* Mgrinż.arch.PrzemysławBigaj,InstytutProjektowaniaArchitektonicznego,WydziałArchi-tektury,PolitechnikaKrakowska.

PRZEMYSŁAWBIGAJ*

PREFABRYKOWANETECHNOLOGIEBETONOWYCHREZYDENCJIFRANKALLOYDAWRIGHTA

–TEXTILEBLOCKSYSTEM

PREFABRICATEDTECHNOLOGIESOFFRANKLLOYDWRIGHT’SCONCRETERESIDENCES

–TEXTILEBLOCKSYSTEM

S t r e s z c z e n i e

StosowanyuschyłkupierwszegoćwierćwieczaXXwiekusystemwznoszeniabudynkówzprefa-brykowanychelementów(tzw.textile block system)byłjednąznajbardziejwyrazistychioryginal-nychwswejideiarchitektonicznejtechnologii,opartejnazasadachstandaryzacjiimodularności.Naszczególnąuwagęzasługujesposób,wjakiarchitekttraktowałfakturębetonu,czyniączniejważnyelementestetycznegowyrazuformybudynku.WartykulestaranosięprzybliżyćpionierskiwkładF.L.Wrightawestetycznyrozwójiupowszechnianieprefabrykowanychtechnologiibetonudlapotrzebarchitekturymieszkaniowej.

Słowa kluczowe: Frank Lloyd Wright, textile block system, beton architektoniczny, estetyka beto-nu, faktura betonu, bloczki betonowe

A b s t r a c t

Usedat thecloseof thefirstquarterof the20thcentury, thesystemoferectingbuildings fromprefabricatedelements(so-called“textileblocksystem”)wasoneofthemostdistinctandoriginalsystemsinitsideaofarchitectonictechnologybasedontherulesofstandardizationandmodularity.Particular attention should be paid to theway inwhich the architect treated the texture of theconcrete,makingitaveryimportantelementofaestheticexpressionofabuildingform.Thispapertriestobringuscloser toF.L.Wright’spioneeringcontribution in theaestheticdevelopmentanddisseminationofprefabricatedtechnologiesofconcretefortheneedsofhousingarchitecture.

Keywords: Frank Lloyd Wright, textile block system, architectural concrete, aesthetic of concrete, texture of concrete, concrete blocks

4

1. Wstęp

WartykulestaranosięwsposóbwieloaspektowyprzybliżyćjednązkluczowychwtwórczościFrankaLloydaWrightatechnologiiwznoszeniaobiektówmieszkalnychzzastosowaniemprefabrykowanych,betonowychblokówwystępującąpodnazwątextile block system.Autorpragniezaznaczyćnawstępie,iżjegoroląbyłozebranie,uporządkowanie i usystematyzowaniewiedzy dotyczącej tej oryginalnejw swoimwyrazieestetycznymmetodyprojektowaniaiwznoszeniabudynków,bazującnietyl-konaartykułachimonografiachpoświęconychtwórczościF.L.Wrighta,aletakżenapublikacjachzzakresuteoriiihistoriiarchitekturyXXwieku.Autorpostawiłsobiezacelomówienieproblematykiprezentowanegozagadnieniawoparciuolicznetekstyiopinieinnychautorówwsposóbpozwalającynaobiektywnąprezentacjęiocenęwpływu twórczych osiągnięć F.L.Wrighta na rozwój estetyki i technologii betonuwarchitekturzemieszkaniowej.

FrankLloydWrightnależałdoczołowychamerykańskichprekursorów ipropa-gatorów stosowania estetyki betonu dzięki opracowanymprzez siebie systemomprefabrykacji.OkrestwórczyprzypadającynadrugąitrzeciądekadęXXwiekuza-owocowałkilkomarealizacjami,wktórycharchitektpodejmujezróżnicowanepróbywykorzystaniawłaściwości tegomateriałudlapotrzebarchitekturymieszkaniowej,cozwłaszczazostałouwidocznionewkilkuprojektachrezydencjizokolicLosAn-geles.PrzytaczającsłowaWrighta, iż„trzebazgłębićnaturalnewłaściwościmate-riałuinieuważaćgotylkozapowłokę,gdyżstrukturakażdegopodporządkowanajest swoistymprawom”WaldemarŁysiak stwierdza, że „Wright zawszestarał siędobrzepoznaćstosowanymateriałinigdynietraktowałcharakterumateriałówbu-dowlanych jakosprawydrugorzędnej”1.O ile słowa teniewymagałyszczególne-gopotwierdzeniaprzy kreatywnymwykorzystaniuwdotychczasowychprojektachestetycznychwłasności cegły, kamienia, czy drewna, o tylew przypadku betonudziałania tegoczołowegoamerykańskiegoarchitektakoncentrowałysięnaodkry-waniucoraztonowszychmożliwościeksponowaniaukrywanejdotądnaturybetonuprzezwymyślanieróżnychtechnologiijegozastosowania.WojciechNiebrzydowskidostrzegaweksperymentowaniuWrightazodsłoniętymbetonempewnegorodza-juniezdecydowaniewynikającezniedosytuarchitektawpodejmowanychpróbach„przełamaniastereotypubetonujakomateriałuuważanegozaużyteczny,aleniewy-szukany”2.PotwierdzeniemtegotwórczegorozdarciastajesięrównieżprzytoczeniestwierdzeniaHenregoRussell`aHitchcock`a, który uważał, iż „Wrightwydaje siębardziejniezdecydowanywsprawiewykończeniapowierzchniwłasnejbetonu,niżwwiększości innychaspektówarchitektury.W fabryce igmachuLarkinbetonbyłprawiecałkowicieprzykrytycegłą;wUnityChurchbyływidocznepowierzchnieżwi-rowane,domykalifornijskiezlat1910-tych,atakżewiększośćjegopracnastępnychz blokówbetonowychposiadapowierzchnię o rysunku trójwymiarowym,podczas

1 W.Łysiak,Frank Lloyd Wright,WydawnictwoAndrzejFrukacz,Exlibris–GaleriaPolskiejKsiążki,Chicago–Warszawa1999,s.65.

2 W.Niebrzydowski,Beton i żelbet jako determinanty form architektonicznych,rozprawadok-torskaopracowanapodkierunkiemprof.drhab.inż.arch.AndrzejaBasisty,WAPK,Kraków2002,s.245.

