poradniki ochrony siedlisk i gatunków natura 2000 – podr´cznik … · 2016-01-20 · lasy i...

Na

tura

2000

Lasy i boryTOM 5.

Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr´cznik metodyczny

Lasy i boryTOM 5.

Na

tura

2000

Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej

Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr´cznik metodyczny

Lasy i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny. Tom 5. Praca zbiorowa pod redakcjà prof. Jacka Herbicha

Wydawca: Ministerstwo Ârodowiskaul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawawww.mos.gov.pl

Mapy: opracowanie czystorysów: Wojciech Mróz

Fotografia na ok∏adce: W∏adys∏aw DanielewiczPozosta∏e fotografie: autorzy tekstów, je˝eli w podpisie nie zaznaczono inaczej

ISBN 83-86564-43-1Warszawa 2004 r.Nak∏ad 1350

Korekta i redakcja techniczna: Ma∏gorzata Juras

Sk∏ad, ∏amanie i druk:Najcomp s.j.ul. Minerska 1, 04-506 Warszawae-mail: [email protected]

Zalecany sposób cytowania:Herbich J. (red). 2004. Lasy i Bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny.Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa. T. 5, s. 344lub:Danielewicz W., Holeksa J., Pawlrczyk P., Szwagrzyk J. 2004. W: Herbich J. (red.). Lasy i Bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podrćznik metodyczny. Ministerstwo Ârodowiska,Warszawa. T. 5., s. 29-31

3

Spis treÊciP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Spis treÊci1. Wst´p

1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51.2. Wspó∏pracownicy Jacek Herbich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Koordynacja ca∏oÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Redakcja tekstu i koordynacja opracowania poradnika ochrony siedlisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Autorzy opracowaƒ siedlisk przyrodniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Autorzy map i fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2. Cz´Êç ogólna Jacek Herbich2.1. Przedmiot i cel opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122.2. Szczegó∏owy opis siedliska przyrodniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.3. Tryb pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172.4. Wyst´powanie gatunków z II Za∏àcznika Dyrektywy Siedliskowej i I Za∏àcznika Dyrektywy Ptasiej

w poszczególnych siedliskach przyrodniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182.5. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.6. Syntetyczna informacja o typach siedlisk przyrodniczych opracowanych w poradniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

3. Cz´Êç szczegó∏owa9110 KwaÊne buczyny (Luzulo-Fagenion) W∏adys∏aw Danielewicz, Jan Holeksa,

Pawe∏ Pawlaczyk, Jerzy Szwagrzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299130 ˚yzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion)

W∏adys∏aw Danielewicz, Jan Holeksa, Pawe∏ Pawlaczyk, Jerzy Szwagrzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489140 Ârodkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem

oraz szczawiem górskim (Górskie jaworzyny zio∏oroÊlowe)Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska, Jan Bodziarczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

9150 Ciep∏olubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion) Pawe∏ Pawlaczyk, W∏adys∏aw Danielewicz, Jacek Herbich, Pawe∏ Kwiatkowski, Joanna Perzanowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

9160 Gràd subatlantycki (Stellario-Carpinetum) W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . 1049170 Gràd Êrodkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum)

W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113*9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach

(Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani) Jan Bodziarczyk, Krzysztof Âwierkosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389190 Pomorski kwaÊny las brzozowo-d´bowy (Betulo-Quercetum)

W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164*91D0Bory i lasy bagienne Maria Herbichowa, Joanna Potocka, W∏odzimierz Kwiatkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171*91E0 ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion

glutinoso-incanae, olsy êródliskowe) Janina Borysiak, Pawe∏ Pawlaczyk, Wojciech Stachnowicz . . . . . . . . . . 20391F0 ¸´gowe lasy d´bowo-wiàzowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum)

W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242*91IO Ciep∏olubne dàbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae)

Janina Jakubowska-Gabara, Pawe∏ Kwiatkowski, Pawe∏ Pawlaczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25991P0 Jod∏owy bór Êwi´tokrzyski (Abietetum polonicum) Wojciech Mróz, Antoni ¸abaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27491Q0 Górskie reliktowe laski sosnowe (Erico-Pinion) Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska . . . . . . . . . . . . . . . . . 28191T0 Âródlàdowy bór chrobotkowy W∏adys∏aw Danielewicz, Pawe∏ Pawlaczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2899410 Górskie bory Êwierkowe (Piceion abietis: cz´Êç – zbiorowiska górskie)

Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2979420 Górskie bory Êwierkowe z limbà i modrzewiem Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

4. AneksyAneks 1. S∏ownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319Aneks 2. System klasyfikacji jednostek fitosocjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328Aneks 3. Indeks taksonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Aneks 4. Indeks syntaksonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

*Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio platyphyllis-Acerionpseudoplatani)

Siedlisko priorytetoweKod Physis: 41.4

A. Opis siedliska g∏ównego typu

Definicja

Wielogatunkowe, ˝yzne lasy jaworowe, jaworowo-bukowei klonowo-lipowe rozwijajàce si´ na stromych stokachi zboczach skalnych, z regu∏y przy nachyleniu 30–50º, naglebach silnie szkieletowych, cz´sto z wyst´pujàcym na po-wierzchni rumoszem, g∏azami i blokami skalnymi oraz sil-nie zaznaczajàcymi si´, aktywnymi procesami erozyjnymi.W drzewostanie dominujà jawor, klon zwyczajny lub lipaszerokolistna. W wyst´powaniu ograniczone sà do obsza-rów górskich i podgórskich Polski po∏udniowej.

Charakterystyka

Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe notowane by∏y z ró˝-nych typów ska∏, zarówno w´glanowych, oboj´tnych, jaki kwaÊnych. Pod∏o˝em sà gleby inicjalne, rankery lub pa-rar´dziny, rzadziej gleby brunatne lub r´dziny, prawiezawsze bardzo ˝yzne i wilgotne, z próchnicà typu mulllub mull moder, znajdujàce si´ pod wp∏ywem wód stoko-

wych przemieszczajàcych si´ równolegle do powierzchnistoku. Mikroklimaty siedlisk sà z regu∏y ch∏odne i wilgot-ne, bardzo cz´sto o charakterze klimatu górskiego. Wy-jàtkiem sà ciep∏olubne postacie lasów klonowo-lipo-wych, które przy zachowanej charakterystyce pozosta-∏ych czynników rozwijajà si´ na stromych stokach o wy-stawie po∏udniowej.W drzewostanie panujà gatunki ekologicznie przystoso-wane do tych trudnych warunków siedliskowych, zdolnedo tworzenia wielopniowych, odroÊlowych form i doszybkiego rozwoju m∏odych drzewek na ruchomym pod-∏o˝u. Najbardziej charakterystycznymi dla tego siedliskadrzewami sà: jawor, w wielu wypadkach tworzàcy jedno-gatunkowe drzewostany, oraz lipa szerokolistna. W wy˝-szych po∏o˝eniach wspó∏dominujà jarzàb pospolity i bukzwyczajny, z domieszkà jod∏y i Êwierka, zaÊ w ni˝szychklon pospolity i jesion wynios∏y, z domieszkà wiàzu gór-skiego, lipy drobnolistnej, d´bu bezszypu∏kowego i gra-ba. Warstwa krzewów osiàga zwarcie bardzo zró˝nico-wane, w zale˝noÊci od podtypu i stanowiska, ró˝ny tak˝ejest jej sk∏ad gatunkowy.Charakterystycznymi elementami runa sà paprocie i wysokie,nitrofilne byliny. Z gatunków przywiàzanych do ró˝nych podty-pów nale˝y wymieniç szczególnie j´zycznik zwyczajny Phyllitisscolopendrium, miesiàcznic´ trwa∏à Lunaria rediviva, czerniecgronkowy Actaea spicata, paprotnik kolczysty Polystichumaculeatum oraz zio∏oroÊlowe byliny z klasy Betulo-Adenostyle-tea, dominujàce w niektórych zespo∏ach wysokogórskich.Warstwa mszaków jest wykszta∏cona bardzo s∏abo,a w niektórych p∏atach brak jej zupe∏nie.Istnienie uk∏adów ekologicznych charakterystycznych dlajaworzyn i lasów klonowo-lipowych jest uwarunkowaneokresowo wyst´pujàcymi, umiarkowanymi zaburzeniamisiedliska, wywo∏ywanymi przez zsuwanie si´ pokryw gruzo-wych oraz schodzenie lawin. Podobnie jak w przypadku la-sów ∏´gowych, które wymagajà do rozwoju okresowychzalewów – i tutaj zaburzenia w siedlisku sà niezb´dnymwarunkiem ich funkcjonowania. Przy braku takich zabu-rzeƒ lasy stokowe stopniowo przechodzà w inne zbiorowi-ska leÊne, takie jak buczyny lub gràdy.Siedliska majà charakter naturalny lub pó∏naturalny, na-wet na stanowiskach, na których notowano w przesz∏oÊcidu˝à presj´ gospodarki cz∏owieka. Powodem jest charak-ter pod∏o˝a, który utrudnia lub wr´cz uniemo˝liwia pro-wadzenie racjonalnej i planowej gospodarki leÊnej. Stro-me stoki, na których w poprzednich wiekach prowadzonor´bnie na siedliskach jaworzyn, nie nadawa∏y si´ z regu∏ydo powtórnego zalesienia i pozostawiano je do sponta-nicznej regeneracji, w wyniku której siedlisko odtwarza∏oswojà pierwotnà struktur´ i sk∏ad gatunkowy. Obecniewi´kszoÊç ze stanowisk siedliska jest z ró˝nych powodówwy∏àczana z gospodarki leÊnej – albo dzi´ki pe∏nionymprzez nie funkcjom glebo- i wodochronnym, albo te˝wskutek trudnoÊci z pozyskaniem z nich surowca drzewne-go odpowiednio wysokiej jakoÊci. Du˝a cz´Êç stanowisk

138

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*9180

znajduje si´ tak˝e pod ochronà prawnà, zarówno w gra-nicach istniejàcych parków narodowych jak i rezerwatówprzyrody. Stan ochrony ca∏oÊci siedliska nie jest jednak za-dowalajàcy. Niemal 47% powierzchni siedliska w Sude-tach, na ich Pogórzu i Przedgórzu nadal znajduje si´w gospodarstwie przer´bowo-zr´bowym; podobnie pozaochronà pozostaje wi´ksza cz´Êç karpackich stanowisk ja-worzyny z miesiàcznicà trwa∏à.Siedlisko *9180 nale˝y do jednych z najrzadziej spotyka-nych na terenie Polski. Jego ∏àczna powierzchnia szacowa-na jest obecnie:• na terenie Sudetów, ich Pogórza i Przedgórza – oko∏o 500 ha:

– lasy klonowo-lipowe – 350 ha;– jaworzyna z miesiàcznicà – 100 ha (nie wićej ni˝ 150 ha);

• na terenie Karpat – nie wićej ni˝ 2300 ha, w tym:– jaworzyna z miesiàcznicà – nie wićej ni˝ 1000 ha;– jaworzyny i buczyny zio∏oroÊlowe – nie wićej ni˝

1000 ha;– jaworzyna karpacka – ok. 150 ha;– jaworzyna z j´zycznikiem zwyczajnym – nie wićej ni˝

100 ha.Sà to w skali ca∏ego kraju powierzchnie skrajnie ma∏e,a nale˝y podkreÊliç, i˝ siedliska te z regu∏y wyst´pujà w po-staci niewielkich, czasem nawet kilkuarowych p∏atówwÊród innych zbiorowisk leÊnych. Zarówno niewielka po-wierzchnia ca∏kowita, jak i du˝a fragmentacja czynià z nichsiedlisko silnie nara˝one na zniszczenie wskutek nawet nie-wielkich zmian antropogenicznych.Rozmieszczenie jaworzyn i lasów klonowo-lipowych ogra-niczone jest do po∏udniowej cz´Êci Polski. Wyst´pujà na te-renie pasm górskich i pogórzy ∏uku Karpat i Sudetów orazna Wy˝ynie Krakowsko-Cz´stochowskiej.Dla zapewnienia siedlisku ochrony wskazane jest pozo-stawienie wszystkich rozpoznanych stanowisk w stanieochrony Êcis∏ej lub zachowawczej, z umo˝liwieniem za-chodzenia spontanicznych procesów rozwojowych w war-stwie drzewostanu i runa. Jakiekolwiek próby przebudo-wy drzewostanu lub gospodarczej ingerencji powodujàbowiem odejÊcie od typu siedliska, a w efekcie urucho-mienie procesów erozyjnych i niemo˝noÊç dalszego wy-korzystania gospodarczego. Z uwagi na znikomà po-wierzchni´ oraz niewielkà wartoÊç gospodarczà cz´Êcidrzewostanów, post´powanie takie nie spowoduje istot-nego zmniejszenia poboru drewna na terenach górskichi wy˝ynnych. Rezygnacja z poboru u˝ytków na siedliskachjaworzyn i lasów klonowo-lipowych ma tak˝e uzasadnie-nie w pe∏nionych przez te lasy funkcjach glebo- i wodo-chronnych oraz ich ogromnej wartoÊci biocenotycznej,stanowià bowiem siedlisko wielu rzadkich i cennych ga-tunków flory oraz fauny. Niektóre ze stanowisk po∏o˝onesà na stokach tak stromych, i˝ czynnoÊci gospodarczei piel´gnacyjne mogà byç niebezpieczne dla wykonujà-cych zadania pracowników leÊnych.Wokó∏ znanych stanowisk nale˝y wyznaczyç tak˝e strefyochronne, w których pozyskanie drewna prowadzone b´dzie

wy∏àcznie poprzez stosowanie ci´ç w ramach r´bni stopnio-wej gniazdowej udoskonalonej (IVd) i przer´bowej (V).Nie nale˝y prowadziç szlaków zrywkowych przez teren i pogranicach siedliska (zarówno z uwagi na mo˝liwoÊç urucho-mienia procesów erozyjnych, jak i wysoce prawdopodobnàw takim wypadku inwazj´ roÊlinnoÊci synantropijnej).Nale˝y ograniczaç intensywne turystyczne wykorzystanieterenów poroÊni´tych przez jaworzyny i lasy stokowe, po-niewa˝ wydeptywanie zbyt wielu nowych Êcie˝ek niesie za-gro˝enia dla pokrywy glebowej. Umiarkowane wykorzysta-nie w turystyce kwalifikowanej nie niesie dla tego siedliskaistotnych zagro˝eƒ.

Podzia∏ na podtypy

W niniejszym opracowaniu przyj´to podzia∏ na 7 podty-pów. Sà to:*9180-1 Lasy klonowo-lipowe Sudetów, ich Pogó-

rza i Przedgórza – charakteryzujàce si´ mie-szanym, wielogatunkowym drzewostanemz przewagà lipy szerokolistnej, klonu zwyczajne-go, jaworu i jesionu wynios∏ego;

*9180-2 Jaworzyna z j´zycznikiem zwyczajnym –siedlisko o charakterze podgórskim i górskim,z drzewostanem zasadniczo jaworowym, jednakz domieszkà wielu innych gatunków drzew, któ-rego cechà wyró˝niajàcà jest wyst´powanierzadkiej paproci – j´zycznika zwyczajnego;

*9180-3 Karpackie jaworzyny miesiàcznicowe –lasy jaworowe ∏uku karpackiego, rozwijajàce si´zasadniczo na pod∏o˝ach kwaÊnych i oboj´t-nych, z dominujàcà miesiàcznicà trwa∏à Lunariarediviva i wieloma karpackimi gatunkami runa;

*9180-4 Sudeckie jaworzyny z miesiàcznicà trwa∏à– lasy jaworowe z Lunaria rediviva, cz´Êciej noto-wane na pod∏o˝ach zasobnych w w´glan wap-nia, charakteryzujàce si´ wyst´powaniem gatun-ków o rozmieszczeniu zachodnim, generalnieubo˝sze florystycznie ni˝ odpowiadajàce im ja-worzyny karpackie, z nik∏ym udzia∏em gatunkówz klasy Betulo-Adenostyletea i znacznie rzadsze;

*9180-5 Jaworzyna karpacka – siedlisko niskiego,odroÊlowego lasu jaworowo-jarz´binowego,z bujnym zio∏oroÊlowym runem, ograniczone dosiedlisk dolno- i górnoreglowych ∏uku karpac-kiego;

*9180-6 Jaworzyny i buczyny zio∏oroÊlowe Sudetów– ekstremalnie rzadki typ siedliska znany, jakdo tej pory, z trzech izolowanych p∏atów, znacz-nie ró˝niàcych si´ pod wzgl´dem florystycznym,lecz wykazujàcych, jako cech´ wspólnà, wysokiudzia∏ gatunków z klasy Betulo-Adenostyletea,szczególnie Aruncus sylvestris i Veratrum lobe-lianum.

