naturalną intonacją.

Czytanie z podziałem na role musi być starannie przygotowane:

− dzieci muszą rozumieć tekst czytany

− rozumieć role i charakter wypowiedzi danej postaci

− płynnie i biegle czytać

Czytanie z podziałem na role może wystąpić po stosowanym uprzednio

czytaniu jednostkowym głośnym lub cichym i po omówieniu sposobu

czytania.

16) Inscenizowanie tekstu – występuje już od kl. I

Może przybierać różne formy w zależności od rozwoju intelektualnego

uczniów, treści czytanki lub wiersza przeznaczonego do inscenizacji,

a także celu, w jakim ją przygotowujemy. Inscenizacja jest to odtworzenie

tekstu na wzór widowiska scenicznego. Spełnia bardzo ważną rolę

26

w kl. I – III, ponieważ uczy wyrazistego mówienia z naturalną intonacją,

ułatwia zrozumienie i pogłębienie treści tekstu, zaspokaja tendencje

dziecka do ruchu i zabawy, rozwija spostrzegawczość, rozwija

wyobraźnię, rozwija słownictwo dzieci. Do inscenizowania, głównie

w początkach nauki omawiania treści, dobieramy teksty o wyraźnej fabule

i w formie dialogu. Może to być proza lub wiersz. Przygotowaniem do

inscenizowania jest czytanie z podziałem na role.

Przygotowanie inscenizacji obejmuje kilka faz:

− poznanie treści utworu;

− wyodrębnienie postaci występujących w tekście;

− ustalenie kolejności zdarzeń;

− omówienie sposobu inscenizacji;

− wykonanie inscenizacji

W przypadku przedstawieniawielkiej inscenizacji obowiązują etapy:

− wybór utworu;

− kilkakrotne czytanie wcelu zrozumienia treści;

− ćwiczenia w mówieniu i pisaniu(bogacenie słownictwa);

− ćwiczenia w czytaniu z podziałem na role;

− podział ról między uczniów;

− zapamiętanie ról poprzezćwiczenia: z błędnym przypisywaniem ról

jako pisanie z pamięci, uczenie się na pamięć;

− ćwiczenia dykcyjne,posługiwanie się magnetofonem;

− samodzielny wybór techniki wykonania inscenizacji;

− samodzielne zaprojektowanie dekoracji i wykonanie jej elementów lub

całości;

− przygotowanie piosenek, tańców, pląsów;

− wykonanie inscenizacji.

27

17) Inspirowanie tekstów

Po przeczytaniu i rozmowie na temat danego tekstu dzieci samodzielnie

lub wspólnie z nauczycielem przygotowują improwizowaną inscenizację –

zabawę. Różnica między inscenizacją a improwizacją polega na tym,że

w improwizacji uczniowie mają swobodę w zakresie operowania

materiałem słownym. Tekst zawarty w książce jest tylko tworzywem –

materiałem, który uczniowie przedstawiają „swoimi słowami” zgodnie

z własnym odczuciem. Improwizować można wybrane wydarzenia,

najciekawsze sytuacje, najważniejsze, najbardziej humorystyczne.

Ten sposób pracy nie wymagażadnych zabiegów w zakresie

pamięciowego opanowania tekstu, ani przygotowania specjalnych

dekoracji czy też organizowania widowni. Improwizacja ma wiele

wartości kształcąco – wychowawczych, pozwala na twórcze wyrażanie

myśli i własnych doświadczeń.

18) Opowiadania twórcze na podstawie tekstu

Jedną z form wdrażających uczniów do wypowiedzi opartych

na konkretnych treściach, ale wzbogaconymi własnymi wyobrażeniami

i fantazją są opowiadania twórcze. Opowiadanie twórcze opierając się

na strukturze opowiadania daje uczniom całkowitą swobodę

w komponowaniu fabuły, rozwijaniu akcji, ustalaniu ciągłości wydarzeń

i snuciu domysłów, będących następstwem przyczyn i skutków. Czasami

dzieciom nie podoba się zakończenie książki, marzą o innym. Tę sytuacje

można wykorzystać i zaproponować dzieciom skomponowanie

końcowego epizodu według ich inwencji.

19) Zdawanie sprawy z treści czytanego tekstu

Może ono przebiegać pod kierunkiem nauczyciela, za pomocą poleceń

i pytań napisanych na tablicy i przedstawionych przed lub po zapoznaniu

się z tekstem. Może być również samodzielną wypowiedzią dzieci.

28

20) Formułowanie pytań i odpowiedzi na podstawie tekstu

Udzielanie odpowiedzi i formułowanie pytań odbywa się w połączeniu

z cichym czytaniem tekstu. Uczniowie musza mieć tekst przed sobą w tym

celu, by podając odpowiedź mogli poprzeć ją odczytaniem odpowiedniego

fragmentu. Kilkakrotne czytanie ciche tekstu pozwoli głębiej wniknąć

w jego treść i pomoże sformułować pytania. Na jedno pytanie powinno

odpowiadać kilku uczniów, ponieważ tworzy to sytuację zapobiegającą

bezczynności tych dzieci, które nie są proszone o udzielnie odpowiedzi.

Każdy uczeń może odpowiedź uzupełnić. Analogiczne czynności

występują podczas formułowania pytań przez uczniów.

21) Omawianieśrodków artystycznych i budowy tekstów

W omawianiu utworów trzeba zwrócić uwagę na te środki artystyczne,

które potęgują wymowę utworu. Omawianiaśrodków artystycznych nie

można odłączyć od analizy treści; powinno się nimi zajmować nie

tylko po zakończeniu analizy tekstu, ale także w ciągu omawiania.

