ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΚΟΥΒΟΥ

EDITORS:POLYXENI ADAM-VELENIANGELIKI KOUKOUVOU

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 THESSALONIKI

Επιμέλεια: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Αγγελική ΚουκουβούEditors: Polyxeni Adam-Veleni, Angeliki KoukouvouΣχεδιασμός καταλόγου: Idcreative, Λευτέρης ΚοντογιάννηςCatalog design: Idcreative, Lefteris KontogiannisΜετάφραση: Θεόδωρος ΠαπακώσταςTranslation: Th eodoros PapakostasΦωτογραφίες έκθεσης και αντικειμένων: Ορέστης ΚουράκηςExhibition and objects photography: Orestis KourakisΔιόρθωση κειμένων: Αγγελική ΚουκουβούText Editing: Angeliki Koukouvou

Παραγωγή: Εκδόσεις ΖήτηProduction: Ziti Editions

Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 19Archaeological Museum of Th essaloniki, publication no. 19© 2012 ΥΠΑΙΘΠΑ - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

2012 Ministry of Education and Religious Aff airs, Culture and Sports - Archaeological Museum of Th essaloniki

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις δι-ατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιη-θεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύ-πωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφρα-ση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλε-κτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνό-λου ή μέρους του έργου.

ISBN: 978-960-9621-10-6

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣEXHIBITION CATALOGUE24.11.2012 - 31.12.2013

www.zit i .gr

6

Foreword | Maria Andreadaki-Vlazaki, Director General of Antiquities & Cultural Heritage 8

Χαιρετισμός | Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων & Πολιτιστικής Κληρονομιάς 9

Προλεγόμενα | Πολυξένη Αδάμ-Βελένη 13Preface | Polyxeni Adam-Veleni 15

«Αρχαιολογία στα μετόπισθεν». Aρχαιότητα και εθνική ιδεολογία ή πώς η συλλογική μνήμη συναντά τις προσωπικές αναμνήσεις στο μουσείο | Ευαγγελία Στεφανή 18“Archaeology behind battle lines”. Antiquity and national ideology or how collective memory meets personal recollections at the museum | Evangelia Stefani 26

Η μουσειογραφική μελέτη | Γιώργος Τσεκμές & Μαρία Λουκμά 34Museographic study | Giorgos Tsekmes & Maria Loukma 37

Η Θεσσαλονίκη κατά την κρίσιμη δεκαετία 1912 - 1922 | Βασίλειος Δημητριάδης 40Thessaloniki in the crucial decade of 1912 - 1922 | Vassileios Dimitriadis 44

Θεσσαλονίκη 1912: Οι αρχαιότητες στην πρώτη γραμμή… | Πολυξένη Αδάμ-Βελένη 48Thessaloniki 1912: Antiquities in the front line… | Polyxeni Adam-Veleni 52

Ἐν τῷ μέσῳ τῶν κρότων τοῦ τηλεβόλου ἂρχεται τὸ ἔργον τῆς εἰρήνης:Η μέριμνα του ελληνικού κράτους για τις μακεδονικές αρχαιότητες και η δράση του Γεώργιου Π. Οικονόμου (1912-1917) | Ελευθερία Ακριβοπούλου 56Amidst the blasts of cannon, commences the work of peace:The Greek State’s concern on Macedonian antiquities and the actions of Georgios P. Oikonomos (1912-1917) | Eleftheria Akrivopoulou 61

Η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου | Βασίλης Κολώνας 64Thessaloniki during the First World War | Vassilis Colonas 70

Η συλλογή της British Salonica Force (Βρετανική Δύναμη Θεσσαλονίκης) στο Βρετανικό Μουσείο | Andrew Shapland 74The British Salonika Force collection at the British Museum | Andrew Shapland 78

Η Στρατιά της Ανατολής και η Αρχαιολογία | Alexandre Farnoux 82Archaeology and the Armée d’ Orient | Alexandre Farnoux 86

Καραμπουρνάκι Θεσσαλονίκης | Ευρυδίκη Κεφαλίδου 90Karabournaki of Thessaloniki | Eurydice Kefalidou 94

ΠεριεχόμεναContents

7

Η Τούμπα της Θεσσαλονίκης | Ουρανία Πάλλη 98Toumba of Thessaloniki | Ourania Palli 101

Το Σαραπιείο. Ένα ιερό των Αιγυπτίων θεών αναδύεται μέσα από τις στάχτες της πόλης | Αγγελική Κουκουβού 104The Sarapieion. A sanctuary of Egyptian gods rises from the city’s ashes | Angeliki Koukouvou 108