139

*Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach

Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*9180

Usytuowanie w polskiej klasyfikacji fitosocjologicznej

Klasa Querco-Fagetea europejskie, mezo- i eutroficzne la-sy liÊciasteRzàd Fagetalia sylvaticae Mezo- i eutroficzne lasy liÊciastezachodniej i Êrodkowej Europy.

Zwiàzek Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani gór-sko-podgórskie zboczowe lasy lipowo-jaworowe

Podwiàzek Lunario-Acerenion pseudoplatani gór-skie wielogatunkowe lasy zboczowe z przewagà ja-woru

Zespo∏y:Phyllitido-Aceretum jaworzyna z j´zycznikiemzwyczajnymLunario-Aceretum jaworzyna z miesiàcznicàtrwa∏àSorbo aucupariae-Aceretum pseudoplata-ni jaworzyna karpackaAceri-Fagetum las jaworowo-bukowyZbiorowisko Acer pseudoplatanus-Aruncussylvestris jaworzyna z parzyd∏em leÊnym

Podzwiàzek Tilienion platyphylli Podgórskie zboczo-we lasy klonowo-lipowe

Zespó∏ Aceri platanoidis-Tilietum platyphyl-li zboczowe lasy klonowo-lipowe

Bibliografia

BA¡KOWSKI J., ÂWIERKOSZ K. 2003. Ustalenie po∏o˝enia i po-wierzchni cennych przyrodniczo siedlisk leÊnych w ramach

sieci obszarów chronionych Natura 2000. W: Âwierkosz K.(red.) Europejska sieç ekologiczna Natura 2000 na DolnymÂlàsku – waloryzacja przyrodnicza priorytetowych typów sie-dlisk z za∏àcznika I Dyrektywy 92/43/EEC. DolnoÊlàska Fun-dacja Ekorozwoju. pp. 41.

DZWONKO Z. 1986. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk le-Ênych polskich Karpat. Fragm. Flor. Geobot. 30(2): 93–167.

KOZ¸OWSKA A. B., MATUSZKIEWICZ J. M. 1993. Przeglàd fito-socjologiczny zbiorowisk leÊnych Polski – jaworzyny górskie.Fragm. Flor. Geobot. 38(1): 277–302.

KWIATKOWSKI P. 2001. Zbiorowiska leÊne Pogórza Z∏otoryjskie-go [Forest communnities of the Z∏otoryjskie Foothills (PogórzeZ∏otoryjskie)]. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 8: 173–218.

MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo∏y leÊne Polski. pp. 357. Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-wisk roÊlinnych Polski. Seria Vademecum Geobotanicum. 3.pp. 536. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

MICHALIK S., SZARY A. 1997. Zbiorowiska leÊne Bieszczadzkie-go Parku Narodowego. Monogr. Bieszczadzkie 1: 1–175.

SKIBA S., DREWNIK M., PR¢DKI R., SZMUC R. 1998. Gleby Biesz-czadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszczadzkie 2: 1–88.

WILCZEK Z. 1995. Zespo∏y leÊne Beskidu Âlàskiego i zachod-niej cz´Êci Beskidu ˚ywieckiego na tle zbiorowisk leÊnychKarpat Zachodnich. Prace Nauk. Uniwer. Âlàskiego w Kato-wicach. Nr 1490, s.132.

Jan Bodziarczyk, Krzysztof Âwierkosz

140

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*9180

B. Opis podtypów:

*Klonowo-lipowe lasy stokowe Sudetów, ich Pogórza i Przedgórza


Cechy diagnostyczne

Cechy obszaru ˚yzne lasy liÊciaste wyst´pujàce na terenie Przedgórza i Po-górza Sudeckiego oraz w Sudetach, na wysokoÊciach250–650 m n.p.m. Wyst´pujà na stromych stokach, z re-gu∏y o nachyleniu przekraczajàcym 20º, szczególnie cz´stospotykane na stokach bardzo stromych lub urwistych, ska-listych, Êcianach wàwozów i go∏oborzach. Znane ze wszyst-kich ekspozycji, najcz´Êciej notowane na stokach pó∏noc-nych i pó∏nocno-wschodnich.Pod∏o˝em geologicznym najcz´Êciej sà ska∏y o charakterzeoboj´tnym: magmowe (bazalty, tufy) oraz metamorficzne

(fyllity, amfibolity), jednak notowano równie˝ stanowiskana ska∏ach kwaÊnych (porfiry, granitoidy, gnejsy, szarog∏a-zy oraz ∏upki) i osadowych (konglomeraty karboƒskie, wa-pienie, i∏owce).Gleby kamieniste, cz´sto z rumoszem na powierzchni.Najcz´Êciej nale˝à do podtypów: gleby brunatne kwaÊnelub wy∏ugowane, r´dziny i parar´dziny oraz brunatne w∏a-Êciwe. Rzadko gleby inicjalne, jednak z regu∏y z próchnicàtypu mull lub moder mull. Najcz´Êciej wyst´pujà na pod∏o-˝ach niestabilnych i podatnych na erozj´, zasilanych wo-dami opadowymi lub gruntowymi przemieszczajàcymi si´równolegle do powierzchni stoku, co zapewnia korzystnestosunki wodne i powietrzne w glebie. Oglejenie jest s∏abei pojawia si´ tylko w niektórych odmianach siedliska.W zale˝noÊci od wystawy stoków i ukszta∏towania powierzch-ni mikroklimaty wahajà si´ od wilgotnych, umiarkowaniech∏odnych, o ma∏ych amplitudach temperatur a˝ do kseroter-micznych, z du˝ymi wahaniami temperatury i wilgotnoÊci.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaLasy z regu∏y luêne i Êwietliste (zwarcie koron waha si´ od50 do 70%), wielogatunkowe, ze zró˝nicowanà strukturàpi´trowà i wiekowà. Drzewostan tworzà oba gatunki lip,jesion wynios∏y, klony: jawor i pospolity oraz wiàz górskii dàb bezszypu∏kowy – w niektórych postaciach pojawiajàsi´ tak˝e grab zwyczajny i buk pospolity, powodujàc cza-sem nawet mylne okreÊlenie typu siedliska.Zwarcie warstwy zielnej jest zale˝ne od odmiany siedliskai waha si´ od 20 do 100%. Jego cechà charakterystycznàjest wyst´powanie wysokich higro- lub termofilnych bylin,cz´sto jednak wyst´pujà formy z facjalnym wyst´powaniemszczyru trwa∏ego, marzanki wonnej, per∏ówki jednokwiato-wej lub gwiazdnicy wielkokwiatowej. Mozaika mikrosie-dlisk pozwala na wspó∏wyst´powanie obok siebie, cz´stow jednym zdj´ciu fitosocjologicznym, gatunków z bardzoodr´bnych grup ekologicznych, co jest kolejnà specyficznàcechà sk∏adu gatunkowego runa tych lasów.Lasy klonowo-lipowe nale˝à do umiarkowanie bogatychflorystycznie, w zale˝noÊci od stanowiska i odmiany noto-wano tu Êrednio od 19,4 do 38,5 gatunków roÊlin w zdj´-ciu fitosocjologicznym.

Reprezentatywne gatunkiDrzewa i krzewyLipa szerokolistna Tilia platyphyllos, klon pospolity Acerplatanoides, jesion wynios∏y Fraxinus excelsior, klon jaworAcer pseudoplatanus, wiàz górski Ulmus glabra, dàb bez-szypu∏kowy Quercus petraea, porzeczka alpejska Ribes al-pinum, wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum.

RoÊliny zielneWyka zaroÊlowa Vicia dumetorum, dzwonek jednostronnyCampanula rapunculoides, wyka leÊna Vicia sylvatica, dzwo-nek szerokolistny Campanula latifolia, fio∏ek przedziwny Vio-la mirabilis, czerniec gronkowy Actaea spicata, paprotnik

141


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91801

Kserotermiczna forma lasu klonowo-lipowego (Ostrzyca Probo-szczowicka, Pogórze Kaczawskie). Fot. K. Âwierkosz

kolczysty Polystichum aculeatum, stok∏osa Benekena Bro-mus benekenii, czosnaczek pospolity Alliaria petiolata,dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium, d. brzo-skwiniolistny C. persicifolia, szczyr trwa∏y Mercurialisperennis, marzanka wonna Galium odoratum.

OdmianyObecny stan wiedzy pozwala na wyró˝nienie 3 g∏ównych od-mian siedliska, wewn´trznie dodatkowo zró˝nicowanych nawarianty. Odmiany te ró˝nià si´ na tyle, ˝e w krajach sàsied-nich wyró˝niane sà w randze osobnych zespo∏ów leÊnych.Odmiana podgórska, charakteryzujàca si´ licznym wyst´-powaniem gatunków gràdowych (grab Carpinus betulus,gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, przytuliaSchultesa Galium schultesii), rozpoznana jest na tereniePogórza Kaczawskiego, Pogórza Bolkowskiego, WzgórzStrzegomskich i Masywu Âl´˝y, gdzie wyst´puje na wysoko-Êciach 250–460 m n.p.m. Odmiana górska wyst´pujerzadko na terenie w∏aÊciwych Sudetów, na wysokoÊciach400–630 m n.p.m. Zaznacza si´ w niej brak lub znikomyudzia∏ gatunków gràdowych, a ich rol´ w runie i warstwiedrzewostanu przejmujà gatunki ˝yznych buczyn (licznyudzia∏ buka w drzewostanie, kostrzewa leÊna Festuca altis-sima, j´czmieniec zwyczajny Hordelymus europaeus, per-

∏ówka jednokwiatowa Melica uniflora, ˝ywiec bulwkowatyDentaria bulbifera, ˝ywiec dziewi´ciolistny Dentaria enne-aphyllos). Z Pogórza Kaczawskiego znamy tak˝e postacieprzejÊciowe pomi´dzy tymi odmianami.Obie odmiany, w zale˝noÊci od wystawy stoków i ˝yznoÊcisiedliska, zró˝nicowane sà na warianty: wilgotny, Êwie˝yi typowy.Odmiana ciep∏olubna, z wieloma gatunkami termofilnymii kserotermicznymi, najbli˝sza typowi zespo∏u, znana jestz po∏udniowych stoków Ostrzycy Proboszczowickiej na Po-górzu Kaczawskim i Zamkowej Góry ko∏o Wa∏brzycha.

Mo˝liwe pomy∏kiZdarzajà si´ pomy∏ki:• z lasami gràdowymi rozwijajàcymi si´ na stromych stokach

w ni˝szych partiach Sudetów, ich Podgórza i Przedgórza;• z ni˝owymi buczynami z per∏ówkà jednokwiatowà;W przypadku wàtpliwoÊci na korzyÊç lasów klonowo-lipo-wych przemawiajà zawsze: wielogatunkowy drzewostanz klonem zwyczajnym, jaworem, jesionem, wiàzem gór-skim, a przede wszystkim sta∏y udzia∏ lipy szerokolistnej;udzia∏ gatunków charakterystycznych zespo∏u i zwiàzkuw runie, szczególnie dzwonka jednostronnego Campanularapunculoides i wyki zaroÊlowej Vicia dumetorum, paprot-nika kolczystego Polystichum aculeatum oraz wysoki i sta∏yudzia∏ czerƒca gronkowatego Actaea spicata i dzwonkapokrzywolistnego Campanula trachelium. Jako siedliskagràdowe w takim przypadku nale˝y kwalifikowaç wy∏àcz-nie drzewostany grabowo-d´bowo-lipowe, bez lipy szero-kolistnej i ze sporadycznym udzia∏em pozosta∏ych wymie-nionych gatunków, lub drzewostany z dominujàcym bu-kiem i bez lipy szerokolistnej. Znane sà tak˝e formy przej-Êciowe pomi´dzy wymienionymi siedliskami, które nale˝ywliczaç jednak do typu 9180;• z górskimi jaworzynami z miesiàcznicà;W tym przypadku rol´ decydujàcà ma udzia∏ gatunkówwyró˝niajàcych podzwiàzek Tilienion platyphylli (dàb bez-szypu∏kowy Quercus petraea, konwalia Convallaria maja-lis, przylaszczka Hepatica nobilis i dzwonek brzoskwinio-listny Campanula persicifolia); w sudeckich lasach klono-wo-lipowych nie by∏y, jak do tej pory, notowane miesiàcz-nica trwa∏a Lunaria rediviva i gwiazdnica gajowa Stellarianemorum, których udzia∏ Êwiadczy na korzyÊç jaworzyny.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplataniPodwiàzek Tilienion platyphylli

Zespó∏ Aceri-Tilietum zboczowe lasy klonowo-li-powe

Dynamika roÊlinnoÊci

Wi´kszoÊç znanych stanowisk siedliska znajduje si´ poddominujàcym wp∏ywem naturalnych procesów dynamicz-

142

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91801

Inicjalne postaci lasu klonowo-lipowego na go∏oborzu bazal-towym (Pogórze Kaczawskie). Fot. K. Âwierkosz

nych zwiàzanych z erozjà stoków, powolnym spe∏zaniempokryw gruzowych i naturalnymi procesami samoodna-wiania drzewostanu. Ingerencje gospodarki leÊnej sà spo-radyczne, jako ˝e wi´kszoÊç siedliska zaliczana jest do la-sów glebo- i wodochronnych, cz´Êç zaÊ obj´ta ochronà re-zerwatowà. Powoduje to, ˝e nawet stanowiska przekszta∏-cone w czasach historycznych (np. na Ostrzycy Proboszczo-wickiej) przybierajà charakter lasów naturalnych, z lukamii samoodnowieniem, bogatà strukturà gatunkowà i wieko-wà drzewostanu oraz zró˝nicowanym facjalnie runem.

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub przylegajàce

Lasy klonowo-lipowe rozwijajà si´ w specyficznych warun-kach siedliskowych, zwykle w postaci niewielkich p∏atówotoczonych przez inne zbiorowiska leÊne. Stanowià przezto cz´Êç mozaiki zbiorowisk, w sk∏ad której wchodziç mo-gà lasy gràdowe, buczyny (zarówno ˝yzne, jak i acidofil-ne), acidofilne i termofilne dàbrowy oraz ∏´gi podgórskie.Dodatkowo, na stanowiskach silnie skalistych przy wysta-wie po∏udniowej lasy te kontaktujà si´ z roÊlinnoÊcià ksero-termicznà (zaroÊla ciep∏olubne ze zw. Berberidion, okrajkiciep∏olubne, murawy kserotermiczne z Festuca pallens) lubnaskalnà (zw. Androsacion vandellii).

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia

Siedlisko (w podtypie *9180-1) znane jest, jak dotàd, wy-∏àcznie z po∏udniowo-zachodniej cz´Êci Polski, z terenu Su-

detów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. Lasy opisywane ja-ko Aceri-Tilietum z Polski pn.-wsch., mimo niewàtpliwych po-dobieƒstw florystycznych, stanowià odr´bny, byç mo˝e ende-miczny zespó∏, nie nale˝à jednak do tego typu siedliska(brak lub znikomy udzia∏ wa˝nych gatunków diagnostycz-nych zwiàzku Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani, takichjak lipa szerokolistna Tilia platyphyllos, jawor Acer pseudo-platanus, parzyd∏o leÊne Aruncus sylvestris, paprotnik kol-czysty Polystichum aculeatum czy wyka zaroÊlowa Vicia du-metorum oraz wielu gatunków o charakterze górskim).Wed∏ug prowadzonych ostatnio waloryzacji, w oparciu o dane taksacyjne BULiGL w Brzegu, ∏àczna powierzchniasiedliska na terenie RDLP we Wroc∏awiu wynosi oko∏o 350 ha. Niewielkie powierzchnie mogà znajdowaç si´ tak-˝e w obr´bie wi´kszych oddzia∏ów leÊnych.