Z omawianiem środków artystycznych łączy się również praktyczne

rozróżnianie utworów wierszowanych, zwrotek, zagadek, przysłów

a także niektórych gatunków literackich, np. podania. Bardziej

szczegółowe rozważania występują w klasach starszych, ale i wtedy

nakazuje się stopniowanie trudności.

22) Dodatkowe wykorzystywanie tekstów

Teksty wykorzystujemy doćwiczeń w czytaniu i mówieniu, pisaniu,

ćwiczeń słownikowych i frazeologicznych.

W przypadku ćwiczeń słownikowych i frazeologicznych czerpiemy

z tekstu nazwy przedmiotów lub czynności albo gromadzimy wyrazy

wokół szczegółowo ujętych tematów. Czasem wykorzystujemy teksty do

ćwiczeń ortograficznych, np. do przepisywania. Rzadko opieramy na nich

29

ćwiczenia gramatyczne. Wyjątkowo stosujemy tekst do opanowania

pamięciowego, wybieramy wtedy fragmenty krótkie, piękne, interesujące.

23) Drama

Forma ta wydaje się szczególnie dopasowana do pracy z dziećmi

starszymi, ale może być z powodzeniem stosowana również w klasach

młodszych. Polega na odgrywaniu przez kilkoro dzieci scen związanych

z wybranym tematem. Dzieci wchodzą w rolę poszczególnych bohaterów

opowiadania lub odgrywają jakiś rodzaj zachowania. Po zakończonej

scenie aktorzy oraz obserwatorzy wymieniają uwagi na temat przeżyć

i relacji grających. Nauczyciel lub osoba prowadząca powinna zostawić

dzieciom swobodę reakcji podczas gry. Interweniuje on wówczas, gdy

dzieci nie mają więcej pomysłów. Nie należy dzieciom sugerować

rozwiązań, a jedynie pomóc wyrazić pomysły. W przypadku młodszych

dzieci scenki powinny być krótkie, kilkuminutowe. Grę należy zakończyć,

gdy udało się zilustrować dany temat, bądź gdy dzieciom zabraknie

pomysłów. Ważne jest, aby nagrodzić brawami i słowami uznania

wszystkich grających, niezależnie od tego jak wypadli.

Następnie należy scenkę omówić poprzez zapytanie każdego z grających,

jak przeżywali poszczególne sytuacje.

Drama jest stosowana jako technika pomocnicza przy prowadzeniu

dowolnych zajęć dydaktycznych jak i zajęć pozalekcyjnych.

30

III. PODSUMOWANIE

Różnorodne formy pracy z tekstem pozwalają na przyswojenie przez

uczniów takich działań i czynności oraz sprawności, które umożliwiają

dokładne analizowanie tekstu, rozważne porządkowanie treści, trwałe

przyswajanie, twórcze przekształcenie.

Omówione sposoby pracy z tekstem literackim umożliwiają nauczycielowi

właściwą pracę dydaktyczno – wychowawczą na lekcjach j. polskiego.

31

LITERATURA

1. H. Baczyńska „Metodyka języka polskiego w klasach 1-3 szkoły

podstawowej” WSiP Warszawa 1985

2. J. Długosz, E. Orzech „Materiały do pracy z tekstem literackim w klasach

początkowych” Rzeszów 1992

3. J. Kulpa, R. Więckowski „Metodyka nauczania języka polskiego

w klasach początkowych” WSiP Warszawa 1983

4. K. Lenartowska, W.Świątek „Praca z tekstem w klasach I – III” WSiP

W-wa 1982

5. „Metodyka pierwszych lat nauczania” – praca zbiorowa pod redakcją

A. Maćkowiaka i S. Wołoszyna Wydawnictwo Oświatowe „Wspólna

Sprawa” W-wa 1959

6. Eve Malmquist „Nauka czytania w szkole podstawowej” WSiP

W-Wa 1982

7. J. Mrożkiewicz „Nauczanie języka polskiego wklasach początkowych

szkoły podstawowej” WSiP Kielce 1976

8. M. Radwiłowicz, Z. Morawska „Metodyka nauczania początkowego”

WSiP W-wa 1986

9. Ratajek Z. „Kształcenie wczesnoszkolne w perspektywie zmian

w polskim systemie oświatowym” Kielce 1993

10. J. Rytlowa „Czytanie w szkole” PZWS W-wa 1958

11. Materiały do nauczania psychologii pod redakcją L. Wołoszynowej Seria

II Psychologia rozwojowa, wychowawcza i społeczna – tom VI

12. „Praca nauczyciela i ucznia w klasach 1-3” – praca zbiorowa pod

redakcją M. Lelonka i T. Wróbla PZWS W-wa 1965

13. R. Więckowski „Pedagogika wczesnoszkolna” WSiP W-wa 1995

32

14. „Nauczanie języka polskiego w klasach I – IV” – praca zbiorowa pod

redakcją T. Wróbla PZWS W-wa 1965

15. J. Zborowski „Początkowa nauka czytania” PZWS W-wa 1959

16. M. Jakowicka „Praca z tekstem w klasach początkowych” Zbiorcza

Szkoła Gminna 1981 nr 5

17. Cz. Pisula „Lekcje z tekstem literackim w klasach I – III”Życie Szkoły

1987 nr 7-8

18. M. Wojszwiłło „Praca z tekstem wierszowym”Życie Szkoły 1987 nr 7-8

19. M. Szczepańska „Praca z tekstem literackim w klasach I – III”Życie

Szkoły 1987 nr 4

20. P. Zbróg, Z. Gąsiorek „Drama – czemu nie?” – Nauczanie Początkowe

1993 nr 4-5

21. Program nauczania początkowego klasy I – III WSiP W-wa 1983