Poetyka a inne dziedziny wiedzy – zakres zagadnień

Poetyka - część wiedzy o literaturze zajmująca się organizacją wypowiedzi literackiej, budową, właściwościami i systematyką utworów literackich

Poetyka:- genologia - stylistyka - narratologia

- wersologia - teoria języka poetyckiegoNauka o literaturze:

Metodologia badań literackich

Historia literatury Krytyka literacka

Teoria literatury

Poetyka współpracuje z innymi dziedzinami: ⚫psychologia (autor – narrator) ⚫filozofia (odrębny świat) ⚫lingwistyka (językoznawstwo kognitywne) ⚫teatrologia i filmoznawstwo (różnice w wykonaniu i interpretacji) ⚫historia sztuki, estetyka (postrzeganie, piękno, wartościowanie)

Rozróżnienie: naśladowanie [mimezis]/ kreacja/ fikcja (rodzaje fikcji) Mimesis – zasada twórczego naśladownictwa natury, bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć.Kreacja - twór, dzieło, sposób odtworzenia postaci scenicznej przez aktora

Metafikcja – literatura traktująca o naturze literatury – ponad fikcją(np. prośba do muz o pomoc w pisaniu)

Fikcja modelowa – wielka metafora, przypowieść, z drugim dnem (np. „1984”, „Władca much”)

Fikcja realistyczna – wysoki stopień prawdopodobieństwa, pewna wiarygodność, efekt stylu, doboru słów i kreacji, „efekt realności”, (np. przytoczone dokładne daty i opisy istniejących miejsc – mylące!)Fikcja fantastyczna – swoboda w kreacji świata przedstawionego i bohaterów

Relacja autor/ podmiot/ narrator/ bohater

komunikat: relacje nadawca/odbiorca jako bohater/bohater; ⚫obraz autora w tekście i jego funkcja (podmiot czynności twórczych); tekstowy obraz odbiorcy – odbiorca wirtualny i modelowy;⚫wpływ środków przekazu na sens komunikatu;

Rodzaje komunikacji językowej:⚫kryterium bezpośredniości: komunikacja „do” i „wobec”;⚫kryterium perswazyjne: gatunki mowy – pytanie, prośba, powitanie, pożegnanie, polecenie, sprzeciw;⚫kryterium informacyjne (teksty aktualne, dokumentacyjne czy publicystyczne oraz wykraczające poza aktualność, kulturowe, np. literackie);⚫kryterium formy i funkcji (mowa/pismo, wypowiedź spontaniczna/organizacja tekstu; opowiadanie i opis jako różne sposoby ujęcia tematu).

Cechy tekstu pisanego:⚫oderwanie od pierwotnej sytuacji komunikacyjnej, także od osoby autora;⚫dystans między nadawcą a odbiorcą: zmiana znaczenia „ja” „tu” „teraz”; brak niewerbalnych wskazówek (mimiki, gestykulacji);⚫wejście w sferę komunikacji publicznej;⚫powiązanie z technicznym środkiem przekazu – organizacja przestrzenna;⚫zwrócenie uwagi na kompozycję, konstrukcję komunikatu.

Utwór jako komunikat językowy (schemat Jacobsona, zależność między językiem jako systemem a wypowiedzią)

Funkcje językowe: (jedna z nich zawsze dominuje w tekście i należy umieć ją wskazać)⚫ekspresywna – emotywna – spieszczenia, wykrzykniki⚫impresywna – konatywna, imperatywna – rozkaźniki, wołacze⚫poetycka – estetyczna, autoteliczna – „samocelowość”, sztuka dla sztuki, zwłaszcza w tekstach literackich⚫reprezentatywna – symboliczna, kognitywna, demotywna, poznawcza, przedstawieniowa – porozumiewanie⚫metajęzykowa – metalingwistyczna – znaczenie wyrazów⚫fatyczna – nawiązanie i utrzymanie kontaktu⚫magiczna – tworzenie nowych światów (wyróżniana tylko czasem)

Zasady konwersacji, łamane przez literaturę:⚫ilość (tyle, by się dogadać)⚫jakość (szczerze, wyraźnie mówić, by być dobrze zrozumianym)⚫sposób mówienia (przejrzyście)⚫relewancja (adekwatność do sytuacji)

Tekst nieliteracki ma zazwyczaj granicę interpretacji, podczas gdy utwór literacki jest otwarty interpretacyjnie.„Teksty literackie otwarte są na twórczą zdradę”

Znaczenia (poziomy) języka:⚫system (langue) – zbiór znaków językowych + gramatyka⚫wypowiedź (parole) – komunikat, konkret, jednostkowa⚫społeczne użycie języka (language) (+historyczne) – dialekty, żargony

Wypowiedź (tekst): struktura zdań (budowa składniowa, rozwijanie informacji – [temat-remat]; spójność gramatyczna (łączenie poprzez spójniki, zaimki czy okoliczniki), logiczna i tematyczna (wspólny motyw, wątek)

Norma opisuje elementy systemu językowego uznawane za wzorcowe i poprawne, motywując to względami historycznymi, tradycją i kulturą językową, estetyką i uzusem. Powstanie normy językowej wymaga jej skodyfikowania i pojawia się w związku z powstaniem literatury piśmienniczej w danym języku. Norma językowa kodyfikuje przede wszystkim formę pisaną danego języka.

