predstava bogorodice sa hristom u ni{i na zapadnoj fasadi ... · pdf filein novgorod and the...

Predstava Bogorodice sa Hristom u ni{i nazapadnoj fasadi crkve Preobraèwa u Novgorodu

i pitawe porekla wenog slikara

Tatjana Starodubcev*

Akademija umetnosti u Novom Sadu

137

UDC 75.052.04(470.24)DOI 10.2298/ZOG1034137SOriginalan nau~ni rad

Razmatra se predstava Bogorodice sa malim Hristomu ni{i nad arhivoltom zapadnog ulaza u crkvu Preo-braèwa u Novgorodu. Iznosi se pretpostavka da onapripada slikanoj celini nekada{we priprate hrama odkoje ni{ta vi{e nije preostalo i da je zograf koji jeradio na wenom oslikavawu pristigao iz Carigrada,kao i Teofan Grk, predvodnik druìne koja je ukrasilanaos crkve.

Kqu~ne re~i: Novgorod, crkva Preobraèwa, slikar-stvo, Bogorodica, priprata, zograf, Carigrad

The depiction of the Virgin with the Christ in a nicheon the western faüade of the Church of the Transfiguration

in Novgorod and the question of the painter's origin

The paper deals with a presentation of the Virgin with theChrist Child, in the niche above the archivolt of the westernportal of the Church of the Transfiguration, in Novgorod.The fresco is assumed to have belonged to the paintedensemble in the church narthex, none of which has survived.It is also believed that like Theophanes the Greek, whoheaded the group painting the naos in the church, thezographos who worked on the decoration of the narthex, hadarrived from Constantinople.

Keywords: Novgorod, the Church of the Transfiguration,wall-painting, the Virgin, narthex, zographos, Constantinople

U ni{i nad arhivoltom zapadnog portala crkvePreobraèwa Spasiteqevog u Novgorodu nalazi sepredstava Bogorodice sa malim Hristom. Danas je tafreska veoma o{te}ena, ali se na osnovu fotografijesnimqene 1919. godine moè prili~no pouzdanoutvrditi wen nekada{wi izgled (sl. 1). Na woj je pred-stavqena dopojasna Bogorodica sa malim Hristom. MatiBo`ja je u frontalnom stavu, levom rukom drì, a desnompridràva sina, dok prema wemu blago okre}e glavu. Hri-stos je odeven u belu haqinu sa dvema vertikalnim tra-kama {to se spu{taju od ramena i ima ogrta~. Pogledupu}uje prema Bogorodici, desnom rukom blagosiqa, ulevoj drì svitak, a stopala oslawa na maj~inu desnicu.1

O vremenu podizawa i ìvopisawa crkve Preo-braèwa u Iqinskoj ulici ili, kako su je ìteqi Nov-goroda zvali, Iqinoj ulici, sme{tenoj u trgova~komdelu varo{i, sa~uvani su pouzdani i precizni podaci.Sagra|ena je na mestu starijeg drvenog hrama koji sepomiwe u opisu opsade Novgoroda pod zapovedni{tvomsuzdaqskog kneza Andreja Bogoqubskog 1169. godine.2

Prema legendi zabeleènoj u tom spisu, sastavqenom uXIV veku, u staroj crkvi Preobraèwa ~uvana je slavnanovgorodska svetiwa, ikona Bogorodice Znamewa, zahva-quju}i kojoj su ìteqi ovoga grada uspeli da se odbraneod napada suzdaqske vojske.3 Novi kameni hram, premasvedo~ewu Novgorodskog prvog letopisa mla|ega izvoda,podigli su 1373/1374. stanovnici Iqine ulice, a wenoosve}ewe izvr{io je arhiepiskop Aleksije uz saslu-èwe sve{tenstva sabora Svete Sofije.4 Crkva je ì-vopisana ~etiri godine posle zavr{etka gradwe. U Nov-gorodskom tre}em letopisu, sastavqenom krajem XVIIstole}a, navodi se da je 1377/1378. oslikana èqom bla-gorodnog i bogoqubivog boqara Vasilija Danilovi~a istanovnika Iqine ulice i da ju je ukrasio majstor Grk

* [email protected] Cf. G. I. Vzdornov, Freski Feofana Greka v cerkvi Spasa

Preobraènià v Novgorode. K 600-letiä suæestvovanià fresok

1378–1978, Moskva 1976, ill. 151.2 O razli~itim verzijama opisa te opsade i o ikoni Bogo-

rodice Znamewa v. A. Frolow, Le Znamenie de Novgorod: evolution de lalegende, Revue des etudes slaves 24/1–4 (1948) 67–81. O korenimaovakvih verovawa v. idem, Le Znamenie de Novgorod: les origines de lalegende, Revue des etudes slaves 25/1–4 (1948) 67–81. Za tu legendu v. iVzdornov, Freski Feofana Greka, 9, 259.

3 Cf. A. Frolow, Le Znamenie de Novgorod: evolution de la legende,71–72, 75–76; idem, Le Znamenie de Novgorod: les origines de la legende,54, 63–64, 66; Vzdornov, Freski Feofana Greka, 9. Za datovawe sa-stavqawa tog spisa u ~etrdesete ili pedesete godine XIV veka, uzispravqawe ranijeg mi{qewa da je legenda zabeleèna u prvoj po-lovini XV stole}a, v. L. A. Dmitriev, @itiènáe povesti russkogo

severa kak pamàtniki literaturá XIII–XIV vv. Åvoläcià ànra

legendarno-biografi~eskih skazaniè, Leningrad 1973, 95–148, naro-~ito 98–99, 123, 129–131.

4 V. N. Lazarev, Feofan Grek i ego {kola, Moskva 1961, 10;Vzdornov, Freski Feofana Greka, 9–10. U literaturi se redovnopomiwe da je crkva podignuta 1374. Za zabele{ku koja se nalazi uNovgorodskom prvom letopisu mla|ega izvoda, koji predstavqa doga-|aje od 853/854. do 1445/1446, gde se navodi da je hram izgra|en1373/1374, v. Novgorodskaà pervaà letopisâ star{ego i mlad{ego

izvodov, red. A. N. Nasonov, Moskva–Leningrad 1950, 372. Taj podatakponavqaju i kasniji letopisi, nastali tokom XVII veka, cf. Novgo-rodskie letopisi, Sanktpeterburgã 1879, 35, 240. Stara crkva, kakosvedo~e bele{ke u Novgorodskom prvom letopisu starijeg izvoda (gdese pomiwu doga|aji od 1016/1017. do 1351/1352) i bele{ke u Novgo-rodskom prvom letopisu mla|ega izvoda, izgorela je u poàru1328/1329. godine (Novgorodskaà pervaà letopisâ star{ego i mla-

d{ego izvodov, 99, 342), a taj podatak ponavqaju i kasniji letopisi(Novgodorskie letopisi, 219).

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

138

Teofan za vreme velikog kneza Dimitrija Ivanovi~a inovgorodskog i pskovskog arhiepiskopa Aleksija.5

Predstava Bogorodice sa malim Hristom u lunetina zapadnoj fasadi hrama Preobraèwa retko je pri-vla~ila pa`wu istraìva~a. De{avalo se da je nau~nicikoji su prou~avali ìvopis novgorodskih crkava s krajaXIV veka,6 slikarstvo hrama Preobraèwa ili ìvot irad Teofana Grka, ~ak i ne pomenu.7 Ipak, istraìva~ikoji su o woj pisali, ve}inom saèto, nisu malobrojni.Nikodim P. Kondakov je u svom znamenitom delu o iko-

nografiji Majke Bo`je naveo tu sliku me|u predstavamaBogorodice Odigitrije i pretpostavio da je ona deloTeofana Grka.8 Igor E. Grabar je u studiji o TeofanuGrku iskazao mi{qewe da je ta freska pripadala ukrasupriprate i da ju je uradio, mogu}e neko vreme nakonìvopisawa crkve, izvesni majstor koji nije bio Rus.9 Ukwizi o umetnosti Novgoroda Viktor N. Lazarev da-tovao je wen nastanak u kraj XIV stole}a. Ukazao je,tako|e, na to da je ne treba vezivati za Teofana Grka iwegovu radionicu i zapazio da je izgledom bliska sli-

Sl. 1. Bogorodica sa Hristom, crkva Preobraèwau Novgorodu, ni{a nad arhivoltom zapadnog ulaza,

snimak iz 1919. (prema: Vzdornov, Freski Feofana Greka)Fig. 1. The Virgin with Christ Child, the Church of the Transfigu-

ration, Novgorod, the niche above the western entrance, photofrom 1919 (after: Vzdornov, Freski Feofana Greka)

Sl. 2. Bogorodica sa Hristom, crkva Preobraèwau Novgorodu, ni{a nad arhivoltom zapadnog ulaza,

dana{wi izgled (foto: Tatjana Carevska)Fig. 2. The Virgin with Christ Child, the Church of the Transfigu-

ration, Novgorod, the niche above the western entrance,photo from 2011 (photo: Tatiana Tsarevskaia)

Grek i Andreè Rublev, in: Andreè Rublev i ego åpoha, red. M. V. Alpa-tov, Moskva 1971, 171–180; Vzdornov, Feofan Grek. Tvor~eskoe na-

sledie, passim, naro~ito 59–78 (o freskama u crkvi Preobraèwa uNovgorodu). Razli~itim aspektima delatnosti Teofana Grka iwegovim delima posve}en je veliki broj studija koje, po{to ne ulaze uokvire osnovne teme ovog rada, ne}e biti pomenute. One su navedene ubibliografijama u novijim monografijama posve}enim tom slikaru,cf. Vzdornov, op. cit., 329–331; M. Alpatov, Feofan Grek, Moskva1984, 195–197.

8 N. P. Kondakov, Ikonografià Bogomateri, II, Petrograd 1915,173. Pre wega, o tek delimi~no o~i{}enoj fresci pisao je A. Anisimov‰Novootkrátáe freski Novgoroda, Staráe godá. Eèmesà~nik dlàläbiteleè iskusstva i stariná, dekabrâ 1913 (Sankt-Peterburg 1913)54–55; idem, Raskrátie pamàtnikov drevnerusskoè ìvopisi, IzvestiàObæestva arheologii, istorii i åtnografii pri Kazanskomuniversitete 30/3 (1920) 272–273 (navedeno prema: Vzdornov, Freski

Feofana Greka, 265, nap. 13; oba teksta bila su nam nedostupnaŠ.9 I. Grabar, Feofan Grek. O~erk iz istorii drevnerusskoè

ìvopisi, in: idem, O drevnerusskom iskusstve, Moskva 1966, 101,nap. 29. Ova studija predstavqa osavremewenu verziju ranijeg teksta,napisanog 1918. godine ‰idem, Feofan Grek. O~erk iz istorii

drevnerusskoè ìvopisi, Kazanskiè muzeènáè vestnik I (1922) 3–22(paginacija u separatu), nama nedostupnoŠ.

5 Za podatak o oslikavawu koji je zabeleèn u Novgorodskomtre}em letopisu, nastalom u XVII veku, mogu}e oko 1673, a u kojem suizloèni doga|aji od 987/988, do onih koji su kasnije uneti, te seùdo 1722. godine, v. Novgodorskie letopisi, 243. Za veoma argu-mentovanu pretpostavku da ta bele{ka predstavqa prepis natpisakoji se nekada nalazio u crkvi v. S. N. Azbelev, Novgorodskie le-

topisi XVII veka, Novgorod 1960, 106, 111. Za vreme oslikavawa crkvecf. V. N. Lazarev, Åtädá o Feofane Greke, Vizantièskiè vremmenik7 (1953) 246; Vzdornov, Freski Feofana Greka, 18–19; idem, Feofan

Grek. Tvor~eskoe nasledie, Moskva 1983, 59. O boqaru Vasiliju Da-nilovi~u i istorijskim okolnostima u tom vremenu v. V. A. Plugin,Boàrin Vasiliè Danilovi~ Ma{kov i Feofan Grek, in: Drevniè Nov-

gorod. Istorià, iskusstvo, arheologià. Nováe issledovanià, Moskva1983, 248–270.

6 Cf. B. V. Mihaèlovskiè, B. I. Puri{ev, O~erki istorii

drevnerusskoè monumentalânoè ìvopisi so vtoroè poloviná XIV v.

do na~ala XV v., Moskva–Leningrad 1941, 21–32, 157–165; G. I. Vzdor-nov, @ivopisâ, in: O~erki russkoè kulâturá XIII–XV vekov, ~astâ 2.Duhovnaà kulâtura, Moskva 1970, 285–302; V. N. Lazarev, Drevnerus-

skie mozaiki i freski XI–XV vv., Moskva 1973, 56–58.7 Cf. Lazarev, Åtädá o Feofane Greke, 244–258; idem, Feofan

Grek i ego {kola; N. K. Goleèzovskiè, Zametki o tvor~estve Feo-

fana Greka, VV 24 (1964) 139–149, [. À. Amirana{vili, Feofan

Starodubcev T.: Predstava Bogorodice sa Hristom u ni{i na zapadnoj fasadi crkve Preobraèwa

139

kama nastalim pod ju`noslovenskim uticajem.10 LeonidV. Betin je prilikom istraìvawa odnosa izme|u mos-kovskog mitropolita Kiprijana i Teofana Grka saètoukazao na to da se na zapadnoj fasadi hrama Preobraèwasa~uvala freska Majke Bo`je s detetom, koja po izgleduveoma podse}a na ju`noslovenske slike i uop{te nemasli~nosti sa ìvopisom Teofana Grka. Pretpostavio jeda to zapaàwe moè da posluì kao osnova za hipotezuda Teofan nije dovr{io ukra{avawe crkve zato {to jemorao hitno da otputuje.11 Jedino je Gerold I. Vzdornovpoklonio posebnu pa`wu ovoj predstavi i pa`qivo jeprou~io prilikom pisawa monografije o freskama Teo-fana Grka u crkvi Preobraèwa u Novgorodu. Koriste}ipisanu dokumentaciju o prvim istraìvawima, kao god istara pisma i fotografije, najpre je predstavio mi-{qewa ranijih istraìva~a, a potom minuciozno opi-sao sliku. Naglasio je da je ra|ena bogatim koloritom,tonskim oblikovawem, precizno i suvo, i izneo sud dawen izgled odaje ruku dobrog, ali ne naro~ito iskusnogmajstora. Iskazao je mi{qewe da ona pripada estetskomtoku koji nije imao odjeka u ruskoj umetnosti, ve} je bioosoben za gr~ka i delom za ju`noslovenska ostvarewa.Ukazao je, tako|e, na to da se srodne predstave u ruskojsredini verovatno mogu posmatrati kao dela majstorakoji su bili vezani za Makedoniju ili za Svetu goru, gdesu zajedno radili gr~ki i slovenski umetnici. Na krajuje izneo zapaàwe da ta freska nema neposredne ana-logije ni u jednoj od crkava u Novgorodu i pretpostavioda ju je naslikao majstor koji nije bio Rus.12 V. M. Ko-vaqova je tokom ispitivawa promena game boja pig-

menata na freskama usled dejstva vatre istraìvalaostatke slika u najniòj zoni oltarske apside crkvePreobraèwa, koje su zahvaquju}i kasnijim pregradwa-ma bile za{ti}ene od poàra. Pomi{qala je na to da, poumetni~kom pristupu, one podse}aju na predstavu Bogo-rodice Odigitrije na zapadnoj fasadi hrama, te da netreba iskqu~iti mogu}nost da ih je izradio isti maj-stor, ali je oprezno dodala da bi tu pretpostavku tre-balo daqe ispitati.13 Lev I. Lif{ic je, prilikom prou-~avawa monumentalnog ìvopisa u Novgorodu u XIV iXV veku, napomenuo da je Teofan Grk u Novgorodu imaosledbenike i da su nesumwivo na oslikavawu crkvePreobraèwa sa wim radili u~enici, a da su pojedinefreske u tom hramu mogle nastati i ne{to kasnije. Kaojedan od takvih primera, izdvojio je predstavu Bogo-rodice Odigitrije na zapadnoj fasadi, te je dodao daizgled te slike ukazuje na to da je wen tvorac sledio onajpravac u umetnosti poznog XIV stole}a koji je bio na-klowen akademizmu.14 Marija A. Orlova je, tokom istra-ìvawa slikarstva na fasadama crkava u sredwem veku,pomenula tu predstavu. Pretpostavila je da je ona, posvoj prilici, nastala krajem XIV veka, a potom je navelastarije mi{qewe, izneto prilikom delimi~nog ~i{}ewafreske 1913. godine, da je po na~inu izrade bliska ìvo-pisu novgorodske crkve Ro|ewa Hristovog na grobqu.15

* * *

Hram Preobraèwa ima graditeqsko re{ewe uobi-~ajeno za crkvena zdawa podizana u Novgorodu u to vre-me. Osnove je razvijenog upisanog krsta sa kupolom oslo-wenom na ~etiri stupca (sl. 3 i 4).16 Imao je i pripratu.Ona je, nije poznato kada, bila uni{tena. Na wenommestu je krajem XVIII ili po~etkom XIX stole}a biopodignut nizak i {irok narteks, na kojem su dvadesetihgodina XIX veka bile izvr{ene nove pregradwe.17 Sru-{en je tokom radova na restauraciji arhitekture 1936.godine. Tom prilikom otkriveni su temeqi i ostaci

Sl. 3. Crkva Preobraèwa u Novgorodu,pogled sa severozapada, stawe posle 1944. (prema: Vzdornov,

Freski Feofana Greka)Fig. 3. The Church of the Transfiguration, Novgorod, a view fromthe northwest, after 1944 (after Vzdornov, Freski Feofana Greka)

10 V. N. Lazarev, Iskusstvo Novgoroda, Moskva–Leningrad1947, 73, nap. 1. On je i u svom kapitalnom delu, objavqenom istegodine, ukazao na to da predstavu Bogorodice sa Hristom nije na-slikao Teofan Grk, cf. idem, Istorià vizantièskoè ìvopisi, I,Moskva 1947, 360, nap. 13 (cf. idem, Istorija vizantijskog slikar-

stva, Beograd 2004, 250, nap. 26).11 L. V. Betin, Mitropolit Kiprian i Feofan Grek, Etudes

balkaniques 1 (1977) 111.12 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 260–266, ill. 150, 151.13 V. M. Kovaleva, K voprosu ob izmenenii pervona~alânoè

cvetovoè gammá nekotoráh pamàtnikov monumentalânoè ìvopisi

XII–XV stoletiè, in: Drevniè Novgorod, 306.14 L. I. Lif{ic, Monumentalânaà ìvopisâ Novgoroda XIV–XV

vekov, Moskva 1987, 24.15 M. A. Orlova, Naru`náe rospisi srednevekováh pamàt-

nikov arhitekturá. Vizantià. Balkaná. Drevnàà Rusâ, Moskva 1990,176–177 (uz ilustraciju na str. 177 zabeleèno je da je slika nastala udrugoj polovini XIV veka).