Ανασκαφή Τσαουσίτσας | Δέσποινα Ιγνατιάδου 112Chauchitsa Excavations | Despina Ignatiadou 115

Η ιστορική συλλογή μου | Βασίλειος Νικόλτσιος 118My historical collection | Vassileios Nikoltsios 118

Ο ζωγράφος Emile Gerlach στη Θεσσαλονίκη | Γιάννης Τσούτσας 120The painter Emile Gerlach in Thessaloniki | Giannis Tsoutsas 122

Κατάλογος αντικειμένων - Catalogue of exhibits 125

Περισυλλογές - Παραδόσεις - Κατασχέσεις (1912-1922) Recovered - Handed-in - Confiscated antiquities (1912-1922) 126

Ανασκαφή Γ. Π. Οικονόμου, 1913G. P. Oikonomos excavations, 1913 140

Περισυλλογές - Έρευνες των βρετανικών και γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεωνAntiquities recovered and researched by British and French military forces 148

ΑίνειαAineia 174

Τούμπα ΘεσσαλονίκηςToumba of Thessaloniki 178

Ιερό Αιγυπτίων θεών (Σαραπιείο)Sanctuary of Egyptian gods (Sarapieion) 195

Ραιδεστός Ανατολικής ΘράκηςRaidestos of Eastern Thrace 203

Βραχυγραφίες όρων και λέξεων Abbreviations of terms and words 206

Βιβλιογραφία - Συντομογραφίες Bibliography - Abbreviations 207

74Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΗΣ BRITISH SALONICA FORCE ΣΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ANDREW SHAPLAND

1. Ο ανθυποπλoίαρχος Ernest Gardner καθώς εξετάζει κεραμική στον Λευκό Πύργο. © Imperial War Museum (Q 31874)Lieutenant-Commander Ernest Gardner examining pottery in the White Tower. © Imperial War Museum (Q 31874)

1

75ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙA ΣΤΑ ΜΕΤΟΠΙΣΘΕΝ

Ο Λευκός Πύργος στη Θεσσαλονίκη γνώρισε διάφορες χρήσεις αλλά μουσείο έγινε για

πρώτη φορά το 1916. Μετά την άφιξη των βρετα-νικών και γαλλικών δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1915, ο Λευκός Πύργος παρέμει-νε στον έλεγχο των ελληνικών στρατιωτικών αρχών. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε κατάλληλος να στεγά-σει το Μουσείο της Βρετανικής Δύναμης της Θεσσα-λονίκης. Μεταξύ των ελληνικών αρχών και των αντι-προσώπων του βρετανικού και του γαλλικού στρα-τού πραγματοποιήθηκαν συζητήσεις σχετικά με τον καλύτερο τρόπο εφαρμογής της ελληνικής αρχαιο-λογικής νομοθεσίας, όσο η Μακεδονία βρισκόταν ουσιαστικά κάτω από στρατιωτική κατοχή. Συμφω-νήθηκε ό,τι έβρισκαν οι στρατιώτες να καταγράφε-ται και να μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη. Η Βρετανική Δύναμη επιθυμούσε να παραμείνουν τα ευρήματά της υπό ελληνικό έλεγχο και έτσι ένας όροφος του Λευκού Πύργου μετατράπηκε σε Μου-σείο της Βρετανικής Δύναμης, αρχικά υπό την επι-μέλεια του ανθυποπλοίαρχου Ernest Gardner, κα-θηγητή αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδί-νου1 (εικ. 1). Τα ευρήματα των Γάλλων φυλάσσονταν αλλού2. Το 1918 η συλλογή της βρετανικής στρατιάς μεταφέρθηκε στο βρετανικό αρχηγείο στο Παπάφειο Ορφανοτροφείο, όπου στεγάστηκε σε ένα κτήριο το οποίο κατασκευάστηκε στον κήπο3. Το 1919 συμφωνήθηκε μεταξύ της ελληνικής κυ-βέρνησης και του στρατηγού Milne, αρχιστράτηγου του βρετανικού στρατού στη Μακεδονία, ότι η συλ-λογή έπρεπε να δωρηθεί στη Βρετανία4. Με τον τρό-πο αυτό, και παρά το γεγονός ότι πολλοί από όσους είχαν εμπλακεί πίστευαν ότι αυτά τα αντικείμενα έπρεπε να παραμείνουν στην Ελλάδα και να εκτε-θούν στη Θεσσαλονίκη, η συλλογή αρχαιοτήτων που συστάθηκε από τον βρετανικό στρατό στάλθηκε στο

1. Picard et al. 1919, 10-12.2. Descamps-Lequime 2011, 58.3. Picard et al. 1919, 27.4. Picard et al. 1919, 43. Βοκοτοπούλου 1986, 5-7.