Style funkcjonalne – sposób wyrażania określonej treści: (dobór odpowiednich środków językowych ze względu na określony typ wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje społeczne)⚫potoczny: w codziennych wypowiedziach ⚫przemówień (retoryczny): ozdobny, kunsztowna budową zdań

⚫urzędowy: w instrukcjach, zarządzeniach, regulaminach, komunikatach⚫naukowy: dzieła specjalistyczne z różnych dziedzin nauki⚫dziennikarski (publicystyczny): skupia w sobie elementy stylu potocznego, artystycznego, naukowego i urzędowego⚫artystyczny (literacki): inny niż reszta komunikatów językowych, na pierwszym planie funkcja estetyczna i poetycka⚫osobisty (indywidualny, autorski)

„wyznaczniki” literackości ⚫informacyjna nadwyżka⚫struktura, kompozycja⚫ocena wydawcy, krytyki i społeczeństwa, zależność od konwencji oraz stylu odbioru⚫gatunek i rodzaj literacki (jak coś znamy, to dopasowujemy automatycznie)⚫oderwanie od podstawowej sytuacji komunikacyjnej (inne znaczenie określeń „ja” „tu” „teraz”)⚫dominacja funkcji estetycznej⚫nadorganizacja językowa – nawet potoczny ma swoją konstrukcję⚫obecność fikcji literackiej (podstawowe kryterium) – inna natura, niezależna od rzeczywistości⚫podmiot literacki (narrator, podmiot liryczny)(inne teksty go nie mają)⚫zawartość świata przedstawionego (względność logiczna zdań: nie sądy – quasisądy)⚫językowy charakter przedmiotów przedstawionych ⚫zaplanowane jako całość⚫indywidualność, niepowtarzalność⚫wielostylistyczność

formy podawcze (rodzaje opowiadania, monologu, dialogu) Opowiadanie:⚫informacyjne - będące skrótową informacją o zdarzeniach, streszczające je⚫właściwe - prezentujące dokładnie następstwo zdarzeń i zależności między nimi⚫unaoczniające - prezentujące zdarzenia przeszłe tak, jakby działy się teraz, w czasie teraźniejszym (charakterystyczny przeskok od czasu przeszłego do teraźniejszego)

Opis - wszystko, co nie odnosi się do zdarzeń, przedstawienie tła, czyli np.:⚫charakterystyka zewnętrzna i psychologiczna bohatera⚫sytuacja, zjawiska zmieniającego się w czasie⚫relacje między elementami świata przedstawionegoFunkcje opisu:⚫informacja:– stematyzowana: podana wprost (np. napisany rok)– implikowana: wynikająca z danych (np. odgadujemy epokę po strojach postaci)⚫ustalenie relacji, hierarchii, wartościowania⚫kompozycyjna:– retardacja– retrospekcja– antycypacja– budowa suspensu (współorganizuje fabułę)⚫może zastępować akcję, być ekwiwalentem czasu⚫estetyczna (przy czym opis zdradza pewne konwencje i toposy)Do opisu potrzebny jest pretekst, np. w pokoju znajduje się okno, więc opisujemy, co przez nie widać.Opis może być:⚫zawiązkowy, migawkowy(wtrącenie) lub scalony⚫szczątkowy lub całościowy⚫statyczny (przymiotniki) lub dynamiczny (czasowniki)⚫subiektywny lub obiektywny⚫dosłowny lub metaforyczny

Czarny kot przebiegł przez ulicę. ⟶ czarny: opis | przebiegł: opowiadanie

Monolog: w mowie niezależnej lub pozornej⚫monolog wewnętrzny: myśli, przeżycia, uczucia bohatera, raczej epika– monolog „myślany”– strumień świadomości (np. „Ulisses” Joyce'a) – tok myśli i odczuć jako proces spontaniczny– sceniczny (w monodramie) – rozmowa z samym sobą [soliloquium]⚫monolog liryczny / monolog w dramacie– długa wypowiedź 1 bohatera [tyrada]– zwrot na stronie [apart]– zwrot do publiczności [parabaza].⚫monolog wypowiedziany (skierowany do kogoś, będący jakby jedną częścią dialogu)Dialog: wypowiedzi kilku osób; w mowie potocznej, epice i dramacie; może być w mowie niezależnej i pozornej

podstawy rozróżniania rodzajów i gatunków literackichgatunek EPIKA LIRYKA DRAMAT

narracja podmiot liryczny monologi

forma podawcza

monolog (dominuje monolog - narracja)

monolog liryczny dialog

narrator liryczne „ja” bohaterowie są podmiotami

świat przd. x <-> ( ) (x) (x x x x)

treść relacja > prezentacja prezentacja > relacja prezentacja

przedmiot fabuła > akcja > wątek > motyw stan akcja

czas dominujący

przeszły: dystans narracyjny teraźniejszy: uniwersalność, bezczas,

czas metaforyczny

teraźniejszość/przyszłość: tekstowa i teatralna koncepcja dramatu –

czas dialogów

funkcje językowe

przedstawieniowa, informacyjna ekspresywna, impresywna fatyczna, ekspresywna, impresywna