16 Zapadni travej ima sprat na ~ijim su krajevima oblikovanezasebne celine, posve}ene svetim Kozmi i Damjanu (ju`na) i SvetojTrojici (severna). Iznad |akonikona nalazi se prostorija koja jeverovatno sluìla kao riznica. Crkva ima portale na sredini za-padnog, ju`nog i severnog zida. Fasade su joj, izgleda, naknadnoomalterisane i obojene u belo, cf. Vzdornov, Freski Feofana Greka,11–15.

17 Ibid., 14. Prilikom arheolo{kih istraìvawa ustanovqenoje da drugu pregradwu u hramu, kada su izvr{eni radovi na opravkamai na podizawu nivoa poda, treba datovati tako|e u XVIII–XIX vek, cf.Kovaleva, K voprosu, 306. Moè se postaviti pitawe da li je tokomtih radova podignuta nova priprata. Crkva je verovatno bila pri-li~no o{te}ena u poàru 1696. godine. O tom stradawu hrama bi}ere~i docnije.

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

140

dowih delova zidova prvobitne priprate. Ona je bilaznatno uà od dogra|ene (sl. 4). Wena {irina je odgo-varala rasponu sredweg broda naosa, odnosno pilastarakoji dele zapadnu fasadu hrama, a koji zapo~iwu od vi-sine nekada{weg svoda stare priprate i teku do pot-krovnog venca crkve. Ostaci luka ugra|enog u zapadnizid hrama, koji je nosio poluobli~asti podu`ni svod,jasno otkrivaju da je dostizao samo tre}inu visine crkve(sl. 3).18 Predstava Bogorodice sa Hristom u ni{i,dakle, nalazila se na isto~nom zidu priprate,19 ipredstavqa samo segment slikanog programa togprostora od kojeg danas ni{ta nije preostalo.20

Pitawu kada je podignuta prvobitna priprata cr-kve Preobraèwa, koliko je poznato, u nauci nije posve-}ena posebna pa`wa. Sude}i po ~iwenici da pilastrikoji dele zapadnu fasadu hrama zapo~iwu od visine ne-kada{weg svoda priprate i da se u spoqwem tkivu togzida nalaze ostaci luka koji je nosio poluobli~astipodu`ni svod, moè se pretpostaviti da je sagra|enajednovremeno sa crkvom.

* * *

Slika u ni{i nad ulazom u hram, odnosno na is-to~nom zidu nekada{we priprate, iz nekog je razloga,nije poznato kada, bila premalterisana. Godine 1831.oslabqeni malter je otpao i pred gra|anima Novgorodase otkrila stara freska. Ovo iznenadno pojavqivaweslike dogodilo se tokom epidemije kolere koja se, posvedo~ewu onovremenih novgorodskih pisaca, posle „~u-desnog javqawa“ lika Bogorodice povukla. Zbog toga jefreska postala znamenita dobiv{i ime „kolerna“, a 1850.u priprati je bio postavqen naro~iti presto u ~astMajke Bo`je.21 Arhimandrit Makarije, sastavqa~ opisanovgorodskih starina i o~evidac nestru~nih prepravkina hramu, izvr{enih 1858, pomenuo je, izme|u ostalog, daje predstava Bogorodice u ni{i „obnovqena“.22 Godine1913. otklowen je doslikani sloj sa figure malogHrista,23 a krajem decembra 1918. oslobo|ena je novihnamaza i predstava Bogorodice (sl. 1).24 Me|utim, nitada freska nije bila potpuno o~i{}ena.25 Naàlost,nakon ru{ewa dogra|ene priprate 1936. godine, nisupreduzeti nikakvi poku{aji da se freska za{titi odvlage i mehani~kih o{te}ewa.26 Zbog toga je ona u me|u-vremenu veoma postradala (sl. 2).27

Ipak, stara fotografija, snimqena 1919, pruàdovoqno osnova za prou~avawe slike. U literaturi jeve} zabeleèna razlika izme|u predstave u ni{i i fre-saka unutar hrama koje su uradili Teofan Grk i ~lanoviwegove radionice28 svedenom gamom boja i sna`nim po-tezom.29 Zaista, ta predstava je ra|ena precizno i suvo,druga~ijim koloritom, tonskim oblikovawem sna`nih idonekle tvrdih oblika, dodatno poja~anih o{trim kon-turama, sa sitnim gustim linijama u zavr{noj obradi,koje jo{ vi{e nagla{avaju volumen figura.

* * *

Zbog navedenih zapaàwa o osobenostima izgledapredstave u luneti, najpre bi trebalo proveriti da li jewen tvorac radio na ukra{avawu crkve Preobraèwa,odnosno da li se wegov umetni~ki rukopis moè pre-

Sl. 4. Crkva Preobraèwa u Novgorodu, osnova (prema:Vzdornov, Freski Feofana Greka)

Fig. 4. The Church of the Transfiguration, Novgorod, groundplan (after Vzdornov, Freski Feofana Greka).

27 Cf. ibid., ill. 150, gde je priloèn fotografski snimak iz1974. Freska je iste godine za{ti}ena pleksiglasom, cf. ibid., 260,nap. 7.

28 Grabar, Feofan Grek, 101, nap. 29; Lazarev, Iskusstvo Nov-

goroda, 73, nap. 1; Betin, Mitropolit Kiprian, 111; Vzdornov, Fres-

ki Feofana Greka, 265–266 ‰odre|ene zajedni~ke crte u estetskimshvatawima, ali ne i neposrednu srodnost u izradi, autor zapaà uNovgorodu u freskama crkava Spasa na Kovaqovu (1380), Ro|ewaHristovog na grobqu (kraj XIV veka) i Blagove{tewa na Gorodi{}u(kraj XIV ili po~etak XV veka), a potom pretpostavqa da tvoracslike u ni{i nije bio Rus; o slikarstvu tri navedene crkve v.Lif{ic, Monumentalânaà ìvopisâ Novgoroda, 24, 29–38, 503–508,511–513, ill. 179–200, 303–342, 343–346 (sa starijom literaturom)Š;Kovaleva, K voprosu, 306; Orlova, Naru`náe rospisi, 176–177.

29 O slikarstvu radionice Teofana Grka u crkvi Preobraèwau kojoj su se svi saradnici trudili da me|usobno ujedna~e svojeumetni~ke rukopise v. Grabar, Feofan Grek, 95–101; Lazarev, Is-

kusstvo Novgoroda, 70–73; idem, Åtädá o Feofane Greke, 250–258;idem, Feofan Grek i ego {kola, 38–45; Vzdornov, @ivopisâ, 286–287;idem, Freski Feofana Greka, 18–258; idem, Feofan Grek. Tvor~eskoe

nasledie, 59–78. O stilskim osobenostima tog slikarstva v. Mihaè-lovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 26–28, 164; Lazarev, Iskusstvo

Novgoroda, 71–73; idem, Åtädá o Feofane Greke, 254–257; idem,Feofan Grek i ego {kola, 38–45; idem, Drevnerusskie mozaiki i

freski, 57–58; Vzdornov, Freski Feofana Greka, 162–235. O gamiboja v. Mihaèlovskiè, Puri{ev, op. cit., 27; Lazarev, Åtädá o Feo-

fane Greke, 257; idem, Feofan Grek i ego {kola, 43–44; Goleè-zovskiè, Zametki, 142; Lazarev, Drevnerusskie mozaiki i freski, 58;Vzdornov, Freski Feofana Greka, 173–202.

18 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 17.19 To su zapazili I. Grabar (Feofan Grek, 101, nap. 29), G. I.

Vzdornov (Freski Feofana Greka, 260) i M. A. Orlova (Naru`náe

rospisi, 176).20 U novgorodskoj sredini su retki hramovi iz tog vremena ~ije

su se priprate duè o~uvale. To su crkve Uspewa na Volotovu poqukod Novgoroda (izme|u 1363. i 1390) i Preobraèwa na Kovaqovu(1380). Oba navedena hrama, uni{tena u Drugom svetskom ratu, imalasu niske priprate zasvedene podu`nim poluobli~astim svodom,znatno uè od crkava, odnosno oblik kakav je, po svemu sude}i, imalapriprata hrama Preobraèwa. Za ìvopis dveju priprata v. Lif{ic,Monumentalânaà ìvopisâ Novgoroda, 498–499, 506–507.

21 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 260–261 i nap. 8, gde jeubeleèna starija literatura u kojoj se, kao najva`nije svedo~anstvo,izdvaja kwiga: Arhim. Makariè, Arheologi~eskoe opisanie cerkovnáh

drevnosteè v Novgorode i ego okrestnostàh, I, Moskva 1860, 301–309(nama nedostupna).

22 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 20 (sa starijom lite-raturom); cf. i Kondakov, Ikonografià Bogomateri II, 173. Kwigenavedene u literaturi: Arhim. Makariè, Arheologi~eskoe opisanie, I,301–309; M. Tolstoè, Russkie svàtáni i drevnosti, ~. III. Svàtáni i

drevnosti Velikogo Novagoroda, Moskva 1862, 130, bile su nam ne-dostupne.

23 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 261. O tom ~i{}ewuobavestio je, u ve} pomenutom tekstu, A. Anisimov (Novootkrátáe

freski Novgoroda, 54).24 Vzdornov (Freski Feofana Greka, 261) jedini publikuje taj

podatak koji je zasnovan na staroj dokumentaciji.25 Cf. ibid., 261–262.26 Ibid., 260.


141

poznati u ostacima fresaka u dowoj zoni oltara hrama.Tokom leta 1970. godine izvr{ena su arheolo{ka isko-pavawa i tada su u svetili{tu crkve, pored mnogobroj-nih ulomaka fresaka u {utu, na|eni ostaci slikarstva udowem delu zida apside, nad gorwim mestom i na na-slonu sintronona.30 Kada su uklowene docnije pregrad-we u tom prostoru, me|u kojima se najstarija datuje uXVI/XVII stole}e, ispostavilo se da su se sa~uvalifragmenti fresaka koje nose sve` i intenzivan prvo-bitni kolorit, koji nije bio izmewen dejstvom vatre.Nad gorwim mestom nalaze se ostaci doweg dela figureHrista na prestolu (sl. 5).31 Na naslonu nad sintro-nonom slikane su zavesice sa razli~itim floralnimornametima upisanim u krupne krugove. One su deli-mi~no bile prekrivene pregradwama, te su se prvobitnevrednosti boja sa~uvale samo u dowoj tre}ini preostalepovr{ine, dok su u gorwem delu svojstva pigmenata iz-mewena (sl. 6).32 Me|utim, nisu svi istraìva~i sa-glasni sa pretpostavkom da su sve freske u crkvi Preo-braèwa bile izra|ene tako zvonkim i bogatim kolo-ritom.33

Slikarstvo hrama svakako da je u velikoj meriizgubilo prvobitne vrednosti boje. Freska u ni{i nijeo{te}ena dejstvom vatre, jer je bila prekrivena mal-terom pre no {to je crkva postradala.

Pitawe u kojem je poàru hram bio u tolikoj merio{te}en izlazi iz okvira osnovne teme ovog rada, ali se~ini da bi se ipak trebalo nakratko i wemu posvetiti.

Kako bi se utvrdilo kada se to desilo, vaqalo bi pro-veriti dostupne podatke. Deo trgova~kog kvarta u kojemse nalazi hram vi{e puta je pretrpeo pusto{ewa vatre.34

Verovatno da je stradawe crkve Preobraèwa zapo~elove} u XIV veku,35 ali da ona tom prilikom ipak nije bilaznatno o{te}ena.36 Izgleda da je postradala kasnije, upoàru koji je u petak {este sedmice po Uskrsu 1696.zahvatio ceo trgova~ki deo varo{i, a koji je od hramovapo{tedeo jedino crkvu Svetih Borisa i Gqeba.37 Uko-liko je ova pretpostavka ta~na, onda se moè pomi{qatina to da je freska u ni{i bila prekrivena slojem mal-tera pre 1696. godine.38

S druge strane, izleda da nije te{ko pruìti odgo-vor na pitawe da li je wen tvorac oslikao i dowu zonuoltarske apside hrama, bez obzira na to {to su freske uoba prostora veoma postradale. Na osnovu ne{to boqeo~uvanih delova, na kojima se vidi na~in oblikovawadraperija, moè se ustanoviti da one nisu delo istogìvopisca. Himation malog Hrista ra|en je blagim pre-lazima valera sa tamnim linearnim preklopima tkaninekoja mirno pada (sl. 1), a ogrta~ Hrista na prestoluobra|en je svetlim i tamnim bojama nanetim spretnim ibrzim potezima {irom ~etkicom, tako da pruàju ose}ajpregibawa mekog materijala koji se zavr{ava osvetqe-nim zatalasanim rubovima (sl. 5).39

35 Pisac Novgorodskog prvog letopisa mla|ega izvoda izve{tavada je u velikom poàru 14. juna 1387. godine izgoreo trgova~ki deovaro{i sa svim crkvama osim Bogorodi~ine œna MihaliceŒ. U vezi stim Vzdornov (Freski Feofana Greka, 19) pomiwe 1385. godinu, dokKovaqova (Kovaleva, K voprosu, 302) navodi da prvi poàr koji jezahvatio crkvu (~iji slabi tragovi, vidqivi u nivou prvobitnog poda,svedo~e da tada nije bila znatno o{te}ena) letopisi beleè pod 1388.godinom. U Novgorodskom prvom letopisu novoga izvoda zabeleèno jeda je taj poàr bio 14. juna 6895, dakle 1387. godine (cf. Novgorodskaà

pervaà letopisâ star{ego i mlad{ego izvodov, 380), a u Novgorodskomtre}em letopisu, gde je me|u dvadeset ~etiri navedene crkve pomenut ihram Spasa na Iqinoj ulici, upisano je da se zbio 1387/1388. godine (cf.Novgodorskie letopisi, 245).

36 Drugi poàr koji je zahvatio crkvu, sude}i na osnovu nalazaarheolo{kih istraìvawa, bio je ve}ih razmera. Kovaqova (Kova-leva, K voprosu, 302) navodi da se svedo~anstva o tom poàru nalaze utamnom horizontalnom tragu u niveleti drugog poda u oltarskojapsidi i protezisu, kao i u temequ dogra|enog dela sintronona igorweg mesta, koji se datuje, prema izgledu opeke, u XVI–XVII vek, teda se poàr zbio pre tih radova. Letopisi pomiwu da su 1541. utrgova~kom delu izgorele dvadeset dve crkve, te se pomi{qa na to daje verovatno u toj stihiji postradalo slikarstvo hrama Preobraèwa(ibid., 302–304; za nedovoqno jasno obja{wen podatak da je, premapreliminarnim podacima istraìvawa, hram bio tri puta zahva}enpoàrima razli~itih razmera, v. ibid, 302). Me|utim, nema pouzdanogosnova za pretpostavku da je crkva tada bila znatno o{te}ena. Poàrje izbio 20. juna 1541. godine. U wemu su gorele dvadeset dve crkve odkojih su se dve sru{ile. Me|u hramovima zahva}enim vatrom, koji supoimence navedeni, nije pomenut nijedan u Iqinoj ulici. Taj poàrbeleè Novgorodski drugi letopis (cf. Polnoe sobranie russkih le-

topiseè, T. 30, Vladimirskiè letopisec. Novgorodskaà vtoraà (Ar-

hivskaà) letopisã, Moskva 1965, 147, 204) i Novgorodski tre}i le-topis (cf. Novgodorskie letopisi, 327). Protiv mi{qewa da je crkvapostradala 1541. godine govore ne samo letopisi koji ne pomiwu da jeona tada bila o{te}ena, ve} i ~iwenica da su prvobitne freske, za-klowene pregradwama koje se datuju u XVI–XVII vek, sa~uvaleprvobitni kolorit.

37 Taj poàr, koji se dogodio u poznijem poglavqu istorijegrada, pomiwu mla|i letopisi ukqu~eni u dva zbornika iz XIX veka,cf. Novgodorskie letopisi, 460, 479–480.

38 Do jednakog zakqu~ka do{ao je D. Tasi} (G. I. Vzdornov,

Freski Feofana Greka, 72). Pomi{qamo na to da se i pregradwa uoltaru, sledstveno tome, moè datovati u vreme pre 1696. godine.