5

gdygmachmuzeumGuggenheimaposiadabezprzedmiotowośćmalarską i gład-kąarchitekturęstylumiędzynarodowegoz lat1920–1930,doktóregoWrightczułspecjalnywstręt”.PonoćsamWright,jakdalejpodajeH.R.Hitchcock,zwierzyłsię,„żenigdyniepotrafiłokreślić,jakajestistotnanaturabetonu.Różnorodnetraktowa-niebetonuwynikałozbardzoróżnychtechnikużyciamateriałuwróżnychokresachczasuiwróżnychdziedzinach,bardziejniżzbezpośredniegopoznaniamateriałujakotakiego”3.ToniezdecydowanieWrightacodoposzukiwańestetycznejspecyfi-kibetonowejmateriizaowocowałoszeregiemtwórczycheksperymentówpopartychrealizacjami, z których na pierwszy planwysuwa się stworzenie całego systemuprefabrykacjipowtarzalnychelementówornamentowych,któreswymcharakteremnawiązywałydogeometrycznychwzorówiformmającychswekorzeniewkulturzerdzennych ludówameryki.Przybierałyonepostaćzarównogotowychdetaliwsta-wianychwstrukturębudynku,gdziestanowiłyozdobnedopełnieniejegoformy,jakiwinnychprzypadkachtworzyłycałysystemwznoszeniaobiektów.SteenEilerRa-smussenwksiążceOdczuwanie architekturydoceniapionierskiwkładWrightanietylkozapodjętepróbystosowaniadlacelówarchitektonicznychstosunkowomłode-gomateriału–betonu(żelbetu),aleizaodkrywaniewnaturzetegotworzywasto-sownejdlanowychczasówtożsamościestetycznej,kojarzonejdotądzpewnąnija-kością,brakiemwyszukania,czyniezdefiniowanąmaterialnością.Jakpisze:„FrankLloydWrightbyłjednymztych,którzywcześniezaczęliprojektowaćdomyzrobionewcałościzelementówżelbetowych.Zamiastjewygładzać,nadawałimgłębokire-lief.Zapewnewynikałotozjegoupodobaniadoornamentu,pomogłojednakpolep-szyć dośćamorficzny charakter żelazobetonu.Możnaprzyjąć za ogólną zasadę,żemateriałomosłabychefektachfakturowychpomagarozrzeźbieniepowierzchni,podczasgdymateriałyowysokiejjakościznoszągładkąpowierzchnię,awręcznaj-korzystniejwyglądająbezreliefuczyornamentów”4.

2. Początki stosowania estetyki betonu przez F.L. Wrighta – geneza i idea „textile block system”

Początkowo F. L. Wright stosował nieotynkowany beton we fragmentarycznyi małoznaczący sposób (gzymsy, cokoły) na elewacjach podmiejskich rezydencjimieszkalnychzpoczątkudwudziestegowieku,którezaprojektowanezostaływra-machposzukiwaniaidei„czystoamerykańskiegodomu”,czyteżwpóźniejszymtzw.stylu„domówpreriowych”(PrarieHauses).Dopierorealizacjaimponującegokom-binatu rozrywkowego –MidwayGardens (1913–1914), nasyconego abstrakcyjnąornamentykąpodpostaciątrójwymiarowychwzorówinspirowanychwpływemzabyt-kowychbudowliświątynnychMajówiAztekówintensyfikujewprowadzaniebetono-wychtechnologiiujednolicaniaelementów,którepóźniejrozwinąsięiznajdąswoje

3 W.Niebrzydowski,Beton i żelbet jako determinanty form architektonicznych,rozprawadok-torskaopracowanapodkierunkiemprof.drhab.inż.arch.AndrzejaBasisty,WAPK,Kra-ków2002,s.245;[w:]H.R.Hitchcock,Zmiany w architekturze powodowane stosowaniem nowych technik i materiałów,„Architektura”1961/10,s.370.

4 S.E.Rasmussen,Odczuwanie architektury,Murator,Warszawa1999,s.169-170.

6

zastosowaniewkalifornijskichdomachmieszkalnychzlatdwudziestychubiegłegostulecia.Rozpoczętywtensposóbkilkuletniokrestwórczościobfitujeszczególniebogatym,geometrycznymdetalemznajdującymsweźródłowprekolumbijskichak-centachrodemzMeksyku–Jukatanu.EdwardR.Fordpodkreślaznaczenietegopoczątkowego etapuw twórczościWrighta, który docelowomiał przybrać postaćszczytnejideologiiopartejnastandaryzacjiistworzyćdziękibetonowymelementomtechnologiębudowlanąpozwalającąwznosićdomyoniespotykanymdotądwyra-ziearchitektonicznymwsposóbprecyzyjny,stosunkowotanioiprzywykorzystaniuniewykwalifikowanejsiłyroboczej.JakpodajeE.R.Ford:„Wokresieod1914r.do1925r.,wodróżnieniuodminimalnejdekoracji„domówpreriowych”,Wrightpraco-wałzpowtarzającymisiękwadratowymiozdobnymibetonowymiblokamizrobionymizapomocądrewnianych form.Duży fryzMidwayGardens (1914) skonstruowanyzostałzbetonulanegomiejscowo(site-castconcrete).Fryzutworzonyjakbyzblo-ków prefabrykowanychwAlbertGermanWarehouse (1915) został zrobiony jakowylewanynamiejscu(castin-situ).Wżadnymztychprzypadkówblokniejestużytywstrukturalnieunikatowysposób,aletakiebyływłaśniezpochodzeniakratkowaneipowtarzającesięzdobienia,aWrightzastosowałjewkamieniarstwiebetonowym.Po roku1914użył kratkiwewszystkich swoichbudynkach, ale systemprefabry-kowanychbloków(textile-blocksystem)byłpierwszym,wktórymkratkaokreślonazostała przez aktualne komponenty: bloki 16” x 16” x 3½”, tworzące 16-calowekwadratywplanieiwelewacjioraztworzącemodułstrukturalny4’0”(trzybloki16”).Wpóźnych latach20-tych, ta kratka stała się ideologią”5. Kształtowaniebryły ar-chitektonicznejbudynkuwoparciuomodularnyukładprefabrykowanychbloczkówpozwoliłWrightowistworzyćsystem,któregopodstawąbyłastandaryzacjajegoele-mentówwsposóbmającyprzełożenienawyglądestetycznyobiektu.Rozmieszcze-nieelementówjakimetodaichwzajemnegołączeniatworzyrygorystyczną,modu-larną siatkę przybierającą postać kratki na elewacji. Przyjęty systemwznoszeniabudynkówzprefabrykowanychblokówbyłpodporządkowanywizualnymoczekiwa-niomWrighta.Użycieeksponowanegobetonuwprocesiewytwarzaniaposzczegól-nychelementówpozwoliłospełnićzałożeniaarchitektanie tylkowodniesieniudowytrzymałościkonstrukcyjnejbloków,aleidojegowłasnościestetycznych,nawią-zującychswymcharakteremdolokalnej,naturalnejkolorystykiisurowych,skalisto--piaszczystychfakturzokolicKalifornii.Równieżmożliwośćwprowadzeniawstruk-turęblokówgeometrycznej, przestrzennej ornamentyki orazperforacji elementówuzyskanodziękiużyciubetonu.Wrightdostrzegałwrozwojutejideialternatywędlakształtującychsięnakontynencieeuropejskiminnychrozwiązańopartychowielko-gabarytowesystemystandaryzacji.JakpiszedalejE.R.Ford:„ZawszetrudnojestoddzielićpierwotnemyślenieWrightaodjegopóźniejszychwyjaśnień,alew1927roku ogłosił, że systembudowy z prefabrykowanych bloków jestwłaściwą odpo-wiedzią na „standaryzację” –w przeciwieństwie dowielko-członowych systemówLeCorbusier’a iGropius’a.SystemWrightazakładałpodniesieniepoziomu lokal-nego,nieprecyzyjnegobudownictwaopartegootechnologięzmiejscowychmate-riałów–betonowychbloków–wceluutworzeniamasowowytwarzanegoproduktu

5 E.R.Ford,The Pioneering Age of Concrete Blocks – Frank Lloyd Wright`s Textile – Block Houses,[w:]Detail,Serie2003/4–BauenmitBeton,s.313-314.