Βρετανικό Μουσείο. Σήμερα οι συλλογές του Αρχαι-ολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ξεπερνούν κατά πολύ αυτήν της Βρετανικής Δύναμης, αλλά η έκθε-ση «Αρχαιολογία στα μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων (1912-1922)» προσφέρει την ευκαιρία να αναφερθούν οι ιστορίες κάποιων από τα αντικείμενα που βρίσκονται τώρα στο Βρετανικό Μουσείο, καθώς και των ανθρώπων που σχετίζονται με αυτά. Η συλλογή της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονί-κης στο Βρετανικό Μουσείο αποτελείται από περί-που 3.000 αντικείμενα, η πλειονότητα των οποίων είναι όστρακα (κεραμικά θραύσματα) που χρονολο-γούνται από τη νεολιθική έως την ελληνιστική πε-ρίοδο. Υπάρχει μικρός αριθμός γλυπτών και επιγρα-φών, όπως και αντικειμένων που βρέθηκαν σε τά-φους, συμπεριλαμβανομένων ενός κράνους της κλα-σικής περιόδου και άλλων κτερισμάτων από το Κα-ραμπουρνάκι καθώς και κοσμημάτων της γεωμετρι-κής περιόδου από την Τσαουσίτσα Κιλκίς. Ορισμένα από αυτά περιγράφονται στα έγγραφα που συνόδευαν τα αντικείμενα, όπως σε έναν κατά-λογο που συνέταξε ο έφορος αρχαιοτήτων, Ευστρά-τιος Πελεκίδης, σε σημειώσεις που συνέταξαν οι βρε-τανοί επιμελητές της συλλογής και σε επιστολές των στρατιωτών, σχετικών με ευρήματα που αποκάλυ-πταν κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών για την κατασκευή χαρακωμάτων ή πυροβολείων. Τέλος, υπάρχει ένας αριθμός επιστολών σχετικά με τη με-ταφορά των αντικειμένων: υπήρξε κάποια σύγχυ-ση σχετικά με το αν επρόκειτο να δοθούν στο νεο-ιδρυθέν Αυτοκρατορικό Μουσείο Πολέμου (Imperial War Museum) στο Λονδίνο ή στο Βρετανικό Μου-σείο. Από τη στιγμή που αναγνωρίστηκαν ως αρχαι-ολογικά αντικείμενα περιήλθαν στο Βρετανικό Μου-σείο. Ωστόσο, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα αντικείμενα αυτά που βρέθηκαν από βρετανούς στρατιώτες αποτελούν ταυτόχρονα και κομμάτι της ιστορίας της εκστρατείας στη Μακεδονία. Ένα όστρακο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από

Η συλλογή της British Salonica Force (Βρετανική Δύναμη Θεσσαλονίκης) στο Βρετανικό Μουσείο*

A N D R E W S H A P L A N D

* Μετάφραση από τα αγγλικά: Αναστασία Σακελλαριάδη.

76Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΗΣ BRITISH SALONICA FORCE ΣΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ANDREW SHAPLAND