39 Za predstavu u ni{i i za himation malog Hrista, ~ija jefigura bila o~i{}ena 1913, cf. Vzdornov, Freski Feofana Greka,ill. 151. Za ostatke freske Hrista na prestolu nad gorwim mestom, cf.

30 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 25, 102, ill. 99; Kovaleva,K voprosu, 302.

31 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 102, ill. 90, 99, 101;Kovaleva, K voprosu, 304, 306, 308.

32 Vzdornov, Freski Feofana Greka, 102, ill. 99–100. O tomeop{irno: Kovaleva, K voprosu, 304–308, s podatkom da je prvapregradwa, u kojoj je povi{en i prera|en patos, bila obavqena uXVI–XVII veku, a da je druga, prilikom koje su izvr{eni radovi naopravkama i na podizawu nivoa poda, bila u XVIII–XIX veku, saminucioznim zapaàwima i kritikom Vzdornovqevog mi{qewa. Zadobru ilustraciju u boji na kojoj se jasno vide razlike u koloritu v.Vzdornov, Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, ill. I.55.

33 Postoji i mi{qewe da je paleta koju su koristili TeofanGrk i ~lanovi wegove radionice bila prili~no svedena, te da je usleddejstva vatre u mnogo mawoj meri izgubila svoju prvobitnu snagu(idem, Freski Feofana Greka, 183–186). U takvim razmatrawimafreske prona|ene u oltarskoj apsidi obja{wavaju se dvojako: ili ihje ìvopisao majstor koji nije usaglasio svoj umetni~ki tretman saTeofanovim ili ih je naslikao upravo Teofan Grk, ali ih je namernoizradio bojama sna`nijim od onih koje je obi~no koristio, ne bi li seone uskladile sa bogato ukra{enim odorama sve{tenosluìteqa,pokrovcima na ~asnoj trpezi, crkvenim utvarima, ikonama ioslikanim ili rezbarenim carskim dverima ikonostasa (ibid., 193).Za kritiku takvog mi{qewa, na osnovu ubedqivih argumenata, v.Kovaleva, K voprosu, 306–308; D. Tasi}, G. I. Vzdornov, Freski

Feofana Greka v cerkvi Spasa Preobraènià v Novgorode, Zograf 8(1977) 71–72. Me|utim, o tim slikama kao Teofanovom delu, uzpretpostavku da wegova ostvarewa nisu u tolikoj meri pretrpelapromenu game boja usled poàra, odbacuju}i argumente V. M.Kovaqove, G. I. Vzdornov pi{e jo{ jednom (Feofan Grek. Tvor~eskoe

nasledie, 73).34 Idem, Freski Feofana Greka, 183 (gde se pomiwu poàri

koji su se dogodili 1385, 1399, 1403. i 1419); Kovaleva, K voprosu,302, 304 (pomen poàra iz 1490, 1508, 1541, 1606, 1709. i 1796). Odpoàra u Novgorodu koje pomiwe Vzdornov, prema starim spisima,trgova~ki deo grada zahvatio je samo onaj koji se zbio 14. juna 1387 (cf.Novgorodskaà pervaà letopisâ star{ego i mlad{ego izvodov, 380),dok se u bele{kama o poàrima iz 1398/1399, 1402/1403 i maja 1418.godine ne pomiwe da je vatra harala po tom delu varo{i (cf.Novgorodskaà pervaà letopisâ star{ego i mlad{ego izvodov,393–394, 397, 411). S druge strane, u letopisima se navodi da jetrgova~ki deo grada goreo 1424/1425, ali se ne pomiwe da su stradalecrkve, pa je mogu}e da taj poàr nije bio ve}ih razmera (cf. ibid., 415).

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

142

* * *

O vremenu izrade freske u ni{i iskazivana surazli~ita mi{qewa koja ne izlaze iz okvira posledwe

tri decenije XIV veka. Istraìva~i su ve}inom biliskloni da pomi{qaju da je bila naslikana nakon ì-vopisawa crkve, negde pred kraj XIV stole}a.40 Da li jepriprata ukra{ena istovremeno sa crkvom ili posle1377/1378. godine nije mogu}e pouzdano utvrditi.

Po{to se umetni~ki rukopis tvorca slike u ni{ine moè prepoznati u malobrojnim o~uvanim freskama unaosu,41 ne treba iskqu~iti ni mogu}nost da je priprataìvopisana ne{to kasnije. Ukoliko se prihvati ovapretpostavka, za odre|ivawe hronolo{kih granica osli-kavawa priprate mo`da bi bio od koristi jedan podatakkoji donose stari letopisi. To je opis posete Novgorodumoskovskog mitropolita Kiprijana iz roda Camblaka,koji je 1390. uzdignut na mitropolitski presto nakonduge krize nastale posle smrti wegovog prethodnikaAleksija 1378. godine. On je ve} u zimu 1390/1391. do{aou Novgorod, gde ga je u hramu Svetog Spasa na Iqinojulici do~ekao novgorodski arhiepiskop Jovan u pratwiigumana i jereja u sve~anim rizama i mnogih gra|ana.Mitropolit se obukao u crkvi Preobraèwa, a zatim sepovorka uputila u saborni hram Svete Sofije.42 Ovajpodatak mo`da posredno ukazuje na to da je crkva naIqinoj ulici tada bila u potpunosti dovr{ena, od-nosno da su freske priprate bile izra|ene najkasnije1390. godine.

* * *

Predstava Bogorodice sa Hristom u ni{i po sli-karskom tretmanu se jasno razlikuje od ìvopisa o~u-vanog u crkvama ukra{enim tokom posledwih decenijaXIV veka u Novgorodu.43 Ipak, pre razmatrawa pitawaodakle je wen tvorac pristigao u tu sredinu, vaqalo bipodsetiti na saznawa o slikaru koji je predvodio dru-ìnu {to je ìvopisala naos crkve Preobraèwa, po-{to bi i ona mo`da bila od koristi u poku{aju da serazaznaju umetni~ki koreni zografa koji je radio naukra{avawu priprate. Teofan Grk, kako se na osnovuo~uvanih podataka obi~no pretpostavqa, bio je cari-gradski umetnik.44 Moskovski pisac Epifanije Pre-mudri, u pismu upu}enom Kirilu, igumanu tverskogSpaso-Atanasijevog manastira, koje je sastavio oko 1415,naveo je da je Teofan oslikao vi{e od ~etrdeset crkava.Epifanije je pomenuo da je Teofan radio u Carigradu ipreko Bosfora u Halkidonu, u |enovqanskim koloni-jama (Galati preko Zlatnog roga i Kafi na Krimu), tenajzad u Rusiji, u Novgorodu, Ni`wem Novgorodu i u

Sl. 5. Hristos, crkva Preobraèwa u Novgorodu,oltarska apsida (prema: Vzdornov,Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie)

Fig. 5. Christ, the Church of the Transfiguration, Novgorod,altar apse (after Vzdornov, Feofan Grek. Tvorcheskoe nasledie)

Kiprian i Feofan Grek, 109–115 (o pomenutoj poseti cf. ibid., 112). Zataj podatak koji pod godinom 6899. donose Novgorodski prvi letopismla|ega izvoda i Voroncovski letopis sa~uvan u prepisu iz dva-desetih godina XIX veka, v. Novgorodskaà pervaà letopisâ star{ego

i mlad{ego izvodov, 384–385, 461. Isti doga|aj, iz drugog ugla, pre-nosi i Trojicki letopis sastavqen u Moskvi, ali on ne pomiwemitropolitov odlazak u crkvu Preobraèwa, cf. M. D. Prislekov,Troickaà letopisâ. Rekonstrukcià teksta, Moskva–Leningrad1950, 438.

43 To su zapazili mnogi istraìva~i, cf. Grabar, Feofan Grek,101, nap. 29; Lazarev, Iskusstvo Novgoroda, 73, nap. 1; Betin, Mi-

tropolit Kiprian i Feofan Grek, 111; Vzdornov, Freski Feofana

Greka, 260–266, ill. 150, 151; Lif{ic, Monumentalânaà ìvopisâ

Novgoroda, 24.44 Lazarev, Iskusstvo Novgoroda, 67; idem, Åtädá o Feofane

Greke, 248; idem, Feofan Grek i ego {kola, 31–33, 34; Vzdornov,@ivopisâ, 286; idem, Freski Feofana Greka, 224; idem, Feofan Grek.

Tvor~eskoe nasledie, 39. Za kritiku i odbacivawe takvog mi{qewa v.Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 164–165; Amirana{vili,Feofan Grek i Andreè Rublev, 177 (sa starijom literaturom).

idem, Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, ill. I.54. Na~in obradestopala nije kori{}en za pore|ewe, po{to nismo mogli pouzdano dautvrdimo da su ona na slici u ni{i bila potpuno o~i{}ena. Pod-se}amo da je prilikom radova 1918. godine bilo izvr{eno samo de-limi~no ~i{}ewe freske. Na primer, na fotografiji iz 1919. jasnose vidi da su delovi Bogorodi~inog maforiona u predelu mi{ica iruku, kao i wene {ake, bili pod slojem novijeg ìvopisa.

40 N. P. Kondakov je imao druga~iji stav i pomi{qao je na to daje ona delo Teofana Grka (Kondakov, Ikonografià Bogomateri, II,1915, 173). I. E. Grabar je pretpostavio da je freska ne{to kasnija ida je pripadala slikanom programu priprate, a izgleda da je smatraoda narteks nije bio podignut jednovremeno s hramom (Grabar, Feofan

Grek, 101, nap. 29). V. N. Lazarev je datovao izradu te slike u kraj XIVveka (Lazarev, Iskusstvo Novgoroda, 73, nap. 1). L. V. Betin je izneohipotezu da je nastala prilikom radova na okon~awu ìvopisawacrkve, nakon {to je Teofan morao neodlo`no da otputuje (Betin,Mitropolit Kiprian i Feofan Grek, 111). G. I. Vzdornov je pret-postavio da je nastala krajem XIV veka (Vzdornov, Freski Feofana

Greka, 262). V. M. Kovaqova nije iskqu~ila mogu}nost da ju je na-slikao zograf koji je radio na ìvopisawu dowe zone oltara hrama(Kovaleva, K voprosu, 306). L. I. Lif{ic je napomenuo da je moglanastati nakon {to je crkva oslikana (Lif{ic, Monumentalânaà ì-

vopisâ Novgoroda, 24). M. A. Orlova je pretpostavila da je ura|enakrajem XIV veka (Orlova, Naru`náe rospisi, 176–177, cf. ibid., ill.na str. 177, gde je zabeleèno da freska poti~e iz druge polovine XIVstole}a).

41 U hramu se sa~uvao samo deseti deo nekada{weg ìvopisa,cf. Vzdornov, Freski Feofana Greka, 252; idem, Feofan Grek. Tvor-

~eskoe nasledie, 59.42 Goleèzovskiè, Zametki, 147; cf. Vzdornov, Freski Feofana

Greka, 10. Op{irnije o mitropolitu Kiprijanu: Betin, Mitropolit


143

Moskvi.45 Posledwe podatke, o Teofanovoj delatnosti uMoskvi, dopuwuju podaci u Trojickom letopisu, u kojemsu zabeleèna zbivawa do 1409. godine.46 Pored toga,pretpostavqa se da je on, zajedno sa saradnicima, iz-radio i ikone za ikonostas koji se danas nalazi u Blago-ve{tenskom saboru u Moskvi.47

Od brojnih ostvarewa Teofana Grka preostale susamo fragmentarno o~uvane freske u crkvi Preobraèwau Novgorodu, kao i nekolike ikone u Blagove{tenskomsaboru u Moskvi koje mu se pripisuju. Me|utim, kada se teslike uporede se malobrojnim o~uvanim delima nastalimu to doba, koja su zasigurno radili zografi carigradskogporekla, ne mogu se zapaziti neposredne srodnosti uumetni~kim shvatawima.48 To svedo~i da su i u samojromejskoj prestonici u razli~itim zografskim radioni-cama postojali raznorodni umetni~ki zahtevi.

Ostvarewa carigradske umetnosti bila su u ruskojsredini svakako poznata ne samo na moskovskom dvoruve} i u krugovima crkvenih dostojanstvenika, diplo-mata i imu}nih trgovaca. U doba Paleologa, iz razli-~itih razloga — radi hodo~a{}a, sre|ivawa crkvenihili profanih poslova — romejsku prestonicu pose}i-vali su putnici iz Rusije.49 Naravno, bilo je i onih Rusakoji su, na neko vreme ili za stalno, bili nastaweni uCarigradu ili na Svetoj gori.50

Broj putnika na drumovima izme|u Konstantinovoggrada i Rusije zna~ajno je porastao ~etrdesetih i pedesetihgodina XIV veka, a vrhunac je dostigao u sedamdesetim iosamdesetim godinama istog stole}a, da bi u slede}imdecenijama postepeno opao.51 Izgleda da su me|u ruskimhodo~asnicima u romejsku prestonicu prili~no brojnibili ìteqi Novgoroda. Od pet o~uvanih opisa Carigradanastalih pod perima ruskih poklonika u doba Paleologa,~ak tri su sastavili gra|ani Novgoroda.52

Sl. 6. Slikane zavesice, detaq, crkva Preobraèwau Novgorodu, oltarska apsida, sintronon (prema: Vzdornov,

Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie)Fig. 6. Painted curtains, a detail. The Churchof the Transfiguration, altar apse, synthronon

(after Vzdornov, Feofan Grek. Tvorcheskoe nasledie)

Constantinople, en Georgie, CA 28 (1979) 103–114; D. Mouriki, The For-mative Role of Byzantine Art on the Artistic Style of the Cultural Neighborsof Byzantium, Jarhbuch der Osterreichischen Byzantinistik 31/2 (1981)749–751; I. Lordkipanidze, Rospisâ v Calendìha, Tbilisi 1992,passim.

49 G. P. Majeska, Russian Travelers to Constantinople in the Four-teenth and Fifteenth Centuries, Washington 1984, 4, 5, 10. O qudima kojisu, u oba smera, putovali izme|u Carigrada i Rusije izme|u 1240. i1453. godine v. idem, Russo-Byzantine Relations 1240–1453: A TrafficReport, in: XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Major Pa-pers, Moscow 1991, 27–53. Oni su obi~no bili ~lanovi poslanstava,naj~e{}e crkvena lica, me|u kojima su najbrojniji bili visokicrkveni dostojanstvenici, dok je predstavnika niìh crkvenihredova bilo mawe (ibid., 31–32). Me|u svetovnim licima uposlanstvima izgleda da su najbrojniji bili boqari (ibid., 32). [tose ti~e Grka svetovwaka koji su odlazili u Rusiju, oni su, po svemusude}i, ve}inom bili poslovni qudi, odnosno zanatlije (ibid.,32–33).

50 Idem, Russian Travelers to Constantinople, 5; idem, Russo--Byzantine Relations, 30.

51 Idem, Russo-Byzantine Relations, 34, 35.52 Idem, Russian Travelers to Constantinople, 5. To su bili Stefan

Novgorodski, danas nepoznati pisac Opisa Carigrada i dijak Alek-sandar (ibid., 15–195, 114–154, 156–165). Stefan je u boravio u ro-mejskoj prestonici najmawe jednu sedmicu, verovatno 1349. godine, ane iskqu~uje se mogu}nost da je, iako laik, bio ~lan novgorodskecrkvene delegacije kod vaseqenskog patrijarha (ibid., 15–19). O ne-poznatom piscu jednog od najop{irnijih opisa Carigrada danas seni{ta ne zna i jedino se moè pretpostaviti da je Konstantinov gradpohodio negde izme|u kraja 1389. i po~etka 1391. godine (ibid., 114–121).Dijak Aleksandar uputio se u Carigrad prvenstveno radi trgovine i uwemu je bio 1394/1395. godine (ibid., 5, 156–157). Putovawe u Carigrad,po svemu sude}i, predstavqalo je veoma zna~ajan poduhvat u o~imastanovnika Novgoroda. Poznato je da je jo{ ranije, oko 1200, DobriwaJadrejkovi~, budu}i novgorodski arhiepiskop Antonije, kao hodo~as-

45 Grabar, Feofan Grek, 76; Lazarev, Iskusstvo Novgoroda,67–69; idem, Åtädá o Feofane Greke, 244–246, 248–249; idem, Feo-

fan Grek i ego {kola, 7–10, 11–12; Vzdornov, Freski Feofana Greka,230–234, 236–237; idem, Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, 40–49,gde su objavqene verzije teksta na ruskoslovenskom i ruskom jeziku ifotografski snimci pisma (ranija izdawa bila su nam nedostupna).O okolnostima u kojima je to pismo nastalo, cf. Grabar, Feofan Grek,76–78. Za hronologiju ìvota i delatnosti Teofana Grka v. Vzdornov,Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, 50–52. Epifanije je naveo da jeTeofan u Moskvi oslikao tri crkve — Blagove{tewa, svetog Mihailai jo{ jednu.

46 Pomiwu se tri crkve koje je poznati gr~ki slikar sa sa-radnicima ìvopisao u tom gradu. Sa Semjonom ôrnim i u~enicimazapo~eo je 4. juna 1395. oslikavawe nove crkve Ro|ewa Bogorodice.Potom je 1398/1399. zajedno sa u~enicima ukrasio Arhangelski sabor.Najzad, sa starcem Prohorom s Gorodca i Andrejem Rubqovom u pro-le}e 1405. zapo~eo je i iste godine zavr{io ìvopisawe Blagove-{tenskog sabora na dvoru velikog kneza. Jedini primerak Trojickogletopisa izgoreo je prilikom velikog poàra u Moskvi 1812, ali je,na sre}u, ne{to ranije bio prepisan. Za bele{ke u tom letopisu v.Prislekov, Troickaà letopisâ, 445, 450, 459; cf. Grabar, Feofan

Grek, 76, 82; Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 157–158;Lazarev, Iskusstvo Novgoroda, 69; idem, Åtädá o Feofane Greke,247, 249; idem, Feofan Grek i ego {kola, 10–11, 12–13, 70–71; Vzdor-nov, Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, 51–52.