7

oogromnejwytrzymałości,ujednoliconegowjegoczęściach,precyzyjnegowswojejprodukcjiiwykonaniu,awszystkotoosiągnięteprzyminimalnymnakładziewykwa-lifikowanejpracynamiejscu”6.

DorealizacjitychszczytnychideiWrightzabrałsiętużpozakończeniubudowyrówniebogategowpowtarzalnąornamentykęcoMidwayGardens–budynkuHoteluCesarskiegowTokio(ImperialHotel,1916–1922).Tuzarównozewnętrzne,jakiwe-wnętrznedetaleprzybierałyformyornamentuopartegonawzorachjapońskichprze-mieszanychzprzeniesionymizAmerykiakcentamiprekolumbijskim.Abstrakcyjniezdobnictwogeometrycznegodetaluwykonanebyłotymrazemgłówniezrzeźbionejskamieniałejlawyibetonu.Wmiędzyczasie,gdyF.L.WrightbyłpochłoniętypracąprzyjapońskimImperialHotel,zdołałzaprojektowaćpodczassporadycznychprzy-jazdówdoKaliforniidom,któregoformainspirowanabyłabudowlamiświątynnymiMajów.„Dompodmalwami”(HollyhockHouse)zrealizowanywLosAngeles,nazy-wanytakdziękicharakterystycznej,geometrycznejornamentycenawiązującejswąformądokwiatówmalwy,zaprojektowanyzostałprzyużyciutechnologiibetonowej.W tymokresieWright intensywniej zainteresował sięprzedewszystkimkonstruk-cyjnymiwłasnościamiżelbetu,pozwalającyminaprzekrywaniestosunkowodużychwnętrzbezużyciapośrednichsłupów.Późniejszeeksperymentyzbetonowąmateriądoprowadziłydopowstaniaoryginalnego i jednocześniekontrowersyjnegowswejideisystemutzw.textile blocks,wktórymzrealizowałkilkarezydencjimieszkalnychwLosAngeles.WaldemarŁysiaktakopisałprzejścieWrightanasystemprefabry-kowanychbloków–„OileAlineBarnsdallHouseandGarage,lepiejznanyjakoHol-lyhockHouse(z1916–1921,wLosAngeles),pełensymetrycznierozmieszczonychbrył,dziedzińcówwewnętrznych,basenów,tarasówifryzowejornamentykizaczerp-niętejzeświątyniTigarswChichen-Itza,sprawiającywrażeniemajańskiejbudowlikultowejlubgrobowca,byłjeszczezbudowanyzczystegobetonusystememprzy-pominającymstropyskrzynkowe–otylewnastępnychkalifornijskichrezydencjachWrightanoszącychcharakterjukatańskipojawiłysięjużżelbetoweformyprefabry-kowane.Byłytotzw.textiles blocks,specjalnieprofilowane,pokrytegeometryczny-mi,azteckimiornamentamiblokizbetonuwzmocnionegosiatkąstalowychprętów.Promieniesłoneczneprzenikająceichperforacjędawaływewnętrzachzaskakująceefektyświetlne,częstobarwnedziękizastosowaniukolorowegoszkłaotworów”7.

Tennowatorski jaknaoweczasysposóbwznoszeniabudynków,wykorzystującyjakogłównymateriałeksponowanybeton,miałwzałożeniustworzyćmodularnyele-ment,posiadającytrójwymiarowąornamentykę,zktóregowłatwyitanisposóbmożnabyłowznosićdomyocałkowicieodmiennymwyraziearchitektonicznymniżznanedotejpory„organiczne”realizacjeF.L.Wrighta.Wstandaryzacjiarchitektwidziałgłównyatuttejidei.Zasadataniemiaławzałożeniuograniczaćmożliwościsposobukształtowaniaróżnych formposzczególnychbudynków, lecz raczej tworzyłapewnereguły jejkom-ponowania.OileprzyjętaprzezWrightamodularnośćprefabrykowanych,betonowychblokówtworzyłarodzajujednoliconej,strukturalnejsiatkiarchitektonicznejcharaktery-stycznejdlabudynkówwznoszonychwtymsystemie,otylemożliwośćtworzeniazróż-nicowanych,odmiennychwwyrazieplastycznym,przestrzenniezdobionychelementów