το ενδεικτικά αποκαλούμενο ‘Πυροβολείο των Τούρ-κων’ κοντά στο Langavuk (σημερινά Λαγκαδίκια) αποτελεί έξοχο παράδειγμα (εικ. 2). Έχει εγχάρακτη διακόσμηση σπείρας της Ύστερης Εποχής του Χαλ-κού, αλλά φέρει επίσης ενδείξεις της σύγχρονης ιστο-ρίας του με τη μορφή μίας χειρόγραφης ετικέτας με την προέλευση και άλλα προσδιοριστικά στοιχεία. Με σχεδόν απόλυτη βεβαιότητα η ετικέτα γράφτη-κε από τον λοχαγό J. P. Cockerell, ο οποίος αναφέρει σε μία επιστολή προς τον Gardner, που σώζεται μετα-ξύ των εγγράφων της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλο-νίκης, ότι επισυνάπτει κάποια όστρακα από την τού-μπα. Στην ίδια επιστολή αναφέρει ότι θα «ανασκά-ψει την κυρία του Κάρι Γκιούλ αυτήν την εβδομάδα», μία αναφορά σε ένα ελληνιστικό γυναικείο γλυπτό το οποίο επίσης περιλήφθηκε στη συλλογή του Βρετα-νικού Μουσείου. Και τα όστρακα και το γλυπτό φω-τογραφήθηκαν αργότερα από τη Βασιλική Αεροπο-ρία (εικ. 3 & 4). Οι φωτογράφοι της Βασιλικής Αερο-πορίας ήταν περισσότερο συνηθισμένοι να φωτογρα-φίζουν τις οχυρώσεις του εχθρού από το αεροπλά-νο, συχνά κατά τη διάρκεια μίας επίθεσης. Επομένως αυτά τα κομμάτια θα αποτελούσαν λιγότερο απαιτη-τικά θέματα5. Στις φωτογραφίες διακρίνονται διάφο-ροι αριθμοί γραμμένοι στην μπροστινή και πίσω όψη του οστράκου: το «B32» αναφέρεται στη θέση (Το Πυροβολείο των Τούρκων), ακολουθώντας το σύστη-μα αρίθμησης που υιοθέτησε ο καθηγητής A.J.B Wace για να περιγράψει τις διάφορες τούμπες που είχε εντο-πίσει στη Μακεδονία το 1909, και χρησιμοποιήθη-κε στη συνέχεια από τους επιμελητές του Μουσείου της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης6. Στην πίσω όψη είναι γραμμένο «9,β», το οποίο αναφέρεται σε μία εγγραφή στον κατάλογο του εφόρου Ε. Πελεκίδη (εικ. 5) στον οποίο κατηγοριοποιεί τους διαφορετικούς τύπους κεραμικής, και περιγράφει με λεπτομέρειες τα οστέινα και λίθινα εργαλεία της συλλογής, αποδίδο-ντας σε κάθε ένα αντικείμενο έναν αριθμό. Το 1918, ο Πελεκίδης είχε γίνει μέλος της επιτροπής που επέβλε-πε το Μουσείο, και είναι σαφές από τις εγγραφές ότι ο κατάλογος καταρτίστηκε εκείνη την εποχή. Ο Πε-λεκίδης πραγματοποίησε τουλάχιστον μία ανασκαφή, στο Καραμπουρνάκι, με τον Ταγματάρχη Wade στο τέλος του πολέμου, και ανακάλυψε έναν τάφο πολε-μιστή του 5ου αιώνα π.Χ. που περιλάμβανε και ένα κράνος Χαλκιδικού τύπου7 (εικ. 6). Οι άλλοι αριθμοί στο όστρακο είναι ο αριθμός εγγραφής του Βρετανι-κού Μουσείου (1919,1119.228) που καταγράφει ότι ει-σήχθη στη συλλογή το 1919. Ένα μέρος των μακεδο-νικών οστράκων συμπεριλήφθηκαν στον κατάλογο