47 Grabar, Feofan Grek, 84–93; Lazarev, Feofan Grek i ego

{kola, 11, 86–94; Vzdornov, Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, 79–84.48 Cf. idem, Freski Feofana Greka, 234. U Carigradu, odnosno

u wegovoj neposrednoj okolini, o~uvali su se samo neznatni frag-menti slika koje bi se mogle, uz oprez, datovati u to vreme. Zato se uprvom redu moè vr{iti pore|ewe sa delima Manojla Evgenika,prestoni~kog umetnika koji je izme|u 1384. i 1396. oslikao hram uCalendìhi u Gruziji, cf. Lazarev, Åtädá o Feofane Greke, 258;idem, Feofan Grek i ego {kola, 44; Amirana{vili, Feofan Grek i

Andreè Rublev, 174–177; Vzdornov, Freski Feofana Greka, 224. Zadelo Manojla Evgenika cf. H. Belting, Le peintre Manuel Eugenikos de

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

144

Sveta gora svakako je predstavqala va`no mesto nakarti poklonika iz Rusije, ali je pisanih dokumenata otakvim putovawima neuporedivo mawe o~uvano. Duhov-nici iz tih krajeva zasigurno su ve} po~ev od prvihdecenija XI veka odlazili na Atos.53 Ruski monasi suìveli u svojim manastirima, najpre u Ksilurgu,54 apotom u Svetom Pantelejmonu, za koji se uobi~ajio nazivRusik.55 I u doba kada vi{e nisu posedovali manastir naSvetoj gori, Rusi su obiteq Svetog Pantelejmona sma-trali svojom,56 a hodo~asnici iz Rusije i daqe su na-stavili da odlaze na mona{ko poluostrvo.57

U Carigradu su, na duè ili na kra}e vreme, izraznorodnih motiva, boravili ruski crkveni dostojan-stvenici, diplomate i imu}ni trgovci. Na Svetu goru suodlazili samo pojedinci koji su bili èqni poklo-ni~kih putovawa ili povla~ewa na mona{ko poluo-strvo. Zbog toga bi, prirodno, trebalo pomi{qati na toda su ktitori iz Rusije, naro~ito oni koji su pripadaliredovima mirjana, ìvopisce za svoje zadu`bine tra-ìli prvenstveno u romejskoj prestonici.58

* * *

Naravno, nikako se ne moè tvrditi da su svi vi-zantijski slikari koji su delali u Rusiji pristizali izCarigrada. Vaqalo bi pa`qivije razmotriti pitaweodakle je ìvopisac koji je radio na ukra{avawu pri-prate crkve Preobraèwa mogao do}i u Novgorod.Jedinstvena u tom gradu, predstava Bogorodice sa malimHristom po estetskim merilima, jasno odre|enojplastici figura i na~inu izrade ima najbliègsrodnika na Balkanskom poluostrvu. Veoma blizakSl. 7. Bogorodica, crkva Svetog Andreja na Treski

(prema: Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas)Fig. 7. The Virgin, the church of St. Andrew on Treska River, near

Skopje (after: Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas)57 Pokloni~ko putovawe na Atos krajem XIV i tokom prvih

decenija XV veka preduzeli su i u svojim spisima saèto zabeleìliIgwatije iz Smolenska i |akon Zosima iz Moskve. Za ta dva ho-do~asnika, cf. Itineraires russes en Orient, 147–149, 208; Majeska, Rus-sian Travelers to Constantinople, 52–56, 169. Igwatije iz Smolenskatokom putovawa, preduzetog negde u periodu od 1396. do 1405, boravioje ne samo u Carigradu, ve} i u Solunu i na Svetoj gori, ali je u svomspisu samo ukratko naveo atoske manastire, a posebnu pa`wu po-svetio je jedino Velikoj Lavri, cf. Majeska, op. cit., 52–56. O dola-scima atoskih monaha u Rusiju, gde su ~esto primali visoka crkvenazvawa, i o boravcima ruskih monaha na Svetoj gori tokom XIV i XVveka, v. Smolitsch, Le Mont Athos et la Russie, 283–284.

58 I ranije su u rusku sredinu bili pozivani ìvopisci izromejskog carstva. Smatra se da su posledwi gr~ki zografi koji suradili u Rusiji pre tatarske najezde bili oni koji su 1196. oslikalicrkvu Presvete Bogorodice na vratima (na vorotah) i oni {to su oko1195. ukrasili Dimitrijevski sabor u Vladimiru. Od tog vremena dosredine XIV veka u ruskim letopisima se ne sre}u svedo~anstva odolasku majstora iz Romejskog carstva (cf. Grabar, Feofan Grek, 111).U doba Paleologa u Rusiji su radili gr~ki ìvopisci ~ija se dela, naàlost, nisu sa~uvala. O tim slikarima govore bele{ke letopisaca.Gr~ki majstor Isaija sa saradnicima zapo~eo je 4. maja 1337. osli-kavawe novgorodske crkve Ulaska u Jerusalim, a gr~ki slikari mi-tropolita Teognosta ìvopisali su 1343/1344. moskovski Uspenskisabor, cf. Grabar, Feofan Grek, 108; Lazarev, Feofan Grek i ego{kola, 47, 95–96; Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 158 (zaìvopisca crkve Ulaska u Jerusalim u Novgorodu); Betin, Mitro-

polit Kiprian i Feofan Grek, 115 (za slikare Uspenskog sabora). Uliteraturi se obi~no navodi da je Isaija ukrasio novgorodsku crkvuUlaska u Jerusalim 1338. godine. Me|utim, u Novgorodskom prvomletopisu mla|eg izvoda pomiwe se da je Isaija Grk sa drugima zapo~eooslikavawe crkve 4. maja 1337, cf. Novgorodskaà pervaà letopisâ

star{ego i mlad{ego izvodov, 380. Za podatak da su 1343/1344. ì-vopisawe Bogorodi~ine crkve zapo~eli i zavr{ili slikari Grcimitropolita Teognosta, v. Prislekov, Troickaà letopisâ, 366. Ozapisima u kojima se pomiwu gr~ki majstori koji su radili ikone uMoskvi i o svedo~anstvima da su krajem XIV i po~etkom XV vekaikone za pojedine hramove naru~ivane iz Carigrada v. Lazarev, Feo-

fan Grek i ego {kola, 96.

nik posetio romejsku prestonicu, o ~emu je ostavio detaqne opise(ibid., 3, on je bio novgorodski arhiepiskop 1211–1219, 1226–1228 i1229. godine). I Vasilije, zvani Kaleka, {to zna~i hodo~asnik, tako|eje bio uzdignut na arhiepiskopski presto Novgoroda (1331–1352) na-kon pokloni~kog putovawa. On je obi{ao Svetu zemqu i tom prilikom,po svemu sude}i, posetio i Carigrad (ibid., 4–5, 18).

53 I. Smolitsch, Le Mont Athos et la Russie, in: Le millenaire duMont Athos 963–1963. Etudes et melanages, I, Chevetogne 1963, 280–281;Actes de Saint-Panteleemon, ed. P. Lemerle, G. Dagron, S. ]irkovi}, Paris1982, 4; Majeska, Russian Travelers to Constantinople, 3.

54 Stari manastir Ksilurg, ~iji se najraniji o~uvani pomennalazi u jednom dokumentu iz 1016, pripadao je ruskim monasima, cf.Smolitsch, Le Mont Athos et la Russie, 280–281; Actes de Saint-Pan-teleemon, 4–5.

55 Ksilurg je 1169. spojen sa zapustelim manastirom SvetogPantelejmona, zvanim Soluwanski, ~iji najstariji sa~uvani pomenpoti~e iz 998. godine. Na ~elu te zdruène zajednice bio je igumanKsilurga. Sredi{te bratstva bila je obiteq Svetog Pantelejmona,dok je Ksilurg postao manastirsko imawe. Na àlost, o tom delupovesti ruskog svetogorskog manastira ima veoma malo podataka.Posle je, kako svedo~e mnoge poveqe, me|u kojima najstarija sa~uvanau originalu poti~e iz 1349. godine, obiteq postala srpska i do-ìvela procvat koji je potrajao sve do kona~nog pada Svete goru podtursku vlast, cf. Smolitsch, Le Mont Athos et la Russie, 281–282; Actes deSaint-Panteleemon, 6–17.

56 Hodo~asnik Zosima, koji je posetio Carigrad, Svetu zemqu,Svetu goru i Solun tokom putovawa preduzetog izme|u ranog leta1419. i maja 1422, naveo je manastir Svetog Pantelejmona na Atosu kaoruski, cf. Itineraires russes en Orient, ed. B. De Khitrowo, Geneve 1889,208; Kniga hoèniè. Zapiski russkih pute{estvennikov XI–XV vv,ed. N. I. Prokofâev, Moskva 1984, 125. I kasnije je jeromonah Isaija,koji je posetio Svetu goru 1489, pomenuo Sveti Pantelejmon kaoruski manastir, cf. Itineraires russes en Orient, 261. Za podatke kojisvedo~e da je manastir i kasnije nazivan ruski, v. Smolitsch, Le MontAthos et la Russie, 282.


145

umetni~ki postupak, plod srodnih estetskih na~ela nakojima je zasnovana obrada likova, vidi se u crkviSvetog Andreja na reci Treski u blizini Skopqa.Prilikom upore|ivawa predstava Majke Bo`je o~uvane uni{i na fasadi hrama Preobraèwa (sl. 1) i Bogorodiceu dowoj zoni crkve Svetog Andreja (sl. 7),59 zapaà se dasu ih uradili majstori sli~nih estetskih zahteva islikarskog postupka. Srodnosti se ogledaju u sna`nim iprili~no tvrdim oblicima i tonskom podslikavawuvolumena dodatno nagla{enog jakim konturama figura,ali zavr{ni potezi sitnih gustih linija jasno upu}ujuna to da su dve predstave izradili razli~iti umetnici.

Crkvu na Treski, zadu`binu mladog Andreja{a,sina po~iv{eg kraqa Vuka{ina, ìvopisanu 1388/1389,ukrasili su mitropolit Jovan zograf i monah Grigorije.O tome svedo~i natpis nad ni{om protezisa pomenig(ospod)i b(o`)e raba svoego mnogogrï{nago ›ñana mi-tropolita i rrigor›a monaha pisav{ih(â) 9de2.60 Jovan iGrigorije me|usobno su podelili posao.61 PredstavaMajke Bo`je u dowoj zoni hrama ulazi me|u one likovekoje je uradio darovitiji slikar, te se moè, s dostaosnova, pomi{qati na to da je ona delo mitropolitaJovana. On je prvi pomenut u natpisu, {to svedo~i da jebio predvodnik zografske radionice.62 Zbog sli~nostiu umetni~kom postupku, koji se zapaà prilikom pore-|ewa freske Bogorodice u Andreja{u i slike MajkeBo`je u Novgorodu, trebalo bi postaviti pitawe gde seJovan {kolovao.

O pojedinim detaqima iz ìvota mitropolita Jo-vana zografa i wegovog brata jeromonaha Makarija do-znaje se zahvaquju}i natpisima koji su se sa~uvali ucrkvi Preobraèwa manastira Zrza kod Prilepa. Sta-riji, zabeleèn 1368/1369. u priprati nad zapadnim ula-

zom povodom wenog podizawa i ìvopisawa, osvetqavaporeklo i doba mladosti dva brata. U wemu je navedenoda je oslikavawe obavqeno trudom Hajkovih sinova Pri-bila i Prijezde i wihove majke, a za du{u Hajka, umona{tvu Haritona. U Pribilu i Prijezdi, ktitorimaìvopisa, prepoznaju se budu}i mitropolit i jeromonahu vremenima pre no {to su primili mona{ki zavet.63

Vi{e podataka pruà drugi natpis, zabeleèn na ju`nojfasadi crkve, u kojem je jeromonah Makarije, verovatno1421/1422. godine, izneo istoriju porodice i wene za-du`bine. Iz wega se doznaje da je hram u vreme caraStefana Du{ana, uz ~ije je ime ubeleèna titula koju jenosio izme|u 1346. i 1348, podigao monah German, dedaJovana i Makarija. Potom se navodi da su ~lanovi teporodice brinuli o manastiru tokom vladavine caraUro{a V, kraqa Vuka{ina i kraqa Marka. Me|utim, uvreme œamiraŒ Bajazita, koji je drào ove krajeve od1395. do 1402, okolnosti su se izmenile. MitropolitJovan i jeromonah Makarije ostali su bez sredstavaneophodnih za izdràvawe zadu`bine, te su ba{tinupredali svom kmetu Konstantinu i wegovim sinovima.Jovan je pomenut kao svetopo~iv{i, {to zna~i da seupokojio pre sastavqawa natpisa. Verovatno da je umro uvreme Bajazitove vladavine, nedugo nakon {to jektitorsko pravo preneto na kmeta Konstantina.64

O trudu koju su ~lanovi porodice prvih ktitorauloìli u zadu`binu svedo~e i ostaci delova temeqastare manastirske celine, okruène zidinama sa kulama,znatno ve}e od dana{we.65 Na strmoj isto~noj litici,neposredno pod manastirom, nalazi se niz pe}ina is-posnica, malih kelija, ~iji se nastanak obi~no datuje udrugu polovinu XIV veka.66 Stoga je mogu}e pretposta-

63 O podacima koje pruà natpis v. \uri}, Ikone, 37; Z. Raso-lkoska-Nikolovska, Istorijatot na manastirot Zrze niz natpi-site i zapisite od XIV do XIX vek, Zbornik. Arheolo{ki muzej naMakedonija 4–5 (1961–1966) 78; Babik, Kon istorijata, 64; \uri},Zidno slikarstvo, 16; idem, Radionica, 21; D. Kornakov, ManastirotZrze, Kulturno nasledstvo 4 (1971) 17; Miqkovi}-Pepek, O slikarima,240; \uri}, Vizantijske freske, 85; Z. Ivkovi}, @ivopis iz XIV veka umanastiru Zrze, Zograf 11 (1980) 68; Rasolkoska-Nikolovska,Manastirot Zrze, 409, 417; Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas,44, 45; Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 68. Za novija ~itawa natpisa v.Rasolkoska-Nikolovska, Istorijatot, 88, br. 1; Ivkovi}, @ivopis izXIV veka, sl. 16; Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zrze, 437, br. 1.

64 O sadràju tog natpisa, koji je dugo datovan u vreme oko1400. ili ubrzo posle te godine, v. Radoj~i}, Majstori, 42; \uri},Ikone, 37; Rasolkoska-Nikolovska, Istorijatot, 77–79; Babik, Konistorijata, 63; \uri}, Zidno slikarstvo, 16; idem, Radionica, 18;Kornakov, Manastirot Zrze, 15; Miqkovi}-Pepek, O slikarima,240; Ivkovi}, @ivopis iz XIV veka, 68; Rasolkoska-Nikolovska, Ma-nastirot Zrze, 408, 416–417, 418–419 i nap. 39a; P. Miqkovik--Pepek, Za ~inot od manastirot Zrze-Prilepsko, Tematski zbornikna trudovi 1 (Skopje 1996) 136, 142–143; idem, An Unknown, 67, 68 (uzdatovawe oko 1405). G. Suboti} (Ohridska slikarska {kola XV veka,Beograd 1980, 43, 44–48) pruà preciznije datovawe osnivawa mana-stira i, veoma argumentovano, nastanak natpisa prepoznaje u vremenuMakarijevog boravka u obiteqi 1421/1422, {to prihvata i J. Pro-lovi} (Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas, 44 i nap. 47). Zanovija ~itawa natpisa v. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 43–44i crt. 20; Rasolkoska-Nikolovska, Istorijatot, 88–89, br. 4, sastarijom literaturom.

65 Babik, Kon istorijata, 62; Kornakov, Manastirot Zrze,15. Sakralna tradicija na tom mestu poti~e iz V ili VI veka, kada je,nekoliko stotina metara severoisto~no od mesta gde je docnije po-dignut manastir, bila sazidana velika ranohri{}anska bazilika, v.Babik, Kon istorijata, 62.

66 Babik, Kon istorijata, 64; Kornakov, Manastirot Zrze,15; Ivkovi}, @ivopis iz XIV veka, 79–80; Prolovi}, Die Kirche desHeiligen Andreas, 45. Jedna ve}a pe{tera sa o~uvanim tragovima fre-

59 Za tu predstavu v. J. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreasan der Treska, Wien 1997, 208, 210, Fig. Ib, Abb. 93, sa starijom li-teraturom.

