9

Predgovor

Knjiga Borile smo se za vazduh iz više razloga predstavlja značajan doprinos razumevanju oružanih sukoba i atmosfere koja ih je pratila u zemljama bivše Jugoslavije. S obzirom na to da dr Bojan Bilić analizira političku istoriju koja je prethodila izbijanju nasilja i primenjuje savremenu teoriju političke sociologije, njegova studija problematizuje jedno poluzvanično objašnjenje događanja u regionu od 1991. godine nadalje. Koje su glavne crte tog poluzvaničnog objašnjenja? Veliki broj aktera, među kojima su političari, novinari, komentatori, zvanične i nezvanične diplomate, uglavnom dobrih namera, ali bez znanja i iskustva, stvorio je svojevrsnu mešavinu projekcija nacionalne parapsihologije, reciklirane hladnoratovske ideologije, reprodukcija žurnalističke opsesije s političkom površinom i preteranog čitanja Rebeke West. Najistaknutije elemente te mešavine čine sledeće pretpostavke:

1. Politička istorija počinje (ponovo) raspadom socijalističkog sistema. U periodu do 1945. region pati od „viška istorije“ (Churchill), ali je prestao da proizvodi novu istoriju sve dok je postojala socijalistička Jugoslavija. Istorija koja je proizvedena u prethodnom periodu ostala je „zamrznuta“, da bi nestankom države neki mađioničari bili u stanju da je „probude“. Tako je nasilje koje prati raspad države samo nastavak istorije koju su komunisti navodno decenijama držali u suspenziji.

2. Stanovništvo regiona podeljeno je na više ideološki jedinstvenih „naroda“. Svaka osoba je pripadnik samo jednog naroda i nije ništa više od pripadnika tog naroda. Svako pripada svom narodu na način koji se ni po čemu ne razlikuje od režimske propagande. Osnovni element pripadanja je

10

mržnja prema drugima. Po nekim autorima (Kaplan), mržnja, zajedno s elementima istorijskog pamćenja, može da se prepozna u fizičkim karakteristikama stanovnika regiona.

3. Interes svih ljudi u regionu je identičan interesu političkog vrha. Zato kad se govori o tome šta traži država ili paradržava gde su nastanjeni Srbi, ne kaže se „ova garnitura želi“ nego se kaže „Srbi žele“. Isto pravilo važi i za Hrvate, Albance i druge. Tu i tamo mogu da se spomenu grupe koje nude alternativne političke opcije i prioritete, ali je u tom slučaju nužno unapred ih diskvalifikovati time što će se označiti kao „mali“, „umereni“ ili „prozapadni“. Oni koji nude drugačija shvatanja ne dolaze iz samog regiona.

4. Jedino je naoružan subjekt politički subjekt. Čim krene nasilje, osnovni cilj medijacije je formula koja će svakoj oružanoj grupi omogućiti nepobitnu kontrolu nad određenom teritorijom. U suprotnom, jedna oružana snaga mora biti pobeđena. Sudbina onih koji žive na toj teritoriji je pitanje za kasnije i nikako nije proizvod nezavisnog političkog i društvenog delovanja samih građana, već deo međunarodnih sporazuma ili paketa uslova koji dolazi izvan same zemlje. Ovo međunarodnim posrednicima i administratorima daje priliku da se hvale time što su u marginalne države uveli „zapadne“ standarde (Holbrooke, Owen).

Takve pogubne pretpostavke se lako mogu rekonstruisati iz izjava i delovanja političara i novinara, mada ni akademska zajednica, a naročito njen mainstream, nije nevina. Pored velikog broja istraživača koji su preuzeli teze o „prirodnom“ karakteru nacionalizma (Smith) kao polaznu činjenicu a ne hipotezu koju treba dokazati (Banac, Ignatieff, Cohen), od 1991. nadalje u akademskim radovima postoje dve tendencije koje otežavaju razumevanje i učvršćuju dominantne narative s političkom pozadinom. Jedna od te dve tendencije je fetišizam civilnog društva. Još od pre sloma komunizma preovladava utisak da je jak civilni sektor 1. uslov bez kojeg je nemoguće razvijanje demokratskog društva i 2. nešto o čemu lokalno stanovništvo nema pojma, te neophodan