gatunki epos, powieść, opowiadanie, nowela, gawęda, bajka

pieśń, oda, hymn, tren, psalm, liryk

tragedia, komedia, misterium, dramat romantyczny, tragifarsa

typy narracji i rodzaje narratorówCzasem narrator nie da rady powiedzieć czegoś inaczej jak w trzeciej osobie, ale to wcale nie przekreśla tego, że może być narratorem auktorialnym czy personalnym. Skupiamy się na wycinku tekstu, więc nie mówmy jakby to dotyczyło całości, której nie znamy

narracja autorska (auktorialna) narracja personalna

narrator nie należy do świata przedstawionego, nie jest bohaterem narrator jest równocześnie bohaterem, należy do świata przedstawionego

narrator o wiedzy porównywalnej z wiedzą autora narracja jako monolog

w zależności od zakresu wiedzy narratora: w zależności od czasu relacji:

wszechwiedzący i ± wszechobecny (zna myśli, w wielu miejscach naraz)

narrator z wiedzą pozornie ograniczoną

narrator obserwator: perspektywa jednej lub wielu osób – technika punktów widzenia

narracja pamiętnikarska: dystans czasowy

narracja diariuszowa: czas teraźniejszy

w zależności od stopnia dystansu wobec zdarzeń i postaci:w zależności od sposobu wypowiadania się (odmiany monologu)perspektywa 1

bohatera lub kilkukomentarz lub brak

wcielanie się w rolę świadka

tylko relacjonowanie przeszłych zdarzeń

Narrator ≠ Autor Narrator > Bohater

jego wiedza jest podobna – np. jest innej płci, mówi innym językiem zna myśli innych bohaterów

Narracja: relacja dotycząca zdarzeń fabularnych, uzupełniana przez opis i mowę niezależną oraz opowiadanie informacyjne; sekwencje zdań przedstawiają sceny lub ciągi istotnych zdarzeń, stanowiące rdzeń opowiadania, między nimi znajdują się jego rozszerzenia – zdania zawierające dane o działaniach uzupełniających, także dane na temat wyglądu, czasu czy miejsca, refleksje itp. (mogą one pełnić znaczącą rolę informacyjną lub tylko funkcję retardacyjną, tzn. opóźniającą).

budowa świata przedstawionego (poj. fabuły, akcji, motywu (statyczny, dynamiczny) , wątku, charakterystyka przedmiotów przedstawionych)Fabuła a schemat fabularny:⚫fabuła – układ zdarzeń w tekście, specyficzny dla danego tekstu, treść, zespół motywów, wątków utworu⚫schemat fabularny – uporządkowane streszczenie wydarzeń, może dotyczyć wielu teksów

Fabuła ∋ Akcja ∋ Wątek ∋ Motyw

Fabuła - zdarzenia, wątki i motywy przedstawione w filmie lub utworze literackim, powiązane czasowo i przyczynowo; potocznie treść utworu.Akcja – całość zdarzeń przedstawionych w utworze. Składają się na nią wszystkie wątki: główny, poboczne i epizodyczne. Akcja obejmuje wyłącznie wydarzenia, których jesteśmy "bezpośrednimi" uczestnikami, czytając utwór.Wątek - część składowa fabuły utworu literackiego, filmowego itp. (przy czym sama fabuła może być jedno- lub wielowątkowa). Jest to ciąg zdarzeń o więzi przyczynowo-skutkowej, skupionych wokół jednej postaci lub grupy osób, a dotyczących ich wzajemnych relacji.Motyw - podstawowa jednostka konstrukcji dzieła sztuki tworząca nowe związki wyższego rzędu. Może być sytuacją, zdarzeniem, przeżyciem, słowem, dźwiękiem, elementem świetlnym. Powtarzające się na przestrzeni

wieków motywy to toposy.⚫motyw dynamiczny - odnosi się do akcji utworu, powoduje jej zmianę ⚫motyw statyczny - dotyczy np. wyglądu przedmiotów, miejsc ⚫motyw wędrowny - powtarzający się (czyli topos) Wszystkie motywy w utworze układają się w pewien porządek, czasowy lub przyczynowy, oraz decydują o wątkach i fabule utworu.⚫MOTYWY SPOISTE, układające się w porządek: motyw czasowy, przestrzenny i funkcjonalny.⚫MOTYWY LUŹNE, nie uczestniczą w porządkach, dzięki nim realizują się np. dygresje i sceny epizodyczne. Rozróżnienie pojęć:⚫tytuł, temat, problem (m.in. związek tematu z zawartością fabularną, problemu – ze społecznym, moralnym czy psychologicznym przesłaniem utworu);⚫bohater (postać literacka, indywidualny dla każdego tekstu), typ (brak indywidualności, postać będąca symbolicznym reprezentantem jakiejś cechy) i charakter (pełna postać, obdarzona indywidualnym charakterem);⚫struktura wypowiedzi, struktura narracji, struktura fabuły (razem tworzą całość utworu narracyjnego, jego „plan wyrażania” i „plan treści”):

Zawartość fabularna i jej kompozycja: układ motywów dynamicznych i statycznych składających się na świat przedstawiony; akcja + ewentualnie przedakcja i poakcja; epizody, postaci i ich działania, czas i miejsce akcji.

Sposoby budowania napięcia fabularnego:⚫poprzez sugestię identyfikowania się czytelnika z postacią (np.1.os.gramatyczna, popularne imię czy życiowe prawdopodobieństwo);⚫poprzez ukazanie wydarzeń doniosłych lub niezwykłych;⚫przez zaskoczenie (mała przewidywalność ciągu dalszego);⚫retardację (opóźnienia w przekazywaniu informacji);⚫dynamikę przedstawianych zdarzeń.

