4/27/2017

1

Motivatie of moetivatie tot gedragsverandering: Over de motiverende rol van zorgverleners

Prof. Dr. Maarten Vansteenkiste

www.selfdeterminationtheory.org

www.vopspsy.ugent.be

Copyright ©

Vaststelling

• Zorg voor personen met chronische aandoening = evolutie naar

zelfmanagement

• Veranderende rol voor zorgverstrekker: empowering en

coaching

Copyright ©

Elke gedragsverandering vereist energie!

De cruciale vragen zijn

1)… welke factoren verschaffen de noodzakelijke energie

voor duurzame gedragsverandering?

2)… of de mate waarin mensen energie ter beschikking

hebben afhankelijk is van hun motieven om

gedragsverandering na te streven?

Copyright ©

Overzicht

Een verkenning van het thema motivatie

1. “Waarom we doen wat we doen”

2. “Waarom we niet doen wat we niet doen”

3. Wat zijn de vitamines voor groei?

4. Wat is een motiverende interactiestijl?

Copyright ©

Prof. Edward Deci

(University of Rochester, NY)

Prof. Richard Ryan

(University of Rochester, NY)

ZELF-DETERMINATIE THEORIE

Copyright © Copyright ©

www.selfdeterminationtheory.org

4/27/2017

2

Copyright ©

Een verkenning van het thema motivatie

Het is niet vanzelfsprekend om anderen te motiveren

tot verandering, ondanks alle goede bedoelingen!

Copyright ©

Copyright ©

Dialoog I

Thuis: dialoog tussen u en uw 5-jarig kind

Gelieve de rol van uw kind in te nemen

Dialoog tussen uzelf en 5-jarig kind

Kind: Neen, ik lust geen vis!

Moeder: Kom, kom, niet overdrijven, hé. Het is maar een klein stuk.

Kind: Ja? Dat is echt een groot stuk, kijk eens!

Moeder: Mieke, we gaan niet opnieuw ruzie maken, he. Als je nu jouw vis niet opeet,

dan krijg je straks geen dessert.

Kind: Dat is niet eerlijk! Jij probeert mij gewoon te lokken! Jij eet toch ook niet graag

rode kool!

Moeder: We eten nu vandaag geen rode kool. Het is vis. En je hoeft zo niet te

roepen en hier zo’n groot probleem van te maken. Je had het al drie keren kunnen

opeten!

Kind: Ik moet, moet, moet … hier altijd van alles doen. Jij wil hier gewoon altijd de

baas spelen! (en Mieke loopt weg van tafel)

Moeder: Wel, als je geen respect kan tonen voor wat ik klaar maak, dan krijg je ook

geen dessert! Copyright ©

Hoe voelde u zich na dit gesprek als kind?

Kind voelt zich niet gehoord, want klacht wordt

‧ … geminimaliseerd

‧ … ontkend

Moeder en kind praten naast elkaar; de situatie escaleert, want moeder

begint te dreigen = kettingreactie

Gesprek wordt een strijd, waarbij er verzet bij het kind naar boven komt

Copyright © Copyright ©

Dialoog II

Bij de dokter: dialoog tussen rokende patiënt en dokter

Gelieve de rol van de patiënt in te nemen

4/27/2017

3

Dialoog tussen dokter en patiënt

Patiënt: Stoppen met roken zou ik toch moeilijk vinden.

Dokter: Dat zou nochtans goed zijn. Je gezondheid zal er zienderogen op

vooruit gaan.

Patiënt: Dat zegt iedereen.

Dokter: Maar dat is ook zo. Je ademhaling verbetert, je vindt jouw smaak

terug en de kans op longkanker daalt. En, jouw kind rookt met je mee, hé. Je

mag de consequenties van passief roken niet onderschatten!

Patiënt: Dat kan wel zijn, maar ik leef maar één keer, hé.

Dokter: Wel, net daarom moet je stoppen met roken.

Patiënt: We zien wel.