60 V. R. Petkovi}, Jedna srpska slikarska {kola XIV veka,Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva 3 (1928) 51–61, naro~ito 59–61;S. Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955,42–43; V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 38; S. Ra-doj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, 164–168, naro~ito164; B. Babik, Kon istorijata na manastirot Zrze, Streme` XII/3(Prilep 1966) 63; V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Moravske {kole, in:Moravsko slikarstvo, Beograd 1968, 16; idem, Radionica mitro-polita Jovana zografa, Zograf 3 (1969) 20, 27–28; P. Miqkovi}-Pe-pek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, in:Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup u Resavi 1968, ed. V. J.\uri}, Beograd 1972, 242–244; V. J. \uri}, Vizantijske freske uJugoslaviji, Beograd 1974, 86–87; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Mana-stirot Zrze so crkvite Preobraènie i Sveti Nikola, in: Spo-menici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, IV,Skopje 1981, 418; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti,in: Istorija srpskog naroda II, Beograd 1982, 154–155; S. Kalopis-si-Verti, Painters in Late Byzantine Society. The Evidence of Church In-scriptions, CA 42 (1994) 148; Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas,passim, naro~ito 42–51, 201–222; S. Kalopish-Berth, Oi zwgrafoi

sthn usterh buzantinh koinwnia. H marturia twn epigrafwn, in: To

portraito tou kallitecnh sto Buzantio, ed. M. Basilakh, Hrakleio1997, 147; P. Miljkovi}-Pepek, An Unknown Treasury of Icons, Skopje2001, 25, 34, 39–40, 42, 57, 58, 61, 68. Navod natpisa prema najnovijem~itawu: Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas, 42, Fig. 5.

61 Za atribuciju dela mitropolita Jovana i ostvarewa monahaGrigorija u crkvi Svetog Andreja, na osnovu izgleda ikone HristaSpasa i @ivotodavca koja se s punim pravom pripisije mitropolituJovanu, v. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas, 201–203.

62 Da je figura Majke Bo`je u dowoj zoni hrama delo da-rovitijeg umetnika najboqe svedo~i izgled drugih predstava Bogo-rodice u toj crkvi, na primer u oltarskoj apsidi (cf. ibid., Abb. 8) i usceni Blagovesti (cf. ibid, Fig. IIIb, Abb. 14).

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

146

viti da se tada u manastiru i u wegovom podno`ju odvi-jao skladan ìvot monaha i anahoreta.

Me|utim, Jovan nije ìveo u zadu`bini svojihpredaka. On je najverovatnije bio pelagonijski mitro-polit, te je obitavao u vladi~anskom dvoru u Prilepu, apovremeno odlazio iz grada kako bi radio na oslikavawuhramova.67 To visoko crkveno zvawe nosio je 1388/1389,kada je zajedno sa monahom Grigorijem ukrasio za-du`binu mladoga Andreja{a na Treski. Smatra se, spuno razloga, da je wegovo delo i prestona ikona HristaSpasa i @ivotodavca izra|ena 1393/1394. za ikonostascrkve u Zrzu.68

Nije poznato kada se Jovan zamona{io. Verovatnoda je prve godine u mona{koj rizi proveo u porodi~nojzadu`bini, ali i da nije dugo ostao u mati~noj obi-teqi.69 U toj sredini, udaqenoj od va`nih kulturnihsredi{ta, nije mogao da se upozna sa najnovijim zbi-vawima u onovremenom romejskom umetni~kom svetu, ni-ti je imao od koga da stekne znawa i estetska merilakakva je posedovao.70 On je bio slikar visoke kulture,koja odaje poznavawe klasicisti~kih umetni~kih toko-va, kakvu nije mogao ste}i u rodnom kraju. Zato se neretkonagove{tava mogu}nost da se {kolovao u samom Cari-gradu.71 Me|utim, ne treba iskqu~iti ni mogu}nost da

69 Pretpostavqa se da je Jovan imao zografsku radionicu i daje ona bila sme{tena u manastiru Zrzu (\uri}, Radionica, 20–21), alinema nijednog podatka koji bi potvrdio pretpostavku da se ona tu na-lazila. êsto se pomiwe da je Jovan imao u~enike koji su bili dalekoskromnijeg dara i da su ti u~enici nastavili rad u senci wegovihumetni~kih zamisli (ibid., 29, 33). Nagla{ava se da se iznad portalape}inske crkvice posve}ene Bogorodici na Globokom naPrespanskom jezeru negde krajem XIV veka potpisao slikar Aleksa,u~enik Jovana zografa ‰ibid., 20; idem, Vizantijske freske, 88;Babi}-\or|evi}, \uri}, Polet umetnosti, 156; Kalopissi-Verti,Painters, 149; eadem, Oi zwgrafoi, 151; Prolovi}, Die Kirche des HeiligenAndreas, 47, 51, za datovawe slikarstva u tre}u ~etvrtinu XIV stole}av. V. J. \uri}, Mali Grad — Sv. Atanasije u Kosturu — Borje, Zograf6 (1975) 33Š. Aleksa je, po svemu sude}i, radio sa jednim saradnikomveoma skromnog talenta; ostvarewa boqeg ìvopisca vide se u dowojzoni, a slabijeg u vi{im registrima (\uri}, Vizantijske freske, 88).Me|utim, sude}i po izgledu ostvarewa zografa Alekse, moè sepostaviti pitawe kod kojeg je slikara Jovana on u~io. Pored toga, unatpisu Aleksa pomiwe da je bio u~enik Jovana zografa i ne beleìda je wegov u~iteq bio mitropolit; cf. Th. Popa, Piktura e shpellave er-emite ne Shqipni, Studime historike 19/3 (1965) 80–81, koji ovoslikarstvo datuje u kraj XIII ili po~etak XIV veka, {to prihvata, G.Angeli~in-@ura ‰Pe{ternite crkvi vo Ohridsko-prespanski re-gion (R. Makedonija, R. Albanija, R. Grcija), in: Ni{ i Vizantija.êtvrti nau~ni skup (Ni{, 3–5. jun 2005), Zbornik radova IV, Ni{2006, 397Š. Datovawe u ovako rano doba nije mogu}e prihvatiti,izme|u ostalog, zbog ~iwenice da je u hramu sveti Aleksandarprikazan poput svetiteqa u predstavama Nebeskog dvora, cf. S.Bogevska, Saint Alexandre dans la tradition hagiographique eticonographique byzantine, Zbornik. Srednovekovna umetnost 6 (2007)109, 110, ill. 1. Nema podataka da je Jovan kao mitropolit ìveo u Zrzui da je tamo imao radionicu. On je, kao {to je pomenuto, najvero-vatnije boravio u svom vladi~anskom dvoru u Prilepu. Naravno, zaporodi~nu zadu`binu ostao je vezan ktitorskim pravom. O woj su seon i wegov brat starali sve dok nisu bili prinu|eni da je predajusvome kmetu.

70 Kao mlad upoznao se sa ~lanovima zografske radionice kojisu ìvopisali pripratu u Zrzu, cf. \uri}, Radionica, 22–23; Miq-kovi}-Pepek, O slikarima, 240; Ivkovi}, @ivopis iz XIV veka, 68;Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 68. O majstoru koji je predvodio tu dru-ìnu i o wegovom imenu postoje razli~ite pretpostavke koje se za-snivaju na ostatku jednog natpisa na soklu na severnom zidu priprate,cf. \uri}, Radionica, 22; Kornakov, Manastirot Zrze, 18; Miqko-vi}-Pepek, O slikarima, 241, nap. 7; \uri}, Vizantijske freske, 85;Ivkovi}, @ivopis iz XIV veka, 80 i sl. 15; Rasolkoska-Nikolovska,Manastirot Zrze, 410–415, 437, br. 2; Miqkovik-Pepek, Za ~inot,140–141 i crt. 3. Mora se postaviti pitawe da li je re~ o potpisuslikara ili nadgrobnom natpisu. Na to pitawe nije mogu}e pruìtipouzadan odgovor pre no {to u hramu budu izvr{ena arheolo{ka istra-ìvawa. U svakom slu~aju, u Jovanovim delima ne ose}a se nikakavuticaj rada te druìne, cf. Miqkovi}-Pepek, O slikarima, 242. Po-stoji pretpostavka da su Jovan i Makarije, iako nikada nisu opo-na{ali stil tih slikara, prihvatili neka od wihovih estetskih shva-tawa, cf. \uri}, Radionica, 24–25.

71 Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 166, 167; Miqkovi}-Pe-pek, O slikarima, 242; \uri}, Vizantijske freske, 85. Ponekad sesuvi{e nagla{ava wegov mogu}i boravak u prestonici, u nekom ate-qeu gde su vaspitavani kandidati za visoke crkvene dostojanstve-nike, cf. Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 69–70 et passim. Za pretpo-stavku da je Jovan, nakon {to je naslikao ikonu Hrista Spasa i@ivotodavca u Zrzu 1393. godine, pribeì{te mo`da na{ao na Sve-toj Gori, u Solunu ili Carigradu, te da je tamo ostao do smrti, cf.ibid., 69, nap. 288.

saka, sme{tena u podno`ju litice, svedo~anstvo je o idioritmi~komna~inu ìvota isposnika koji su se tu okupqali na zajedni~ku slu`bu,cf. Babik, Kon istorijata, 65; Ivkovi}, @ivopis iz XIV veka, 80.

67 U nauci se ~esto raspravqalo o tome da li je Jovan biopelagonijski ili skopski vladika. Za najnovija razmatrawa u kojimase ukazuje da je on bio mitropolit Pelagonije v. C. Grozdanov, Mi-tropolit Jovan zograf i episkop Grigorij I — arhijerei na epa-rhijata na Pelagonija i Prilep, in: idem, @ivopisot na ohridskataarhiepiskopija. Studii, Skopje 2007, 233–251 (sa starijom litera-turom). Jovan predstavqa izuzetan primer slikara koji je bio visokicrkveni dostojanstvenik, cf. Kalopissi-Verti, Painters, 147; eadem, Oi

zwgrafoi, 147.68 Radoj~i}, Majstori, 44; \uri}, Ikone, 37, 38, 97; Radoj~i},

Staro srpsko slikarstvo, 166; Rasolkoska-Nikolovska, Istorija-tot, 79; Babik, Kon istorijata, 63; \uri}, Zidno slikarstvo, 16;idem, Radionica, 18, 28, 29; K. Balabanov, Ikone iz Makedonije, Beo-grad–Skopqe 1969, XXV; Miqkovi}-Pepek, O slikarima, 242; Rasol-koska-Nikolovska, Manastirot Zrze, 418; Kalopissi-Verti, Painters,148; eadem, Oi zwgrafoi, 147; Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas,49, 205; Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 29, 40, 42, 43, 57, 58, 61. Natpisina ikoni, sastavqeni na gr~kom jeziku, veoma su o{te}eni i ne vide setragovi u kojima bi se moglo i{~itati Jovanovo ime, ali se na osnovusrodnosti sa pojedinim slikama u Andreja{u pretpostavqa da ovaikona jeste wegovo ostvarewe. Natpisi se nalaze na gorwem i dowemdelu okvira ikone. Za gorwi natpis v. Radoj~i}, Majstori, 44 i sl. 27;\uri}, Ikone, 97; Rasolkoska-Nikolovska, Istorijatot, 88, br. 2;eadem, Manastirot Zrze, 439, br. 4. Za stawe veoma o{te}enog dowegnatpisa v. Radoj~i}, Majstori, 44; Rasolkoska-Nikolovska,Istorijatot, 79; \uri}, Radionica, 21; Rasolkoska-Nikolovska,Manastirot Zrze, 418; Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 69, kojinagla{ava da su nedavni poku{aji da se bar delimi~no i{~itajudelovi tog natpisa ostali bez rezultata. Za umetni~ke osobine togostvarewa v. \uri}, Radionica, 28–29; Miqkovi}-Pepek, O slika-rima, 242. Smatra se da Jovanov rani rad predstavqaju freske mla|egsloja crkve Svetog Dimitrija u Prilepu koje se obi~no datuju u dobaoko 1380. godine ‰\uri}, Vizantijske freske, 87; V. Risti}, CrkvaSvetog Dimitrija u Prilepu, Kru{evac 1979, 218–222; Suboti},Ohridska slikarska {kola, 50 (koji pomi{qa na to da ne treba is-kqu~iti mogu}nost da je Jovanu prilikom ukra{avawa ovog hramapomagao brat Makarije); Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas,48–49; Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 58, 61Š. Ima pretpostavki, ne-dovoqno obja{wenih, da bi se i freska Preobraèwa na zapadnojfasadi hrama manastira Zrza mogla smatrati ranim delom Jovanovim(Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 166; Prolovi}, Die Kirche desHeiligen Andreas, 47–48), ~ak i da je 1369. on mo`da uradio i freskuBogorodice u luneti na severnoj fasadi crkve Svetog Nikole u seluZrzu ‰Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas, 48; za izgled te freske v.Z. Rasolkoska-Nikolovska, Novootkrienata freska na BogorodicaOdigitrija vo crkvata Sv. Nikola vo Zrze, Likovna umetnost 7 (Skopje1980) 47–55Š. Nedavno su iznete pretpostavke da je on bio uposlen i naoslikavawu pojedinih delova hrama Svetog Dimitrija u Su{ici,zadu`bine kraqa Vuka{ina o ~ijem je ìvopisawu, obavqenom1376/1377, brinuo kraq Marko ‰cf. C. Grozdanov, Sveti SimeonNemawa i sveti Sava u slikarskoj tematici u Makedoniji (XIV–XVIIvek), in: Me|unarodni nau~ni skup Stefan Nemawa — sveti SimeonMiroto~ivi. Istorija i predawe, ed. J. Kali}, Beograd 2000, 329, nap.44; Miljkovi}-Pepek, An Unknown, 58, 61, 63–67, 68Š. Pored toga, od 1993.do 1996. obavqeno je ~i{}ewe pet prestonih ikona sa ikonostasa istecrkve, koje je objavio P. Miqkovi}-Pepek (Miljkovi}-Pepek, An Un-known, passim); on pretpostavqa da ih je poru~ila vizantijska caricaJelena Draga{ Paleolog nakon bitke na Rovinama (1395) i da bi wihovtvorac mogao biti mitropolit Jovan, jeromonah Makarije ili slikarikone svetog Jovana Prete~e koja se ~uva u Hilandaru.


147

je, pre no {to je postao mitropolit, izvestan broj godinaproveo na Svetoj gori, u nekom od manastira koje su tadanastawivali srpski monasi, u prvom redu Hilandaru,72

Svetom Pantelejmonu ili Svetom Pavlu.73

* * *

Jedina freska preostala od ìvopisa nekada{wepriprate hrama Preobraèwa u Novgorodu i wena srod-nost sa ostvarewem mitropolita Jovana zografa pred-stavqaju svedo~anstvo da su slikari bliskih umet-ni~kih merila, koji su osnove crpili iz srodnih izvora,radili u me|usobno udaqenim prostorima. Zbog sli~no-sti koja se zapaà prilikom pore|ewa dela mitropolitaJovana i ostvarewa nepoznatog slikara {to je radio naukra{avawu priprate u Novgorodu, name}u se pitawa dali su se oni obrazovali u istoj sredini i gde su se mogliupoznati sa estetskim tokovima koje su sledili.

O mestu {kolovawa mitropolita Jovana zografanema nijednog podatka. Wegova ostvarewa otkrivaju da jebio slikar visoke kulture, zasnovane na klasi~nim osno-vama. Zato se obi~no pretpostavqa da je zanat u~io unekoj od carigradskih ili solunskih radionica pro-ètih nadahnu}ima prestoni~kih klasicisti~kih tra-dicija.74 O ìvopiscu koji je radio na oslikavawu pri-

prate crkve Preobraèwa nema nikakvih saznawa. Nakoji su na~in ktitori iz Novgoroda, boqar VasilijeDanilovi~ i stanovnici Iqine ulice, do{li do odlukeda ba{ wega uposle, nije mogu}e ustanoviti. Ipak, ne bitrebalo iskqu~iti pomisao da se neko od wih tokomputovawa u Romejsko carstvo upoznao sa delima tog zo-grafa. Kao {to je ve} re~eno, putnici iz Rusije su izraznorodnih motiva odlazili u Carigrad; na Atos biobi~no i{li u hodo~a{}e, dok bi retko koji posetioSolun.75 Zbog toga bi se moglo pomi{qati na to da su iìvopisac priprate hrama Preobraèwa i mitropolitJovan zograf obrazovawe stekli u romejskoj prestonici.

* * *

U nauci su mnogo puta nagla{avane veze ruske iju`noslovenske umetnosti u doba Paleologa, naro~itonovgorodskog i srpskog slikarstva s kraja XIV veka.76

Izraàvano je mi{qewe da su od tog vremena, sklawaju}ise pred Turcima, iz Srbije izbegli ugledni umetnici.77

êsto su uo~avane sli~nosti pojedinih novgorodskihfresaka i ìvopisa crkava u oblasti Morave ukra{enihtokom posledwih decenija XIV stole}a i prvih decenijaXV veka, Qubostiwe, Resave, Kaleni}a i naro~itoRavanice.78 Me|utim, odavno je ispoqen i neophodan

literaturom). Pomiwano je i to da je Lazar Srbin 1404. postavio~asovnik na moskovskom Kremqu ‰V. N. Lazarev, Kovalevskaà rospisâ

i problema ä`noslavànskih svàzeè v russkoè ìvopisi XIV veka, in:idem, Russkaà srednevekovaà ìvopisâ. Statâi i issledovanià, Mos-kva 1970. (=Eègodnik Instituta istorii iskusstv Akademii naukSSSR 1957, Moskva 1958, 233–278) 278Š. Podse}amo i na ~iwenicu daje 1385. godine Dimitrije Zograf, koji je bio ju`noslovenskog po-rekla, preveo na ruskoslovenski jezik [estodnev Georgija Piside(N. Rado{evi}, [estodnev Georgija Piside i wegov slovenski pre-vod, Beograd 1979, 99; Bogdanovi}, Istorija, 246).