143


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91801

Las klonowo-lipowy w prze∏omie Bystrzycy (Góry Wa∏brzyskie). Fot. K. Âwierkosz

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

W terenie wyst´powania, dzi´ki minimalnemu znaczeniugospodarczemu, sà to siedliska o charakterze naturalnymi subnaturalnym, z naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci i proce-sami ekologicznymi niepoddanymi kontroli cz∏owieka. Ja-ko takie stanowià (przynajmniej w skali lokalnej) refugiarodzimych, cz´sto rzadkich lub zagro˝onych wymarciemw Sudetach, gatunków flory i fauny (np. Omphalodes scor-pioides, Vicia pisiformis). Z siedliskiem zwiàzane sà gatun-ki posiadajàce w Polsce zanikajàce lub wrćz jedyne stano-wiska (np. motyle: Zanclognatha zelleralis, Aplota kade-niella, Bryotropha basaltinella czy wymar∏y ju˝ w Polsceczosnek sztywny Allium strictum).

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy SiedliskowejDotychczas nie stwierdzono.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejDotychczas nie stwierdzono.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowaneZnane z obszarów, gdzie podtyp obj´ty jest ochronà rezerwa-towà o charakterze zachowawczym. Wszystkie opisy powy˝ejprzytoczone dotyczà uprzywilejowanego stanu siedliska.

Inne obserwowane stanyW wyniku ingerencji gospodarki leÊnej zwiàzanej z nad-miernym przeÊwietleniem drzewostanu obserwowane sàformy degeneracyjne siedliska, takie jak cespityzacja (nad-mierny rozwój traw darniowych lub turzyc), fruticetyzacja(nadmierny rozwój krzewów) oraz urticetyzacja (dominacjaw runie pokrzyw i innych gatunków nitrofilnych). Stany de-generacyjne ust´pujà w przypadku zaprzestania zabiegówi umo˝liwienia spontanicznego odnowienia gatunkówdrzewostanu.Na niektórych stanowiskach dosz∏o do inwazji niecierpkadrobnokwiatowego Impatiens parviflora, który powoduje zu-bo˝enie runa zarówno pod wzgl´dem sk∏adu gatunkowego,jak i udzia∏u poszczególnych gatunków charakterystycznych.

Tendencje doprzemian w skali kra-ju i potencjalne zagro˝enia

Tendencje do przemianZ uwagi na ma∏e zasoby drewna i sporadyczne wykorzysta-nie (z regu∏y pozyskiwano stàd w niewielkich iloÊciach drew-no na opa∏) siedliska nale˝à do najmniej zmienionych lasówsudeckich. Na cz´Êci stanowisk sà prawdopodobnie ostat-nim stadium szeregu sukcesyjnego, na innych zdajà si´ po-

zostawaç w dynamicznej równowadze z innymi zbiorowiska-mi leÊnymi. Problem ten wymaga dalszych badaƒ.

Potencjalne zagro˝eniaSiedlisko jest zagro˝one z uwagi na niewielki area∏ i ogra-niczony zasi´g wyst´powania w skali kraju, stàd niszczenielub zniekszta∏canie nawet niewielkich jego fragmentów po-woduje straty niewspó∏mierne do ich powierzchni.Cićia, nawet o charakterze piel´gnacyjnym, na stromych,kamienistych stokach mogà powodowaç uruchomienieprocesów erozyjnych i degradacj´ siedliska.Podobny efekt mo˝e wywieraç intensywna presja turystycz-na zwiàzana z wydeptywaniem Êcie˝ek.

U˝ytkowanie gospodarcze i potencja∏ produkcyjny

W najnowszej typologii leÊnej siedlisko to zaliczane jest dotypów lasu: klonowo-lipowy las wy˝ynny i klonowo-lipowylas górski, rozwijajàcych si´ na siedliskach lasu wy˝ynnegoi lasu górskiego, umiarkowanie Êwie˝ych i silnie Êwie˝ych.ProdukcyjnoÊç siedliska jest niska, a koszty pozyskaniadrewna wysokie. Na wi´kszoÊci stanowisk nie prowadzi si´gospodarki hodowlanej, koncentrujàc si´ na pe∏nionychprzez lasy klonowo-lipowe funkcjach ochronnych i bioce-notycznych. W drzewostanach spotyka si´ tylko pojedynczeokazy drzew o wartoÊci gospodarczej, g∏ównie w ni˝szychpartiach stoków.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachSiedlisko bardzo rzadkie: na obszarze Sudetów (a wić w ca-∏ym kraju), jego ∏àczna powierzchnia nie przekracza 380 ha.Wi´kszoÊç p∏atów siedliska wyst´puje na stromych stokacho silnie szkieletowych glebach, podatnych na erozj´ w wy-niku ods∏onićia (szczególnie dotyczy to stoków o wysta-wach po∏udniowych), ci´ç piel´gnacyjnych lub nadmierne-go ruchu turystycznego.Stanowi siedlisko wielu rzadkich i zagro˝onych gatunkówroÊlin i zwierzàt.

Zalecane metody ochronyKryteria niepodejmowania dzia∏aƒBrak dzia∏aƒ uzasadniajà nast´pujàce czynniki:• drzewostany naturalne i pó∏naturalne, powsta∏e w wyni-

ku spontanicznego odnowienia lub przy znikomymudziale gospodarki leÊnej, od wielu dziesićioleci nie b´-dàce przedmiotem zabiegów;

• wyst´powanie gatunków rzadkich lub chronionych;• drzewostany trudno dost´pne lub niebezpieczne dla po-

jazdów i pracowników: kraw´dzie urwisk, stoki bardzostrome i urwiste.

Siedliska te, z uwagi na rzadkoÊç wyst´powania i niskà bo-nitacj´, majà dla gospodarki leÊnej znaczenie marginalne.

144

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91801

Zalecenia co do mo˝liwych dzia∏aƒ w ramach hodowli lasu• Utrzymanie spontanicznej mieszanki gatunków drzewia-

stych: lipy szerokolistnej i drobnolistnej, klonu jaworui zwyczajnego, jesionu wynios∏ego, wiàzu górskiego, bu-ka zwyczajnego, grabu zwyczajnego, czereÊni ptasiej,d´bu bezszypu∏kowego etc.

• Pozostawianie podszytu i podrostu.• Zaniechanie ci´ç piel´gnacyjnych i pozostawianie drzew

martwych, zamierajàcych oraz wykrotów.• Przyjćie zasady o pierwszeƒstwie odnowienia ewentu-

alnych wiatrowa∏ów i Êniego∏omów z samosiewu, a tyl-ko w przypadku, gdy ten nie jest w stanie si´ rozwinàç(np. wskutek nadmiernej presji zwierzyny p∏owej),ewentualne podsadzanie gatunkami typowymi dla sie-dliska. Luki i porastajàca je roÊlinnoÊç stanowià istotnyelement struktury tego siedliska, stàd ewentualne odno-wienia nale˝y prowadziç tylko w wypadku powstaniahalizn przekraczajàcych 10 a.

• Unikanie nasadzeƒ gatunków iglastych, które na siedli-sku tym stanowià element obcy (poza sporadycznie wy-st´pujàcymi cisem i jod∏à).

Wymierzone i punktowe pobieranie drewnaDrzewa o wysokiej jakoÊci mo˝na ewentualnie eksploatowaçna stokach stromych lub u podstawy stoków, jednak z uwagina utrzymanie integralnoÊci siedliska nie jest to wskazane.

Po˝àdane jest przeniesienie wszystkich lasów w tym typiesiedliska do Gospodarstwa Specjalnego i umo˝liwieniespontanicznego rozwoju zgodnego z kierunkiem sukcesji.Z uwagi na niewielki area∏, takie post´powanie nie spowo-duje znaczàcego skutku ekonomicznego w gospodarce le-Ênej poszczególnych nadleÊnictw.Nale˝y bezwzgl´dnie zakazaç tworzenia nowych szlakówzrywkowych w obr´bie siedliska. Stanowi∏yby one zagro˝e-nie dla jego integralnoÊci, z uwagi na jego niewielkà po-wierzchni´, oraz, poprzez inwazj´ gatunków synantropij-nych wzd∏u˝ szlaków, mog∏yby spowodowaç istotne i trud-no odwracalne zmiany w sk∏adzie gatunkowym.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyLasy te wyst´pujà w mozaice z innymi typami siedlisk leÊnych(buczyny ˝yzne i kwaÊne, gràdy, dàbrowy acidofilne), któresà obiektem mniej lub bardziej intensywnych zabiegów ho-dowlanych. W przylegajàcych oddzia∏ach nale˝y unikaç zr´-bów zupe∏nych i cz´Êciowych, wskazane jest tworzenie otulin,w których prowadzone b´dà wy∏àcznie cićia klasy IVd i V.Wiàzy sà zagro˝one wskutek wyst´powania grafiozyi szkodników wtórnych atakujàcych os∏abione drzewa. Na-le˝y sprzyjaç odnowieniom tego gatunku.Na stanowiskach, gdzie istotnym sk∏adnikiem drzewostanujest cis, nale˝y podejmowaç dzia∏ania sprzyjajàce samood-nowieniu gatunku, polegajàce na grodzeniu siewek przedzwierzynà.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiSiedlisko lasów klonowo-lipowych obj´te jest ochronà za-chowawczà w rezerwatach „Góra Zamkowa” (1994; 21ha) we Wleniu, „Ostrzyca Proboszczowicka” (1962; 2,49ha), „Prze∏omy Pe∏cznicy pod Ksià˝em” (2000; 231,41 ha),„Cisowa Góra” (1953; 18,56 ha), „Gràdy ko∏o Posady”(2002; 5,27 ha) oraz „Wàwóz Lipa” (1996; 101 ha).

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Typ siedliska ma∏o zbadany w Polsce, dokumentacji fitoso-cjologicznej wymaga pe∏na zmiennoÊç siedliska. Brakkompleksowych badaƒ ekologicznych, co utrudnia plano-wanie ochrony.

Monitoring naukowy

Wskazane jest:• ujćie powierzchni wybranych lasów klonowo-lipowych

w zintegrowanym monitoringu lasów prowadzonychprzez Instytut Badawczy LeÊnictwa;

• opracowanie zasad prowadzenia nieinwazyjnego moni-toringu fitosocjologicznego w ramach programu moni-

145


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91801

Las klonowo-lipowy w prze∏omie Bystrzycy (Góry Wa∏brzyskie).Fot. K. Âwierkosz

toringu siedlisk i wprowadzenie do tego programu wy-branych powierzchni Aceri-Tilietum. Monitoring nale˝yprowadziç w cyklu 5-letnim.

Bibliografia

ANIO¸-KWIATKOWSKA J., ÂWIERKOSZ K. 1992. Flora i roÊlin-noÊç rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka oraz jego otocze-nia. Acta Univ. Wrat. 1358 Pr. Bot. 48: 45–115.

BORATY¡SKI A., ÂWIERKOSZ K. 1998. Plan Ochrony Rezerwatu „Ci-sowa Góra”. Mscr. DolnoÊlàski Urzàd Wojewódzki we Wroc∏awiu.

JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A. 1995. Zboczowe lasy klonowo-lipowe Aceri-Tilietum Faber 1936 w Polsce pó∏noc-no-wschodniej. Mon. Botanicae 78: 1–78.

KWIATKOWSKI P. 1993. Zbiorowiska leÊne projektowanego re-zerwatu „Góra Zamkowa” ko∏o Wlenia (Sudety Zachodnie).Acta Univ. Wrat. 1513, Prace Bot. 55: 141–156.

KWIATKOWSKI P. 1995a. Szata roÊlinna projektowanego rezer-watu leÊnego „Wàwóz Lipy” na Pogórzu Kaczawskim (SudetyZachodnie). Ochrona Przyrody 52: 167–184.

KWIATKOWSKI P. 1995b. Zbiorowiska roÊlinne projektowanegorezerwatu „Rataj” ko∏o Jawora. Parki Narodowe i RezerwatyPrzyrody 14: 95–108.

KWIATKOWSKI P. 1996. Szata roÊlinna Bazaltowej Góry i jej oto-czenia. Acta Uniw. Wrat. 1886. Pr. Bot. 70: 73-110.

KWIATKOWSKI P. 2000. Notatki florystyczne z Gór Kaczawskichi ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Cz. I. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 7: 105–116.

MALKIEWICZ A. 2002. Zanclognatha zelleralis (WOCKE, 1850)(Lepidoptera: Noctuidae) – odnaleziony motyl Pogórza Sude-tów. Przyroda Sudetów Zachodnich 5: 119–122.

POTOCKA J. 2001. U∏udka leÊna Omphalodes scorpioides (HA-ENKE) SCHRANK na Górze Zamkowej ko∏o Wlenia. PrzyrodaSudetów Zachodnich 4: 9–14.

SZCZ¢ÂNIAK E. 1997. Szata roÊlinna pó∏nocno-zachodniej cz´-Êci Pogórza Wa∏brzyskiego. Cz´Êç II. Zbiorowiska leÊne. ActaUniv. Wrat. 1936. Prace Bot. 73: 83–113.

SZCZ¢ÂNIAK E. 1998. Szata roÊlinna projektowanego rezerwatu „Krzy˝owa Góra ko∏o Strzegomia” (Dolny Âlàsk). Ochr. Przyr.55: 61–75.

ÂWIERKOSZ K. 1991. RoÊlinnoÊç rezerwatu przyrody nieo˝ywio-nej „Ostrzyca Proboszczowicka”. Chroƒmy Przyr. Ojcz. 47(5):74–78, Kraków

ÂWIERKOSZ K. 1994 Zbiorowiska roÊlinne Góry Chojnik – eks-klawy Karkonoskiego Parku Narodowego. Cz´Êç 1. Zbioro-wiska leÊne. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody13(2):17–36.

ÂWIERKOSZ K. 2000. Zbiorowiska leÊne z klasy Querco-Fageteaw pó∏nocnej cz´Êci Pogórza Izerskiego i mo˝liwoÊci ichochrony. Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 15–24.

ÂWIERKOSZ K. 2000. Plan Ochrony Rezerwatu „Ostrzyca Pro-boszczowicka”. DolnoÊlàski Urzàd Wojewódzki we Wroc∏a-wiu. Mscr.

ÂWIERKOSZ K. 2003 Materia∏y do rozmieszczenia i zró˝nicowa-nia lasów klonowo-lipowych (Aceri-Tilietum Faber 1936)w Sudetach Ârodkowych. Przyroda Sudetów Zachodnich 6:73–82.

ÂWIERKOSZ K. (in prep.) The differentiation and distribution offorest communities of Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplata-ni Klika 1955 alliance in the Sudety Mts. and his piedmont.

Krzysztof Âwierkosz, Jan Bodziarczyk

146

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91801

*Jaworzyna z j´zycznikiemzwyczajnym

Siedlisko priorytetoweKod Physis: 41.41*

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaru˚yzne lasy liÊciaste ni˝szych pi´ter górskich i obszarówpodgórskich, wyst´pujàce na bardzo stromych stokachi w ˝lebach, cz´sto na dawnych osuwiskach lub na obry-wach skalnych. Przywiàzane do ekspozycji pó∏nocnej lubzbli˝onej, gdzie panujà specyficzne warunki mikroklima-tyczne: du˝a wilgotnoÊç powietrza, ma∏e nas∏onecznieniei ch∏ód.Zbiorowisko rozwija si´ na glebach silnie szkieletowycho odczynie zasadowym, oboj´tnym i kwaÊnym w pozio-mach powierzchniowych. Pod∏o˝e stanowià najcz´Êciej wa-pienie lub ska∏y, których zwietrzeliny sà zasobne w w´glanwapnia. W Polsce g∏ównà ostojà sà Karpaty, b´dàce pó∏-nocno-wschodnià granicà zasi´gu zespo∏u.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaLas wielogatunkowy z udzia∏em jaworu, wiàzu górskiego,buka, jod∏y, lipy szerokolistnej, jesionu wynios∏ego i klonuzwyczajnego. Sporadycznie, zw∏aszcza w ni˝szych po∏o˝e-niach, z lipà drobnolistnà i grabem pospolitym. Drzewo-stany na ogó∏ s∏abo zwarte, cz´sto lukowate, niekiedy po-jedyncze drzewa o silnie rozwini´tych koronach. Warstwakrzewów bogata gatunkowo, ale o ma∏ym pokryciu. Bujne,wielogatunkowe i wielowarstwowe runo tworzà gatunkisiedlisk wilgotnych i eutroficznych.