6 Ibidem,s.314.7 W.Łysiak,Frank Lloyd...,op.cit.,s.66.

8

–modularnychbloków,pozwoliłauzyskaćindywidualnąornamentykędlakażdejzre-alizowanychrezydencji.Dawałotopodstawępewnejelastycznościwkreowaniuindy-widualnejestetykiformyobiektuwyznaczonejrygoryzmemmodularnejkratki.BetonbyłmateriałeminicjującymtwórczedziałanieWrightawopracowaniutegosystemu.TrewinCopplestonepodkreśla,iżWright„zdecydowałsięzastąpićbardzokrytykowaneinie-atrakcyjneprefabrykowanebetonoweblokiściennenowąformą,składającąsięzma-łychprefabrykowanychłupinbetonowychłączonychzesobąstalowymiprętamiwtakisposób,abypowstałypodwójneścianypołączonychelementów,nazwanymiprzeznie-go„blokamirobionyminadrutach”(knitblocks).Ponieważwprocesieformowaniamogłypowstaćgładkiealboozdobnepowierzchniełupin,umożliwiającwtensposóbtworzeniecałychozdobnychpłaszczyznlubzgrupowanychelementówdekoracyjnych,byłtonie-zwykleelastycznysposóbuatrakcyjnieniawizualnegościanbudynków.Wrightnazwałtosystemem„blokówtkalnych”(textile blocks)zewzględunaprętystalowesplecionezesobąpodobniejakwątekzosnowąiłączącekonstrukcjęściany”8(il.1).Tazasadawznoszeniabudynkówulegałaciągłymudoskonaleniomidrobnymtransformacjąprzyokazjikolejnychprojektów.Wiązałosiętozkoniecznościąskorygowaniaipoprawieniaprzedewszystkimwidocznegosposobuwykonywaniapołączeńpomiędzyblokami,orazprecyzjąichmontażu.EdwardR.Fordprzedstawiagłównerozwiązaniaposzczególnychzawiłościkonstrukcyjno-budowlanychwynikającychzprzyjętejmodularnościarchitek-tonicznej, któreabsorbowałyuwagęWrighta, ewoluującażdomomentuosiągnięciawpełnidojrzałegokształtutegosystemu.Jakpisze:„Dodatkowawytrzymałość(budyn-ku)zapewnionabyłapoprzezsiatkęwzmacniającychbelekpomiędzykrawędziamibrył,podczasgdyprecyzjaistandaryzacjaosiągniętezostałyprzyużyciumetalowychform,abyutworzyćbryłymniejszeo1/8”niżmoduł16”.Tradycyjnezłączezzaprawymurar-skiejo3/8”zostałowyeliminowanenarzeczpółkolistegorowkunabrzegukażdegoblo-ku,wypełnionegozaprawąmurarską,coniezostawiażadnychwidocznychpołączeń.Bloki i ścianymusiały być całkowiciewodoodporne. Jednymz ustępstwWrighta nakonstrukcyjnąnieprecyzyjnośćbyłapodwójnaścianaznieprzerwanymwydrążeniem,które,wedługarchitekta,dawałoefektizolacyjny.Jednakżetedwiewarstwybyływażnedladokładnościkonstrukcji.Trudnobyłobyosiągnąćtąsamąprecyzjęprzypojedynczejgrubościścianyzdwomaodsłoniętymipowierzchniami,ponieważblokiróżniąsięszero-kością”9.F.L.Wrightwniezwykleskrupulatnysposóbpodchodziłdopracynadrozwojemtegosystemu,dostrzegającogromnypotencjał,jakidrzemiewtechnologii,któramiałabezpośrednieprzełożenienawyrazestetycznyarchitekturybudynkubezkoniecznościponoszeniazbędnychkosztównadodatkowerobotywykończenioweścian.Świadcząo tym choćby nielicznie zachowane rysunki techniczne obrazujące projekt systemukonstrukcjizbetonowychbloczkówsporządzonezmyśląopatentowaniatejtechnologii (il.2.i3).

8 T.Copplestone,FrankLloydWright–Przeglądretrospektywny,Arkady,Warszawa1998,s.55.

9 E.R.Ford,The Pioneering Age...,op.cit.,s.314.

9

Il.1.Zasadakonstrukcyjnazprefabrykowanychbloków(textileblocksystem):podwójnawarstwablokówzwydrążeniamiwceluzapewnieniaizolacjicieplnej;siatkapionowychipoziomychprętówzbrojeniowychpomiędzyblokami;iminimalnewypełnieniazaprawą

murarskąwewstępnieuformowanychrowkach(źródło:[2],312-313)

Ill.1.Constructionalprincipleoftextile-blocksystem:double-skinconcreteblockworkwithanintermediatecavitytoprovidethermalinsulation;agridofhorizontalandvertical

reinforcementrodsbetweentheblocks;andminimalmortarjointfillinginpreformedgrooves(source:[2],312-313)

Il.2.Projektbloczkusporządzonydoopatentowania/Systemkonstrukcjibloków (źródło:[7]90)

Ill.2.BlockDesignpreparedforpatent/Blockconstructionsystem (source:[7]90)

10

Il.3.Projektbloczkusporządzonydoopatentowania/Systemkonstrukcjibloków (źródło:[7]90)

Ill.3.BlockDesignpreparedforpatent/Blockconstructionsystem (source:[7]90)

3. Wybrane realizacje domów wykonanych w systemie textile block

Specyfikaprzyjętejtechnologiiprefabrykowanychblokówpozwoliłaprzyużyciumetalowychform(il.4)naichwielokrotnewykorzystaniepodczaswykonywaniapo-wtarzalnychelementów.DominującewtwórczościWrightasilnetendencjeornamen-tacyjnewkształtowaniubryłyarchitektonicznejobiektuwprzypadkuużycia textile blockdawałymożliwośćtechnologicznegoujednoliceniageometrycznychmotywów,którearchitektpostrzegałzarównojakopewnączęśćbudynku,jakizamkniętąkom-pozycyjniecałość,tworzącąsamodzielnieistniejącyelement.Stworzeniesystemu,pozwalającegouzyskaćgeometryczne,przestrzennewzorynaspecjalniewyprofi-lowanychblokachzbetonu,którepóźniej łączononamiejscubudowyzbrojeniemwpostaci stalowychprętów,anastępniezalewanychbetonem,zaowocowałopo-wstaniemkilkudomównaterenieKalifornii.Donajbardziejrozpoznawalnychreali-zacjiwykorzystującychtątechnologięnależączterydomywzniesionewokolicachLosAngeles:1.AliceMillardHouse(rezydencjażonyGeorge`aMadisonaMillarda)wzniesionywPasadenie(1923),nazywanyteż„LaMiniatura”(il.5)zewzględunaswojeniewielkiegabaryty,choć liczący trzykondygnacjewysokości,był topierwszydomzaprojektowanywsystemietextileblock.Zbudowanyzostałwwąwoziepo-

11

śródbujnejzieleni(il.6).Użyciebetonowychbloczkówmiałotukluczowywpływnaukształtowanie zarówno formyarchitektonicznej, jak i jejwyrazuestetycz-nego,którywykorzystywałwłaściwościwizualnesurowegomateriału.„Jedynieniewielkie fragmentyścian iposadzkazrobionesązgładkiegobetonu”–opi-suje domWojciech Niebrzydowski – „Przeważają szare, kwadratowe bloczkidekorowanewwiększości ornamentemw kształcie krzyża równoramiennegoztowarzyszącymimuwnarożachczteremakwadratami(il.7).Mimozgeome-tryzowaniadajesię tuodczytaćazteckimotywroślinny.Bloczkisądekorowa-nezobustron, takwięcpodobnyefektpowstaje równieżwewnątrzbudynku.Dodatkowoniektóreznichsąperforowane,dziękiczemupromieniesłonecznedająwewnętrzuzaskakująceefektyświetlneczęstobarwnezpowoduzastoso-waniakolorowegoszkławotworach”10.Realizacjategoprojektuzwykorzysta-niemtechnologiibetonowychbloczkówiprzyzastosowaniumałejilościotworówokiennychpozwoliłonastworzeniemonumentalnej,nieomalświątynnejbudowliotoczonejlicznązielenią.Choćnapierwszyrzutokadomtenodpowiadałgłów-nymzałożeniomsystemutextile block,tofaktyczniejesttoniewpełnirozwiniętajego forma. JakpodkreślaEdwardR.Ford: „Wright uważałMillardHouse zabudynekzmateriałówprefabrykowanych,aleniecharakteryzujesięondojrzałąformątegorodzajukonstrukcji,ponieważbrakujemusiatkizewzmacniającychbelekorazwykorzystujetradycyjne½”złączazzaprawymurarskiejwzmocnio-nemetalem”11.