Wszystkie elementy świata przedstawionego to tylko jednostronny obraz, który czytelnik sam sobie dopełnia. Przedmioty są niekompletne, mają charakter językowy, nie posiadają swych normalnych właściwości.Czytając wydaje nam się, że obcujemy z czymś indywidualnym. Słowa, klasy przedmiotów to tylko złudzenie czegoś lub kogoś.Konstrukcja słowna dotycząca podmiotu.Fundamentem świata przedstawionego jest jego językowość. Właściwości są tylko potencjalne.Bohater to zespół zdań, jest na pozór jednostkowy. To byt zmyślony, jednak traktujemy bohaterów jak ludzi, którzy żyją w realnym świecie.naczelna presupozycja: jeżeli o czymś mówimy, to to coś istnieje.

Bohater (indywidualny) ≠ Typ (realizacja cech)Najbardziej uniwersalne role postaci: bohater, fałszywy bohater, przeciwnik, pomocnik;Najczęstsze działania podejmowane przez osoby: m.in. wydanie zakazu, złamanie zakazu, podstęp, zapobiegnięcie podstępowi, zlecenie zadania, wykonanie zadania, rozpoznanie lub zdemaskowanie kogoś, porzucenie kogoś, wyjazd, powrót, ukaranie, nagrodzenie.

rodzaje kompozycji i sposoby łączenia motywów dynamicznychSposób łączenia poszczególnych motywów: ⚫układ przyczynowo-skutkowy (logiczne wynikanie, warunkiem 2.zdarzenia jest 1.), ⚫układ chronologiczny (następstwo czasowe), ⚫układ funkcjonalny (ze względu na podobną rolę w akcji, wspólny motyw), ⚫układ teleologiczny – celowościowy (ze względu na ostateczny wynik).Rodzaje kompozycji:⚫otwarta – brak definitywnego zakończenia⚫zamknięta – początek i koniec do siebie pasują, wspólnota miejsca⚫epizodyczna (luźna) – można czytać nie po kolei⚫łańcuchowa (schodkowa) – zakończenie jednej części jest początkiem następnej⚫ramowa – drugi poziom narracji, sytuacja + inne sceny⚫szkatułkowa – wielopiętrowa narracja, wielu narratorów (np. Rękopis znaleziony w Saragossie)⚫klamrowa – początek i koniec odnoszą się do siebie niezależnie od środka⚫pierścieniowa – dokładne powtórzenie tej samej sceny bądź strofy, może być nieco przekształcona

relacja mowa zależna/ mowa niezależna oraz m. pozornie zależna i pozornie niezależnaFormy wypowiedzi w tekście narracyjnym (sposoby przytaczania czyichś słów):⚫mowa niezależna (bezpośredni cytat z wypowiedzi postaci, wyodrębniony graficznie – najczęściej poprzez cudzysłów lub/i pauzę);Przykład (słowa „rzekł Wicio” należą już do mowy zależnej, tj. narratora):„- Pan widzę student. - Nie, jeszcze nie – rzekł Wicio.” [Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych. ]⚫mowa zależna (opowiadanie, relacja narratora podporządkowująca sobie całkowicie słowa bohatera; zawiera informację o sytuacji mówienia oraz streszczenie sensu wypowiedzi postaci);

Przykład:”Tymczasem zbliżał się okres remanentów i sytuacja stawała się poważna. Wtedy właśnie zgłosił się do nas staruszek, który w zamian za udostępnienie mu kupna czajniczka do herbaty podjął się sprzedać cały zapas półpancerzy. Propozycja została przyjęta.” [Sławomir Mrożek, Półpancerze praktyczne]⚫pozornie zależna (informacja narratora o sytuacji mówienia, ale w zdaniu podrzędnym zarówno styl, szyk wyrazów, jak i sądy czy emocje stanowią ukryty cytat z wypowiedzi bohatera); Przykłady:* „Jedni mówili, że tu wszystko jest, drudzy, że niczego nie ma, jeszcze inni, że pewnie jest – ale za jakie straszne pieniądze i kto ma te pieniądze.” [Kornel Filipowicz, Mamy Polskę]** „Znalazł ją w stanie bardzo zbliżonym do zupełnego obłąkania; wydawała okrzyki, drżała, wołała, że Rogożyn ją zabije w nocy, zarżnie.” [Fiodor Dostojewski, Idiota]*** ”On mówi, odpowiada jeden, że w naszym kraju nie może być miejsca dla obcych wpływów.(...) Mówi, że nikt nie będzie rządzić w naszym domu ani nic nam narzucać, i mówi – bądźcie sobie braćmi, bądźcie jednością.”[Ryszard Kapuściński, Szachinszach] (Ostatnia część zdania stanowi przejście do mowy pozornie niezależnej.) ⚫pozornie niezależna – odmiana mowy pozornie zależnej (połączenie informacji narratora o sytuacji mówienia lub w ogóle o świecie przedstawionym oraz treści wypowiedzi postaci, ze wszystkimi cechami składniowymi, stylistycznymi itp., charakterystycznymi dla mowy bohatera; brak gramatycznych wskaźników zależności między mową zależną a ukrytym cytatem).Przykłady: * „Uprosił wymianę ziemi na gotówkę: toż, gdy tylko można, chce jak najprędzej pojechać do ukochanej Ameryki.” [Anna Bojarska, Pięć śmierci]** ”Zamiast całej chudoby miał psa. I to jakiego psa! Taki pies, to już nie pies, to anioł. Mleka co prawda nie dawał, ale za to dobry był pies, to znaczy zły.” [Józef Wittlin, Sól ziemi]