Reprezentatywne gatunkiDrzewa i krzewyJawor Acer pseudoplatanus, lipa szerokolistna Tilia platy-phyllos, wiàz górski Ulmus glabra, jesion wynios∏y Fraxinusexcelsior, buk pospolity Fagus sylvatica, grab pospolityCarpinus betulus, jod∏a pospolita Abies alba, bez czarnySambucus nigra, agrest Ribes uva-crispa.RoÊliny zielneJ´zycznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium, miesiàcznicatrwa∏a Lunaria rediviva, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas, szczyr trwa∏y Mercurialis perennis, gajowiec ˝ó∏ty Ga-leobdolon luteum, paprotnik kolczysty Polystichum acule-atum, czerniec gronkowy Actaea spicata, kopytnik pospo-lity Asarum europaeum, bodziszek cuchnàcy Geranium ro-bertianum, miodunka çma Pulmonaria obscura, pokrzywazwyczajna Urtica dioica.

OdmianyZespó∏ wykazuje wyraênà zmiennoÊç geograficznà. Wy-ró˝niono 3 g∏ówne odmiany: wy˝ynnà, pieniƒsko-be-skidzkà i bieszczadzkà. W odmianie bieszczadzkiej za-znacza si´ zró˝nicowanie wysokoÊciowe. Form´ z wy˝-szych po∏o˝eƒ regla dolnego (900–1000 m n.p.m.) wy-ró˝nia sta∏y i obfity udzia∏ jaworu Acer pseudoplatanusw warstwie drzew oraz porzeczki skalnej Ribes petraeum,wiciokrzewu czarnego Lonicera nigra i ró˝y alpejskiej Ro-sa pendulina w warstwie krzewów, a w runie gatunki zio-∏oroÊlowe, takie jak starzec gajowy Senecio nemorensis,lepi´˝nik bia∏y Petasites albus, prosownica rozpierzch∏aMilium effusum, modrzyk górski Cicerbita alpina i trzcin-nik leÊny Calamagrostis arundinacea. Z kolei form´ pod-górskà wyró˝niajà gatunki gràdowe, jak grab pospolityCarpinus betulus, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellariaholostea i przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, a po-jedynczo turzyca orz´siona Carex pilosa i przytuliaSchultesa Galium schultesii. Odmiana pieniƒsko-be-skidzka ró˝nicuje si´ na postaç z Pienin – doÊç jednorod-nà florystycznie, z dominacjà jod∏y Abies alba, i postaçz Beskidów, która wyró˝nia si´ najbardziej typowymsk∏adem gatunkowym – w drzewostanie dominuje jawor,buk, wiàz górski, a w domieszce pojawia si´ klon zwy-czajny i sporadycznie jod∏a. Odmiana wy˝ynna obejmu-je p∏aty z Wy˝yny Krakowsko-Cz´stochowskiej oraz Po-górza Kaczawskiego (Wàwóz MyÊliborski) i ró˝nicuje si´

147


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91802

Jaworzyna z j´zycznikiem zwyczajnym – postaç z Beskidów (GóraKostrza). Fot. J. Bodziarczyk

na ubogà postaç z Fagus sylvatica i ˝yêniejszà z Tilia pla-typhyllos. Postaç z bukiem jest najubo˝sza florystyczniei s∏abo odznacza si´ fizjonomicznie od otaczajàcych bu-czyn. Postaç z lipà zajmuje ˝yêniejsze siedliska, mimo i˝pod∏o˝e skalne cechuje si´ p∏ytkà mià˝szoÊcià gleby (r´-dzina inicjalna), co sprawia, ˝e brak Lunaria rediviva,a cz´Êciej pojawiajà si´ gatunki piargowe i szczelinowe.Fitocenozy te z regu∏y przywiàzane sà do Êrodkowychi dolnych cz´Êci wychodni skalnych.

Mo˝liwe pomy∏kiRaczej nie zdarzajà si´ pomy∏ki, poniewa˝ zespó∏ ten maswój w∏asny, dobrze wyró˝niajàcy go gatunek – rzadkà pa-proç j´zycznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium, która naterenie Polski roÊnie niemal wy∏àcznie w tym zespole i spe∏-nia kryteria gatunku charakterystycznego.


Zwiàzek Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplataniPodzwiàzek Lunario-Acerenion pseudoplatani

Zespó∏ Phyllitido-Aceretum jaworzyna z j´zyczni-kiem zwyczajnym


Siedliska niezwykle dynamiczne. Strome i niestabilnezbocza pokryte rumoszem skalnym sà g∏ównym czynni-kiem odpowiedzialnym za powstawanie naturalnych za-burzeƒ, które bezpoÊrednio prowadzà do przestrzennejheterogenicznoÊci w Êrodowisku. Ma to kluczowe znacze-nie w organizacji przestrzennej zbiorowiska. W miejscachaktywnego rumoszu drzewostan jest lukowaty, a zag´sz-czenie drzew znacznie ni˝sze ni˝ w otaczajàcych buczy-nach. Rumowiska te stanowià dla wi´kszoÊci drzew stref´zag∏ady. Istnieje du˝e wydzielanie si´ drzew martwychoraz powstawanie wykrotów. Wyjàtkowo trudne jest od-nawianie i prze˝ywalnoÊç najm∏odszych generacji drzew,dlatego siedliska te opanowujà gatunki o wyspecjalizo-wanej ekologii. Szczególnà rol´ w takich uk∏adach odgry-wa jawor, lipa szerokolistna i wiàz górski. W miejscacho ustabilizowanym pod∏o˝u wi´ksza jest rola gatunkówklimaksowych buczyn – buku i jod∏y, a jawor pozostajew domieszce. Ostatnio wykazano, na podstawie dobrzeudokumentowanych materia∏ów, znaczny wzrost po-wierzchni tych siedlisk.


Jaworzyna z j´zycznikiem zwyczajnym na ogó∏ dobrzeodznacza si´ fizjonomicznie i florystycznie od wi´kszo-Êci zbiorowisk leÊnych. Najcz´Êciej tworzy niewielkiepowierzchniowo wyspy na tle ró˝nych postaci górskichbuczyn lub, rzadziej, gràdów w pi´trze pogórza. Nie-

kiedy wyst´puje mozaikowo, kiedy elementy jaworzynyi buczyny przenikajà si´ wzajemnie i tworzà szeregprzejÊç.


Siedlisko ograniczone w Polsce g∏ównie do Karpat i Wy˝ynyKrakowsko-Cz´stochowskiej. Pojedyncze stanowiska znanesà z Pogórza Karpat oraz z Przedgórza Sudetów – jedynestanowisko w Wàwozie MyÊliborskim, najdalej wysuni´te napó∏noc. Najwi´ksze zasoby siedliska znane sà z Pienin,gdzie aktualnie ocenia si´ je na 73 ha. Poza Pieninami naj-obficiej pojawiajà si´ w Bieszczadach, w Beskidzie Niskimi w Êrodkowej cz´Êci Wy˝yny Krakowsko-Czestochowskiej,skàd znanych jest kilkadziesiàt p∏atów. Najwy˝ej po∏o˝onestanowisko (1000 m n.p.m.) stwierdzono w Bieszczadachpod Krzemieniem, zaÊ najni˝sze (215–230 m n.p.m.) na Po-górzu Strzy˝owskim i Dynowskim.


Wybitnie du˝e, na skutek naturalnych zaburzeƒ, zró˝nico-wanie mikrosiedlisk stwarza doskona∏e warunki do kolo-nizacji przez gatunki o ró˝nych wymaganiach siedlisko-wych i strategiach ˝yciowych, co w ostatecznoÊci wp∏ywana wzrost ró˝norodnoÊci gatunkowej. Siedliska w pewnymsensie otwarte; istnieje ∏atwoÊç przenikania gatunkówz otaczajàcych zbiorowisk, co w pe∏ni znajduje odzwier-ciedlenie w bogactwie gatunkowym i du˝ym wewn´trznymzró˝nicowaniu zespo∏u.



148

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91802


Stany uprzywilejowaneStan siedliska bardzo dobry. Wi´kszoÊç obszaru, który zaj-muje siedlisko, obj´ta jest ochronà prawnà – w parkachnarodowych lub rezerwatach przyrody. Na pozosta∏ychstanowiskach, nale˝àcych do administracji lasów paƒstwo-wych, w wi´kszoÊci przypadków siedliska te nie sà obj´teplanowanymi zabiegami z zakresu hodowli lasu.

Inne obserwowane stanySiedliska o du˝ej mo˝liwoÊci regeneracyjnej. Naturalne za-burzenia warunkujà ich prawid∏owe funkcjonowanie. Naj-lepszym przyk∏adem mogà byç Pieniny, gdzie jawor i wiàzgórski bardzo szybko i skutecznie opanowa∏y XIX- wieczne zr´by na stromych i zerodowanych zboczachdoliny Pieniƒskiego Potoku. Najpi´kniejsze i najwi´ksze po-wierzchniowo jaworzyny z j´zycznikiem w Pieninach majàzatem charakter wtórny. Podobne przyk∏ady, ale na mniej-szej powierzchni, obserwowano w Gorcach i w BeskidzieNiskim, gdzie po kilkudziesićiu latach od zdegradowaniafitocenoz nastàpi∏a ich pe∏na spontaniczna regeneracja.

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Tendencje do przemianPoza naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci nie obserwowane.

Potencjalne zagro˝eniaSiedlisko, z uwagi na niewielki area∏, zw∏aszcza poza ob-szarami chronionymi, mo˝e byç zagro˝one. Z natury zaj-muje niewielkie p∏aty – od kilku do kilkudziesićiu arów,wyjàtkowo rzadko kilkuhektarowe. Cz´sto jest nierozpo-znawalne lub ignorowane przez leÊników. Jakiekolwiekcićia na stromych, rumoszowatych stokach mogà byçprzyczynà rozpoczćia procesów erozyjnych i w konse-kwencji doprowadziç do degradacji siedliska, co potwier-dzajà obserwacje w lasach prywatnych Beskidu Niskiego.Zagro˝enie stwarza równie˝ wycinanie drzew w sàsiedztwiewychodni skalnych lub bezpoÊrednio na nich, w celu ichods∏onićia dla uzyskania efektów krajobrazowych. Przy-padki takie znane sà z Wy˝yny Krakowsko-Cz´stochow-skiej: m.in. „Zegarowe Ska∏y” i „Grodzisko”.


W typologii leÊnej siedlisko to zaliczane jest do typów lasu: lasgórski, las górski wilgotny, las wy˝ynny w wariancie wilgotnym,przywiàzanych do gleb wilgotnych o zasadowym odczynie.Na wszystkich stanowiskach potencja∏ produkcyjny jest wy-soki. Gatunki drzewiaste: jawor, klon zwyczajny, lipy, jesion

wynios∏y osiàgajà wysokà jakoÊç. Z uwagi na cenne sorty-menty poszukiwane przez przemys∏ drzewny, siedliska tenara˝one sà na zubo˝enie sk∏adu gatunkowego i zmian´struktury dominacji.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachSiedlisko bardzo rzadkie w skali Polski.Szacuje si´, ˝e jego ∏àczna powierzchnia w ca∏ym zasi´gunie przekracza 100 ha, istniejà jednak du˝e potencjalnemo˝liwoÊci zwi´kszenia zajmowanego area∏u, zw∏aszczaw Bieszczadach i w Beskidzie Niskim oraz na Jurze Kra-kowsko-Cz´stochowskiej.Siedlisko z natury zajmuje bardzo strome stoki, silnie szkie-letowe gleby, pokryte aktywnie przemieszczajàcym si´ ru-moszem. Pe∏ni funkcje glebochronne, stàd jakiekolwiekcićia w drzewostanach na siedlisku sà niewskazane.

Zalecane metody ochronyKryteria niepodejmowanych dzia∏aƒBrak dzia∏aƒ uzasadniajà nast´pujàce czynniki:• drzewostany naturalne powsta∏e w wyniku spontaniczne-

go odnowienia;• wyst´powanie gatunków rzadkich i chronionych;• drzewostany trudno dost´pne lub niebezpieczne dla po-

jazdów i pracowników – stoki bardzo strome i urwiste;• wysokie lokalnie wartoÊci biocenotyczne i glebochronne.

Zalecenia co do mo˝liwych dzia∏aƒ w ramach hodowli lasuUtrzymanie spontanicznej mieszanki gatunków drzew: jawo-ru, lipy szerokolistnej (w ni˝szych po∏o˝eniach lipy drobno-listnej i grabu), wiàzu górskiego, jesionu wynios∏ego, klonuzwyczajnego i buka. Pozostawianie podszytu i podrostu, któ-ry z regu∏y jest sporadyczny. Zaniechanie jakichkolwiek ci´çpiel´gnacyjnych. Pozostawianie wykrotów i drzew martwych.Powstajàcych luk wraz z roÊlinnoÊcià zio∏oroÊlowà i nitrofil-nà, które stanowià integralnà cz´Êç siedliska, nie odnawiaç,a pozostawiç naturalnym i spontanicznym procesom sukce-sji. Z obserwacji wiadomo, ˝e sà to na ogó∏ niewielkie, kil-kuarowe powierzchnie, rzadziej wi´ksze.

Wymierzone i punktowe pobieranie drewnaZ uwagi na niewielki area∏, jaki zajmuje ten typ siedliska,wskazane jest przeniesienie wszystkich lasów w tym typie doGospodarstwa Specjalnego i pozostawienie w stanie zbli˝o-nym do naturalnego. Nie spowoduje to ˝adnego ujemnegoskutku w gospodarce leÊnej poszczególnych nadleÊnictw.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyFitocenozy te wyst´pujà najcz´Êciej jako wyspy lub, rzadziej,w mozaice z buczynà lub gràdem, które sà obiektem ciàg∏ychzabiegów hodowlanych. W bezpoÊrednim otoczeniu nale˝y

149


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91802

unikaç zr´bów zupe∏nych i cz´Êciowych. Wskazane jest utwo-rzenie otuliny, w których prowadzone b´dà ci´cia klasy IV d i V.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymWi´kszoÊç siedlisk znajduje si´ na obszarze parków na-rodowych: Pieniƒskiego, Bieszczadzkiego, Ojcowskiegoi Magurskiego. Cz´Êç p∏atów obj´to ochronà zachowaw-czà w rezerwatach przyrody – w Beskidzie Niskim: „Ty-siàclecia na Cergowej Górze” (1963; 61,35 ha), „JeleniaGóra” (1984; 12,97 ha), „Prze∏om Jasio∏ki” (1976;123,41 ha), „¸ysa Góra” (2003; 160,74); w Bieszcza-dach: „Sine Wiry” (1987; 446,21 ha), „Woronikówka”(1988; 14,84 ha), „Hulskie im. Stefana Myczkowskiego”(1983; 189,87 ha), „Prze∏om Sanu pod Grodziskiem”(2003; 100,24 ha), „Nad Jeziorem Myczkowskim”(2003; 164,17 ha), „Prze∏om Os∏awy pod Mokrem”(2003; 142,79 ha), na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´stochow-skiej: „Ruskie Góry” (2000; 153,65 ha), „Dolina PotokuRudno” (2001; 95,94 ha); „Dolina Eliaszówki” (1989;107,20 ha). Jedyne stanowisko w Sudetach chronionew ramach rezerwatu „Wàwóz MyÊliborski k. Jawora”(1962; 9,72 ha).


Aktualnie siedlisko poddane jest szczegó∏owej inwenta-ryzacji, której celem jest okreÊlenie dok∏adnych zasobóww Polsce oraz potencjalnych mo˝liwoÊci rozwoju fitoce-noz.

Monitoring naukowy

Od kilkunastu lat na 17 sta∏ych powierzchniach prowadzo-ne sà szczegó∏owe badania nad strukturà i dynamikà ze-spo∏u w ca∏ym zasi´gu (od Bieszczadów Wysokich po Po-górze Kaczawskie), dla j´zycznika w cyklu 5-letnim, dladrzewostanów w cyklu 10-letnim (Bodziarczyk 1999).

Bibliografia

BODZIARCZYK J. 1999. Struktura i warunki wyst´powania zespo∏ujaworzyny górskiej Phyllitido-Aceretum Moor 1952 w Polsce.Mscr. pracy doktorskiej, Akademia Rolnicza, Kraków, s. 135.

BODZIARCZYK J. 2002. Zró˝nicowanie zespo∏u jaworzyny gór-skiej z j´zycznikiem Phyllitido-Aceretum w Polsce. Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9: 187–218.