Il.4.FormyaluminioweużywanedoodlewówozdobnychbetonowychblokówdladomuFreemanHouse(źródło:[2]314)

Ill.4.AluminiummouldusedforcastingornamentalconcreteblocksforFreemanHouse(source:[2]314)

10W.Niebrzydowski,Beton i żelbet...,op.cit.,s.24611E.R.Ford,The Pioneering Age...,op.cit.,s.314.

12

Il.5.DomAliceMillard,„LaMiniatura”,Pasadena,Kalifornia,1923–widokogólny zzachodu (źródło:[1]57)

Ill.5.AliceMillardHouse,„LaMiniatura”,Pasadena,California,1923 – generalview fromthewest (source:[1]57)

Il.6.DomAliceMillard,„LaMiniatura”,Pasadena,Kalifornia,1923–wtrakciebudowy (fotografia:KamekiTsuchiura,1932/źródło:[7]100)

Ill.6.AliceMillardHouse,„LaMiniatura”,Pasadena,California,1923–underconstruction (photo:KamekiTsuchiura,1923/source:[7]100)

13

Il.7.DomAliceMillard,„LaMiniatura”,Pasadena,Kalifornia,1923–patio (fotografia:JuergenNogai,2009/źródło:[7]103)

Ill.7.AliceMillardHouse,„LaMiniatura”,Pasadena,California,1923–patio (photo:JuergenNogai,2009/source:[7]103)

2.Następnąrealizacją,wktórejF.L.Wrightznaczniebardziejdopracowałtechnicz-ne szczegóły standaryzacji i prefabrykacji betonowychblokówbyła rezydencjaJohnaStorera(il.8)powstaławLosAngeles(StorerHouse,1923).Domtenmaodmienną, dwukondygnacyjną formę i nieco uboższą ornamentykę niż MillardHouse,takżewykorzystującązasadękonstrukcyjnąsystemutextile block(il.9).Ścianytegodomuskładająsięwprzeważającejilościzcałkowiciegładkich,po-zbawionychgeometrycznychwzorów,betonowychbloczków,choćilościbogatozdobionychelementówpozostajerówniewyrazistanietylkonaelewacjach,aleiwewnętrzachmieszkalnych.Ichpiaskowakolorystykabetonunawiązujedocha-rakterystycznychbarwnaturalnegokrajobrazuokolicLosAngeles.ZlokalizowanywpagórkowatymkrajobrazieHollywoodBoulevard,napochyłymtereniedziałkiwymagałwprowadzeniaścianoporowych. JakopisujegoTrewinCopplestone:„RezydencjaStoreraniejestjednymzmajestatycznychdomówWrighta,jednakżeHitchcocknazwałją„eleganckimpawilonem”,aWrightokreślałjakomałypałac,cośw rodzajuweneckiegopalazzo.Wpewnymokresiedomzacząłstopniowoniszczeć,pokrytybujnymkalifornijskimlistowiem;został jednakżestarannieod-restaurowanyiobecniejestdobrymprzykłademzastosowaniasystemu„tkalnychbloków”pomysłuWrighta”12. Ów„eleganckipawilon”posiadazróżnicowanyukładpoziomówwewnętrzuzcentralnieumieszczonymwysokimsalonem,otoczonymwertykalnymi pasami okiennymi umieszczonymi pomiędzy dekorowanymi frag-mentamiścianzbetonowychbloków(il.10).

12T.Copplestone,Frank Lloyd...,op.cit.,s.61.

14

Il.8.DomJohnaStorera,LosAngeles,Kalifornia,1923–ogólnywidokzpołudnia(fotografia:JuliusShulman,1985/źródło:[7]110)

Ill.8.JohnStorerHouse,LosAngeles,California,1923–generalviewfromthesouth(photo:JuliusShulman,1985/source:[7]110)

Il.9.DomJohnaStorera,Hollywood,1923–1924–fasadauliczna (źródło:[2]311)

Ill.9.JohnStorerHouse,Hollywood,1923–1924–streetfacade (source:[2]311)

15

Il.10.DomJohnaStorera,LosAngeles,Kalifornia,1923–detalkonstrukcjiściany (źródło:[2]311)

Ill.10.JohnStorerHouse,LosAngeles,California,1923–detailofwallconstruction(source:[2]311)

3.KolejnarealizacjaWrightawzniesionazprzyużyciusystemutextile blocktoFre-emanHouse(1924,il.11).Tuwprzeciwieństwiedopoprzednichdwóchrealiza-cjizLosAngelesniewystępujewornamentycenajbardziejcharakterystycznegotypubloczkumotywopartynarównoramiennymkrzyżu.Zastąpiłgoasymetrycznywzór,którywwieluelementachbyłperforowany,abyumożliwićwpadanieniewiel-kiejilościświatłasłonecznegodośrodkabudynkuniezależnieodzaprojektowa-nychotworówokiennych.Wright rozwiną formębetonowychblokówosadzającwmiejscachtychperforacjiwstawkizeszkła.Nowatorskimrozwiązaniemzasto-sowanymwtymdomubyłorównieżwprowadzenienarożnychprzeszkleńpomię-dzyodcinkamiścianzbloczków.Eliminacjanarożnegosłupkakonstrukcyjnegoi zastosowanie tampasów szkła nawiązujących swympodziałem do poziomejmodularnościbetonowychbloczkówbyłopionierskimrozwiązaniem,którewywar-łodużywpływnapodobnerozwiązaniawpóźniejszymczasie.Domzaprojekto-wanodlaHarriet iSamuelaFreemanów,którzyszybkouczyniliztegobudynkucentrumawangardyartystycznejidziałalnościpolitycznejwLosAngeles.Głów-nymmiejscemspotkaństałsiępokójdzienny,wktórymwyeksponowanościanyz betonowych bloczków oraz przeszklone narożniki, umożliwiające szeroki kątwidzeniazwnętrzanapobliskieotoczenieipanoramęLosAngeles(il.12),wwy-nikuczegouzyskanonowoczesnąiracjonalnierozwiązanąprzestrzeńwtejsto-sunkowomałejrezydencji.FreemanHousejestprzykłademdalszychpracWrigh-tanadposzukiwaniemnowychrozwiązańarchitektonicznychitechnologicznychwramachformyukształtowanejwoparciuomodularnośćtextile block.