Dokter: Ik kan het je alleen maar nog een keer benadrukken. Als dokter kan

ik niets meer doen. Jij moet zelf verantwoordelijkheid nemen voor je gedrag.

Copyright ©

Hoe voelde u zich na dit gesprek als patiënt?

Arts en patiënt praten naast elkaar

Arts lijkt op automatische piloot te praten

Arts heeft weinig interesse, niet echt nieuwsgierig naar de obstakels die

de vrouw ziet.

Copyright ©

Copyright ©

Dialoog III

Bij de diabeteseducator:

dialoog tussen diabetes patiënt en educator

Gelieve de rol van de patiënt in te nemen

Dialoog tussen patiënt en educator

Patiënt: Regelmatiger eten vind ik toch moeilijk.

Educator: Je eet liever iets als het je uitkomt.

Patiënt: Ja, soms heb ik het gevoel dat ik meer suikers moet eten, terwijl ik er

eigenlijk geen trek in heb.

Educator: Je hebt misschien ook schrik dat je nog meer gaat verdikken.

Patiënt: Ja, dat houdt mij wel bezig, want men zegt ook dat ik op mijn lijn moet letten.

Langs de andere kant krijg ik ook te horen dat ik meer koolhydraten en suikers moet

eten. Dat is allemaal nogal verwarrend.

Educator: Dat kan ik mij wel inbeelden. Vermoedelijk weet je waarom je wordt

aangeraden om voldoende en regelmatig suikers en koolhydraten te eten.

Patiënt: Ja, om hypo’s tegen te gaan.

Educator: Weet je zelf op welke dagen je het grootste risico hebt op een hypo?

Patiënt: Wel, als ik veel heb bewogen op een dag, dan is het goed om op mijn

voeding te letten.

Copyright ©

Hoe voelde u zich na dit gesprek als patiënt?

Educator heeft open en nieuwsgierige houding

Educator gaat in op inbreng van de patiënt & stemt af op individuele

situatie

Educator laat patiënt reflecteren

Copyright © Copyright ©

4/27/2017

4

TAAK VAN DE MOTIVATIEPSYCHOLOOG

Motivatie < movere = beweging

Welke factoren doen mensen bewegen?

De vraag naar drijfveer, reden of motief van gedrag

Vraag naar de effecten van deze drijfveren

Vraag naar een motiverende interactiestijl

Copyright ©

“WAT”-component

Aard van aanbevolen /

opgelegde verandering

Cruciale ingrediënten van een motiverende aanpak

“HOE”-component

Stijl van aanbrengen van

verandering

Motiverend overbrengen van

correcte kennis

Duurzame verandering Copyright ©

Motiverende Gespreksvoering en ZDT zijn beide

relevant in het concretiseren van deze hoe-

component

Ja, MI & ZDT delen een aantal assumpties,

ondanks hun verschillende ontwikkeling

Copyright © 2016

MI

Klinisch model

ZDT

Theorie

Identificatie van

cruciale motiverende

gesprekstechnieken

= eerder bottom-up

Focus op waarom en

motiverende stijl

= eerder top down

Vansteenkiste, M., Williams, G. C., & Resnicow, K. (2012). Toward systematic integration between Self-Determination Theory and motivational

interviewing as examples of top-down and bottom-up intervention development: Autonomy or volition as a fundamental theoretical principle. International

Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 9:23

Potentieel voor

integratie

Copyright © 2016

Copyright © 2016

Thematic Series with 7 review papers and 2 commentaries:

“Self-Determination Theory and Motivational Interviewing in Behavioral Nutrition, Physical Activity, and Health”

Teixeira, P., Palmeira, A., & Vansteenkiste, M. (2012). The role of Self-Determination Theory and Motivational Interviewing in behavioral nutrition,

physical activity, and health: An introduction to the IJBNPA Special Series. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 9:17 Copyright © 2016

4/27/2017

5

DEEL I

“Waarom we doen wat we doen”:

Waarom veranderen we ons gedrag?