BODZIARCZYK J. 2004 Ma Brc: Jaworzyny Pieniƒskiego ParkuNarodowego. Stud. Naturae 49: 61–86.

BODZIARCZYK J., SZWAGRZYK J. 1995. Species compositionand structure of forest stands in Phyllitido-Aceretum commu-nity. Ekol. pol. 43(3-4): 153–173.

FABISZEWSKI J., KO¸A W., KWIATKOWSKI P. 1997. J´zycznik zwy-czajny (Phyllitis scolopendrium (L.) Newm.) w Sudetach – An-nales Silesiae 27: 49–62.

MATUSZKIEWICZ A. 1958. Materia∏y do fitosocjologicznej syste-matyki buczyn i pokrewnych zespo∏ów (zwiàzek Fagion). Ac-ta Soc. Bot. Pol. 27(4): 673–725.

MEDWECKA-KORNAÂ. 1952. Zespo∏y leÊne Jury Krakowskiej.Ochr. Przyr. 20: 133–236.

MICHALIK S. 1990. Zmiany powierzchni zbiorowisk roÊlinnych kom-pleksu skalnego „Czy˝ówki” w Ojcowskim Parku Narodowymw latach 1966–1986. Pràdnik. Prace Muz. Szafera. 2: 35–42.

MICHALIK S. 1991. Zmiany powierzchni zespo∏ów leÊnych w Oj-cowskim Parku Narodowym w ostatnim trzydziestoleciu.Pràdnik. Prace Muz. Szafera. 4: 65–71.

WIKA S. 1989. Lasy liÊciaste Êrodkowej cz´Êci Wy˝yny Krakow-sko-Wieluƒskiej. II. Fagion silvaticae i Calamagrostio-Quer-cetum petraeae. Bad. Fizjogr. Pols. Zach. Ser. B 39: 37–86.

ZWYDAK S. 1999. Gleby zespo∏u jaworzyny górskiej Phyllitido-Aceretum Moor 1952 w Polsce. Mscr. pracy doktorskiej. Aka-demia Rolnicza, Kraków, s. 59.


150

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91802

*Karpackie jaworzynymiesiàcznicowe


Cechy diagnostyczne

Cechy obszaru˚yzne, wielogatunkowe lasy liÊciaste z dominacjà jaworui udzia∏em masowo rosnàcej w runie miesiàcznicy trwa-∏ej. Wyst´pujà najcz´Êciej w strefie wysokoÊci od 600 do 1000 m n.p.m., w Bieszczadach nawet do 1140 m. Przy-wiàzane do skalistych i stromych (30–50°), rzadziej ∏a-godniejszych stoków, o ekspozycji pó∏nocnej lub zbli˝o-nej, gdzie panuje ch∏odny i wilgotny mikroklimat, o ma-∏ej amplitudzie temperatur. Rozwijajà si´ na glebach sil-nie szkieletowych, eutroficznych i wilgotnych, o charakte-rze rankerów lub gleb brunatnych, o odczynie oboj´tnymlub s∏abo kwaÊnym.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaDrzewostany o zró˝nicowanym zwarciu (od 60 do 100%),w których panuje jawor, wspó∏tworzà je tak˝e, w domiesz-ce, jesion wynios∏y i buk oraz sporadycznie Êwierk, jod∏ai wiàz górski. Warstwa krzewów s∏abo rozwini´ta, na ogó∏osiàga niewielkie pokrycie – od 5 do 20%, sporadyczniewi´cej; tworzà jà najcz´Êciej bez czarny Sambucus nigra,porzeczka alpejska Ribes alpinum, ró˝a alpejska Rosa pen-dulina, porzeczka skalna Ribes petraeum oraz wiciokrzewczarny Lonicera nigra. Stosunkowo rzadko w podroÊcie po-jawiajà si´ gatunki z drzewostanu g∏ównego. Runo bardzobujne, o wysokim pokryciu (70–100%), obfituje w gatunkisiedlisk ˝yznych i wilgotnych. Gatunkiem zdecydowaniedominujàcym jest miesiàcznica trwa∏a Lunaria rediviva,która cz´sto wyst´puje ∏anowo, osiàgajàc nawet 80% po-krycia. Cz´ste sà: szczyr trwa∏y Mercurialis perennis, nie-cierpek pospolity Impatiens noli-tangere, marzanka wonnaGalium odoratum, wietlica samicza Athyrium filix-femina.Du˝e znaczenie w fizjonomii odgrywajà równie˝ klasycznegatunki zio∏oroÊlowe. Zupe∏ny brak warstwy mszystej.Ogólna liczba gatunków na opisywanym siedlisku jest bar-dzo zró˝nicowana i waha si´ od 6 do 43.

Reprezentatywne gatunkiDrzewa i krzewyJawor Acer pseudoplatanus, buk pospolity Fagus sylvatica.RoÊliny zielneMiesiàcznica trwa∏a Lunaria rediviva, nerecznica samczaDryopteris filix-mas, starzec gajowy Senecio nemorensis,szczyr trwa∏y Mercurialis perennis, niecierpek pospolity Im-patiens noli-tangere, gajowiec ˝ó∏ty Galeobdolon luteum,marzanka wonna Galium odoratum.

OdmianyZespó∏, mimo specyficznej fizjonomii, której szczególnywalor nadajà dwa gatunki: jawor i miesiàcznica trwa∏a,wykazuje du˝e zró˝nicowanie w ca∏ym zasi´gu wyst´powa-nia. W obr´bie polskich Karpat ma ono charakter geogra-ficzny. Wyró˝niono odmian´ zachodnio- i wschodniokarpac-kà. P∏aty z Karpat Zachodnich (Beskid Âlàski i ˚ywiecki) od-znaczajà si´ bogatszym sk∏adem gatunkowym drzew.Oprócz jaworu, w ni˝szych po∏o˝eniach pojawiajà si´ jesion,jod∏a, Êwierk, wiàz górski, a nawet dàb szypu∏kowy, zaÊw runie cz´sty jest ˝ywiec gruczo∏owaty i ˝ywiec cebulkowy,gatunki charakterystyczne dla zwiàzku Fagion sylvaticae,których albo zupe∏nie brak, albo sà sporadyczne w fitoceno-zach bieszczadzkich. P∏aty wschodniokarpackie (Bieszczady) sà wy∏àcznie zdominowane przez jawor i buk w drzewosta-nie, a w warstwie krzewów du˝à sta∏oÊç osiàgajà porzeczkaskalna, ró˝a alpejska i wiciokrzew czarny. W runie specyficz-ny rys florze nadajà elementy wschodniokarpackie, takie jakbluszczyk kosmaty i ˝ywokost sercowaty, których z kolei brakw odmianie zachodniokarpackiej.

Mo˝liwe pomy∏kiUwzgl´dniajàc fizjonomi´ zespo∏u i sk∏ad gatunkowy, ist-nieje mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi typami siedlisk, gdy˝ wy-st´puje w tej samej strefie wysokoÊciowej, co inne podtypyjaworzyn i ˝yznych buczyn.W stosunku do Phyllitido-Aceretum istotnà ró˝nicà jest brakj´zycznika w Lunario-Aceretum, a w stosunku do Sorbo-Aceretum brak miesiàcznicy trwa∏ej w tym ostatnim i zna-czny udzia∏ jarz´biny w drzewostanie oraz obfity udzia∏krzewów, a tak˝e gatunków alpejskich i subalpejskich.Istnieje nik∏a mo˝liwoÊç pomy∏ki z Aceri-Fagetum, które jestznacznie bli˝sze Sorbo-Aceretum.Najwi´ksze prawdopodobieƒstwo pope∏nienia b∏´du ist-nieje w odniesieniu do podzespo∏u miesiàcznicowego ˝y-znej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum lu-narietosum. W dobrze wyodr´bnionych p∏atach Lunario-Aceretum w drzewostanie dominuje jawor, a w runie mie-siàcznica oraz obficie pojawiajàce si´ gatunki zio∏oroÊlowe(regionalnie) z klasy Betulo-Adenostyletea; w buczyniez kolei mo˝e byç mniejszy udzia∏ lub brak jaworu, a gatun-ki zio∏oroÊlowe albo nie wyst´pujà w ogóle, albo wy∏àczniesporadycznie. Natomiast przewag´ uzyskujà gatunki zezwiàzku Fagion i rz´du Fagetalia sylvaticae.



Zespó∏ Lunario-Aceretum jaworzyna z miesiàcz-nicà trwa∏à


Jaworzyna z miesiàcznicà trwa∏à, ograniczona do bardzospecyficznych warunków klimatyczno-siedliskowych, jest

151


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91803

uk∏adem naturalnym i stabilnym, w którym rozwój kolej-nych stadiów jest utrudniony i przebiega, podobnie jakw innych podtypach jaworzyn, bardzo wolno.


Najcz´Êciej kontaktuje si´ z ˝yznymi buczynami i jaworzyn-kà karpackà, z którymi tworzy szerokà stref´ przejÊciao rozmytych granicach lub uk∏ady mozaikowe.


W Karpatach opisywany podtyp dotychczas zidentyfikowa-no w Beskidzie ˚ywieckim i Âlàskim, w Bieszczadach, w Be-skidzie Niskim i Beskidzie Ma∏ym.


Siedlisko bardzo rzadkie w skali Polski. Wyst´puje w for-mie ma∏ych (maksymalnie kilkuhektarowych) i rozpro-szonych p∏atów. Szacuje si´, ˝e w Karpatach ∏àczna po-wierzchnia nie przekracza 1000 ha, z czego wi´kszoÊçprzypada na Beskid Âlàski i ˚ywiecki. Siedlisko o ce-chach naturalnych. Wi´kszoÊç odnalezionych p∏atów ja-worzyn z miesiàcznicà to tereny niedost´pne i doskona-le zachowane, o cechach lasu pierwotnego. Odgrywadu˝à rol´ w podtrzymaniu ró˝norodnoÊci biologicznej.Stanowi ostoj´ rzadkich i zagro˝onych górskich gatun-ków flory i fauny.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedliskowej.Dotychczas nie stwierdzono.


Stany, w jakich znajduje si´ siedliskoStany uprzywilejowaneStan siedliska bardzo dobry. Cz´Êç obszaru, który zajmu-je siedlisko, obj´ta jest ochronà prawnà – w parkach na-rodowych lub rezerwatach przyrody. Na pozosta∏ych sta-nowiskach, nale˝àcych do administracji lasów paƒstwo-wych, coraz cz´Êciej zwraca si´ uwag´ na ten typ siedli-ska oraz jego rol´ w spe∏nianiu funkcji glebo- i wodo-chronnych.

Inne obserwowane stanyWi´kszoÊç siedlisk tego podtypu zajmuje skaliste i niedo-st´pne miejsca, gdzie wp∏yw gospodarki leÊnej by∏ w du˝ejmierze ograniczony. W Bieszczadach odnaleziono dobrzezachowane dwustuletnie starodrzewia jaworowo-bukoweo cechach zbli˝onych do lasów pierwotnych.


Tendencje do przemianPoza naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci nie obserwowane.

Potencjalne zagro˝eniaSiedlisko, z uwagi na niewielki area∏, zw∏aszcza poza ob-szarami chronionymi, jest zagro˝one.


W typologii leÊnej jaworzyna z miesiàcznicà jest odpowied-nikiem lasu górskiego w wariancie wilgotnym.Potencja∏ produkcyjny jest wysoki. Gatunki drzewiaste: ja-wor, buk, jesion, osiàgajà wysokà jakoÊç. Z uwagi na cen-ne sortymenty poszukiwane przez przemys∏ drzewny, siedli-ska te nara˝one sà na zubo˝enie sk∏adu gatunkowegoi zmian´ struktury dominacji.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachSiedlisko bardzo rzadkie w skali Polski. Z natury zajmuje stro-me stoki, silnie szkieletowe gleby. Pe∏ni funkcje glebochron-ne, a w dolinach potoków równie˝ funkcje wodochronne.

Zalecane metody ochrony

Kryteria niepodejmowania dzia∏aƒBrak dzia∏aƒ uzasadniajà nast´pujàce czynniki:• drzewostany naturalne, powsta∏e w wyniku spontanicz-

nego odnowienia lub przy znikomym udziale gospodar-ki leÊnej;

• wyst´powanie gatunków rzadkich lub chronionych;

152

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91803

• wysokie lokalnie wartoÊci biocenotyczne, glebochronnei wodochronne;

• drzewostany trudno dost´pne lub niebezpieczne dla po-jazdów i pracowników, stoki kamieniste bardzo stromelub urwiste;

• czynniki ekonomiczne.Zalecenia co do mo˝liwych dzia∏aƒ w ramach hodowli lasuZ uwagi na wysokà wartoÊç przyrodniczà, naturalny cha-rakter oraz wyjàtkowà rzadkoÊç wyst´powania tego typusiedlisk, w ca∏ym zasi´gu powinny podlegaç ochronie,przynajmniej cz´Êciowej. Na stokach bardziej po∏ogich,na których ewentualnie istnieje koniecznoÊç prowadzeniagospodarki leÊnej, nale˝y unikaç wi´kszych przeÊwietleƒna siedlisku i w drzewostanach otaczajàcych, w celu za-chowania specyficznego fitoklimatu. Cz´Êç siedlisk zwià-zana ze stromymi, skalistymi stokami powinna bez-wzgl´dnie podlegaç ochronie Êcis∏ej, gdy˝ jakiekolwiekcićia w ekstremalnych warunkach pod∏o˝a mogà powo-dowaç uruchomienie procesów erozyjnych i degradacj´siedliska.

Wymierzone i punktowe pobieranie drewnaDrzewa o wysokiej jakoÊci mo˝na ewentualnie eksploato-waç, z uwagi jednak na stromoÊç stoków i konsekwencjedla siedliska, nie jest to wskazane. Nale˝y zaniechaç two-rzenia nowych szlaków zrywkowych w zasi´gu opisywane-go podtypu.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyLasy te wyst´pujà w mozaice z innymi typami siedlisk (˝y-zne buczyny, kwaÊne buczyny, lasy ∏´gowe przypotokowe),które sà poddawane mniej lub bardziej intensywnym za-biegom hodowlanym. W przylegajàcych oddzia∏ach nale-˝y unikaç zr´bów zupe∏nych i cz´Êciowych. Wskazane jestutworzenie otulin, w których b´dà prowadzone cićia w ra-mach r´bni stopniowej gniazdowej udoskonalonej (IVd)

i przer´bowej (V). W zasi´gu siedlisk nale˝y zaniechaç two-rzenia szlaków zrywkowych.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymCz´Êç siedlisk znajduje si´ na obszarze parków narodowych:Bieszczadzkiego, Magurskiego i Babiogórskiego. Chronionew rezerwacie „Stok Szyndzielni” (1953; 57,92 ha). Wi´kszoÊçjednak le˝y poza obszarami chronionymi, zw∏aszcza w Beski-dzie Âlàskim i ˚ywieckim.


Siedlisko dobrze udokumentowane fitosocjologicznie za-równo z Bieszczadów, jak i Beskidów Zachodnich. Wyma-ga jednak bardziej szczegó∏owego porównania z fitoceno-zami z Sudetów. Brak badaƒ ekologicznych nad strukturài dynamikà zbiorowiska.

Monitoring naukowy

Konieczne jest objćie wszystkich znanych stanowisk regu-larnym monitoringiem naukowym w cyklu 5–10-letnim.

Bibliografia

KASPROWICZ M. 1996. Zró˝nicowanie i przekszta∏cenia roÊlin-noÊci pi´ter reglowych masywu Babiej Góry (Karpaty Za-chodnie). Idee Ekol. T. 9, ser. Zeszyty 3: 1–215.

MICHALIK S., MICHALIK R. 1997. Wst´pna charakterystyka zbio-rowisk leÊnych Magurskiego Parku Narodowego.Rocz. Biesz-czadzkie. 6: 113–123.

WILCZEK Z., CABA¸A S. 1989. Zespo∏y leÊne grupy Klimczokaw Beskidzie Âlàskim. Cz. 2. Zespo∏y lasów liÊciastych. ActaBiol. Sil., Katowice, 12: 79–90.