16

Il.11.DomSamuelaFreemana,LosAngeles,Kalifornia,1924–ogólnywidokzdołu(fotografnieznany,1924/źródło:[7]125)

Il.11.SamuelFreemanHouse,LosAngeles,California,1924–generalviewfrombelow(photographerunknown,1924/source:[7]125)

Il.12.DomSamuelaFreemana,LosAngeles,Kalifornia,1924–widokzpokojudziennegonaLosAngeles(fotografia:JuliusShulman,1953(źródło:[7]127)

Ill.12.SamuelFreemanHouse,LosAngeles,California,1924–viewfromthelivingroom ofLosAngeles(photo:JuliusShulman,1953/source:[7]127)

17

4.RezydencjaCharlesaEnnisa(il.13)wLosAngeles(1923–1924), jestnajbar-dziejokazałymzewszystkichbudynkówmieszkalnychF.L.Wrightazrealizowa-nychwsystemietextile block. Niechodzitutylkooimponującegabaryty,aleteżodużąrzeźbiarskośćformy,będącązarównowynikiemsposobuukształtowaniacałościzałożeniaobiektuskładającegosięzkilkuwzajemniepowiązanychzesobąbryłorazdziękibogatejornamentyce i ilościzastosowanychzdobionychelementówzbetonu(il.14).Zarównowielkość,jakimonumentalna,masywnawodbiorzeformaprzywołuje,podobniejakwprzypadku„DomupodMalwami”(HollyhockHouse),obrazbliskistarożytnejświątyniMajów.Obiektzlokalizowa-nyzostałnazboczuwzniesieniaidobrzewpisujesiękolorystykąsurowychblo-kówwgórzystyiskalisto-piaszczystykrajobrazokolicKalifornii.NaprzykładzietegoobiektuwidaćjakWrightkolejnyrazumiejętnieprzekształcasurowy,wyko-rzystywanydotejporygłówniewbudownictwieprzemysłowymmateriał–betonwprzyjaznewodbiorze,dekorowane,prefabrykowanebloczki,któreznajdująswojezastosowanieestetycznewzewnętrznejformiebudynku,atakżestanowąelementy wystroju ścian wewnętrznych przestrzeni mieszkalnych. RealizacjategoobiektunastręczałaWrightowi szeregproblemównie tylkonatury strictebudowlanejczyorganizacyjnej,aleprzedewszystkimdotyczyłaekonomikiprzy-jętych rozwiązań. EnnisHouse, jak podajeTrewinCopplestone, „zbudowanyjestnawyniesionejponadotoczenie,całkowiciepokrytej tarasamiparceliob-wiedzionej dookoła ścianami oporowymi. Pomimo iż jest to system zintegro-wany,złożonyzelementówwzajemniezesobąpołączonych,todużeobciąże-nia, jakimpoddanebyłyściany,spowodowaływybrzuszaniesię ich ipękanie;uszkodzenia te opierały sięwszelkimpróbomnaprawy.W rezydencjiStorerazachowano równowagęmiędzyobszaramiblokówgładkich i zdobionych, zaśwrezydencjiEnnisawystępujetakierozprzestrzenienieozdób,żetazasadniczonowoczesnakoncepcja,będącarównocześnieodbiciemtego,codziałosięrów-noleglewEuropie,niejestodrazuwidoczna.Wrightrzadkoprzebywałnaplacubudowyikiedyrozstrzygałspory,wieleobowiązkówprzekazywałswemusynowiLloydowi–dyplomowanemuarchitektowi.Naskutektegobudowlaniebyłani-gdytym,comożnanazwaćudanymdomem,aEnnisowieostatecznieukończylipracebezzgodyWrighta”13. Pomimowielutrudnościpowstałychprzyrealizacji,domCharlesaEnnisapodwzględemarchitektonicznymnależydonajbardziejimponującychiokazałychbudynkówwykorzystującychtechnologięsystemute-xtile block. Współcześnieobiektjeststalerestaurowanyiwymagaciągledużychnakładówfinansowychnanaprawy iczęściowąwymianębetonowychbloków,nie tylkouszkodzonychwwyniku trzęsieniaziemi,ale teżzewzględunapo-stępującądekapitalizacjęstrukturysamegobudynku i jegoprefabrykowanychelementów.

13 Ibidem,s.62.

18

Il.13.DomCharlesaEnnisa,LosAngeles,Kalifornia,1924–widokogólny(fotografia:JuliusShulman,1980(źródło:[7]118)

Ill.13.CharlesEnnisHouse,LosAngeles,California,1924–generalview(photo:JuliusShulman,1980(source:[7]118)

Il.14.DomCharlesaEnnisa,LosAngeles,Kalifornia,1924–dziedziniecogrodowy(fotografia:JuliusShulman,1980(źródło:[7]118)

Ill.14.CharlesEnnisHouse,LosAngeles,California,1924–gardencourt (photo:JuliusShulman,1980(source:[7]118)

19

4. Przyczyny upadku idei textile block system

DomyWrighta,wktórychwykorzystanotechnologięsystemutextile blocknigdynieosiągnęłypopularnościinnychjegorealizacjijakchoćby„domówpreriowych”,awręczczęstouważanojezatwórczeniepowodzeniearchitekta.Nieupatrywa-nogowgłównejideiopartejnastandaryzacjiiprefabrykacji,którewkońcowychzałożeniachmiałyrozwinąćówsystemdotakiegopoziomu,abyumożliwićwła-ścicielowi domuwykonanie prac związanych z jego budową nawet samodziel-nie, tworząc imontującbloki bezkonieczności zatrudnianiawykwalifikowanychpracowników lub wykorzystywania ciężkiego sprzętu14. Niepowodzenie takiegosposobuwznoszenia budynkówmiało przedewszystkim podłoże ekonomiczneitechniczno-budowlane.ZakładaneprzezWrightakorzyściekonomicznewynika-jącezestandaryzacjiiprefabrykacji,miałystanowićtańsząalternatywędlarosną-cychkosztówrobótmurowych istolarskich.Wefekciekońcowymilośćróżnychrodzajów bloków potrzebnych do realizacji określonej formy architektonicznejokazałasięzbytduża,coznaczniepodwyższałokosztybudowy.Pozazagadnie-niamiczystoekonomicznymipojawiłsięszeregproblemówzwiązanychzaspek-tami konstrukcyjno-budowlanymi powstałymi w trakcie wznoszenia tych obiek-tów, a takżewmiarę upływu czasu zaczęły pojawiać się problemywynikającezfizykibudowli,któredoprowadziłyostateczniedoznacznejdekapitalizacjitychdomów,wpływającnaogólnąestetykęelewacjibudynków.Kontrowersjetowarzy-szącekalifornijskimdomomWrightaniewynikałytylkozkwestiiekonomicznychczyogólnobudowlanych,aledotyczyłyteżzagadnieńarchitektonicznych.ObiektytenatledotychczasowychrealizacjiWrightaposiadałyzgołaodmiennycharak-ter,przedewszystkimświątynnamonumentalnośćtychrezydencjibyławynikiemmasywności ścian, bogactwa ornamentu i zmniejszonych powierzchni oszkleń.ZjednejstronypasowałotobardziejdokonteksturegionalnegookolicKalifornii,zdrugiejzaśstronyograniczałorelacjęzotaczającymkrajobrazemorazwpływałonafunkcjonalnośćikomfortmieszkalny.„Dlawielu”–jakpiszeEdwardR.Ford–„systembudowyzmateriałówprefabrykowanychjestkrokiemwtyłwkategoriiformyiprzestrzeni,chociażniedotyczytoostatniejserii,FreemanHouse,zjegodramatycznymioszklonyminarożami,którepokazująWrightawjegonajwyższejtwórczejformie.Zarównosystemtextile-blocksjakiwieleinnychinnowacjiWrigh-taniebyłsukcesemekonomicznym”15.