78 Za razli~ita razmi{qawa o srodnosti novgorodskog ì-vopisa sa freskama na Balkanu, kako u Vizantiji, tako i u srpskimzemqama, v. Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 162, sa sta-rijom literaturom. Za pretpostavku da hramove Blagove{tewa naGorodi{}u i Ro|ewa Hristovog na poqu nisu oslikali gr~ki, ve}ju`noslovenski umetnici, v. Vzdornov, @ivopisâ, 296–297. O ì-vopisu crkve Arhan|ela Mihaila u Skovorodskom manastiru i mi-{qewu da on ima bliske veze sa srpskim freskama, cf. ibid., 298–301.Za pretpostavku da podaci o oslikavawu crkava, za razliku od oba-ve{tewa o podizawu hramova, nisu uno{eni u letopise zato {to sufreske radili strani majstori v. ibid., 302. Za druga~ija razmi{qawao pitawu uticaja sa Balkana na rusko slikarstvo XIV veka, naro~itona novgorodski ìvopis i na freske crkve Preobraèwa u Nov-gorodu, v. Ä. G. Malkov, O roli balkanskoè hudoèstvennoè tra-

dicii v drevnerusskoè ìvopisi XIV v. Nekotoráe aspektá tvor-

~estva Feofana Greka, in: Drevnerusskoe iskusstvo. Monumentalâ-

naà ìvopisâ XI–XVII vv., Moskva 1980, 135–160. Osobito je u sli-karstvu hrama Preobraèwa u manastiru Kovaqovu kod Novgoroda,zavr{enom avgusta 1380, prepoznavana srodnost sa ìvopisom uRavanici, ponekad do te mere da su se pojavqivale i pretpostavke dasu kovaqovske freske delo izvesnog srpskog zografa, te se i ostatakpotpisa ìvopisaca u tom hramu tuma~io na takav na~in da se pri-lagodi tim razmi{qawima; cf. Lazarev, Istorija, 179, 182; idem,Kovalevskaà rospisâ, 234–278, naro~ito 269, nap. 101, gde autorpomiwe usmeno saop{tewe N. P. Si~eva o postojawu fragmentanatpisa „…in psal“ i pomi{qa na to da bi se tu mogao prepoznatiostatak re~i „gre~in“, ali prvenstveno „serbin“. G. I. Vzdornov(@ivopisâ, 296) uo~ava srodnosti slikarstva u crkvi na Kovaqovu saìvopisom Ravanice, ~ak za ostatak natpisa u novgorodskoj crkvi, gdei{~itava posledwa tri slova „…inã“, pruà mogu}nost da je deo re~i„serbinã“. Ovakva razmi{qawa ve}inom su prihva}ena i u kasnijojliteraturi (cf. O. I. Podobedova, Izu~enie russkoè srednevekovoè mo-

numentalnoè ìvopisi, in: Drevnerusskoe iskusstvo. Monumentalâ-

naà ìvopisâ XI–XVII vv., Moskva 1980, 28; eadem, Voinskaà tema i ee

zna~enie v sisteme rospiseè cerkvi Spasa na Kovaleve v Novgorode, in:ibidem, 196–209; E. À. Ostra{enko, Russkoe iskusstvo XIV– na~ala XVveka i vizantièskoe iskusstvo åpohi Paleologov. K probleme soot-

no{enià razvitià stilà, in: Vizantièskiè mir. Iskusstvo Konstan-

72 Mnogi episkopi i mitropoliti Srpske crkve ranije su biliigumani ili monasi Hilandara, cf. M. Jankovi}, Episkopije i mitro-polije srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 198.

73 Manastir Svetog Pavla obnovili su 1383/1384. godine Ge-rasim Brankovi} i Antonije Baga{; v. G. Suboti}, Obnova manastiraSvetog Pavla u XIV veku, ZRVI 21 (1983) 207–254; G. Suboti}, Ma-nastir Svetog Pavla, in: Kazivawa o Svetoj Gori, ed. M. Jankovi},Beograd 1995, 129; C. Pavlikianov, The Medieval Aristocracy on MountAthos, Sofia 2001, 116–119.

74 Za pretpostavku da se {kolovao u Carigradu v. Radoj~i},Staro srpsko slikarstvo, 166, 167; Miqkovi}-Pepek, O slikarima,242; \uri}, Vizantijske freske, 85; Miljkovi}-Pepek, An Unknown,69–70 et passim. Za pomisao da je u~io zanat u Carigradu ili Solunu v.\uri}, Ikone, 39; idem, Radionica, 22–22; Miqkovi}-Pepek, O sli-karima, 243. Me|utim, kao {to je ve} re~eno, ne bi trebalo iskqu~itini mogu}nost da je Jovan izvesno vreme proveo na Svetoj gori.

75 Posetu Solunu pomiwu Igwatije iz Smolenska (1405) i|akon Zosima (1419–1421), koji beleè i hodo~a{}e na Svetu goru, cf.Itineraires russes en Orient, 147, 208–209. Mada samo wih dvojicagovore o putovawu na Atos i u drugi grad Carstva, pretpostavqamo daje, ipak, na Svetu goru odlazilo vi{e putnika, naro~ito monaha,imaju}i u vidu da su neki ~ak ostajali da tu ìve. Podse}amo danijedan od ranije pomenutih hodo~asnika iz Novgoroda koji su bo-ravili u Carigradu nije zabeleìo da je posetio Atos.

76 Za odavno izneto mi{qewe, ve}inom prihva}eno u lite-raturi, da su u sredwovekovnoj Rusiji negovane kulturne, umetni~kei verske veze ne samo sa prestonicom vizantijskog carstva ve} i saSvetom gorom i jo{ vi{e sa slovenskim dràvama na Balkanu, v.Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 30, 31, 161, 162. Citiraniautori smatrali su da je ju`noslovenski uticaj, u najve}oj merisrpski, naro~ito bio snaàn u Novgorodu i Pskovu, te da se uìvopisu novgorodskih hramova XIV stole}a vide uplivisrpsko-atoske ikonografije i programa slikarstva i bliskost sastilom takozvane makedonske {kole, cf. ibid., 31.

77 S. Radoj~i}, Veze izme|u srpske i ruske umetnosti u sre-dwem veku, Zbornik Filozofskog fakulteta 1 (1948) 244–245; S.Dmitrieva, The depictions of warrior saints in frescoes of 1380 at theChurch of the Holy Saviour in Kovaliovo. Whether Balkan masters paintedthe Novgorod church?, Zograf 33 (2009) 133, sa starijom literaturom.êsto je ukazivano i na to da je u to vreme, nakon perioda tatarskenajezde, ju`noslovenska literatura sna`no uticala na rusku i zna-~ajno je obogatila (Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 31,161). Naro~ito je nagla{avano da je Srbin Pahomije Logotet, koji jetokom prve polovine XV veka ìveo u Rusiji i neko vreme boravio uNovgorodu, preradio mnoga ìtija (ibid., 162; O. V. Orlov, Lite-

ratura, in: O~erki russkoè kulâturá XIII–XV vekov, ~astâ 2. Du-

hovnaà kulâtura, Moskva 1970, 142–144, cf. D. Bogdanovi}, Istorijastare srpske kwièvnosti, Beograd 1991², 246–248, sa starijom

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

148

oprez, a upu}eno je i na to da se veze novgorodskogmonumentalnog ìvopisa XIV stole}a sa ostvarewima udrugim sredinama ne mogu svoditi na odnose saju`noslovenskom umetno{}u, te da se pred istraìva~imaistorije ruskog slikarstva XIV i XV veka izu~avawe tihspona postavqa kao jedan od va`nih zadataka i da pitaweslovenskih uticaja s Balkana ostaje otvoreno.79

Name}e se pitawe da li razmi{qawe o neposred-nim vezama ruske i ju`noslovenske umetnosti ima ~vr-stog osnova. Naravno, uticaji iz Romejskog carstva naobe sredine su neosporni. I u Rusiju i u Srbiju u poznomsredwem veku dolazili su slikari iz politi~ki i eko-nomski malaksale Vizantije. U romejskoj prestonici,koja je predstavqala izvor estetskih merila i u Carstvui u gotovo celokupnom isto~nohri{}anskom svetu,80

nisu preostali tragovi fresaka koje bi se pouzdanomogle datovati u posledwe decenije XIV veka. Slikekoje su se sa~uvale u Solunu, drugom gradu Carstva kojije prestavqao apana`ni posed mladih carskih sinova,81

kao i u Mistri, sedi{tu Moreje kojim su vladalidespoti iz porodica Kantakuzina i Paleologa,82

pokazuju da su u ovim mestima, blisko vezanim zaCarigrad i za romejski dvor, negovane klasicisti~ketradicije. Naàlost, freske nastale u to vreme uprestonici Trapezuntskog carstva veoma su o{te}ene inedovoqno publikovane, te o obrazovanosti idarovitosti wihovih tvoraca nije mogu}e pruìtipouzdanija zapaàwa.83

S druge strane, postavqa se pitawe da li se moguodràti pretpostavke o tome da su u vremenima nakonMari~ke bitke, sklawaju}i se pred turskim osvajawima,u ruske prostore dolazili ugledni srpski umetnici. Bezobzira na stalnu pretwu sa istoka, otvorenu ili pri-tajenu, srpske zemqe, naro~ito wihove severne oblasti,zahvaquju}i sna`nom razvoju rudarstva i trgovine idaqe su predstavqale ekonomski stabilne prostore. Nesamo da je za doma}e majstore bilo dovoqno posla ve} sui slikari iz Romejskog carstva, po svemu sude}i naj-~e{}e iz Soluna ili wegove okoline, pozivani da rade utoj sredini.84 Nema nijednog pouzdanog podatka koji bipotkrepio pretpostavku da su u ta vremena srpski umet-nici odlazili da rade u Rusiju.85 S druge strane, sna`ne

tinopolà i nacionalânáe tradicii. K 2000-letiä hristianstva,Moskva 2005, 499). Me|utim, nedavno je iskazano mi{qewe da se„…inã pisa“ ne mora tuma~iti kao neposredno svedo~anstvo o et-ni~koj pripadnosti umetnika. Naime, zapaèno je da u pomenutomnatpisu ima mesta za jo{ nekoliko re~i, a da pravopisne osobenostiiskqu~uju mogu}nost da je slikar bio srpskog ili bugarskog porekla;cf. Dmitrieva, The depictions of warrior saints, 132 (autorka, me|utim,ne{to kasnije u svom tekstu kaè da, izme|u ostalog, paleografskekarakteristike natpisa u crkvi potvr|uju da su bar neki od slikarate crkve bili poreklom sa Balkana, cf. ibid., 133).

79 Mihaèlovskiè, Puri{ev, O~erki istorii, 163. Upravo jetim temama nedavno posvetila pa`wu Svetlana Dmitrijeva. Ona jeistraìla predstave svetih ratnika u kovaqovskoj crkvi i postavilapitawe da li su je oslikali majstori s Balkana. Pa`qivo je prou~ilafigure svetih ratnika i ukratko razmotrila pojedine teme naslikaneu tom hramu koje se retko pojavquju u novgorodskim crkavama, kao godi detaqe preuzete iz klasi~nih obrazaca koji se ~esto sre}u naBalkanu. Saèto je prikazala osobenosti li~nih umetni~kih ru-kopisa ìvopisaca i naro~itu pa`wu poklonila delima najdaro-vitijeg zografa. Iznela je zapaàwe da te freske, posmatrane kaocelina, nose pojedine stilske uticaje Teofana Grka i odbacila mi-{qewa da one podse}aju na slike u hramovima u dolini Morave(Dmitrieva, The depictions of warrior saints, 121–133, naro~ito 132–133).Naglasila je da je upravo u to doba putnika izme|u Vizantije i Rusijebilo vi{e nego ranije i izrazila mogu}nost da su majstori koji suukrasili kovaqovsku crkvu poticali iz nekog sredi{ta blisko ve-zanog za Solun. Me|utim, pretpostavila je da su je oslikali zografisa Balkana koji su bili slovenskog porekla (ibid., 124–127, 133),uprkos tome {to je zapazila da osobine o~uvanih natpisa iskqu~ujumogu}nost da su tvorci fresaka bili poreklom iz Srbije ili isto~neBugarske (ibid., 132; za srodno zapaàwe o osobenostima natpisa u tojcrkvi, cf. Lazarev, Kovalevskaà rospisâ, 236 i nap. 7).

80 Cf. Lazarev, Istorija, 158, gde se iznosi mi{qewe da istra-ìvawa slikarstva doba Paleologa treba zapo~eti od carigradskihdela. Lazarev se jasno usprotivio staroj podeli na makedonsku ikritsku {kolu u slikarstvu doba Paleologa, ali je, govore}i o cari-gradskoj {koli, kao i nacionalnim {kolama koje je zapazio, pre-poznao dva na~ela ili stila — slikarski u ranoj fazi i grafi~ki ukasnijoj, od kraja XIV veka, cf. ibid., 158–184.

81 Za izgled slika u solunskim crkvama ~ije se ukra{avawedatuje u drugu polovinu XIV veka cf. C. Mauropoulou-Tsioumh, Hmnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh sto deutero miso tou 14ouaiwna, in: Eufrosunon. Afierwma ston Manwlh Catzhdakh, 2, Aqhna1992, 658–668, pin. 358–370; Ch. Mauropoulou-Tsioumi, Byzantine Thes-saloniki, Thessaloniki 1992, 154–157, 161–168; M. Panayotidi, Les tend-ances de la peinture de Thessalonique en comparaison avec celles de Con-stantinople, comme expression de la situation politico-economique des cesvilles pendant le XIVe siecle, in: Buzantio kai Serbia kata ton ID'aiwna, Aqhna 1996, 356–362. Od ìvopisa na obli`woj Svetoj gorikoji se datuje u drugu polovinu XIV stole}a sa~uvale su se samofreske u crkvi manastira Pantokratora, zadu`bini bra}e velikogstratopedarha Aleksija i velikog primikirija Jovana, osnovanoj iz-

me|u 1360. i 1370, i u paraklisu Svetih besrebrnika u Vatopedu,zadu`bini despota Jovana Ugqe{e oslikanoj pre wegove tragi~nesmrti septembra 1371. Za ìvopis u manastiru Pantokratoru cf. E. N.Tsigaridaj, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naoujthj Makedoniaj, Qessalonikh 1999, 55–64, eik. I, 25–27. Za freskeparaklisa u Vatopedu v. V. J. \uri}, Freske crkvice Sv. Besrebrnikadespota Jovana Ugqe{e u Vatopedu i wihov zna~aj za ispitivawesolunskog porekla resavskog ìvopisa, ZRVI 7 (1961) 125–136; E. N.Tsigaridaj, Ta yhfidwta kai oi buzantinej toicografiej, in: IeraMegisth Monh Batopaidiou. Paradosh, istoria, tecnh, 1, Monh Ba-topaidiou 1996, 280–284, eik. 71, 74, 238–242. Za pretpostavku da jeparaklis Sabora svetih arhan|ela u Hilandaru bio zadu`bina Rado-we Brankovi}a i da je oslikan izme|u 1365. i 1370, v. I. M. \or|evi},Zidno slikarstvo 1322–1430/1, in: Manastir Hilandar, ed. G. Su-boti}, Beograd 1998, 246–248. Izgled tih slika odaje ruku majstoraskromnijih mogu}nosti. U oblasti Makedonije trebalo bi pomenuti iìvopis u crkvi Hrista Premudrosti u Vodenu, ~iji se nastanakobi~no datuje u vreme izme|u 1375. i 1385, a ~iji ktitor danas nijepoznat, cf. Tsigaridaj, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn,117–127, eik. 61a–86.

82 O ìvopisu hramova oslikanih u Mistri tokom druge po-lovine XIV veka v. S. Dufrenne, Les programmes iconographiques deseglises byzantines de Mistra, Paris 1970, 8–19 et passim; M. Chadzidakis,Mystras. The Medieval City and the Castle, Athens 1981, 70–71, 77–89,92–93, 101–107, 109; D. Mouriki, The Wall Paintings of the Pantanassa atMistra: Models of a Painters' Workshop in the Fifteenth Century, in: TheTwilight of Byzantium. Aspects of Cultural and Religious History in the LateByzantine Empire, ed. S. ]ur~i}, D. Mouriki, Princeton 1991, 217–231.

83 Za slikarstvo u Trapezuntu koje je verovatno nastalo tokomdruge polovine XIV stole}a v. G. Millet, D. Talbot-Rice, ByzantinePainting at Trebizond, London 1936, 23–88, 95–110, 114–137, Pls. I–XLI;Lazarev, Istorija, 175, cf. i A. Bryer, D. Winfield, The ByzantineMonuments and Topography of the Pontos, Washington 1985, 218–219,222–224, 231–236, 238–243, 244–245.

84 V. J. \uri}, Solunsko poreklo resavskog ìvopisa, ZRVI 6(1960) 119–124; idem, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125–136; idem,La peinture murale de Resava. Ses origines et sa place dans la peinturebyzantine, in: Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup u Resavi 1968,ed. V. J. \uri}, Beograd 1972, 277–291; idem, Istoriografsko-me-moarska bele{ka o umetni~kom poreklu resavskih slikara, in: Ma-nastir Resava. Istorija i umetnost, Nau~ni skup Manastir Ma-nasija i wegovo doba, Despotovac, 21–22. 8. 1994, ed. M. Panti}, V. J.\uri}, Despotovac 1995, 25–35; T. Starodubcev, Slikari zadu`binaLazarevi}a, ZRVI 43 (2006) 349–373.