5. Wakefield & Moody 2011, 188.6. Wace 1913-1914.7. Wade 1938.

προϊστορικής κεραμικής που εκδόθηκε το 1925, και η χάρτινη ετικέτα καταγράφει αυτόν τον αριθμό8. Αμέσως μετά τον πόλεμο η συλλογή δημοσιεύτηκε στην περιοδική έκδοση Annual of the British School at Athens, από τον Gardner και άλλους, μεταξύ των οποίων ο Stanley Casson, ο Marcus Tod, ο Arthur Woodward και ο Francis Welch, οι οποίοι ήταν όλοι φοιτητές στη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και υπηρέτησαν στη Βρετανική Δύναμη Θεσσαλονί-κης9. Εικονογραφημένo με τις φωτογραφίες της Βασι-λικής Αεροπορίας, αυτό το άρθρο παραμένει η πιο ση-μαντική δημοσίευση των ερευνών της Βρετανικής Δύ-ναμης Θεσσαλονίκης. Ένα εισαγωγικό μέρος από τον Charles Picard αναφέρεται συνοπτικά στις ανακαλύ-ψεις των αρχαιολόγων που ακολουθούσαν τον γαλλικό στρατό, αλλά τα αποτελέσματα των Γάλλων αρχαιο-λόγων δημοσιεύτηκαν αλλού με έναν αντίστοιχο απο-λογισμό των βρετανικών ανακαλύψεων10. Οι δύο συλ-λογές διατηρούνταν πάντα χωριστά. Είναι δυνατόν να εντοπίσουμε στα έγγραφα της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης και κάποιες άλ-λες από τις πηγές του άρθρου στο BSA που αναφέρα-με παραπάνω: συγκεκριμένα, μία πολύ ωραία εικονο-γραφημένη επιστολή (χρονολογημένη τον Φεβρου-άριο του 1916) σχετικά με ευρήματα από έναν τάφο στο Αϊβαζίλ (τον σημερινό Άγιο Βασίλειο) αντιγρά-φηκε σχεδόν αυτούσια. Συντάκτης της ήταν ο Ταγ-ματάρχης John Gayer Anderson, ο οποίος είχε απο-κτήσει αρχαιολογική εμπειρία μαζί με τον αδελφό του στην Αίγυπτο πριν τον πόλεμο, και στη συνέχεια έγι-νε σχεδιαστής (εικ. 7). Μία ομάδα τάφων αποκαλύ-φθηκε στη διάρκεια κατασκευής χαρακωμάτων στο Αϊβαζίλ, και παρά το ότι είναι πιθανό οι στρατιώ-τες να κράτησαν κάποια ευρήματα για τους ίδιους, ο Anderson έφτασε εγκαίρως ώστε να ανασκάψει έναν άθικτο τάφο του 6ου αιώνα π.Χ. Μεταξύ των ευρημά-των ήταν ένα εξάλειπτρο (μικρό δοχείο για αρωματι-κά έλαια), γυάλινες και κεχριμπαρένιες χάντρες, ένα χρυσό επιστόμιο και μία περόνη. Ο Gardner έφτασε πολύ αργά ώστε να ανακαλύψει κάτι σημαντικό. Τα ευρήματα στο Αϊβαζίλ φωτογραφήθηκαν επί-σης από έναν επίσημο πολεμικό φωτογράφο και δη-μοσιεύτηκαν στο λονδρέζικο περιοδικό Illustrated War News, (23 Αυγούστου, 1916, σελ. 24). Ο ρόλος του Ernest Gardner ως «συμβούλου αρχαιολογίας» συζητήθηκε επίσης στον βρετανικό τύπο, και ο ίδιος συνέβαλε με ένα άρθρο σχετικά με τις ανακαλύψεις

8. Forsdyke 1925, 21. Τώρα είναι δημοσιευμένο και στον ιστότοπο του Βρετανικού Μουσείου μαζί με την υπόλοιπη συλλογή της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης: http://www.britishmuseum.org/research/search_the_collection_database.aspx.

9. Picard et al. 1919. Gill 2011b.10. Rey 1916, 1917. Casson 1916.

77ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙA ΣΤΑ ΜΕΤΟΠΙΣΘΕΝ

στη Μακεδονία11. Ενώ το βρετανικό κοινό σαφώς εν-διαφερόταν για αυτές τις ανακαλύψεις, οι αναφορές εμφανίστηκαν εν μέσω ειδήσεων για μάχες σε άλλα μέρη, και ίσως συνέβαλαν σε μία αίσθηση ότι ο βρε-τανικός στρατός στη Μακεδονία είχε πολύ ελεύθερο χρόνο12. Ένα παρόμοιο συναίσθημα επικράτησε στον γαλλικό τύπο, αλλά οι Γάλλοι αρχαιολόγοι είδαν τον ρόλο τους με πιο επαγγελματικό τρόπο, στην παρά-δοση των επιστημόνων που ακολουθούσαν την εκ-στρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο13 . Αντίθετα, οι βρετανοί αρχαιολόγοι που υπηρετούσαν στη Μα-κεδονία είχαν πρωταρχικά σταλεί εκεί για τη συλλο-γή πληροφοριών, καθώς γνώριζαν τις τοπικές γλώσ-σες, με την αρχαιολογία να παραμένει κάτι σαν χό-μπι14. Ο Stanley Casson υποστήριξε με έμφαση στα απομνημονεύματά του ότι τα καθήκοντά του στη συλ-λογή πληροφοριών και η ένταση των πολεμικών επι-χειρήσεων τον απέτρεψαν από το να πραγματοποιή-σει επαρκές αρχαιολογικό έργο, αν και ίσως το έκανε για να αντικρούσει το αρνητικό στερεότυπο των αρ-γόσχολων στρατιωτών15. Μία τελευταία θέση που αξίζει να αναφερθεί είναι η Τσαουσίτσα, όπου βρέθηκαν αντικείμενα από ταφές της γεωμετρικής περιόδου16 (εικ. 8). Κοντά στην πρώ-τη γραμμή, και συχνά κατά τη διάρκεια βομβαρδισμών, ανασκάφηκε μερικώς από τη ΧΑΝΘ, μία ομάδα πολι-τών που υποστήριζαν τον βρετανικό στρατό. Δεν κα-

11. Gardner 1918. Gill 2011a.12. Palmer 1965, 145.13. Mendel 1918.14. Gill 2011a.15. Casson 1935.16. Picard et al. 1919, 36-38. Bailey 1969.