Copyright ©

Oefening: Combineer & benoem

Probeer types motivatie samen te plaatsen

Copyright ©

1) … omdat dit is wat anderen (diëtiste, arts, partner, …) van mij verwachten 1 2 3 4 5

2) … omdat ik dit persoonlijk waardevolle vind

1 2 3 4 5

3) …. omdat anderen (bv. arts, gezin) me “scheef” zullen bekijken als ik er niet op let 1 2 3 4 5

4) … omdat ik me schuldig zou voelen als ik het niet zou doen.

1 2 3 4 5

5) … omdat ik nu eenmaal de voorschriften hoor te volgen

1 2 3 4 5

6) … omdat ik overtuigd ben dat dit heel erg zinvol en noodzakelijk is voor mijn

gezondheid.

1 2 3 4 5

7) … omdat ik het als een uitdaging ervaar.

1 2 3 4 5

Ik let op mijn voeding omdat …

1

2

3

4

5

Helemaal niet akkoord

Noch akkoord, noch niet akkoord

Helemaal akkoord

Copyright ©

Geboeidheid, plezier

interesse

Inzicht, zinvol,

meerwaarde Straf, beloning,

verwachting

Schaamte, schuld,

zelfwaarde

Waarom volgt een patiënt de voorschriften (medicatie, voeding, beweging, …)?

‘omdat zorgverleners

dit van mij verwachten’

‘omdat er kritiek volgt

als ik mij hiervoor niet

inspan’

‘omdat ik me schuldig

zou voelen als ik de

voorschriften niet

opvolg’

‘omdat ik hoor te

bewijzen dat ik mijn

chronische ziekte zelf

kan managen ’

‘omdat ik het belangrijk

vind voor mijn

gezondheid’

‘omdat ik er van

overtuigd ben dat deze

voorschriften zinvol zijn’

‘omdat ik het een

uitdaging vind om

deze voorschriften op

te volgen’

‘omdat ik het zelf-

managen van mijn

aandoening

interessant vind’

Externe druk Interne druk Persoonlijke zinvolheid Nieuwsgierigheid

“Moeten” of

“moetivatie” “Willen” of

“goesting” Copyright ©

Waarom ga je gezonder proberen te koken?

‘omdat de

zorgverlener dit mij

van mij verwacht’

‘omdat mijn partner

anders negatieve

opmerkingen geeft’

‘omdat ik me schuldig

zou voelen als mijn

kinderen overgewicht

zouden opbouwen’

‘omdat ik een slechte

moeder ben als ik

ongezond eten

serveer’

‘omdat ik het belang

hiervan inzie’

‘omdat te veel suiker

niet goed is voor mijn

tanden en die van mijn

kinderen’

‘omdat ik gezond

koken leuk vind’

‘omdat ik graag met

recepten

experimenteer en iets

nieuw uitprobeer’

Externe druk Interne druk Persoonlijke zinvolheid Nieuwsgierigheid

Proces van toenemende internalisatie =

Eigenaarschap verwerven

Het fundamentele onderscheid binnen de ZDT is dat tussen

autonome of vrijwillige en gecontroleerde of gemoetiveerde

motivatie.

Stelling:

Naar een genuanceerd spreken over motivatie

Copyright ©

4/27/2017

6

Maakt motivatie een verschil uit?

Copyright ©

Illustratie 1:

Eetregulatie: waarom let je op jouw eetpatroon?

Autonome

motivatie -

Goesting

Gecontroleerde

motivatie -

Moetivatie

Gezond

eten -

kwaliteit

Ongezond

eten -

kwantiteit

++

++

Pelletier, L. G., Dion, S., & Levesque, C. S. (2004). Can self-determination help protect women against sociocultural influences about

body image and reduce their risk of experiencing bulimic symptoms?. Journal of Social and Clinical Psychology, 23, 61-88. Copyright © pag. 32

Illustratie 2:

Motivatie om te helpen: waarom helpt een

partner een patiënt met chronische pijn op

dagelijkse basis?