przestrzeń w utworach literackich (przestrzeń świata przedstawionego a przestrzeń rzeczywista, rola narracji w kształtowaniu przestrzeni, zagadnienia typografii, carmina figurata) Przestrzeń:⚫ujęcie pragmatyczne (lokalizacja i odległość, szerokość, objętość, głębokość, wygląd, nazwa)– kategorie: otwarta, zamknięta, o centrum, bez środka– obrazy: labirynt, przestrzeń miejska, wiejska⚫znaczenie kulturowe– np. w naszej kulturze ważne są punkty i krawędzie– lokalizacja względem czegoś, co znamy – mapy mentalne (własny pogląd świata)

Wartościowanie związane z przestrzenią – wartościowanie quasiprzestrzenne:⚫przed nami, do góry, otwarte – pozytywne (niebo, to co znane, co widzimy) wspinać się po szczeblach kariery za nami, na dole, zamknięte – negatywne (piekło, to co skryte, niebezpieczne) zamknąć się w sobie⚫część/całość horyzontalne/wertykalne – język nie jest mentalny⚫to, co nienamacalne opisujemy poprzez analogię do przedmiotównp. w głowie, we mnie, poza mną człowiek-pojemnik ;) , depresja (w geografii i zaburzenie psychiczne)⚫tworzymy kategorie o centrach w ulubionych miejscach, przedmiotach (np. dom rodzinny)⚫język jest ikoniczny, obrazkowy – np. „tuż tuż” wydaje się bliżej niż „tuż”⚫jej przedstawienie ukazuje kierunek myślenia, kolejność elementów zdania sygnalizuje hierarchię, indywidualne wartościowanie: np. „odprowadzić do przystanku” a „odprowadzić na przystanek”

Proksemika – badanie w jaki sposób odległości między ludźmi wpływają na ich wzajemne relacje.⚫dystans publiczny, społeczny – 120cm – 200cm (nawet do 4m)⚫dystans indywidualny (relacja) – 45cm – 120cm⚫dystans intymny – do 45 cm

Przestrzeń w utworze:⚫topograficzny charakter przestrzeni przedstawionej – przestrzeń jako miejsce i odległość;⚫czasoprzestrzeń wyznaczana przez ruch i działania bądź percepcję postaci;⚫symbolika przestrzenna (tu także stosunek do wyobrażeń przyjętych w danej kulturze);⚫przestrzeń „językowa”, zawarta w języku (kolejność słów i ich przestrzennych odniesień, profilowanie przestrzeni przez zastosowanie odpowiedniej perspektywy, którą m.in. wyrażają przyimki; konturowanie pojęć, metafory przestrzenne);⚫typograficzna „przestrzeń” tekstu, kompozycja (podziały na części, relacja tło/figura, liternictwo, rozplanowanie strony – symetria bądź jej brak, rytm elementów graficznych, kolor, symbole graficzne itp.).⚫przestrzeń psychologiczna – odległości itd. są fikcyjne⚫przestrzeń fantastyczna, magiczna

Wyznaczniki relacji przestrzennych w utworach literackich:⚫podział na wersy, zdania w ogóle jakikolwiek podział jest już sygnałem⚫przedmioty przedstawione (rzeczy, natura, osoby, miejsca, ruch) i ich właściwości;⚫zaimki, przyimki, okoliczniki miejsca;⚫wartościowanie, opozycje: góra/dół, wewnątrz/zewnątrz, blisko/daleko, część/całość, wertykalne/horyzontalne, równoległe/prostopadłe, prawo/lewo, otwarte/zamknięte;

⚫centrum orientacji czasoprzestrzennej;⚫metafory;⚫forma graficzna (np. wiersze-obrazki [carmina figurata])

Wykorzystanie tekstu jako materiału graficznego – intermedia; włączenie tekstu w obiekty plastyczne, muzyczne, performance teatralne, etiudy filmowe, itp.

czas w utworach literackich (wyznaczniki relacji czasowych, czas narracji i czas fabuły, retrospekcje, inwersje, antycypacje, retardacje)Kategorie czasu:⚫czas formalny, techniczny – kalendarz i jednostki czasu: lata, godziny, dni, minuty⚫czas nieformalny: sezony, chwile, krótko, długo (potem, wcześniej) – ile trwa chwila? (zależnie od kultury)⚫czas „zapośredniczony”: wiedza o historii, czas historyczny, socjologiczny, religijny– poznajemy przez narrację– zawsze z jakiejś perspektywy – nie ma historii obiektywnej– mierzony względem zdarzeń – np. od narodzin Chrystusa

Wyobrażenie czasu – kulturowa interpretacja czasu:⚫syntetyczny (sztuczny podział) – chronologia, np. na osi, czas linearny (np. teleologiczny (zmierza do celu))⚫cykliczny – wciąż powracający, zatacza koła (powtarzające się epoki według Greków)⚫wielowymiarowy, wielokierunkowy – rozgałęziony, wyobrażenia „co by było gdyby”⚫spiralny, labirynt