85 Kao {to je ve} pomenuto, Dimitrije Zograf, koji je bioju`noslovenskog porekla, preveo je 1385. godine na ruskoslovenskijezik [estodnev Georgija Piside (Rado{evi}, [estodnev GeorgijaPiside, 99; Bogdanovi}, Istorija, 246). Me|utim, jo{ uvek nijeizvesno da li je on bio poreklom Srbin ili Bugarin, da li je biominijaturista, ikonopisac ili freskopisac, i da li je u Rusiji biouposlen i kao prevodilac i kao zograf.


149

veze ruskih oblasti sa Vizantijom i naro~ito sa wenomprestonicom, posvedo~ene u izvorima, verovatno uka-zuju na pravac u kojem bi vaqalo tragati za poreklomstranih slikara koji su radili na dalekom severu.

* * *

Odakle je mogao prispeti zograf koji je naslikaopredstavu u ni{i nad ulazom u novgorodsku crkvu Pre-obraèwa? Istraìva~i ìvopisa tog hrama ve}inom subili privu~eni slikarstvom Teofana Grka i nisu do-voqno pa`we posvetili veoma postradalom ostvarewuwegovog savremenika naklowenog druga~ijim estetskimshvatawima, koji je radio na ukra{avawu priprate. Odwenog nekada{weg ìvopisa preostala je samo pred-stava Bogorodice sa malim Hristom. Ona svedo~i da jena oslikavawu tog prostora radio obrazovan i talen-tovan ìvopisac. Sli~nost te jedine o~uvane predstave

sa delima mitropolita Jovana Zografa ukazuje na to da suu ovo vreme, u me|usobno udaqenim prostorima, radilislikari bliskih umetni~kih zahteva. Ne treba iskqu-~iti ni pomisao da su se nepoznati ìvopisac i mi-tropolit Jovan zograf {kolovali u istoj sredini, mo-`da u samoj romejskoj prestonici.

Ktitori hrama Preobraèwa, boqar Vasilije Da-nilovi~ i stanovnici Iqine ulice, bili su mirjani, tese moè pretpostaviti da su, kao i wihovi sugra|ani togvremena, pre mogli imati odre|ene kontakte sa Cari-gradom nego sa Svetom gorom. Uostalom, iz romejskeprestonice potekao je i majstor koji je predvodio dru-ìnu koja je oslikala naos wihove zadu`bine. Po svemusude}i, na ukra{avawu hrama Preobraèwa u Novgorodunije bio uposlen samo jedan carigradski slikar. TeofanGrk je sa svojim saradnicima oslikao naos, a izgleda daje na ìvopisawu priprate radio zograf koji je tako|eprispeo iz romejske prestonice.

LISTA REFERENCI — REFERENCE LIST

Actes de Saint-Panteleemon, ed. P. Lemerle, G. Dagron, S. ]irkovi}, Paris1982.

Alpatov M., Feofan Grek, Moskva 1984 (Alpatov M., Feofan Grek,Moskva 1984).

Amirana{vili [. À., Feofan Grek i Andreè Rublev, in: Andreè Rub-

lev i ego åpoha, ed. M. V. Alpatov, Moskva 1971, 171–180 (Sh. Ia.Amiranashvili, Feofan Grek i Andrei Rublev, in: Andrei Rublev i egoepoha, ed. M. V. Alpatov, Moskva 1971, 171–180).

Angeli~in-@ura G., Pe{ternite crkvi vo Ohridsko-prespanski re-gion (R. Makedonija, R. Albanija, R. Grcija), in: Ni{ i Vizantija.êtvrti nau~ni skup. Ni{, 3–5. jun 2005, Zbornik radova IV, Ni{2006, 397 (Angeli~in-@ura G., Pe{ternite crkvi vo Ohridsko-prespanskiregion (R. Makedonija, R. Albanija, R. Grcija), in: Ni{ i Vizantija.êtvrti nau~ni skup. Ni{, 3–5. jun 2005, Zbornik radova IV, Ni{ 2006,397).

Anisimov A. I., Novootkrátáà freski Novgoroda, Staráe godá.Eèmesà~nik dlà läbiteleè iskusstva i stariná, dekabrâ 1913(Sankt-Peterburg 1913) 54–55 (‰Anisimov A. I., Novootkrytyia fres-ki Novgoroda, Starye gody. Ezhemesiachnik dlia liubitelei iskusstva istariny, dekabr` 1913 (Sankt-Peterburg 1913) 54–55Š

Anisimov A. I., Raskrátie pamàtnikov drevnerusskoè ìvopisi,Izvestià Obæestva arheologii, istorii i åtnografii pri Ka-zanskom universitete 30/3 (1920) 272–273 ‰Anisimov A. I., Ras-krytie pamiatnikov drevnerusskoi zhivopisi, Izvestiia Obshchestvaarkheologii, istorii i etnografii pri Kazanskom universitete 30/3 (1920)272–273Š.

Arhim. Makariè, Arheologi~eskoe opisanie cerkovnáh drevnosteè v

Novgorode i ego okrestnostàh, Moskva 1860 ‰Arhim. Makarii,Arkheologicheskoe opisanie tserkovnykh drevnostei v Novgorode i egookrestnostiakh, Moskva 1860Š.

Azbelev S. N., Novgorodskie letopisi XVII veka, Novgorod 1960 (S. N.Azbelev, Novgorodskie letopisi XVII veka, Novgorod 1960).

G. Babi}-\or|evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, in: Istorijasrpskog naroda II, Beograd 1982, 154–156 (G. Babi}-\or|evi}, V. J.\uri}, Polet umetnosti, in: Istorija srpskog naroda II, Beograd 1982,154–156).

Babik B., Kon istorijata na manastirot Zrze, Streme` 12/3 (Pri-lep 1966) 62–65 ‰Babi} B., Kon istorijata na manastirot Zrze, Streme`12/3 (Prilep 1966) 62–65Š.

Balabanov K., Ikone iz Makedonije, Beograd–Skopqe 1969 (BalabanovK., Ikone iz Makedonije, Beograd–Skoplje 1969).

Belting H., Le peintre Manuel Eugenikos de Constantinople, en Georgie,CA 28 (1979) 103–114.

Betin L. V., Mitropolit Kiprian i Feofan Grek, Etudes balkaniques1 (1977) 109–115 ‰Betin L. V., Mitropolit Kiprian i Feofan Grek,Etudes balkaniques 1 (1977) 109–115Š.

Bogdanovi} D., Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1991²

(Bogdanovi} D., Istorija stare srpske knjièvnosti, Beograd 1991²).

Bogevska S., Saint Alexandre dans la tradition hagiographique et ico-nographique byzantine, Zbornik. Srednovekovna umetnost 6 (2007),109, 110 ‰Zbornik. Srednovekovna umetnost 6 (2007) 109, 110Š.

Bryer A., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of thePontos, Washington 1985.

Chadzidakis M., Mystras. The Medieval City and the Castle, Athens 1981.Dmitriev L. A., @itiènáe povesti russkogo severa kak pamàtniki

literaturá XIII–XIV vv. Åvoläcià ànra legendarno-biogra-

fi~eskih skazaniè, Leningrad 1973 (Dmitriev L. A., Zhitiinye po-vesti russkogo severa kak pamiatniki literatury XIII–XIV vv. Evoliutsiiazhanra legendarno-biograficheskikh skazanii, Leningrad 1973).

Dmitrieva S., The depictions of warrior saints in frescoes of 1380 at theChurch of the Holy Saviour in Kovaliovo. Whether Balkan masterspainted the Novgorod church?, Zograf 33 (2009) 121–133 ‰Zograf 33(2009) 121–133Š.

Dufrenne S., Les programmes iconographiques des eglises byzantines deMistra, Paris 1970.

\or|evi} I. M., Zidno slikarstvo 1322–1430/1, in: Manastir Hi-landar, ed. G. Suboti}, Beograd 1998, 246–248 (Djordjevi} I. M.,Zidno slikarstvo 1322–1430/1, in: Manastir Hilandar, ed. G. Suboti},Beograd 1998, 246–248).

\uri} V. J., Freske crkvice Sv. Besrebrnika despota Jovana Ugqe{eu Vatopedu i wihov zna~aj za ispitivawe solunskog poreklaresavskog ìvopisa, ZRVI 7 (1961) 125–136 ‰Djuri} V. J., Freskecrkvice Sv. Besrebrnika despota Jovana Uglje{e u Vatopedu i njihovzna~aj za ispitivanje solunskog porekla resavskog ìvopisa, ZRVI 7(1961) 125–136Š.

\uri} V. J., Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961 (Djuri} V. J., Ikone izJugoslavije, Beograd 1961).

\uri} V. J., Istoriografsko-memoarska bele{ka o umetni~kom po-reklu resavskih slikara, in: Manastir Resava. Istorija i umet-nost, Nau~ni skup Manastir Manasija i wegovo doba, Despo-tovac, 21–22. 8. 1994, ed. M. Panti}, V. J. \uri}, Despotovac 1995,25–35 (Djuri} V. J., Istoriografsko-memoarska bele{ka o umetni~komporeklu resavskih slikara, in: Manastir Resava. Istorija i umetnost,Nau~ni skup Manastir Manasija i njegovo doba, Despotovac, 21–22. 8.1994, ed. M. Panti}, V. J. \uri}, Despotovac 1995, 25–35).

\uri} V. J., La peinture murale de Resava. Ses origines et sa place dans lapeinture byzantine, in: Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup uResavi 1968, ed. V. J. \uri}, Beograd 1972, 277–291 (Djuri} V. J., Lapeinture murale de Resava. Ses origines et sa place dans la peinturebyzantine, in: Moravska {kola i njeno doba. Nau~ni skup u Resavi1968, ed. V. J. \uri}, Beograd 1972, 277–291).

\uri} V. J., Mali Grad — Sv. Atanasije u Kosturu — Borje, Zograf 6(1975) 33 ‰Djuri} V. J., Mali Grad — Sv. Atanasije u Kosturu — Borje,Zograf 6 (1975) 33Š.

\uri} V. J., Radionica mitropolita Jovana zografa, Zograf 3 (1969),18, 20–25, 27–29, 33 ‰Djuri} V. J., Radionica mitropolita Jovanazografa, Zograf 3 (1969) 18, 20–25, 27–29, 33Š.

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

150

\uri} V. J., Solunsko poreklo resavskog ìvopisa, ZRVI 6 (1960)119–124 ‰Djuri} V. J., Solunsko poreklo resavskog ìvopisa, ZRVI 6(1960) 119–124Š.

\uri} V. J., Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 85–88(Djuri} V. J., Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 85–88).

\uri} V. J., Zidno slikarstvo moravske {kole, in: Moravsko sli-karstvo, La peinture de l'ecole de la Morava, Beograd 1968, 16(Djuri} V. J., Zidno slikarstvo moravske {kole, in: Moravsko slikarstvo,La peinture de l'ecole de la Morava, Beograd 1968, 16).

Frolow A., Le Znamenie de Novgorod: evolution de la legende, Revue desetudes slaves 24/1–4 (1948) 67–81.

Frolow A., Le Znamenie de Novgorod: les origines de la legende, Revuedes etudes slaves 25/1–4 (1948) 67–81.

Goleèzovskiè N. K., Zametki o tvor~estve Feofana Greka, Vizan-tièskiè vremmenik 24 (1964) 101, 139–149 ‰Goleizovskii N. K.,Zametki o tvorchestve Feofana Greka, Vizantiiskii vremmenik 24(1964) 101, 139–149Š.

Grabar I., Feofan Grek. O~erk iz istorii drevnerusskoè ìvopisi,Kazanskiè muzeènáè vestnik 1 (1922) 3–22 ‰Grabar I., Feofan Grek.Ocherk iz istorii drevnerusskoi zhivopisi, Kazanskii muzeinyi vestnik 1(1922) 3–22Š.

Grozdanov C., Mitropolit Jovan zograf i episkop Grigorij I —arhijerei na eparhijata na Pelagonija i Prilep, in: idem, @i-vopisot na ohridskata arhiepiskopija. Studii, Skopje 2007,233–251 (Grozdanov C., Mitropolit Jovan zograf i episkop Grigorij I —arhijerei na eparhijata na Pelagonija i Prilep, in: idem, @ivopisot naohridskata arhiepiskopija. Studii, Skopje 2007, 233–251).

Itineraires russes en Orient, ed. B. de Khitrowo, Geneve 1889.Ivkovi} Z., @ivopis iz XIV veka u manastiru Zrze, Zograf 11 (1980)

68, 79–80 (Ivkovi} Z., @ivopis iz XIV veka u manastiru Zrze, Zograf 11(1980) 68, 79–80).

Jankovi} M., Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku,Beograd 1985 (Jankovi} M., Episkopije i mitropolije srpske crkve usrednjem veku, Beograd 1985).

Kalopish-Berth S., Oi zwgrafoi sthn usterh buzantinh koinwnia. Hmarturia twn epigrafwn, in: To portraito tou kallitecnh sto

Buzantio, ed. M. Basilakh, Hrakleio 1997, 147, 151 (Kalo-pise-Verte S., Hoi zographoi sten ystere vyzantine koinonia. He

martyria ton epigraphon, in: To portraito tou kallitechne sto Vyzantio,ed. M. Vasilake, Herakleio 1997, 147, 151).

Kalopissi-Verti S., Painters in Late Byzantine Society. The Evidence ofChurch Inscriptions, Cahiers archeologiques 42 (1994) 147–149.

Kniga hoèniè. Zapiski russkih pute{estvennikov XI–XV vv, ed. N.I. Prokofâev, Moskva 1984 (Kniga hozhenii. Zapiski russkikh pu-teshestvennikov XI–XV vv, ed. N. I. Prokof’ev, Moskva 1984).

Kovaleva V. M., K voprosu ob izmenenii pervona~alânoè cvetovoè

gammá nekotoráh pamàtnikov monumentalânoè ìvopisi XII–XVstoletiè, in: Drevniè Novgorod. Istorià, iskusstvo, arheolo-

già. Nováe issledovanià, Moskva 1983, 302–308 (Kovaleva V. M.,K voprosu ob izmenenii pervonachalnoi tsvetovoi gammy nekotorykhpamiatnikov monumental’noi zhivopisi XII–XV stoletii, in: DrevniiNovgorod. Istoriia, iskusstvo, arkheologiia. Novye issledovaniia, Mos-kva 1983, 302–308).

Kondakov N. P., Ikonografià Bogomateri, II, Petrograd 1915 (Kon-dakov N. P., Ikonografiia Bogomateri, II, Petrograd 1915).

Kornakov D., Manastirot Zrze, Kulturno nasledstvo 4 (1971) 15, 17,18 ‰]ornakov D., Manastirot Zrze, Kulturno nasledstvo 4 (1971) 15,17, 18Š.

Lazarev V. N., Drevnerusskie mozaiki i freski XI–XV vv., Moskva1973 (Lazarev V. N., Drevnerusskie mozaiki i freski XI–XV vv., Mos-kva 1973).

Lazarev V. N., Åtädá o Feofane Greke, Vizantièskiè vremmenik VII(1953) 244–258 ‰Lazarev V. N., Etiudy o Feofane Greke, Vizantiiskiivremmenik VII (1953) 244–258Š.

Lazarev V. N., Feofan Grek i ego {kola, Moskva 1961 (Lazarev V. N.,Feofan Grek i ego shkola, Moskva 1961).

Lazarev V. N., Iskusstvo Novgoroda, Moskva–Leningrad 1947 (La-zarev V. N., Iskusstvo Novgoroda, Moskva–Leningrad 1947).

Lazarev V. N., Istorià vizantièskoè ìvopisi, I, Moskva 1947(Lazarev V. N., Istoriia vizantiiskoi zhivopisi, I, Moskva 1947).

Lazarev V. N., Istorija vizantijskog slikarstva, Beograd 2004 (La-zarev V. N., Istorija vizantijskog slikarstva, Beograd 2004).

Lazarev V. N., Kovalevskaà rospisâ i problema ä`noslavànskih svà-

zeè v russkoè ìvopisi XIV veka, in: idem, Russkaà srednevekovaà

ìvopisâ. Statâi i issledovanià, Moskva 1970, 234–278.(=Eègodnik Instituta istorii iskusstv Akademii nauk SSSR1957, Moskva 1958, 233–278) ‰Lazarev V. N., Kovalevskaia rospis’ iproblema iuzhnoslavianskikh sviazei v russkoi zhivopisi XIV veka, in:idem, Russkaia srednevekovaia zhivopis’. Stat’i i issledovaniia, Mos-

kva 1970, 234–278 (= Ezhegodnik Instituta istorii iskusstv Akademiinauk SSSR 1957, Moskva 1958, 233–278)Š.

Lif{ic L. I., Monumentalânaà ìvopisâ Novgoroda XIV–XV vekov,Moskva 1987 (Lifshits L. I., Monumental’naia zhivopis’ NovgorodaXIV–XV vekov, Moskva 1987).

Lordkipanidze I., Rospisâ v Calendìha, Tbilisi 1992 (Lordki-panidze I., Rospis’ v Tsalendìkha, Tbilisi 1992).

Majeska G. P., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth andFifteenth Centuries, Washington 1984.

Majeska G. P., Russo-Byzantine Relations 1240–1453: A Traffic Report, in:XVIIIth International Congress of Byzantine Studies, Major Papers,Moscow 1991, 27–53.

Ä. G. Malkov, O roli balkanskoè hudoèstvennoè tradicii v drev-

nerusskoè ìvopisi XIV v. Nekotoráe aspektá tvor~estva Feo-

fana Greka, in: Drevnerusskoe iskusstvo. Monumentalânaà ì-

vopisâ XI–XVII vv., Moskva 1980, 135–160 (Iu. G. Malkov, O rolibalkanskoi khudozhestvennoi traditsii v drevnerusskoi zhivopisi XIV v.Nekotorye aspekty tvorchestva Feofana Greka, in: Drevnerusskoeiskusstvo. Monumental’naia zhivopis’ XI–XVII vv., Moskva 1980,135–160).