Kindt, S., Vansteenkiste, M., Loeys, T., & Goubert, L. (in press). Helping motivation and well-being of chronic pain couples:

A daily diary study. Pain.

ABC

partner

Help-burnout

Relationele

spanning

Moetivatie vs.

goesting partner Positief &

Negatief affect

ABC

patiënt

Partners

Patiënt

Kindt, S., Vansteenkiste, M., Loeys, T., & Goubert, L. (in press). Helping motivation and well-being of chronic pain couples:

A daily diary study. Pain.

Hinder

Relationele

spanning

Tevredenheid

hulp

- Het is niet enkel belangrijk dát een persoon gemotiveerd is,

maar dat hij goed gemotiveerd is!

- De kloof tussen intentie en effectieve verandering is veel

groter voor gemoetiveerde personen!

Stelling:

Kwaliteit van motivatie telt!

Copyright ©

DEEL II:

“Waarom we niet doen wat we niet doen”:

Waarom streven we geen verandering na en

blijven we passief?

Copyright ©

4/27/2017

7

WAAROM WE NIET DOEN WAT WE NIET DOEN

Een goede reden voor mij om NIET te stoppen met roken is …

‘omdat ik niet geloof

dat het zal lukken; ik

heb het al danig veel

geprobeerd en ik kon

het toch niet

volhouden’

‘omdat anderen zich

niet moeten bemoeien

met mijn leven; het is

mijn keuze om verder

te roken’

‘omdat ik er goed heb

over nagedacht: ik zie

wel de voordelen van

te stoppen, maar op

het werk is het een

stresserende periode’

Copyright ©

Keuze

Reflectief verzet

Ontmoediging,

faalangst

Externe druk

Opstandig verzet

WAAROM WE NIET DOEN WAT WE NIET DOEN

Een goede reden voor mij om NIET anders te koken is …

‘omdat ik het nooit heb

geleerd; dat is hoe

mijn moeder kookte’

‘omdat binnen mijn

cultuur we bepaalde

gewoontes hebben

waar ik niet van mag

afwijken’

‘omdat ik er goed heb

over nagedacht en

anders koken op dit

moment niet haalbaar

is’

Copyright ©

Keuze

Reflectief verzet

Ontmoediging,

faalangst

Externe druk

Opstandig verzet

Stelling:

Naar een genuanceerd spreken over een gebrek aan motivatie

• Hulpeloosheid & passiviteit

• Opstandig verzet = gedwongen niet-deelname

• Autonome niet-deelname = zinvolle outcome op zich, ongeacht

gedragsverandering

Autonomie & reflectie versterken= meer bescheiden criterium

van succesvolle begeleiding

Noodzaak tot verbreden van visie op succes!

Copyright ©

DEEL III

De motor van groei:

De rol van psychologische behoeftebevrediging

Copyright ©

Welke behoeftes sluiten aan bij deze criteria?

Eerder

psychologisch dan

fysiologisch

Eerder inherent dan

verworven

Eerder fundamenteel

dan triviaal

Eerder universeel

dan cultuurgebonden

Copyright ©

Autonomie

Jezelf mogen zijn, vrijwillig mogen handelen, denken en voelen,

gevoelens van keuze en psychologische vrijheid

A

Copyright ©

4/27/2017

8

Relationele Verbondenheid

Warme, hechte en authentieke band met anderen, voor anderen

zorg dragen en geliefd worden

B

Copyright ©

Competentie

Bekwaamheid om een activiteit uit te voeren, gewenste doelen te

bereiken en vaardigheden te ontplooien

C

Copyright ©

Hoger welzijn,

zelfwaarde & vitaliteit

Bevrediging van de

psychologische

basisbehoeften

Minder stress,

burn-out & weerstand

Betere slaapkwaliteit

Vansteenkiste, M., & Ryan, R. M. (2013). On psychological growth and vulnerability: Basic psychological need satisfaction and need frustration as an

unifying principle. Journal of Psychotherapy Integration, 3, 263-280 Copyright ©

Eigenaarschap van &

nieuwsgierigheid naar

verandering

De behoeftes aan autonomie, competentie en verbondenheid

vormen het ABC van deze motivatietheorie: ze vormen de

voedingsbodem voor ons dagelijks geluk en optimale motivatie!