τέληξαν όλα τα ευρήματα στο Μουσείο της Βρετανι-κής Δύναμης Θεσσαλονίκης, αφού κάποια αντικείμενα βρίσκονται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο της Σκωτίας. Αντιλαμβανόμενος τη σημασία της θέσης, ο Stanley Casson ξανάρχισε ανασκαφές μετά το τέλος του πο-λέμου, και βρήκε περισσότερες ταφές το 1921 και το 192217. Τα ευρήματα της Τσαουσίτσας αποκαλύπτουν τη συμβολή της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης. Παρά τις τυχαίες συνθήκες ανασκαφής, τα αντικεί-μενα και οι συνοδευτικές αναφορές που έφτασαν στο Μουσείο της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης πρό-σφεραν μία σύντομη ματιά στο μακεδονικό παρελθόν, αλλά αποτέλεσαν και μία χρήσιμη βάση για τη μελλο-ντική έρευνα.

ΕυχαριστίεςΜε ευχαριστίες στους: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Ευ-ρυδίκη Κεφαλίδου, Κώστα Κωτσάκη, Λιάνα Στε-φανή, Lesley Fitton, David Gill, Ross Irving, Cathy Morgan, Alan Wakefield, Ken and Diana Wardle. Η Αναστασία Σακελλαριάδη ευγενικά πραγματοποίη-σε τη μετάφραση στα ελληνικά. Η δουλειά μου πάνω στο υλικό της Βρετανικής Δύναμης Θεσσαλονίκης δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη βοήθεια τριών εθελο-ντών: Sophie Hawkins, Κατερίνα Κανατσέλου και Αργυρώ Καραγιώργη.

17. Casson 1919-1921. Casson 1923-1925.

2

2. Όστρακο της ‘Ύστερης Εποχής Χαλκού από το ‘Πυροβολείο των Τούρκων’ GR 1919,1119.228. © Trustees of the British MuseumLate Bronze Age Sherd from Turk’s Battery. GR 1919,1119.228. © Trustees of the British Museum

78THE BRITISH SALONIKA FORCE COLLECTION AT THE BRITISH MUSEUM ANDREW SHAPLAND

3. Όστρακα της Ύστερης Εποχής Χαλκού. Φωτογραφία της Βασιλικής Αεροπορίας. © Trustees of the British Museum Late Bronze Age sherds. Photo taken by the Royal Air Force. © Trustees of the British Museum4. Ελληνιστικό γλυπτό από το νεκροταφείο του Καρί Γκιούλ κοντά στο Ζαγκλιβέρι. GR 1919,1119.176. Φωτογραφία της Βασιλικής Αεροπορίας. © Trustees of the British Museum Hellenistic sculpture from the Kari Geul cemetery near Zangliveri. GR 1919,1119.176. Photo taken by the Royal Air Force. © Trustees of the British Museum5. Σελίδες από τον κατάλογο του εφόρου Ε. Πελεκίδη. © Trustees of the British Museum Pages from Ephor Pelekidis’ catalogue. © Trustees of the British Museum

3

5

4

79ARCHAEOLOGY BEHIND BATTLE LINES

T he White Tower in Thessaloniki has been used for many things, but it first became a museum in

1916. After the arrival of the British and French forc-es in Thessaloniki in October 1915 the White Tower remained under the control of the Greek military au-thorities, and it was for this reason that it was chosen to house the British Salonika Force [BSF] Museum. There had been discussions between Greek authori-ties and representatives from the British and French armies about the best way to uphold Greek antiquities laws while Macedonia was essentially under military occupation, and it was agreed that finds made by the soldiers would be reported and brought to Thessalon-iki. The BSF wanted to keep their finds under Greek control and so one floor of the White Tower became the BSF Museum, at first under the care of Lieutenant-Commander Ernest Gardner, Professor of Archaeolo-gy at the University of London1 (fig. 1). French finds were kept elsewhere 2. In 1918 the BSF collection was moved to British Headquarters at the Papapheion Or-phanage, where it was housed in a building construct-ed in the garden3. In 1919 an agreement was made between the Greek government and General Milne, Commander-in-Chief of the British Army in Mace-donia, that the collection should be donated to Brit-ain4. In this way, and in spite of the fact that many of those involved had thought that these objects should remain in Greece and be displayed in Thessaloniki, the collection of antiquities made by the British Army was sent to the British Museum. Today the collections of the Archaeological Museum of Thessaloniki surpass those of the BSF Museum, but the exhibition “Archae-ology behind Battle Lines. In Thessaloniki of the tur-bulent years (1912-1922)” provides a chance to tell the stories of some of the objects now in the British Muse-um and the people associated with them.