Wyrażenia metaforyczne związane z czasem:⚫czas w kategorii przestrzeni – coś było i będzie: nie mieć czasu, tracić czas, być na czasie⚫czas w kategorii odległości (suwak na osi czasu): zrobić za chwilę, odłożyć w czasie, potem, od czasu do czasu⚫czas jako coś ulotnego, żywego: czas umyka, upływa, zbliża, mija, zabija⚫czas ujęty technicznie: mierzyć, odliczać, szacować czas

Czas w tekście – opozycje:⚫realny czas nadania i odbioru⚫czas fikcji a czas rzeczywistości⚫czas narracji a czas fabuły – następstwo zdarzeń i zmiana miejsca akcji (czas fabuły), relacja (czas narracji)⚫czas przedstawiony a czas lektury – nagromadzenie danych jako sugestia czasu percepcji

Czas w narracji – operowanie czasem w utworze:⚫wrażenia wywoływane stylem, np. :– tempo opowieści (opozycja fragmentów statycznych i dynamicznych)– rytm wypowiedzi (długość i rytm zdań, powtarzanie elementów słów, zdań, akapitów, wersów czy strof))⚫synkretyzm czasowy (równoległe prowadzenie wątków) – sprzeczny z ustalonym porządkiem chronologicznym, literatura narzuca segmentację, zdarzenia można dowolnie ułożyć i mieszać⚫multiplikacja (zwielokrotnienie) – czas alternatywny, możliwe różne opcje, przyczyny lub rozwiązania sytuacji⚫czas psychologiczny (subiektywizm)– odbiór jest indywidualny (inaczej odbieramy tekst czytany w pociągu, czy w bibliotece)⚫„skracanie” i „rozciąganie” czasu – rozciąganie przez dygresje, drobiazgowe opisy; skracanie przez informacje o upływie czasu lub syntetyczne przekazywanie informacji o zmianach w świecie przedstawionym⚫ewokacja czasu poprzez przedmioty, aluzje historyczne (np. pozostałości z innej epoki, zdjęcia itp.)⚫symboliczne lub metaforyczne traktowanie czasu (np. znaczące daty, przedmioty wywołujące wspomnienia, równoległe czasy związane z przypowieścią)⚫iluzja i deziluzja – deziluzja: celowy zabieg formalistów, tekst to fikcja, "nie literatura, a literackość"⚫antycypacja – sugestia, wyprzedzanie zdarzeń, znajdujące później swoje potwierdzenie⚫retrospekcja – nawrót do przeszłości zakłócający tok opowieści⚫retardacja – zwalnianie biegu akcji, odwlekanie rozwiązania konfliktu (przez dygresje, opisy)⚫inwersja – odwrócenie zwykłego układu, odstępstwo od naturalnego szyku wydarzeń

język a styl, rodzaje stylów

Style:⚫typowe: artystyczny, urzędowy, naukowy, publicystyczny, potoczny; ⚫styl tekstów mówionych/ styl tekstów pisanych; ⚫żargony środowiskowe, gwary regionalne, style specjalistyczne;⚫epoki, prądu literackiego, autora, dzieła, indywidualne.

środki stylistyczne (od fonetycznych po składniowe) Środki stylistyczne:⚫fonetyczne:– aliteracja – rozpoczynanie dwóch lub więcej wyrazów od tych samych głosek; także na początku kolejnych wersów lub między sąsiadującymi ze sobą wyrazami.

Solidarne stanowisko / siurpryzuje środowisko, / satysfakcjonując szereg / syberyjskich striptizerek.

– anafora – powtarzanie wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych zdań lub wersów.Ja jestem małym lift - boyemW szytej, złotej liberii.Ja jestem małym lift - boyemZ szerokim czerwonym lampasem...

Że on dobry, że ożeni się,Że on stały, nie odmieni się,Że on w banku krocie maI w Cieszynie ciocię ma.

– epifora – powtarzanie wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych zdań lub wersów.

Od zasadzek szatana wybaw nas, Panie.Od gniewu, nienawiści i wszelkiej złej woli wybaw nas, Panie.Od śmierci wiecznej wybaw nas, Panie.

To chyba wszystko, dumna panienko,wszystkom uczynił, czegoś pragnęła:trochę płakałem, niewiele, maleńko...

A płacz właściwie był rzewną piosenką,bo choć sądziłaś, żeś mną owładnęła,kochałem trochę, niewiele, maleńko...

– onomatopeja – naśladowanie rozmaitych pozajęzykowych zjawisk akustycznych za pomocą brzmienia słów i układów słownych.

Nagle - gwizd!Nagle - świst!Para - buch!Koła - w ruch!(...)I koła turkocą, i puka, i stuka to:Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to!...

– instrumentacja głoskowa – samogłoskowa lub spółgłoskowa, częste powtarzanie pewnych głosek w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku.

Wesoło się śmiała- i nagle w płacz,Sam śmiech ją rozpłakał i trzęsie,I łka, i zanosi się łzami: "No patrz!No patrz! rozpłakało się szczęście!"

Nauzykaa a Aaron

– paronomazja – nonsensowne zestawienie słów o podobnym brzmieniu.Majowe majtki mają na Majorce.