PoczątkoweinnowacjeidalszepraceWrightanadudoskonalaniemtegosyste-muwznoszeniabudynkówokazałysięwyjątkowozłudne.Wrightjednakprzezdłu-giokresswojejtwórczościnierezygnowałzdalszychpracnadtymrozwiązaniemstarającsięeliminowaćdotychczasoweułomnościprzyjętejtechnologii,zczasemzaprzestałstosowaniabogatejornamentykiwprowadzanejdostrukturybloczków.Na przykład rezydencja Richarda Lloyda Jonesa w Tulsie w stanie Oklahomaz1929roku(il.15), jakpiszeTrewinCopplestone, „różniłasięodkalifornijskichdomówwzniesionychzezdobionychbloków,ponieważelementyzastosowanetu-tajbyłydużeipozbawioneozdób,conadawałobudynkowiodpychającywięzienny

14E.R.Ford,The Pioneering Age...,op.cit.,s.314.15 Ibidem,s.314.

20

wygląd”16. Donajwiększychniepowodzeń tegosystemuEdwardR.Fordzaliczyłprzedewszystkim nieekonomiczność i brak racjonalności przyjętych rozwiązań,którewzałożeniuWrightamiałypoprawićiuprościćwznoszenieobiektu,awrze-czywistości znacznie podrażały i komplikowały prowadzenie robót budowlanychiwpłynęłyniekorzystnienastantechnicznytychbudynkówwmiaręupływulat.Jużsamazasadaujednoliceniaistandaryzacjizestawubloczkówwramachprojektujednejrezydencjiokazałasięzbytskomplikowana,ponieważwłaściwailośćrodza-jówbetonowychelementówznacznieprzekroczyła ideęmasowoprodukowanej,prefabrykowanej jednostkimodularnej tegosystemui taknaprzykładprzyreali-zacjirezydencjiFreemanHouse,trzebabyłoużyćaż56różnychtypówbloczków.SamwnukWrighta,Eric,któremubyłodaneodrestaurowaćkilkadomówswojegodziadkatwierdził,żefugowaniezłączeńpomiędzyblokamiznaczniepodnosikosz-tywprzeciwieństwiedowypełnianiaichzaprawąmurarską.EdwardR.Fordwy-mieniadalejszeregnierozwiązanychproblemówwynikającychzwodoodpornościścian,corazbardziejwidocznychzbiegiemlat.Przeciekanie,pękanie,odpryski-waniewpływałonapostępującądestrukcjętechnicznąiestetycznądomówzapro-jektowanychwtymsystemie.„RobertSweeneyuważa,żeniemożliwejestwypro-dukowaniewodoodpornychblokówzbardzosuchąmieszaniną,któraniezbędnabyładoichutworzeniawkompleksowychmetalowychformachodlewniczych.Doroku1930.,Wrightprzyznał toosobiście”17. Kwestia izolacyjnościcieplnejścian,rozwiązana przez Wrighta dzięki wprowadzeniu komory powietrznej pomiędzybloczkamibyłarównieżrozwiązaniemniekorzystnym,gdyżścianazpustkąpomię-dzybloczkami,któramiałazapewniaćtąizolacyjność,ulegałazawilgoceniompodwpływemwarunkówatmosferycznych,jakteżpoprzezwykraplaniesięparywod-nejwprzegrodziepodwpływemróżnictemperatur.Sposóbodprowadzeniawilgocinazewnątrzztejszczelnejstrukturybyłograniczony.IdeaWrightacodostworze-niaściany,któramiałabyćwodoodpornaodstronyzewnętrznejiktórazawierałakomorępowietrznądlaizolacjitermicznejokazałasięrozwiązaniemniewłaściwym.Długotrwałedziałaniewilgocinawzmocnieniastaloweipołączeniabloczkówdo-prowadziłonaprzestrzenilatdopękaniaiodpryskiwaniabetonowychbloczków,cojestszczególniewidocznenaprzykładzieEnnisHouse.Oddziaływaniewilgocizestalązbrojeniowąumieszczonąpomiędzybloczkamidoprowadziłodordzewienia,niszczącpołączeniazbetonem18.

Współczesny wygląd kalifornijskich rezydencji projektuWrighta wykonanychwtejtechnologiijestwynikiemżmudnychpracrestauracyjnychiponiesionychdu-żychnakładówfinansowychnapracenaprawcze,którenietylkosąnastępstwempostępującego niszczenia ścian z betonowych bloczków, ale są konieczne zewzględunauszkodzeniapowstałepodczastrzęsieniaziemi.Pomimolicznychpro-blemówrealizacyjnychprzywznoszeniupierwszychdomówwtymsystemieWrightjeszczedługopracowałnadpoprawianiemtechnologii.Powróciłdoniejprzyokazjikolejnegowyrazistegookresuwswojejtwórczości i ideitzw.„domówusońskich”(Usonian houses),którychnazwabyłaparafraząnazwyUnitedStatesofAmeri-ca.CelemprojektowymWrightastałosięopracowanienowego typudomówdla

16T.Copplestone,Frank Lloyd...,op.cit.,s.66.17E.R.Ford,The Pioneering Age...,op.cit.,s.314.18 Ibidem,s.314.

21

średniozamożnejrodzinyamerykańskiej.Wprzeciwieństwiedodotychczasowychrezydencji,naktóreprzewidzianybyłwysokibudżet,architektskoncentrowałsięnastworzeniunieskomplikowanych,małychobiektów,oprostejkonstrukcjiitanichw realizacji.Wwieluznicharchitektpowrócił dostosowaniaprefabrykowanychbetonowychelementów,którychtechniczneszczegółysąnadzwyczajpodobnedostaregosystemu,pomimoiżpodstawoweichużyciewstosunkudowykończonejpowierzchnibyłocałkowicieodmienne.Betonowebloczkipozbawionezostałybo-gatejstrukturyornamentuizregułymiałypodłużny,aniekwadratowykształt,róż-niłysiętakżebudową.„Architekt”–jakpiszeEdwardR.Ford–„rozwinąłtrzytypyścian,zktórychdwaopierałysięnaścianieskładającejsięzpojedynczejwarstwy.Wpierwszymtypieztychdwóch,wewnętrznapowierzchniablokówbyłauszczel-niana,izolowanaorazobudowywanasklejką.Wdrugimtypieniemawogóleobli-cowania.WnętrzeAdelmanHouse(1951)pokrytejestcałkowiciesklejką,podczasgdyścianyTonkensHouse(1954)składająsięzpojedynczejgrubościbetonowe-goblokueksponowanegowewnątrzinazewnątrzbezwewnętrznychwykończeń.Taseriadomówbyłapierwszą,którąWrightcałkowiciewybudowałzbetonowychczęści,włącznie z dachem.Ujednolicenie znowu okazało się być zawodne.Nałamach„TheNaturalHouse”Wrighttwierdził,żedziewięćróżnychrodzajówblo-kówbyłobywystarczające,alePappasHousewymagał25,aTurkelHouse37.Większośćdomówtakżeokazałasiębyć taksamodroga,o ileniedroższa, jakporównywalnestrukturyzdrewnaczycegły”19.