1. Picard et al. 1919, 10-12.2. Descamps-Lequime 2011, 58.3. Picard et al. 1919, 27.4. Picard et al. 1919, 43. Βοκοτοπούλου 1986.

A Late Bronze Age sherd from the evocatively-named ‘Turk’s Battery’ near Langavuk (now Langa-dikia) is a perfect example (fig. 2). The BSF collec-tion in the British Museum consists of about 3000 objects, the majority of which are potsherds dating from the Neolithic to Hellenistic periods. There are a small number of sculptures and inscriptions, and ob-jects found in tombs, including a Classical helmet and other grave goods from Karabournaki and jewellery of the Geometric period from Chauchitsa (Kilkis). Some of these are described in the documents which accompanied the objects, including a catalogue com-piled by the Ephor of Antiquities, Εfstratios Pelekidis, notes compiled by the British curators of the collec-tion and letters from soldiers about finds they recov-ered while digging to make trenches or gun emplace-ments. Finally, there are a number of letters about the transport of the objects: there was some confu-sion about whether they were to be given to the newly-established Imperial War Museum in London or the British Museum. Since they were defined as archaeo-logical objects they came to the British Museum, but this is an important reminder that these finds made by British soldiers are also part of the history of the Macedonia Campaign. It is incised with a Late Bronze Age spiral design but also bears signs of its modern history in the form of a hand-written label giving its provenance and oth-er identifying marks. The label was almost certainly written by Captain J.P. Cockerell, who says in a letter to Gardner which is preserved among the BSF papers that he is enclosing some sherds from the mound. In the same letter he says that he will “dig up the Kari Geul lady this week”: a reference to a Hellenistic fe-male figure which also entered the British Museum collection. Both the sherd and the sculpture were lat-er photographed by the Royal Air Force (fig. 3 & 4). The Royal Air Force photographers were more accus-tomed to taking pictures of the enemy fortifications from aeroplanes, often while under attack, and so

The British Salonika Force collection at the British Museum

A N D R E W S H A P L A N D

80THE BRITISH SALONIKA FORCE COLLECTION AT THE BRITISH MUSEUM ANDREW SHAPLAND

these pieces would have been less challenging subjects5. Visible in the photos are various numbers written on the front and back of the sherd: B32 refers to the site (Turk’s Battery), following a numbering system developed by Prof. AJB Wace to describe the various mounds he had encountered in Macedonia in 1909, and extended by the curators of the BSF Museum6 . On the back “9,b” is written, which refers to an en-try in Ephor Pelekidis’ catalogue (fig. 5) in which he classifies the different types of pottery, and details the bone and stone tools in the collection, giving each in-dividual object a number. By 1918, Pelekidis was on the committee overseeing the Museum, and it is clear from the entries that the catalogue was written at this time. Pelekidis undertook at least one excavation, at Karabournaki, with Major Wade at the end of the war, finding a 5th C BC warrior’s grave complete with Chal-cidian helmet7 (fig. 6). The other numbers on the sherd are the British Mu-seum registration number (1919,1119.228), recording that it entered the collection in 1919. A number of the Macedonian sherds were included in the prehistoric pottery catalogue published in 1925, and the paper la-bel records this number8. Immediately after the war the collection was published in the Annual of the Brit-ish School at Athens by Gardner and others, includ-ing Stanley Casson, Marcus Tod, Arthur Woodward and Francis Welch, who were all students of the Brit-ish School at Athens who served in the BSF9. Illustrat-ed by the RAF photographs, this article remains the most significant publication for the BSF material. An introductory section by Charles Picard outlined the discoveries made by archaeologists attached to the French Army, but the French archaeological results were published elsewhere, with a corresponding ac-count of British discoveries10, and the two collections were always maintained separately. It is possible to piece together some of the other sources of the BSA article from the BSF papers: in par-ticular, a beautifully illustrated letter (dated February 1916) about finds from a tomb at Aivasil (today Aghios Vasilios) was copied almost directly. Its author was Ma-jor John Gayer Anderson, who had gained archaeologi-cal experience with his brother in Egypt before the war, and went on to become an illustrator (fig. 7). A group of tombs was uncovered during trench-building at Aiva-