– figura etymologiczna – środek stylistyczny z pogranicza semantyki; zestawienie słów spokrewnionych etymologicznie.

obły obłok, Bydło bytuje na łące.– fałszywa figura etymologiczna – zestawienie podobnych wyrazów mogące sugerować ich pokrewieństwo etymologiczne.

dyktatura z dykty, godziny gorzkie bez godów– kalambur – gra słów o efekcie semantycznym związana często z możliwością dzielenia słowa; uwydatnienie dwuznaczności wyrazu, zwrócenie uwagi na jego brzmienie.

Odyseusz – król Itaki i owaki. Gdyni nigdy!– echolalia – powtarzanie takich samych lub bardzo podobnych układów głoskowych.

Dana da oj dana.– glosolalia – układy głosek imitujące wyrazy, pozbawione określonego znaczenia; używane jako stylizacja na język obcy.

I to mi wystarczy:szara naga jamaszara naga jamasza-ra-na-ga-ja-maszaranagajama

na czehry na urhyna hongry na huzaryna wichry na wędryna żebry na hungary

Abrakadabra

– rymy:– dokładne: męskie, żeńskie, daktyliczne;– niedokładne (męskie, żeńskie, daktyliczne):

– asonanse i konsonanse;– gramatyczne, składane, łamane, egzotyczne, kalamburowe;

⚫słowotwórcze:– zdrobnienia, spieszczenia - wyraz pochodny, który zmniejsza wielkość nazywanego zjawiska bądź nadaje formę pieszczotliwą

Gdybym ja była słoneczkiem na niebie,Nie świeciłabym, jak tylko dla Ciebie.(...)

Pod twym okienkiem i tylko dla Ciebie,Gdybym w słoneczko mogła zmienić siebie.

grobowczyk, dzieciąteczko, brzytewieniunia– zgrubienia - wyraz pochodny, wyolbrzymiający i wzmacniający znaczenie wyrazu; często negatywnie zabarwiony emocjonalnie

pieniądzory, kapucha, komputerzysko, harówa, księżydło

– wyrazy złożone – złożenie dwóch wyrazów w jedną całość znaczeniową (zrosty - kinomaniak, zestawienia – infiks, czteropak, złożenia – czarna porzeczka)

złotowłosa, listonosz, sześciopak, Wielkanoc, wiedzoodporny, nosorożec, nibynóżki, kinomaniak,bankomat, maszyna do robienia pieniędzy, ekspres do kawy

– wyrazy utworzone przez dodanie lub odcięcie przyrostka/przedrostkaarcy-, eks-, mega-, anty-, kontr-, wice-, tele-, wideo-,krypto-, mikro-, makro-, super-, hiper-, pra-, pre-, neo-;

-ada, -ec, -acz, -arz, -icz, -ka, -ówka, -ctwo, -acja, -izm, -ant, -ast;– neologizmy słowotwórcze – nowy wyraz utworzony dla nazwania nowych przedmiotów lub sytuacji

Żółwiożali małomyszka:„Skorupiejesz, biedozwierzu...”Odesłowił skorupowiec:

„Ty pałacuj, zamkokrólujkociolękiem rozdrżącona...W ciasnodomiu lubosiedzę,Radożyję w domowłaśni...”

– kontaminacja – utworzenie nowego słowa lub wyrażenia przez skrzyżowanie dwóch lub więcej słów bądź wyrażeń, kojarzących się brzmieniowo, znaczeniowo lub frazeologicznie – skrzyżowanie wyrazów, np.

Eurazja, Czeko-tubka, Masmix, Krakżal– uniwerbizacja – połączenie wielu słów w 1

Siema, Ten-Który-Wie, widzimisię– kalki z obcych języków – rodzaj zapożyczenia polegający na tworzeniu wyrazów/frazeologizmów na podstawie konstrukcji wyrażeń obcojęzycznych przy wykorzystaniu rodzimych morfemów/wyrazów

wodoodporny (ang. waterproof), dysk twardy (ang. hard disc), pracoholik

⚫leksykalne: – archaizmy – wyrazy związane z określonym czasem historycznym, elementy języka, które wyszły już z użycia

tużurek, panicz, atoli, jeno, waćpan, białogłowa, świekra, azaliż, bonżurka– wulgaryzmy – wyrazy odczuwane jako ordynarne, prostackie; wyrażające zwykle negatywny stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów– kolokwializmy – wyrazy stosowane w języku codziennym, powszechnie znane

obciach, ściema, facet, zrzuta– poetyzmy– wyrażenia gwarowe (dialektyzmy) – wyrazy związane z określonym regionem kraju, czasem danym środowiskiem

juhas, watra, oscypek, ciupaga (Podhale), fedrować, szychta, sztygar (Śląsk, środowisko górników)kaj, grule

– żargon środowiskowy– barbaryzmy (z obcych języków)– neologizmy (n.całkowite)– zapożyczenia z innych języków (całkowite)

czekać kogoś, póki co (rusycyzmy), dokładnie! (anglicyzm – exactly!)– internacjonalizmy

polityka, etyka– idiolekty (podjęzyki);

⚫frazeologiczne środki stylistyczne: neologizmy (najczęściej powstałe przez kontaminację już istniejących związków fraz.);– związki luźne – powiązane logicznie, semantycznie, składniowo, ale można zmieniać ich komponenty.