153


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91803

*Sudeckie jaworzyny z miesiàcznicà trwa∏à


Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruEutroficzne lasy liÊciaste pi´tra pogórza i regla dolnego Su-detów, wyst´pujàce na stromych stokach wàwozów i w g∏´-bokich dolinach potoków, w specyficznych warunkach mi-kroklimatycznych, przy du˝ej wilgotnoÊci powietrza i ma∏ychamplitudach temperatur. Najni˝sze stanowiska notowanodo tej pory na wys. 480 m, najwy˝sze na 750 m n.p.m.Znane g∏ównie z pod∏o˝y zasadowych (margle, wapieniekrystaliczne), gdzie rozwijajà si´ najbogatsze w gatunkii najlepiej wykszta∏cone formy. Tym ró˝ni si´ od zasadniczobezwapiennych jaworzyn karpackich. Wyst´puje tak˝e napod∏o˝ach oboj´tnych i s∏abo kwaÊnych (porfiry, gnejsy,granity), tu cz´sto w formie zubo˝a∏ej.Rozwija si´ na glebach brunatnych o du˝ej szkieletowoÊci,rankerach brunatnych lub r´dzinach próchnicznych,próchnica typu mull wilgotny, na pojedynczych stanowi-

skach mull lub mull moder. Gleby sà zawsze ˝yzne i wilgot-ne, sporadycznie tylko Êwie˝e.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaLas jaworowy z udzia∏em jesionu, wiàzu górskiego, bukai klonu zwyczajnego, zwykle z domieszkà Êwierka, czasemjod∏y. Lipa drobnolistna wyst´puje tylko sporadycznie.Zwarcie warstwy krzewów jest niewielkie, najcz´Êciej rosnàw niej bez koralowy Sambucus racemosa, wiciokrzew czar-ny Lonicera nigra i podrosty drzew. Runo tworzone przezwysokie, higrofilne byliny, z regu∏y ze zdecydowanà domi-nacjà Lunaria rediviva (nawet do 80% pokrycia) oraz pa-proci (wietlica samicza Athyrium filix-femina, nerecznicaszerokolistna Dryopteris dilatata, nerecznica samcza Dry-opteris filix-mas). Sta∏à domieszk´ stanowià gatunki zio∏o-roÊli wysokogórskich, takie jak kokoryczka okó∏kowa Poly-gonatum verticillatum, lepi´˝nik bia∏y Petasites albus, bniecczerwony Melandrium rubrum czy trybula lÊniàca Anthri-scus nitida oraz mezotroficzne gatunki ogólnoleÊne. Ga-tunkami odró˝niajàcymi jaworzyny sudeckie od karpackichsà m.in. klon zwyczajny Acer platanoides, wilczomleczs∏odki Euphorbia dulcis, ˝ywiec dziewi´ciolistny Dentariaenneaphyllos i kostrzewa leÊna Festuca altissima.Lasy te sà umiarkowanie bogate w gatunki: Êrednio w zdj´-ciu, w zale˝noÊci od stanowiska, notowano 22 do 32,5 ga-tunków, tylko w postaci zubo˝a∏ej z przedgórza Karkonoszyby∏o ich 15.

Reprezentatywne gatunkiDrzewa i krzewyKlon jawor Acer pseudoplatanus, wiàz górski Ulmus sca-bra, klon zwyczajny Acer platanoides, wiciokrzew czarnyLonicera nigra.RoÊliny zielneMiesiàcznica trwa∏a Lunaria rediviva, trybula lÊniàca Anth-riscus nitida, wilczomlecz s∏odki Euphorbia dulcis, ˝ywiecdziewi´ciolistny Dentaria enneaphyllos, kostrzewa leÊnaFestuca altissima, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum,wietlica samicza Athyrium filix-femina, nerecznicasamcza Dryopteris filix-mas, nerecznica szeroko-listna Dryopteris dilatata, lepi´˝nik bia∏y Petasitesalbus.

OdmianyZ Gór O∏owianych udokumentowane sà p∏aty odmianypodgórskiej, z gatunkami wyró˝niajàcymi podzwiàzek Ti-lienion platyphylli (Tilia platyphyllos, Campanula trache-lium, Alliaria petiolata i Geum urbanum), jednak bez ga-tunków gràdowych, co jest charakterystyczne dla odmianypodgórskiej jaworzyn z ∏uku karpackiego. Poza tym nie no-towano istotnego zró˝nicowania.

Mo˝liwe pomy∏kiDrzewostan z dominujàcym jaworem i masowy udzia∏ mie-siàcznicy dosyç jednoznacznie charakteryzujà opisywany

154

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91804

Typowa postaç jaworzyny miesiàcznicowej z dominacjà Lunariarepiviva. Fot. J. Bodziarczyk

podtyp, stàd pomylenie go z innymi typami siedlisk jestbardzo trudne. W przeciwieƒstwie do ∏uku karpackiego,w Sudetach nie notowano do tej pory wyst´powania ˝y-znych buczyn z miesiàcznicà, natomiast do lasów klono-wo-lipowych lub ∏´gów podgórskich Carici remotae-Fraxi-netum Lunaria rediviva (gatunek charakterystyczny dlapodtypu) mo˝e wkraczaç tylko sporadycznie i wyst´puje tuz ma∏ymi stopniami pokrycia.Istnieje nik∏a mo˝liwoÊç pomy∏ki ze zbiorowiskami z kr´-gu buczyn zio∏oroÊlowych Aceri-Fagetum. W Lunario-Ace-retum nie wyst´pujà jednak, lub spotykane sà tylko spo-radycznie, gatunki alpejskie i subalpejskie, takie jak wie-tlica alpejska Athyrium distentifolium, modrzyk górski Ci-cerbita alpina, liczyd∏o górskie Streptopus amplexifolius,szczaw górski Rumex alpestris, ciemi´˝yca zielona Vera-trum lobelianum, tojad dzióbaty typowy Aconitum variega-tum ssp. variegatum (A. gracile) lub jaskier platanolistnyRanunculus platanifolius.



Zespó∏ Lunario-Aceretum jaworzyna z miesiàcz-nicà trwa∏à


Wi´kszoÊç znanych stanowisk siedliska znajduje si´ poddominujàcym wp∏ywem naturalnych procesów dyna-micznych zwiàzanych z erozjà stoków, powolnym spe∏-zaniem pokryw gruzowych i naturalnymi procesami sa-moodnawiania drzewostanu. Ingerencje gospodarki le-Ênej sà sporadyczne, poniewa˝ wi´kszoÊç siedliska zali-czana jest do lasów glebo- i wodochronnych, cz´Êç zaÊobj´ta ochronà rezerwatowà lub w ramach parków na-rodowych. Drzewostany sà z regu∏y zró˝nicowane wie-kowo, zaznacza si´ obecnoÊç wywrotów, wy∏omów i luk,wraz z pojawianiem si´ siewek i podrostu, oraz wià˝à-ca si´ ze zmiennymi warunkami naÊwietlenia facjalnastruktura runa.


Siedlisko tworzy niewielkie p∏aty pozostajàce w kontakciez otaczajàcymi je ˝yznymi buczynami sudeckimi lub kwa-Ênà buczynà. W dolinach potoków, wzd∏u˝ kraw´dzi stoku,graniczy z podgórskim ∏´giem jesionowym, ewentualniez ∏´gami gwiazdnicowymi Stellario-Alnetum.Czasem p∏aty jaworzyn miesiàcznicowych sà jedynymi za-chowanymi lasami o charakterze naturalnym, otoczonymiprzez uprawy Êwierkowe lub bukowo-Êwierkowe.


Podtyp znany jest z terenu Sudetów, gdzie wyst´puje na po-jedynczych, izolowanych stanowiskach. Do tej pory opisy-wano go z Gór Sto∏owych, Masywu Ânie˝nika, Gór O∏o-wianych, podnó˝a Karkonoszy, Gór Kamiennych, Gór So-wich i Pogórza Izerskiego.Wed∏ug waloryzacji prowadzonych ostatnio w oparciuo dane taksacyjne BULiGL w Brzegu ∏àczna powierzchniasiedliska na terenie RDLP we Wroc∏awiu wynosi 98 ha,a jego potencjalne stanowiska stwierdzono tak˝e w Gó-rach Bystrzyckich, Bardzkich, Z∏otych i Wa∏brzyskich.


Na terenie Sudetów, dzi´ki minimalnemu znaczeniu go-spodarczemu, sà to siedliska o charakterze naturalnymi subnaturalnym, z naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci i proce-sami ekologicznymi niepoddanymi kontroli cz∏owieka. Ja-ko takie stanowià ostoje cz´sto rzadkich lub zagro˝onychwymarciem w Sudetach gatunków flory i fauny, ze szcze-gólnym uwzgl´dnieniem gatunków górskich.

Gatunki z za∏àcznika II DyrektywySiedliskowejNie stwierdzono przywiàzania okreÊlonych gatunkówzwierzàt lub roÊlin do podtypu.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejNie stwierdzono przywiàzania okreÊlonych gatunków pta-ków do podtypu.


Stany uprzywilejowaneStan podtypu siedliska w skali regionalnej nale˝y uznaç zabardzo dobry – jako posiadajàcy istotne funkcje glebo- i wo-

155


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91804

dochronne nie jest on na wi´kszoÊci powierzchni obj´ty pla-nowymi zabiegami z zakresu hodowli lasu, cz´Êç zaÊ podle-ga ochronie prawnej. Na znanych stanowiskach zespó∏mo˝na uznaç za ostatnie stadium szeregu sukcesyjnego.

Inne obserwowane stanyNiektóre siedliska jaworzyny w wieku XIX zosta∏y poddanezabiegom hodowlanym poprzez sadzenie Êwierka, bukai jod∏y, jednak ich rozpoznanie w chwili obecnej jest mo˝-liwe tylko poprzez analiz´ glebowo-siedliskowà.Wskutek zabiegów hodowlanych w Sudetach wyst´pujà spo-radycznie lasy jaworowe na stokach pochy∏ych i stromych,poza naturalnymi stanowiskami wyst´powania jaworzynymiesiàcznicowej. Ich runo wskazuje jednoznacznie na siedli-ska typowe dla ˝yznej buczyny sudeckiej, co nakazuje uznaçobecnie wyst´pujàce drzewostany jaworowe za zast´pcze.


Tendencje do przemianPoza naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci nieobserwowane.

Potencjalne zagro˝eniaSiedlisko jest zagro˝one z uwagi na niewielki area∏ i ogra-niczony zasi´g wyst´powania w skali kraju, stàd niszczenielub zniekszta∏canie nawet niewielkich jego fragmentów po-woduje straty niewspó∏mierne do ich powierzchni.Cz´Êç siedliska nie jest do tej pory uj´ta w ramach Gospo-darstwa Specjalnego Lasów Paƒstwowych, co stwarza ryzy-ko podejmowania na ich terenie prób prowadzenia go-spodarki leÊnej nastawionej na pozyskanie drewna.Cićia, nawet o charakterze piel´gnacyjnym, na stromych,kamienistych stokach mogà powodowaç uruchomienieprocesów erozyjnych i degradacj´ siedliska.


W typologii leÊnej siedlisko to zaliczane jest do typów: la-su wy˝ynnego wilgotnego i lasu górskiego wilgotnego, podwp∏ywem wody stokowej (Lwy˝w, LGw).W drzewostanach spotyka si´ tylko pojedyncze okazydrzew o wartoÊci gospodarczej, g∏ównie w ni˝szych par-tiach stoków.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachSiedlisko skrajnie rzadkie (oko∏o 100 ha w ca∏ych Sude-tach).Wi´kszoÊç p∏atów siedliska wyst´puje na stromych stokacho silnie szkieletowych glebach, podatnych w przypadku od-s∏onićia na erozj´ mechanicznà i wodnà.

Drzewostan spontaniczny, o naturalnym sk∏adzie gatunko-wym i strukturze pionowej.Refugium dla typowo leÊnych gatunków roÊlin i zwierzàt,cz´sto stanowi ostatnie pozosta∏oÊci lasów naturalnychwÊród przekszta∏conych lasów gospodarczych.


Kryteria niepodejmowania dzia∏aƒ

Brak dzia∏aƒ uzasadniajà nast´pujàce czynniki:• drzewostany naturalne i pó∏naturalne, powsta∏e w wyni-

ku spontanicznego odnowienia lub przy znikomymudziale gospodarki leÊnej;

• wyst´powanie gatunków rzadkich i chronionych;• drzewostany trudno dost´pne lub niebezpieczne dla po-

jazdów i pracowników, stoki bardzo strome i urwiste;• czynniki ekonomiczne.Siedliska te, z uwagi na rzadkoÊç wyst´powania, majà dlagospodarki leÊnej znaczenie marginalne. TrudnoÊci zwià-zane z pozyskiwaniem drewna i zwiàzane z tym kosztyprzyrodnicze powodujà niskà zyskownoÊç prowadzenia nasiedlisku racjonalnej gospodarki hodowlanej.

Zalecenia co do mo˝liwych dzia∏aƒ w ramach hodowli lasu

Utrzymanie spontanicznej mieszanki gatunków drzewia-stych z przewagà jaworu oraz udzia∏em wiàzu górskiego,buka i jesionu, a w niektórych postaciach tak˝e jod∏yi Êwierka.Przyjćie zasady o pierwszeƒstwie odnowienia ewentual-nych wiatrowa∏ów i Êniego∏omów z samoodnowienia, a tyl-ko w przypadku, gdy takowe nie jest w stanie si´ rozwinàç(np. wskutek nadmiernej presji zwierzyny p∏owej), ewentu-alne podsadzanie gatunkami typowymi dla siedliska.Pozostawianie podszytu i podrostu oraz zaniechanie ci´çpiel´gnacyjnych.Unikanie nasadzeƒ gatunków iglastych, które w siedliskutym stanowià wy∏àcznie element domieszkowy.Wskazane jest przeniesienie wszystkich lasów w tym typiesiedliska do Gospodarstwa Specjalnego i pozostawieniew stanie zbli˝onym do naturalnego. Z uwagi na niewielkiarea∏ takie post´powanie nie spowoduje znaczàcego skut-ku ekonomicznego w gospodarce leÊnej poszczególnychnadleÊnictw.

Wymierzone i punktowe pobieranie drewna

Drzewa o wysokiej jakoÊci mo˝na ewentualnie eksploato-waç na stokach stromych lub u podstawy stoków, jednakz uwagi na utrzymanie integralnoÊci siedliska nie jest towskazane.Nale˝y bezwzgl´dnie zakazaç tworzenia nowych szlakówzrywkowych na terenie siedliska. Stanowi∏yby one zagro˝e-nie dla jego integralnoÊci z uwagi na jego niewielkà po-wierzchni´ oraz, poprzez inwazj´ gatunków synantropij-nych wzd∏u˝ szlaków, mog∏yby spowodowaç istotne i trud-no odwracalne zmiany w sk∏adzie gatunkowym.

156

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91804

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyLasy te wyst´pujà w mozaice z innymi typami siedlisk le-Ênych (buczyny ˝yzne, kwaÊne, ∏´gi przypotokowe, uprawyleÊne), które sà obiektem mniej lub bardziej intensywnychzabiegów hodowlanych. W przylegajàcych oddzia∏ach na-le˝y unikaç zr´bów zupe∏nych i cz´Êciowych; wskazane jestutworzenie otulin w których prowadzone b´dà wy∏àcznieci´cia klasy IVd i V.W przylegajàcych uprawach leÊnych wskazana jest stopnio-wa i planowa przebudowa drzewostanów w kierunku odtwo-rzenia poprzednio tu wyst´pujàcych zespo∏ów leÊnych.Wiàzy sà zagro˝one wskutek wyst´powania grafiozyi szkodników wtórnych atakujàcych os∏abione drzewa. Na-le˝y sprzyjaç odnowieniom tego gatunku.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiJaworzyny z miesiàcznicà trwa∏à obj´te sà ochronà w ra-mach Parku Narodowego Gór Sto∏owych oraz Karkono-skiego Parku Narodowego (Chojnik), a tak˝e w rezerwacie„Wodospad Wilczki” (1958; 2,75 ha). Na omawianych te-renach prowadzona jest ochrona zachowawcza, z dopusz-czeniem ingerencji w siedlisko tylko w przypadku istotnegozagro˝enia rozpadu drzewostanu.


Typ siedliska wcià˝ niedostatecznie zbadany; brak doku-mentacji fitosocjologicznej dla udokumentowania pe∏nejjego zmiennoÊci. Brak kompleksowych badaƒ ekologicz-nych, co utrudnia planowanie ochrony.