5. Wakefield & Moody 2011, 188.6. Wace 1913-1914.7. Wade 1938.8. Forsdyke 1925, 21. It is now also published on the British Mu-Forsdyke 1925, 21. It is now also published on the British Mu-

seum website with the rest of the BSF collection: http://www.britishmuseum.org/research/search_the_collection_database.aspx.

9. Picard et al. 1919. Gill 2011b.10. Rey 1916. Rey 1917. Casson 1916.

sil, and although it is likely that the soldiers kept some finds for themselves, Anderson arrived in time to ex-cavate one 6th C BC tomb intact. Among the finds was an exaleiptron (a small container for aromatic oil), beads of glass and amber, and a gold mouth-piece and pin. Gardner arrived too late to find anything of sig-nificance. The Aivasil finds were also photographed by an of-ficial war photographer and published in the Lon-don Illustrated War News (August 23 1916, p. 24). Er-nest Gardner’s role as “consultant archaeologist” was also discussed in the British press, and he himself contributed an article about discoveries in Macedo-nia11 . While the British public was clearly interest-ed in these discoveries, the reports appeared amidst news of battles elsewhere, and perhaps contributed to a sense that the British Army had too much time for leisure in Macedonia12 . A similar sentiment prevailed in the French press, but the French archaeologists saw their role in more professional terms, in the tradition of the scientists attached to Napoleon’s campaign in Egypt13. In contrast the British archaeologists serving in Macedonia had primarily been sent there for intel-ligence work, given their knowledge of local languag-es, with archaeology remaining something of a hob-by14. Stanley Casson emphasised in his memoirs that his intelligence duties and the strain of warfare pre-vented him from undertaking much archaeological work, although this was perhaps to counter the nega-tive stereotypes of soldiers at leisure15. A final site worth mentioning is Chauchitsa, where objects from Geometric burials were found16 (fig. 8). Close to the front line, and frequently under shell-fire, it was partially excavated by the YMCA, a civil-ian group which supported the British Army. Not all of the finds ended up in the BSF Museum, since some objects are now in the National Museum of Scotland. Realising the potential importance of the site, Stanley Casson resumed excavations after the end of the War, finding further graves in 1921 and 192217 . The discov-eries at Chauchitsa reveal the contribution of the BSF: despite the haphazard circumstances of excavation, the objects and accompanying reports which came back to the BSF Museum provided both a glimpse of the Macedonian past and a useful basis for future re-search.

11. Gardner 1918. Gill 2011a.12. Palmer 1965, 145.13. Mendel 1918.14. Gill 2011a.15. Casson 1935.16. Picard et al. 1919, 36-38. Bailey 1969.17. Casson 1919-1921. Casson 1923-1925.

81ARCHAEOLOGY BEHIND BATTLE LINES

AcknowledgementsWith thanks to: Polyxeni Adam-Veleni, Eurydice Ke-falidou, Kostas Kotsakis, Liana Stefani, Lesley Fitton, David Gill, Ross Irving, Cathy Morgan, Alan Wake-field, Ken and Diana Wardle. Anastasia Sakellariadi

kindly produced the Greek translation. My work on the BSF material would not have been possible with-out the help of three volunteers: Sophie Hawkins, Kat-erina Kanatselou and Argyro Karagiorgi.

6

7 8

6. Κράνος χαλκιδικού τύπου και άλλα κτερίσματα που βρέθηκαν στο Καραμπουρνάκι. © Trustees of the British MuseumChalcidian type Helmet and other grave goods found at Karabournaki. © Trustees of the British Museum

7. Σχέδιο από εξάλειπτρο του 6ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στο Αϊβαζίλ από τον ταγματάρχη J.G. Anderson. © Trustees of the British MuseumDrawing of the 6th C BC exaleiptron found at Aivasil by Major John Gayer Anderson. © Trustees of the British Museum

8. Τυχαία ευρήματα από την Τσαουσίτσα. Φωτογραφία της Βασιλικής Αεροπορίας. © Trustees of the British MuseumStray finds from Chauchitsa. Photo taken by the Royal Air Force. © Trustees of the British Museum