Il.15.DomRichardaLloydaJonesa,Tulusa,Oklahoma,1929–widokzewnętrzny (źródło:[1]66)

Ill.15.RichardLloydJonesHouse,Tulusa,Oklahoma,1929–exteriorview(source:[1]66)

19 Ibidem,s.315.

22

5. Wnioski

F.L. Wright stworzył w pierwszym ćwierćwieczu ubiegłego stulecia oryginalnywswejideisystemarchitektoniczny,którypozwoliłprojektowaćbryłędomówwściśleokreślonysposób,opierającysięnastandaryzacjibetonowychelementów.Nadrzędnarola formyarchitektonicznejbudynkuprojektowanabyław rygorystycznych ramachmodularnościwyprofilowanychbloków,tworzącychrodzajkompozycyjnejkratki(siat-ki) w obszarze której architekt ograniczał swoje działanie. Szczerość materiałowabetonuużytawpostaciujednoliconegosystemuuzewnętrzniłatechnologięrealizacjiobiektu,którajednocześnieposłużyłaarchitektowijakośrodekwyrazuartystycznegodo stworzenia pożądanego charakteru elewacji, uzupełnionego bogatymornamen-tem.Systemtextile block zastosowanywkilkubudynkachwzniesionychwKaliforniidałWrightowimiano pionieraw dziedzinie betonowej standaryzacji i prefabrykacji,którąpodporządkowałprzedewszystkimwyrazowiarchitektonicznemuformybudyn-kuiwynikającymiztegodziałaniakonsekwencjamiestetycznymi,adopieropóźniejjej konstrukcyjno-budowlanym aspektom. Potwierdzeniem tego może być bogataornamentykabetonowychbloczków.Coistotne,jakzauważaCharlesJencks,orna-ment stosowanyprzezWrightawdekoracyjnych, betonowychelementach jest „napowierzchni,aniezpowierzchni”20,awięcbyłwynikiemstrukturybudynku,aniepró-bąmaskowaniakonstrukcjipoprzez„doczepianie”architektonicznychozdóbdoformyobiektu.Pomimowielukontrowersjitowarzyszącychzasadnościekonomicznejprzy-jętych rozwiązańbudowlanych,a także tychzzakresufizykibudowli, ideaWrightazwykorzystaniemprefabrykowanych,ozdobnychelementówwpostacibetonowychbloczków,najatrakcyjniejprezentujesięwzrealizowanychrezydencjachpowstałychwLosAngeles,wzniesionychwsystemietextile block.Tenoryginalnypomysłznalazłpóźniejszekontynuacje,choćdziśjużniejeststosowany,tonastałezapisałsięnakartachhistoriiarchitekturybetonowej.Zperspektywyczasutrudnonazwaćgowyjąt-kowymsukcesemarchitektoniczno-budowlanymWrighta,jednaknadaljestuważanyzaniezwykleoryginalnypomysłna traktowanie fakturybetonu.Licznemodyfikacjeipróbykontynuacjistosowaniapodobnychrozwiązań,którepojawiałysięnakonty-nencieamerykańskimwpierwszejpołowieXXwieku,dowodziłydalszejpracynarzeczupowszechnianiairozwojuideiWrightapodróżnymipostaciaminowychsystemów.PojawiałysięteżgłosypoddającewwątpliwośćpionierskośćdziałańtwórczychWri-ghta,odbierającemuprymwwynalezieniutechnologiiopartejoprefabrykowanebloki,niemniejjednaktodziękiniemuijegopracynadrozwojemtegosystemu,popartegowielomarealizacjami, technologia tazostałapromowanawnajbardziejspektakular-nyarchitektoniczniesposób.„DonaldLeslieJohnsoniRobertSweeneytwierdzili,żesystemzblokówprefabrykowanychmógłbyćwynalezionyprzezinnych–przezWal-teraBurley’aGriffina,WilliamaNelsonalubLloydaWrighta.W1934r.stowarzyszeniePortlandCementAssociationwyliczyło40podobnychjednostkowychformkonstrukcjibetonowych,włączniezsystemamiPancrete iUnderdown,któreprzypominałyroz-wiązaniaWrighta.Żadneznichniesąjużwużyciu”21.

20Ch.Jencks,Ruch nowoczesny w architekturze,WydawnictwoArtystyczneiFilmowe,War-szawa1987,s.147.

21E.R.Ford,The Pioneering Age...,op.cit.,s.315.

23

L i t e r a t u r a

[1] C o p p l e s t o n e T., Frank Lloyd Wright, Przegląd retrospektywny, Arkady,Warszawa1998.

[2] F o r d E.R.,The Pioneering Age of Concrete Blocks – Frank Lloyd Wright`s Textile – Block Houses,[w:]Detail,Serie2003/4,BauenmitBeton.

[3] J e n c k s Ch.,Ruch nowoczesny w architekturze,WydawnictwoArtystyczneiFilmowe,Warszawa1987,s.147.

[4] Ł y s i a k W.,Frank Lloyd Wright, Wydawnictwo Andrzej Frukacz,Ex libris–GaleriaPolskiejKsiążki,Chicago–Warszawa1999.

[5] N i e b r z y d ow s k i W.,Beton i żelbet jako determinanty form architektonic-znych,rozprawadoktorskaopracowanapodkierunkiemprof.drhab.inż.arch.AndrzejaBasisty,WAPK,Kraków2002.

[6] N i e b r z y d ow s k i W.,Beton i żelbet a formy architektoniczne XX wieku,Wy-dawnictwoPolitechnikiBiałostockiej,Białystok2008.

[7] P f e i f f e r B.B.,GösselP.(Ed.),Frank Lloyd Wright 1917–1942,TheCompleteWorks,Taschen,Köln2010.

[8] P f e i f f e r B.B.,GösselP.(Ed.),Frank Lloyd Wright 1943-1959,TheCompleteWorks,Taschen,Köln2009.

[9] R a smu s s e n S.E.,Odczuwanie architektury,Murator,Warszawa1999.