Monitoring naukowy

Wskazane jest:• uj´cie powierzchni wybranych jaworzyn z miesiàcznicà

w zintegrowanym monitoringu lasów prowadzonychprzez Instytut Badawczy LeÊnictwa;

• opracowanie zasad prowadzenia nieinwazyjnego moni-toringu fitosocjologicznego w ramach programu moni-toringu siedlisk i wprowadzenie wybranych powierzchnido tego programu. Monitoring nale˝y prowadziç w cyklu5- lub 10-letnim.

Bibliografia

BERDOWSKI W., PANEK E. 2001. Szata roÊlinna rezerwatu krajo-brazowego „Wodospad Wilczki”. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach.Seria B – Botanika, T. 50: 105–116. PTPN, Poznaƒ.

KUCZY¡SKA I., MACICKA T. 1984. Zbiorowiska leÊne wschod-niej cz´Êci Gór Kamiennych. Acta Univ. Wrat. 553 Prace Bot.27: 79–119.

KWIATKOWSKI P. 1997. Wst´pna charakterystyka geobotanicznaGór O∏owianych. Annales Silesiae, 27: 31–47.

MATUSZKIEWICZ W. 1950. Badania fitosocjologiczne nad lasa-mi bukowymi w Sudetach. Annales Univ. M. Curie-Sk∏odow-skiej. Sect. C. Suppl. 5: 1–196.

PENDER K. 1975. Zbiorowiska leÊne Gór Sowich. Acta Univ.Wrat. No 269. Prace Bot. 20: 1–75.

PENDER K., MACICKA-PAWLIK T. 1996. Dolnoreglowe lasy liÊcia-ste w otoczeniu Wrót PoÊny w Górach Sto∏owych. Acta Univ.Wrat. No 1886. Prace Bot. 70: 5–19.

PENDER K., MACICKA-PAWLIK T. 1996. Saxifraga rosacea Mo-ench na Rogowej Kopie w Górach Sto∏owych. Charakterysty-ka naskalnych zbiorowisk z Saxifraga rosacea oraz otaczajà-cych je zbiorowisk leÊnych. Acta Univ. Wrat. No 1886, PraceBot. 70: 21–45.

ÂWIERKOSZ K. 1994. Zbiorowiska roÊlinne Góry Chojnik – eks-klawy Karkonoskiego Parku Narodowego. Cz´Êç 1. Zbioro-wiska leÊne. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody13(2):17–36.

ÂWIERKOSZ K. (in prep.) The differentiation and distribution offorest communities of Tilio platyphyllis-Acerion pseudopla-tani Klika 1955 alliance in the Sudety Mts. and his pied-mont.


157


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91804

*Jaworzyna karpacka


Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruStrome, skaliste stoki i zbocza o ekspozycji najcz´Êciej pó∏-nocnej i nachyleniu 30–50°. Pod∏o˝e stanowi drobnoziar-nisty piaskowiec magurski, na którym wytwarzajà si´ p∏yt-kie, silnie szkieletowe, gliniaste gleby brunatne górskiez kwaÊnym odczynem. Fitocenozy tego zespo∏u optimumwysokoÊciowe osiàgajà w strefie 1000–1200 m n.p.m. – na przejÊciu mi´dzy reglem dolnym i górnym oraz przygórnej granicy lasu (1330 m). Sporadycznie znane sà sta-nowiska z ni˝szych po∏o˝eƒ regla dolnego.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaWarstw´ drzew, o zwarciu 40–90%, buduje jarz´bina Sor-bus aucuparia – uwa˝ana za gatunek wyró˝niajàcy zespó∏,oraz jawor Acer pseudoplatanus; sporadycznie w domiesz-ce wyst´puje Êwierk Picea abies, a w p∏atach po∏o˝onychni˝ej buk Fagus sylvatica, wiàz górski Ulmus glabra orazjesion wynios∏y Fraxinus excelsior i wierzba iwa Salix ca-prea. Fizjonomi´ jaworzyny karpackiej tworzà grupy wielo-p´dowych jaworów i jarz´bin o szablastych pniach, wyra-stajàcych spomi´dzy g∏azów i bloków skalnych. Pnie naogó∏ silnie pokr´cone, osiàgajà zaledwie kilka metrów wy-sokoÊci. Warstwa krzewów bujnie wykszta∏cona; runo bo-gate i wielowarstwowe, z dominacjà gatunków zio∏oroÊlo-wych. Warstwa mszysta osiàga nawet do 80% pokrycia.

Reprezentatywne gatunkiDrzewa i krzewyJawor Acer pseudoplatanus, jarzàb pospolity Sorbus aucu-paria, porzeczka skalna Ribes petraeum, wiciokrzew czarnyLonicera nigra, ró˝a alpejska Rosa pendulina (regionalnie).RoÊliny zielneMi∏osna górska Adenostyles alliariae (lokalnie), wietlica al-pejska Athyrium distentifolium, parzyd∏o leÊne Aruncussylvestris (lokalnie), prosownica rozpierzch∏a Milium effu-sum, lepi´˝nik bia∏y Petasites albus, miodunka çma Pulmo-naria obscura (lokalnie), rutewka orlikolistna Thalictrumaquilegifolium (lokalnie), kosmatka olbrzymia Luzula sylva-tica, ciemi´˝yca zielona Veratrum lobelianum (lokalnie),trzcinnik leÊny Calamagrostis arundinacea.

OdmianyNajlepiej wykszta∏cone p∏aty znane sà z masywu BabiejGóry. Lokalnie zespó∏ wyró˝niajà parzyd∏o leÊne Aruncussylvestris, rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegifoliumi paprotnik Brauna Polystichum braunii, które w jaworzynie

karpackiej osiàgajà swoje optimum w tym regionie. Za-znacza si´ wyraêne zró˝nicowanie wysokoÊciowe zespo∏una form´ dolno- i górnoreglowà. Forma górnoreglowawyró˝nia si´ g∏ównie obecnoÊcià w drzewostanie górskiejodmiany jarz´biny Sorbus aucuparia var. glabrata oraz ob-fitoÊcià gatunków zio∏oroÊlowych, podczas gdy postaç dol-noreglowa jest wyraênie ubo˝sza florystycznie w gatunkizio∏oroÊlowe, natomiast dobrze wyró˝nia jà obecnoÊç ja-strz´bca leÊnego Hieracium murorum, sa∏atnika leÊnegoMycelis muralis i turzycy leÊnej Carex sylvatica.W Beskidzie Âlàskim i w zachodniej cz´Êci Beskidu ˚ywiec-kiego p∏aty jaworzyny karpackiej reprezentujà bardziej zu-bo˝a∏à florystycznie postaç ni˝ na Babiej Górze. W war-stwie drzew wi´kszy udzia∏ majà jarz´bina i buk, a mniej-szy jawor, natomiast w warstwie krzewów brak porzeczkiskalnej. W warstwie runa wi´kszà rol´ ni˝ na Babiej Górzeodgrywajà gatunki acydofilne, takie jak podbia∏ek alpejskiHomogyne alpina, borówka czarna Vaccinium myrtillusi naw∏oç pospolita Solidago virgaurea, natomiast gatunkiz klasy Querco-Fagetea sà rzadziej spotykane, a wielez nich w ogóle nie wyst´puje.W Bieszczadach, podobnie jak w Beskidach Zachodnich,istnieje du˝e lokalne zró˝nicowanie. Oprócz gatunkówwschodniokarpackich, takich jak ˝ywokost sercowaty Sym-phytum cordatum i bluszczyk kosmaty Glechoma hirsuta,du˝à rol´ odgrywajà gatunki zwiàzane z pod∏o˝em skal-nym: porzeczka skalna, wiciokrzew czarny i ró˝a alpejska,które pojawiajà si´ obficie i osiàgajà wysokà frekwencj´ (IVi V stopieƒ sta∏oÊci).

Mo˝liwe pomy∏kiJaworzyna karpacka wyró˝nia si´ specyficznà fizjonomià,nieporównywalnà z innymi zbiorowiskami. Mimo i˝ nie maw∏asnych gatunków charakterystycznych, w porównaniuz innymi jaworzynami lub buczynami dobrze odró˝nia jàsta∏y udzia∏ jarz´biny Sorbus aucuparia i jaworu Acer pseu-doplatanus oraz grupa gatunków zio∏oroÊlowych, które cz´-sto majà charakter regionalny. W odniesieniu do innych ja-worzyn brak w niej miesiàcznicy trwa∏ej Lunaria rediviva.


Zwiàzek Tilio platypyllis-Acerion pseudoplataniPodzwiàzek Lunario-Acerenion pseudoplatani

Zespó∏ Sorbo aucupariae-Aceretum pseudo-platani jaworzyna karpacka


Jaworzyna karpacka, ograniczona do bardzo specyficz-nych warunków klimatyczno-siedliskowych, jest uk∏ademnaturalnym i stabilnym, w którym rozwój kolejnych stadiówprzebiega bardzo wolno. Odznacza si´ jednak du˝à we-wn´trznà dynamikà, za którà odpowiedzialne sà naturalneprocesy erozji. Zjawisko to jest szczególnie wyraêne przy

158

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91805

górnej granicy lasu lub na granicy regla górnego i regladolnego, gdzie fitocenozy rozwijajà si´ na bardzo p∏ytkich,silnie szkieletowych, ma∏o stabilnych glebach z du˝ymi blo-kami skalnymi. Lawiny kamienne i Ênie˝ne wywierajà istot-ny wp∏yw na struktur´ roÊlinnoÊci zespo∏u. Bardzo trudnejest odnawianie i prze˝ywalnoÊç najm∏odszych generacjidrzew, dlatego siedliska te opanowujà gatunki o wyspecja-lizowanej ekologii. Regeneracja drzew nast´puje jednakszybko, poprzez wytwarzanie odroÊli.


P∏aty jaworzyny karpackiej wyst´pujà najcz´Êciej w obr´bieÊwierczyn górnoreglowych bàdê innych typów jaworzyn,np. jaworzyny zio∏oroÊlowej; na granicy regli sàsiadujàz dolnoreglowym borem mieszanym. Granice mi´dzyzbiorowiskami sàsiadujàcymi sà cz´sto rozmyte i tworzàszerokie strefy przejÊcia. Wyznaczenie granicy fitocenozymo˝e sprawiaç pewne problemy.


G∏ównie Karpaty, chocia˝ niektórzy autorzy podajà rów-nie˝ stanowisko z Sudetów – z Gór Bialskich, które ostat-nio budzi pewne kontrowersje. Po raz pierwszy opisanez masywu Babiej Góry. W Karpatach stwierdzono ponad-to p∏aty w Beskidzie Âlàskim i ˚ywieckim, w Beskidzie Ma-∏ym, w Tatrach, a ostatnio równie˝ w Bieszczadach i w Be-skidzie Niskim.


Siedlisko wyjàtkowo rzadkie, o charakterze naturalnym.Odgrywa du˝à rol´ w podtrzymaniu ró˝norodnoÊci biolo-gicznej. Z uwagi na trudno dost´pny teren, jaki zajmuje,i ekstremalne warunki, w których si´ rozwija wykazuje ce-chy pionierskie. Znikoma wartoÊç gospodarcza drzewo-

stanu. Stanowi ostoj´ rzadkich i zagro˝onych gatunkówflory i fauny.




Stany uprzywilejowaneStan siedliska bardzo dobry. Wi´kszoÊç obszaru obj´ta jestochronà prawnà – w parkach narodowych lub rezerwatachprzyrody. Na pozosta∏ych stanowiskach, nale˝àcych do ad-ministracji lasów paƒstwowych, w wi´kszoÊci przypadkówsiedliska te nie sà obj´te jakimikolwiek planowanymi za-biegami z zakresu hodowli lasu.

Inne obserwowane stanySiedliska o du˝ej mo˝liwoÊci regeneracyjnej. Naturalne za-burzenia warunkujà ich prawid∏owe funkcjonowaniei trwa∏oÊç.


Tendencje do przemianPoza naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci nieobserwowane.

Potencjalne zagro˝eniaSiedlisko, z uwagi na niewielki area∏, zw∏aszcza poza ob-szarami chronionymi, jest zagro˝one. Z natury zajmujeniewielkie p∏aty – od kilku do kilkudziesi´ciu arów, wyjàt-kowo wi´ksze.


W typologii leÊnej jaworzyna karpacka jest odpowiedni-kiem lasu górskiego w wariancie wilgotnym i lasu miesza-nego górskiego.Na wszystkich znanych stanowiskach potencja∏ produkcyj-ny jest bardzo niski.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachSiedlisko skrajnie rzadkie w skali Polski. Szacuje si´, ˝e je-go ∏àczna powierzchnia nie przekracza 150 ha (na BabiejGórze oko∏o 22 ha, w Bieszczadach 27 ha i w BeskidzieÂlàskim i ˚ywieckim 100 ha), istniejà jednak du˝e poten-cjalne mo˝liwoÊci zwi´kszenia zajmowanego area∏u. Sie-

159


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91805

dlisko z natury zajmuje bardzo strome stoki, silnie szkiele-towe gleby, pokryte aktywnie przemieszczajàcym si´ rumo-szem. Pe∏ni funkcje glebochronne.

Zalecane metody ochronyKryteria niepodejmowanych dzia∏aƒ

Brak dzia∏aƒ uzasadniajà nast´pujàce czynniki:• zbiorowisko naturalne, powsta∏e w wyniku spontanicz-

nego odnowienia;• wyst´powanie gatunków rzadkich lub chronionych;• bardzo niska wartoÊç u˝ytkowa drzew;• wysokie lokalnie wartoÊci biocenotyczne i glebochronne;• czynniki ekonomiczne.Siedliska te, z uwagi na wyjàtkowà rzadkoÊç wyst´powaniai bardzo niskà bonitacj´, nie majà dla gospodarki leÊnej˝adnego znaczenia.

Zalecenia co do mo˝liwych dzia∏aƒ w ramach hodowli lasuZe wzgl´du na wysokà wartoÊç przyrodniczà, naturalnycharakter oraz wyjàtkowà rzadkoÊç wyst´powania tego ty-pu siedlisk, w ca∏ym zasi´gu powinny podlegaç ochronieÊcis∏ej, bez jakiejkolwiek ingerencji.

Wymierzone i punktowe pobieranie drewnaWskazane jest pozostawienie w stanie zbli˝onym do natu-ralnego wszystkich lasów w tym typie. Bioràc pod uwag´niewielki area∏ tych siedlisk oraz z∏à jakoÊç technicznàdrzew, nie spowoduje to ˝adnego ujemnego skutku w go-spodarce leÊnej poszczególnych nadleÊnictw.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronySiedliska te wyst´pujà najcz´Êciej jako niewielkie po-wierzchniowo wyspy na granicy regli, w obr´bie Êwierczyngórnoreglowych bàdê buczyn, które sà obiektem ciàg∏ychzabiegów hodowlanych. W bezpoÊrednim otoczeniu nale-˝y unikaç zr´bów zupe∏nych i cz´Êciowych. Wskazane jestutworzenie otuliny. Nale˝y zaniechaç tworzenia szlakówzrywkowych w obr´bie siedliska.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymWi´kszoÊç siedlisk znajduje si´ na obszarze parków naro-dowych: Babiogórskiego, Bieszczadzkiego i prawdopo-

dobnie Magurskiego. Cz´Êç p∏atów obj´ta jest ochronàw rezerwatach przyrody, np. w Beskidzie ˚ywieckim:„Oszast” (1971; 48,82 ha), „Pilsko” (1971; 15,41 ha),w Beskidzie Âlàskim: „Czantoria” (1996; 97,71 ha).


Siedlisko s∏abo poznane w Polsce, zw∏aszcza ekologia ze-spo∏u. Dokumentacja fitosocjologiczna pochodzi g∏ówniez Beskidu ˚ywieckiego i Âlàskiego oraz Beskidu Ma∏egoi Bieszczadów. Nierozpoznane pozostajà fitocenozy ta-trzaƒskie. Nieznany jest stosunek ww. zespo∏u do innychpodobnych siedlisk Europy Ârodkowej.

Monitoring naukowy

Konieczne jest obj´cie wszystkich znanych stanowisk regu-larnym monitoringiem naukowym, w cyklu 5–10-letnim.