Mauropoulou-Tsioumi Ch., Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1992.Mauropoulou-Tsioumh C., H mnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh

sto deutero miso tou 14ou aiwna, in: Eufrosunon. Afierwma ston

Manwlh Catzhdakh, 2, Aqhna 1992, 658–668 (Mauro-poulou-Tsioume Ch., He mnemeiake zographike ste Thessalonike stodeutero miso tou 14ou aiona, in: Euphrosynon. Aphieroma ston ManoleChatzidake, 2, Athena 1992, 658–668).

Mihaèlovskiè B. V., Puri{ev B. I., O~erki istorii drevnerusskoè

monumentalânoè ìvopisi so vtoroè poloviná XIV v. do na~ala

XV v., Moskva–Leningrad 1941 (Mihailovskii B. V., B. I. Purishev,Ocherki istorii drevnerusskoi monumental’noi zhivopisi so vtoroi po-loviny XIV v. do nachala XV v., Moskva–Leningrad 1941).

Millet G., Talbot-Rice D., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936.Miljkovi}-Pepek P., An Unknown Treasury of Icons, Skopje 2001.Miqkovi}-Pepek P., O slikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu

Makariju, in: Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup u Resavi1968, ed. V. J. \uri}, Beograd 1972, 240–244 (Miljkovi}-Pepek P., Oslikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, in: Moravska{kola i njeno doba. Nau~ni skup u Resavi 1968, ed. V. J. \uri},Beograd 1972, 240–244).

Miqkovi}-Pepek M., Za ~inot od manastirot Zrze-Prilepsko, Te-matski zbornik na trudovi 1 (Skopje 1996) 136, 140–143 ‰Milj-kovi}-Pepek P., Za ~inot od manastirot Zrze-Prilepsko, Tematski zbor-nik na trudovi 1 (Skopje 1996) 136, 140–143Š.

Mouriki D., The Formative Role of Byzantine Art on the Artistic Style of theCultural Neighbors of Byzantium, Jarhbuch der Osterreichischen By-zantinistik 31/2 (1981) 749–751.

Mouriki D., The Wall Paintings of the Pantanassa at Mistra: Models of aPainters' Workshop in the Fifteenth Century, in: The Twilight of By-zantium. Aspects of Cultural and Religious History in the Late By-zantine Empire, ed. S. ]ur~i}, D. Mouriki, Princeton 1991, 217–231.

Novgorodskaà pervaà letopisâ star{ego i mlad{ego izvodov, red. A.N. Nasonova, Moskva–Leningrad 1950 (Novgorodskaia pervaia le-topis’ starshego i mladshego izvodov, red. A. N. Nasonov, Mos-kva–Leningrad 1950).

Novgodorskie letopisi, Sanktpeterburg 1879 (Novgorodskie letopisi,Sanktpeterburg 1879).

Orlov O. V., Literatura, in: O~erki russkoè kulâturá XIII–XV vekov,2,. Duhovnaà kulâtura, Moskva 1970, 142–144 (Orlov O. V., Li-teratura, in: Ocherki russkoi kul’tury XIII–XV vekov, 2. Dukhovnaiakul’tura, Moskva 1970, 142–144).

Orlova M. A., Naru`náe rospisi srednevekováh pamàtnikov arhi-

tekturá. Vizantià. Balkaná. Drevnaàà Rusâ, Moskva 1990 (Orlo-va M. A., Naruzhnye rospisi srednevekovykh pamiatnikov arkhitektury.Vizantiia. Balkany. Drevniaia Rus’, Moskva 1990).

Ostra{enko E. À., Russkoe iskusstvo XIV — na~ala XV veka i vizan-

tièskoe iskusstvo åpohi Paleologov. K probleme sootno{enià

razvitià stilà, in: Vizantièskiè mir. Iskusstvo Konstanti-

nopolà i nacionalânáe tradicii. K 2000-letiä hristianstva,Moskva 2005, 499 (Ostrashenko E. À., Russkoe iskusstvo XIV — na-chala XV veka i vizantiiskoe iskusstvo epokhi Paleologov. K problemesootnosheniia razvitiia stilia, in: Vizantiiskii mir. Iskusstvo Konstan-tinopolia i natsional’nye traditsii. K 2000-letiiu khristianstva, Moskva2005, 499).

Panayotidi M., Les tendances de la peinture de Thessalonique en com-paraison avec celles de Constantinople, comme expression de la situ-ation politico-economique des ces villes pendant le XIVe siecle, in:Buzantio kai Serbia kata ton ID' aiwna, Athens 1996, 356–362(Vyzantio kai Serbia kata ton 14ou aiona, Athens 1996, 356–362).

Pavlikianov C., The Medieval Aristocracy on Mount Athos, Sofia 2001.


151

Petkovi} V. R., Jedna srpska slikarska {kola XIV veka, GlasnikSkopskog nau~nog dru{tva 3 (1928) 51–61 ‰Petkovi} V. R., Jednasrpska slikarska {kola XIV veka, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva 3(1928) 51–61Š.

Plugin V. A., Boàrin Vasiliè Danilovi~ Ma{kov i Feofan Grek, in:Drevniè Novgorod. Istorià, iskusstvo, arheologià. Nováe issle-

dovanià, Moskva 1983, 248–270 (Plugin V. A., Boiarin Vasilii Dani-lovich Mashkov i Feofan Grek, in: Drevnii Novgorod. Istoriia, iskus-stvo, arkheologiia. Novye issledovaniia, Moskva 1983, 248–270).

Podobedova O. I., Voinskaà tema i ee zna~enie v sisteme rospiseè

cerkvi Spasa na Kovaleve v Novgorode, in: Drevnerusskoe iskus-

stvo. Monumentalânaà ìvopisâ XI–XVII vv., Moskva 1980,196–209 (Podobedova O. I., Voinskaia tema i ee znachenie v sistemerospisei tserkvi Spasa na Kovaleve v Novgorode, in: Drevnerusskoeiskusstvo. Monumental’naia zhivopis’ XI–XVII vv., Moskva 1980,196–209).

Podobedova O. I., Izu~enie russkoè srednevekovoè monumentalnoè

ìvopisi, in: Drevnerusskoe iskusstvo. Monumentalânaà ì-

vopisâ XI–XVII vv., Moskva 1980, 28 (Podobedova O. I., Izuchenierusskoi srednevekovoi monumentalnoi zhivopisi, in: Drevnerusskoeiskusstvo. Monumental’naia zhivopis’ XI–XVII vv., Moskva 1980, 28).

Polnoe sobranie russkih letopiseè, T. 30: Vladimirskiè letopisec.

Novgorodskaà vtoraà (Arhivskaà) letopisã, Moskva 1965 (Polnoesobranie russkikh letopisei, T. 30: Vladimirskii letopisets. Novgorod-skaia vtoraia (Arkhivskaia) letopis’, Moskva 1965).

Th. Popa, Piktura e shpellave eremite ne Shqipni, Studime historike 19/3(1965) 80–81.

Prislekov M. D., Troickaà letopisâ. Rekonstrukcià teksta, Mo-skva–Leningrad 1950 (Prislekov M. D., Troitskaia letopis’. Rekon-stuktsiia teksta, Moskva–Leningrad 1950).

Prolovi} J., Die Kirche des Heiligen Andreas an der Treska, Wien 1997.Rado{evi} N., [estodnev Georgija Piside i wegov slovenski prevod,

Beograd 1979 (N. Rado{evi}, [estodnev Georgija Piside i njegovslovenski prevod, Beograd 1979).

Radoj~i} S., Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955(Radoj~i} S., Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955).

Radoj~i} S., Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966 (Radoj~i} S.,Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966).

Radoj~i} S., Veze izme|u srpske i ruske umetnosti u sredwem veku,Zbornik Filozofskog fakulteta 1 (1948) 244–245 ‰Radoj~i} S.,Veze izme|u srpske i ruske umetnosti u srednjem veku, ZbornikFilozofskog fakulteta 1 (1948) 244–245Š.

Rasolkoska-Nikolovska Z., Istorijatot na manastirot Zrze niznatpisite i zapisite od XIV do XIX vek, Zbornik. Arheolo{kimuzej na Makedonija 4–5 (1961–1966) 77–79, 88–89 ‰Rasolkos-ka-Nikolovska Z., Istorijatot na manastirot Zrze niz natpisite i zapisiteod XIV do XIX vek, Zbornik. Arheolo{kiot muzej na Makedonija 4–5(1961–1966) 77–79, 88–89Š.

Rasolkoska-Nikolovska Z., Manastirot Zrze so crkvite Preobra-ènie i Sveti Nikola, in: Spomenici za srednovekovnata iponovata istorija na Makedonija, IV, Skopje 1981, 408–419, 437,439 (Rasolkoska-Nikolovska Z., Manastirot Zrze so crkvite Preo-braènie i Sveti Nikola, Spomenici za srednovekovnata i ponovataistorija na Makedonija, IV, Skopje 1981, 408–419, 437, 439).

Smolitsch I., Le Mont Athos et la Russie, in: Le millenaire du Mont Athos963–1963. Etudes et melanages, I, Chevetogne 1963, 280–284.

Starodubcev T., Slikari zadu`bina Lazarevi}a, ZRVI 43 (2006)349–373 ‰Starodubcev T., Slikari zadu`bina Lazarevi}a, ZRVI 43(2006) 349–373Š.

Suboti} G., Manastir Svetog Pavla, in: Kazivawa o Svetoj Gori, ed.M. Jankovi}, Beograd 1995, 129 (Suboti} G., Manastir Svetog Pavla,in: Kazivanja o Svetoj Gori, ed. M. Jankovi}, Beograd 1995, 129).

Suboti} G., Obnova manastira Svetog Pavla u XIV veku, ZRVI 21(1983) 207–254 ‰Suboti} G., Obnova manastira Svetog Pavla u XIVveku, ZRVI 21 (1983) 207–254Š.

Suboti} G., Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980 (Suboti}G., Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980).

Tasi} D., G. I. Vzdornov, Freski Feofana Greka v cerkvi Spasa

Preobraènià v Novgorode, Zograf 8 (1977) 71–72 ‰Tasi} D., G. I.Vzdornov, Freski Feofana Greka v tserkvi Spasa Preobrazheniia vNovgorode, Zograf 8 (1977) 71–72Š.

Tolstoè M., Russkie svàtáni i drevnosti, III. Svàtáni i drevnosti

Velikogo Novgoroda, Moskva 1862 (Tolstoi M., Russkie sviatyni idrevnosti, III. Sviatyni i drevnosti Velikogo Novgoroda, Moskva 1862).

Tsigaridaj E. N., Ta yhfidwta kai oi buzantinej toicografiej, in:Iera Megisth Monh Batopaidiou. Paradosh, istoria, tecnh, 1,Monh Batopaidiou 1996, 117–127, 280–284 (Tsigaridas E. N., Tapsephidota kai hoi vyzantines toichographies, in: Hiera Megiste Mone

Vatopaidiou. Paradose, historia, techne, 1, Mone Vatopaidiou 1996,117–127, 280–284).

Tsigaridaj E. N., Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se

naouj thj Makedoniaj, Thessaloniki 1999 (Tsigaridas E. N., Toicho-graphies tes periodou ton Palaiologon se naous tes Makedonias, Thes-saloniki 1999).

Vzdornov G. I., Feofan Grek. Tvor~eskoe nasledie, Moskva 1983(Vzdornov G. I., Feofan Grek. Tvorcheskoe nasledie, Moskva 1983).

Vzdornov G. I., Freski Feofana Greka v cerkvi Spasa Preobraènià

v Novgorode. K 600-letiä suæestvovanià fresok 1378–1978,Moskva 1976 (Vzdornov G. I., Freski Feofana Greka v tserkvi SpasaPreobrazheniia v Novgorode. K 600-letiiu sushchestvovaniia fresok1378–1978, Moskva 1976).

Vzdornov G. I., @ivopisâ, in: O~erki russkoè kulâturá XIII–XV vekov,2. Duhovnaà kulâtura, Moskva 1970, 285–302 (Vzdornov G. I., Zhi-vopis’, in: Ocherki russkoi kul’tury XIII–XV vekov, 2. Dukhovnaiakul’tura, Moskva 1970, 285–302).

ZOGRAF 34 (2010) ‰137–152Š

152

The depiction of the Virgin with the Christ in a niche on the westernfaüade of the Church of the Transfiguration in Novgorod

and the question of the painter's origin

Tatjana Starodubcev

There is a depiction of the Virgin with the Christ Childin a niche on the Church of the Transfiguration in IlyinaStreet, in Novgorod. The niche is located above the archivoltof the western portal. Today, despite severe damage (Fig. 2),the former appearance of the fresco can be established fairlyreliably from a photograph taken in 1919 (Fig. 1).

Reliable data has been preserved about the Church ofthe Transfiguration in the old Novgorod chronicles. It wasbuilt in 1373/1374 and decorated in 1377/1378, through theefforts of the boyar Vasilii Danilovich and the inhabitants ofIlyina Street, and painted by the constantinopolitan artistTheophanes the Greek.

In the main, researchers have written brief accountsabout the mentioned image of the Virgin with the ChristChild. Almost regularly, they remarked that it was not thework of Theophanes the Greek but of a painter who origi-nated from the southern Slav regions. G. I. Vzdornov ex-pressed opinion that the paintings of such an appearance inRussia should be regarded as works of the masters who bereconnected with Macedonia or Mount Athos.

The traces on the western faüade of the church and theremains of the narthex walls (Figs. 3 and 4) reveal that thepainting of the Virgin with Christ is part of the former deco-ration of the old narthex. A difference has already been re-corded in literature, between that image and the frescoes in-side the church painted by Theophanes the Greek and mem-bers of his workshop.

The painting of the Virgin with the Christ Child wasdone with precision and in a straightforward manner, tonallymodeling the powerful forms, intensifying them by means ofsharp contours, with tiny, densely painted lines in the finalprocess, further emphasising the volume of the figures. Interms of the painting treatment, it is clearly different from thepaintings preserved in the churches decorated during the fi-nal decades of the fourteenth century in Novgorod.

As for aesthetic standards, the fresco above the west-ern portal of the Church of the Transfiguration, with its volu-minous, powerful shapes and manner of workmanship, bearsthe closest resemblance to a depiction in the Church of St.Andrew on the River Treska, near Skopje, painted in1388/1389. When comparing the depiction of the Mother ofGod preserved on the faüade of the Church of the Transfigu-ration and the figure of the Mother of God in the lower zonein the Church of St. Andrew (Fig. 7), one observes that theywere done by master-painters of similar aesthetic demandsand painting procedure. The resemblances are reflected inthe powerful and rather hard forms and the tonal accentua-tion of the volume, additionally emphasised by strong con-tours of the figures. However the final strokes of tiny,densely painted lines clearly indicate that the two depictionswere done by different artists. The church on the TreskaRiver was painted by the metropolitan Jovan and the monk

Grigorije. They shared the task. The image of the Mother ofGod ranks among the figures produced by the more giftedartist, so one may think that this was the work of the metro-politan Jovan, who was the foreman of the workshop. WhereJovan learned his craft is not known. He was a highly-edu-cated painter, which is reflected in a knowledge of classicistart trends. That is why the assumption itself that he was edu-cated in Constantinople is not uncommon.

Because of the similarities one can observe when com-paring the work of metropolitan Jovan, and the achievementof the unknown painter who worked on the decoration of thenarthex in Novgorod, questions arise as to whether they weretrained in the same centre and where they could have ac-quainted themselves with the aesthetic trends they emulated.

There is no record at all about the artist who decoratedthe narthex of the Church of the Transfiguration. There is noway of knowing what guided the Novgorod ktetors, the boy-ar Vasilii Danilovich and the inhabitants of Ilyina Street, todecide to employ that very person. Nevertheless, it may beassumed that the painter of the narthex in the Church of theTransfiguration and metropolitan Jovan acquired their edu-cation in the Byzantine capital.

On many occasions, science has underlined the con-nections between Russian and southern Slavic art in thePalaiologan era, and especially between the Novgorod andSerbian painting at the end of the fourteenth century. Thequestion arises as to whether the assumption can be upheldthat in the period following the Battle at the Maritsa (1371),in fleeing before the advancing Ottoman armies, renownedSerbian artists arrived in the Russian territories. Irrespectiveof the constant threat, the Serbian lands at that time were eco-nomically stable territories. Not only was there enough workfor the local master-craftsmen but painters from theByzantine empire were also invited to work in this environ-ment. There is no reliable record whatever to support the as-sumption that in those times, Serbian artists departed forRussia.

What was the origin of the painter who worked on dec-orating the narthex of the Novgorod Church of the Transfigu-ration? The donors of the Church of the Transfiguration, theboyar Vasilii Danilovich and the inhabitants of Ilyina Street,were laymen so one may assume that, like their fellow citi-zens in those days, they would have had certain contacts withConstantinople rather than with Mount Athos. Anyhow, themaster who headed the group of men who painted the nave oftheir endowment came from the Byzantine capital. Appar-ently, there was not only one painter from Constantinoplewho was employed in the decoration of the Church of theTransfiguration in Novgorod. Theophanes the Greek withhis fellows painted the naos, and it seems that anotherzographos who had also arrived from the Byzantine capitalworked on decorating the narthex.

predstava bogorodice sa hristom u ni{i na zapadnoj fasadi ... · pdf filein novgorod and the...

Documents