Praktijkimplicatie: Probeer in jouw consult te peilen naar de

bevrediging en frustratie van deze drie vitamines!

Stelling:

De vitaliserende rol van behoeftebevrediging

Copyright ©

DEEL IV

Wat is een motiverende begeleidingsstijl?

Copyright ©

Autonomie

VerBondenheid

Competentie

Autonomie-

ondersteunende vs.

controlerende context

Relationele steun vs.

afwijzing

Structurerende vs.

Chaotische context

Copyright ©

4/27/2017

9

Stijl Autonomieondersteunende stijl

Vertrekpunt

Gevoel bij persoon

Aansluiting zoeken bij

psychologische behoeftes

Grondhouding

Belevingswereld persoon:

Voorstellen, gevoelens, interesses

“Ik mag mijzelf zijn” - Autonomie

Afstemmen op belevingswereld &

zienswijze

Nieuwsgierigheid, openheid,

flexibiliteit

Autonomieondersteuning: Algemene beschrijving

Copyright ©

Stelling:

Autonomieondersteunende hulpverstrekkers laten

patiënten hun eigen gang gaan en onthouden zich van het

geven van advies.

1. Helemaal niet akkoord

2. Het hangt er maar van af

3. Helemaal akkoord

Copyright ©

Controlerend

Autonomie-

ondersteunend

Gebrek aan hulp &

verwachtingen = chaos

Hulp & verwachtingen =

structuur

Autonomieonderteunende begeleiding betekent niet dat we

- … patiënten aan hun lot overlaten, alsof ze hun problemen volledig zelfstandig

dienen op te lossen = gebrek aan betrokkenheid

- … patiënten geen advies meer mogen geven, al is de stjil en timing ervan erg

cruciaal = gebrek aan verwachtingen

Copyright ©

Stijl Structuur

Vertrekpunt

Gevoel bij de persoon

Aansluiting zoeken bij

psychologische behoeftes

Grondhouding

Kwaliteiten & vaardigheden van

de persoon

“Ik word beter in X” - competentie

Afstemmen op

ontwikkelingsniveau persoon

Procesfocus, zelfontplooiing,

vertrouwen

Copyright ©

Structuur: Algemene beschrijving

Op weg naar wetenschappelijk onderbouwde

verandering - diagnotische fase:

Kunnen we de begeleidingsstijl van een zorgverlener meten?

Copyright © Copyright ©

Oefening :

Welke reactie kan je als controlerend, autonomie-ondersteunend,

structurerend en chaotisch typeren?

Bij verschillende chronische aandoeningen is stoppen met roken

noodzakelijk. De patiënt is hierover herhaaldelijk geïnformeerd. Hij legt

dit advies naast zich neer. Ik …

1. … luister welke voor- en nadelen de patiënt zelf ziet bij het stoppen met roken. Nadien laat

ik de patiënt zelf beslissen.

2. … laat de patiënt blijken dat hij zich moet herpakken, anders zal hij er de gevolgen moeten

bijnemen.

3. … geef hem de nodige hulp zodat hij zich bekwamer voelt om te stoppen met roken.

4. … probeer de patiënt niet op andere gedachten te brengen. Het is aan de patiënt om

keuzes te maken.

4/27/2017

10

Wat is de globale structuur die boven komt drijven?

Vier belangrijke zones

Copyright © 2016

Interactiestijlen

56

Chaos

Controle Structuur

Autonomie-

ondersteuning

Naar een meer verfijnd inzicht:

Identificeren van specifieke zones

Copyright © 2016

interactiestijlen

58

Chaos

Controle Structuur

Autonomie-

ondersteuning

Dominerend

Eisend

Participatie

Afstemming

Begeleidend

Verduidelijkend

Afwachtend

Opgevend

Alles op een rij

Copyright © Copyright ©