Bibliografia

CELI¡SKI F., WOJTERSKI T. 1978. Zespo∏y leÊne masywu BabiejGóry. Prace Kom. Biol. PZPN 48. Poznaƒ, s. 62.

CELI¡SKI F., WOJTERSKI T. 1983. Szata roÊlinna Babiej Góry. W:Zabierowski K. (red.) Park Narodowy na Babiej Górze. Stu-dia Nat. B, 29: 121–177. PWN. Warszawa – Kraków.

KASPROWICZ M. 1996. Zró˝nicowanie i przekszta∏cenia roÊlin-noÊci pi´ter reglowych masywu Babiej Góry (Karpaty Za-chodnie). Idee Ekol. T. 9, ser. Zeszyty, nr 3: 1–215.

MICHALIK S., MICHALIK R., Wst´pna charakterystyka zbiorowiskleÊnych Magurskiego Parku Narodowego. Rocz. Bieszczadz-kie. 6: 113–123.

MICHALIK S., SZARY A. 1997. Zbiorowiska leÊne Bieszczadzkie-go Parku Narodowego. Monogr. Bieszczadzkie 1: 1-175.

MIREK Z., PI¢KOÂ-MIRKOWA H. Zbiorowiska roÊlinne. W: Mirek Z. (red.) Przyroda Tatrzaƒskiego Parku Narodowe-go. Kraków – Zakopane, s. 786.

˚ARNOWIEC J., KLAMA H. 1994. Nowe stanowisko Sorbo-Ace-retum carpaticum Cel. et Woj. (1961) 1978 w Karpatach Za-chodnich. Bad. Fizjogr. nad Polskà Zach., Ser. B, 43:125–131.


160

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91805

*Jaworzyny i buczyny zio∏oroÊlowe Sudetów


Cechy diagnostyczneCechy obszaru˚yzne i wilgotne, eutroficzne lasy liÊciaste pi´tra regla dol-nego w Sudetach. Rozwijajà si´ na stromych stokach przywysi´kach êródlisk oraz w jarach wàwozów. W typowej po-staci znane sà z wystaw pó∏nocnych, jednak w g∏´bokichdolinach potoków mogà przyjmowaç te˝ wystawy po∏u-dniowe lub po∏udniowo-wschodnie.Pod∏o˝em sà utwory metamorficzne (Góry Bialskie i By-strzyckie) lub wychodnie ska∏ marglistych wÊród piaskowcaturoƒskiego (Góry Sto∏owe). Gleby brunatne górskie, silnieszkieletowe i bardzo wilgotne, umiarkowanie kwaÊne,z próchnicà typu mull lub mull moder.Warunki mikroklimatyczne wià˝à si´ z wysokà lub bardzowysokà wilgotnoÊcià powietrza oraz klimatem ch∏odnym,górskim. W ni˝szych po∏o˝eniach kluczowe wydaje si´ wy-st´powanie w g∏´bokich dolinach, którymi ch∏odne powie-trze sp∏ywa z wy˝szych partii górotworu do podnó˝a orazzamg∏awienie powodowane rozpryskiwaniem si´ wody nakaskadach potoków.

Fizjonomia i struktura zbiorowiskaZnane do tej pory z Sudetów odmiany tego podtypu sie-dliska 9180 sà bardzo zró˝nicowane pod wzgl´demstruktury i fizjonomii. Buczyna zio∏oroÊlowa znana z GórBystrzyckich jest lasem bukowo-jaworowym ze sta∏ymudzia∏em jarzàbu pospolitego, o du˝ym zwarciu koroni zró˝nicowanej strukturze pionowej, z niskim zwarciempodrostu i podszytu. W jaworzynach z parzyd∏em leÊnymz Gór Bialskich dominujàcà rol´ w drzewostanie gra ja-wor, sta∏ym sk∏adnikiem jest wiàz górski, rzadziej wyst´pu-je jesion, a tylko sporadycznie buk. Jaworzyna rozpozna-na w Górach Sto∏owych jest lasem m∏odym, dopierokszta∏tujàcym struktur´ gatunkowà, ze zdecydowanà do-minacjà jaworu i jarz´biny, ca∏kowicie pozbawionà udzia-∏u wiàzu, jesionu lub buka.Cechà wspólnà tych ró˝norodnych zbiorowisk jest sta∏yi wysoki udzia∏ gatunków zio∏oroÊlowych z klasy Betulo-Adenostyletea, o charakterze alpejskim i subalpejskim, ta-kich jak modrzyk górski Cicerbita alpina, szczaw górski Ru-mex alpestris, jaskier platanolistny Ranunculus platanifo-lius, liczyd∏o górskie Streptopus amplexifolius, ciemi´˝ycazielona Veratrum lobelianum, ró˝a alpejska Rosa penduli-na i wielu innych, niespotykanych w pozosta∏ych lacach Su-detów. Dodatkowà cechà jest wyst´powanie gatunków aci-dofilnych (naw∏oç pospolita Solidago virgaurea, borówka

czarna Vaccinium myrtillus, Êmia∏ek pogi´ty Deschampsiaflexuosa i kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica) niewyst´-pujàcych lub notowanych tylko sporadycznie w innychzbiorowiskach zwiàzku Tilio-Acerion w Sudetach.

Reprezentatywne gatunkiDrzewa i krzewyKlon jawor Acer pseudoplatanus, buk zwyczajnyFagus sylvatica, jarzàb pospolity Sorbus aucupa-ria, wiciokrzew czarny Lonicera nigra, ró˝a alpejska Rosapendulina.RoÊliny zielneModrzyk górski Cicerbita alpina, szczaw górski Rumex al-pestris, jaskier platanolistny Ranunculus platanifolius, liczy-d∏o górskie Streptopus amplexifolius, ciemi´˝yca zielonaVeratrum lobelianum, tojad dzióbaty Aconitum variegatum,parzyd∏o leÊne Aruncus sylvestris, naw∏oç pospolita Solida-go virgaurea, borówka czarna Vaccinium myrtillus, Êmia∏ekpogi´ty Deschampsia flexuosa.

OdmianySiedlisko znane z trzech stanowisk w Sudetach (ostatnioodnaleziono cztery kolejne stanowiska w górach Orlickich i Bystrzyckich – Smoczyk, inf. ustna), na ka˝dym rozwija si´w innej odmianie. W Górach Bystrzyckich ko∏o Zieleƒca wy-kszta∏cone jako typowe Aceri-Fagetum – zio∏oroÊlowy las ja-rz´binowo-jaworowo-bukowy na wysokoÊci 880 m n.p.m.W Górach Bialskich, na wysokoÊci 750-850 m n.p.m. wyst´-puje w formie zbiorowiska Acer pseudoplatanus-Aruncus sy-lvestris, z nik∏ym udzia∏em buka w drzewostanie, lecz o sk∏a-dzie gatunkowym runa bardzo zbli˝onym do odmiany po-przednio wymienionej. W Górach Sto∏owych fazy regeneracyj-ne jaworzyny zio∏oroÊlowej, w formie lasu jarz´binowo-jawo-rowego, wyst´pujà w stromej dolinie Cygaƒskiego Potoku ko-∏o Batorowa na wysokoÊci zaledwie 600–620 m, lecz w spe-cyficznych warunkach siedliskowych i mikroklimatycznych.

Mo˝liwe pomy∏kiCharakterystyczna kombinacja gatunkowa runa, z domi-nacjà wysokich bylin z klasy Betulo-Adenostyletea pojawia-jàcymi si´ obficie i z wysokimi stopniami pokrycia, z jedno-czesnym udzia∏em ogólnoleÊnych gatunków acidofilnych,wyklucza mo˝liwoÊç pomy∏ki, mimo zró˝nicowanego sk∏a-du drzewostanów. Do tej pory znany jest tylko jeden p∏atpoÊredni pomi´dzy jaworzynà zio∏oroÊlowà a miesiàczni-cowà (z doliny Zidowki w Górach Sto∏owych), w którymwspó∏wyst´pujà Lunaria rediviva i Cicerbita alpina.


Z powodu sporadycznego wyst´powania w Polsce pozycjasyntaksonomiczna opisywanych zbiorowisk wymaga dal-szych badaƒ. Obecny stan wiedzy pozwala zakwalifikowaçje bez wàtpienia do zwiàzku Tilio platyphyllis-Acerion pseu-doplatanii. Niejasna pozostaje przynale˝noÊç do zespo∏ów,

161


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91806

choç postaç z Gór Orlickich mo˝na zaliczyç do alpejskie-go zespo∏u Aceri-Fagetum, znanego w Polsce tak˝e z Beski-du ˚ywieckiego.


Zespó∏ Aceri-Fagetum las jaworowo-bukowyZbiorowisko Acer pseudoplatanus-Aruncussylvestris jaworzyna z parzyd∏em leÊnym


Zbyt s∏aby stan rozpoznania siedliska nie pozwala na sfor-mu∏owanie wniosków dotyczàcych dynamiki roÊlinnoÊci.Na znanych stanowiskach bez wàtpienia mamy do czynie-nia ze spontanicznie i bez ingerencji cz∏owieka powsta∏ymizbiorowiskami leÊnymi, z naturalnà dynamikà przemiandrzewostanu i sk∏adem gatunkowym runa.


Wyst´pujà w kompleksie z leÊnymi uprawami Êwierkowymilub bukowo-Êwierkowymi, stanowiàc ostatnie ostoje lasówo charakterze naturalnym wÊród lasów gospodarczych.


W Sudetach znane obecnie z siedmiu stanowisk: pi´ç p∏atóww Górach Orlickich i Bystrzyckich, Góry Bialskie oraz dolinaCzerwonej Wody (Cygaƒski Wàwóz) w Górach Sto∏owych.


Na terenie Sudetów, dzi´ki znikomemu znaczeniu gospo-darczemu, sà to siedliska o charakterze naturalnym i sub-naturalnym, z naturalnà dynamikà roÊlinnoÊci i procesamiekologicznymi niepoddanymi kontroli cz∏owieka. Jako ta-

kie stanowià ostoje naturalnych, cz´sto rzadkich lub zagro-˝onych wymarciem na terenie Sudetów gatunków floryi fauny, ze szczególnym uwzgl´dnieniem gatunków gór-skich o charakterze alpejskim i subalpejskim, znajdujàcychw tym podtypie siedliska optymalne warunki rozwojowe.Na stanowisku w Zieleƒcu wyst´puje szereg bardzo rzad-kich bezkr´gowców zwiàzanych z martwym i rozk∏adajà-cym si´ drewnem (Wiktor – Inf. ustne).

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy SiedliskowejNie stwierdzono, jak dotàd, przywiàzania okreÊlonych ga-tunków zwierzàt lub roÊlin do podtypu.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejNie stwierdzono przywiàzania okreÊlonych gatunków pta-ków do podtypu.


Stany uprzywilejowaneStanowiska w Górach Bialskich znane sà z lat 60. XX wiekui od tej pory w literaturze nie by∏y wzmiankowane, stàdo ich obecnym stanie nic nie wiadomo. Pozosta∏e dwa sta-nowiska znajdujà si´ w optymalnym stanie ochrony.

Inne obserwowane stanyNie obserwowano.


Tendencje do przemianNieznane, wskazana regularna obserwacja i monitoring fi-tosocjologiczny rozpoznanych powierzchni w odst´pach 5-letnich.

Potencjalne zagro˝eniaStanowisko w Górach Orlickich nie znalaz∏o si´w obszarze Gospodarstwa Specjalnego, natomiast wyst´-pujàce w nim buki i Êwierki dochodzà do wieku r´bnego.Stwarza to istotne zagro˝enie zniszczenia siedliska wskutekprowadzonego wyr´bu dojrza∏ych drzew.


W typologii leÊnej siedlisko to zaliczane jest do typu lasugórskiego wilgotnego, pod wp∏ywem wody stokowej.Na stanowiskach Aceri-Fagetum w reglu dolnym potencja∏produkcyjny jest wysoki. Âwierk, buk i jawor wysokiej jako-Êci, co stwarza zagro˝enie prowadzenia typowo hodowla-nej gospodarki leÊnej. Na pozosta∏ych stanowiskach po-tencja∏ produkcyjny jest niski.

162

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Lasy i bory

*91806

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachSiedlisko skrajnie rzadkie – siedem stanowisk znanychw ca∏ym paÊmie Sudetów, o powierzchni nieprzekraczajà-cej 10 ha.Rozwijajàc si´ wzd∏u˝ potoków lub na êródliskach siedliskope∏ni funkcje wodochronne.Siedlisko wielu rzadkich i ginàcych gatunków roÊlin i zwierzàt.


Kryteria niepodejmowania dzia∏aƒBrak dzia∏aƒ uzasadniajà nast´pujàce czynniki:• drzewostany naturalne, powsta∏e w wyniku spontanicz-

nego odnowienia lub przy znikomym udziale gospodar-ki leÊnej;

• wyst´powanie gatunków rzadkich lub chronionych;• drzewostany trudno dost´pne lub niebezpieczne dla po-

jazdów i pracowników: kraw´dzie urwisk, stoki bardzostrome i urwiste;

• wysokie lokalnie wartoÊci biocenotyczne i wodochronne.

Zalecenia co do mo˝liwych dzia∏aƒ w ramach hodowli lasuUtrzymanie spontanicznej mieszanki gatunków drzewia-stych: jaworu, buka i jarz´biny z domieszkà (w zale˝noÊciod stanowiska) wiàzu górskiego, jesionu lub Êwierka.Przyjćie zasady o pierwszeƒstwie odnowienia ewentualnychwiatrowa∏ów i Êniego∏omów z odnowienia naturalnego, a tyl-ko w przypadku, gdy takowe nie jest w stanie si´ rozwinàç(np. wskutek nadmiernej presji zwierzyny p∏owej), ewentual-ne podsadzanie gatunkami typowymi dla siedliska. Luki do 5a nie powinny byç poddawane sztucznemu odnowieniu.Pozostawianie podszytu i podrostu i zaniechanie ci´ç piel´-gnacyjnych.Unikanie nasadzeƒ gatunków iglastych, które w siedliskutym stanowià element obcy (poza, sporadycznie, Êwierkiemlub jod∏à)

Wymierzone i punktowe pobieranie drewnaWskazane jest przeniesienie wszystkich lasów w tym typiesiedliska do Gospodarstwa Specjalnego i pozostawieniew stanie zbli˝onym do naturalnego. Z uwagi na znikomyarea∏ takie post´powanie nie spowoduje ˝adnego skutku

ekonomicznego w gospodarce leÊnej poszczególnych nad-leÊnictw.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyW przylegajàcych oddzia∏ach leÊnych nale˝y unikaç zr´-bów zupe∏nych i cz´Êciowych, wskazane jest utworzenieotulin, w których prowadzone b´dà cićia klasy IVd i V.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiTylko stanowisko z Gór Sto∏owych obj´te jest ochronà Êci-s∏à w ramach Parku Narodowego Gór Sto∏owych. Pozosta-∏e nie sà chronione.


Dysponujemy tylko pojedynczymi informacjami o opisywa-nym podtypie siedliska. Praktycznie brak badaƒ fitosocjo-logicznych i ekologicznych.

Monitoring naukowy

Konieczne jest objćie wszystkich znanych stanowisk regu-larnym monitoringiem naukowym w trybie 5-letnim.Z uwagi na minimalny area∏ nie jest konieczne wyznacza-nie powierzchni monitoringowych w ramach zintegrowa-nego monitoringu lasu IBL.

Bibliografia

FABISZEWSKI J. 1968. Porosty Ânie˝nika K∏odzkiego i Gór Bial-skich. Mon. Bot. 26: 1–115.

ÂWIERKOSZ K. 1999. Zestawienie zbiorowisk roÊlinnych stwier-dzonych na terenie PNGS. W: Zgorzelski M. (red.) Góry Sto-∏owe. Wydawnictwo Akademickie „Dialog“. s. 128–130.

ÂWIERKOSZ K. 2003. Godny ochrony fragment buczyny zio∏oro-Êlowej Aceri-Fagetum J. Bartsch & M. Bartsch 1940 w Zieleƒ-cu (Góry Bystrzyckie, Sudety Ârodkowe). Przyroda SudetówZachodnich 6: 67–72.

Krzysztof Âwierkosz, Jan Bodziarczyk

163


Pora

dnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*91806

poradniki ochrony siedlisk i gatunków natura 2000 – podr´cznik … · 2016-01-20 · lasy i...

Documents