11

proces ne može da počne bez saveta, finansiranja i projekata koji dolaze izvana (što na duže staze marginalizuje „samonikle“ lokalne akcije). Inicijative koje prethode periodu stranih „asistencija“ su sumnjive, jer korene moraju imati u komunističkom periodu. Druga tendencija je metodološki nacionalizam. Bez obzira na to što su pokreti kao feminizam, pacifizam i kosmopolitizam nastali kao deo transnacionalnih pomeranja, dominantan pogled na bivše jugoslovenske zemlje (kao i na „istok” uopšte) podrazumeva da su države „realnog socijalizma“ delovale izvan globalnih tokova, pa su sledstveno tome ljudi bili neupućeni u te događaje. Autsajderi su uglavnom iznenađeni činjenicom da je (i) Jugoslavija imala, između ostalih, svoje feministe/kinje i pacifiste/kinje. Drugi vid metodološkog nacionalizma u istraživanju oružanih sukoba u bivšoj Jugoslaviji je pretpostavka da akteri s raznih strana novoformiranih granica nisu delili iskustva i nisu komunicirali. Zato postoji (odveć) snažan impuls da se na pokrete u zemljama bivše Jugoslavije gleda kao da nisu povezani, pa se njihovo postojanje više pripisuje zapadnom uticaju nego lokalnom angažmanu. Takve tendencije su imale svoje odjeke u razvijanju zapadne politike prema eks-Jugoslaviji, zbog čega se među lokalnim akterima za vreme sukoba pojavljuju tenzije i frustracije čiji su izvori u velikoj meri povezani s nedostatkom političke reprezentacije za većinu koja je bila protiv nasilja, odsustvom analize istorijskog i društvenog konteksta u najprisutnijim objašnjenjima tekućih događaja, kao i teškoćama komunikacije antiratnih pokreta među sobom i s većim delom javnosti. Moglo bi se čak reći da ukoliko je politički neuspeh antiratnih pokreta u velikoj meri i bio očekivan, nedostatak komunikacije svakako je ograničio njihov intelektualni i publicistički domet. U tom smislu je lakše razumeti činjenicu da su se pomenute frustracije iz vremena oružanih sukoba zadržale do danas. Kada sve navedeno uzmemo u obzir, postaje jasno koliko ovo nezaobilazno istraživanje Bojana Bilića nudi nove i korisne elemente za razumevanje burnih dešavanja 90-ih, kao i političkih i društvenih pokreta u periodu koji je usledio. Pre svega, ova studija stavlja (post)jugoslovenski civilni angažman u istorijski i društveni kontekst i prati razvojni put feminističkih, ekoloških i pacifističkih inicijativa 70-ih i 80-ih godina, pokazujući na koji su se način one presekle u antiratnom pokretu 90-

12

ih. Dok su neki istoričari i analitičari (Popov, Kuzmanić, Klasić) osvetlili manje poznate događaje, ovo istraživanje ide korak dalje i opisuje veze između raznih vidova društvenog angažmana u različitim vremenima. Drugo, umesto ideološke i ateorijske idolatrije civilnog sektora, autor primenjuje savremene teorije političke sociologije kako bi objasnio ko se i zašto angažovao u antiratnim pokretima, ali i ispitao s kojim su se pritiscima suočavali aktivisti/kinje i kakve su bile podele i dileme antiratnog angažmana. Treće, umesto da se upusti u fetišizam margina koji bi prihvatio nebitnost pokreta koje analizira, a usput ih proslavio kao svete izgubljene bitke, autor se koncentriše na činjenice. Rezultat je konkretna i empirijski solidno utemeljena interpretacija neuspeha i podela među učesnicima antiratnog pokreta koja ostaje primenljiva i u analizi posleratnih tenzija na regionalnoj civilnoj sceni. Konačno, autor uspešno izbegava redukcionizam tipičan za mnoga retrospektivna istraživanja, gde je analiza događaja ograničena samo na političke elite. Umesto već očekivanih miloševića i tuđmana, narativ se razvija kroz lična iskustva konkretnih ljudi s kojima je istraživač razgovarao, a koji su prethodno duboko i ozbiljno razmišljali o smislu svog angažman. Nema u ovoj studiji stereotipa i karikatura. Borile smo se za vazduh je u svakom pogledu vredna i korisna knjiga koja će, nadamo se, podsticajno delovati na buduće istraživače. Previše se gledalo na površinu, a premalo na ambijent u kojem su se stvari dogodile. Neka ovaj rad posluži kao korektiv i inspiracija!

Eric Gordy

London, oktobar 2013.