ciepłe mleko, jeść z apetytem– związki łączliwe

wieczór panieński / kawalerski, żywić nadzieję / uczucie / nienawiść, płonne nadzieje / obawy / wysiłkifrenetyczne brawa / okrzyki / owacje / oklaski, humor czarny / wisielczy / szampański

– związki stałejak świat światem, mieć z kimś na pieńku, stawać okoniem, być w gorącej wodzie kąpanymkrótko i węzłowato, leje jak z cebra, znać się na czymś jak kura na pieprzupołamać sobie na czymś zęby, być oczkiem w głowie

– kontaminacja istniejących frazmodlę się o ciebie, najęty jak papuga, dostać sromotną lekcję, zainkasować punktyząb czasu otarł już niejedną łzę

⚫składniowe środki stylistyczne:– rodzaje zdań: pojedyncze (mówi o samotności) – silna kadencja

Było ciemno. Rozejrzał się dookoła. Na placu nie było żywej duszy– rodzaje zdań: złożone (współrzędnie, podrzędnie, spójnikowo i bezspójnikowo);

Mama przyniosła owoce i dała je dzieciom. Tak się wystraszyłem, że aż się spociłem.Wrócę na czas lub nie przyjdę wcale. Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

– zdania wykrzyknikowe, pytające, oznajmujące, urywane;Twoja jest krew, a ich jest nafta! Gdzie jest słońce, kiedy śpi?W tle, daleko, widać kilka zniszczonych baraków. Gdybym tylko mógł cofnąć czas, gdybym mógł...

– kontatenacja – łańcuchowe łączenie zdańZ domu wyszedłem do pracy, z pracy wybiegłem do tramwaju, z tramwaju poszedłem do sklepu,

ze sklepu wróciłem do domu.

– zwroty i pytania retoryczne (pytania pozorne, nie wymagające odpowiedzi).Czy naprawdę był winny?

– apostrofa – zwrot do wartości abstrakcyjnychOjcowie nasi!

– anakolut – niepoprawna konstrukcja składniowa, błąd językowy, wyrażenie niepoprawne gramatycznieIdąc ulicą przejechało go auto. Jedni tańczyli, reszta spacerowała.

– inwersja składniowa – szyk przestawnyDo domu idę. Do krajów mroźnych i niedostępnych, samotnych i dzikich wyruszyłem.

– [zeugma] – posługiwanie się jednym orzeczeniem dla wielu zdań składowych,Do Jacka, do Tomka podjadę, a potem do Basi.Mam dla ciebie krawat, dla Ani sukienkę, a dla Tomka zabawkę.

– [syllepsa] – dwuznaczność składniowa, gdy jeden czasownik wchodzi równocześnie w dwa różne związki frazeologiczne, często o znaczeniu dosłownym i metaforycznym

Jacek założył firmę i koszulę flanelową. Wdzięczność Francji cię czeka i honor.Miał motor i humor, ale zepsuło mu się jedno i drugie.Pana Hilarego ssał głód i Urząd Skarbowy.

– [amfibologia] (amfibola) – podwójne przyporządkowanie składniowe, także rodzaj błędu składniowego polegającego na podwójnym przyporządkowaniu składniowym i znaczeniowym jakiegoś elementu zdania

Dziecko powąchało cielę. Głód potęgował gniew. Nauczyciel Tomka z tego samego miasta.– elipsa – wyrzutnia; pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje się jednak odczytać na podstawie kontekstu; pozwala eliminować słowa, które nie są konieczne, pominięcie domyślnej części zdania, najczęściej łącznika w orzeczeniu imiennym

Całe morze nenufarów, z kwiatami i bez. Rozkaz to rozkaz. Wszędzie – jasno, wszędzie – słońce.– powtórzenie – wielokrotne (przynajmniej dwukrotne) występowanie lub powtarzanie się w tekście słowa lub ciągu słów

dobrze, dobrze mówi. Pójdźcie o dziatki, pójdźcie wszystkie razem. Domy i domy.– paralelizm składniowy – występowanie w wypowiedzi elementów powtarzalnych, pod jakimś względem do siebie podobnych, identyczność budowy zdania, powtórzenie znaczenia a inne brzmienie

Nigdy więcej wojny, nigdy więcej zabijania.– [chiazm] odwrócenie porządku składniowego, paralelizm symetryczny

Mleko piję i jem kanapkę.– wyliczenie (zwykłe, gradacyjne) – przedstawienie po kolei różnych elementów

(...) naprzód zwracam się kornie do ciebiepióro z drewnianą obsadką (...)atramenciewielmożny panie inkauście (...)Światło mego dzieciństwalampo błogosławiona (...)Wyliczenie z gradacją (stopniowaniem rosnącym lub opadającym)

I tak rozmawiać godziny, dni i lata, do końca świata i po końcu świata.Najpierw krzyczał później mówił podniesionym głosem, na końcu zaczął szeptać.

– antyteza – zestawienie wyrazów lub zdań zawierających przeciwstawne znaczenie lub myśl, opozycja połączona ze zdaniem

Pan niebiosów obnażony. To mały krok dla człowieka, a wielki dla ludzkości. – zestawienie – umieszczenie obok siebie dwóch lub więcej cząstek, opisujących zwykle różna zjawiska, czynności

Tata czyta gazetę, życie rodzinne płynie.Wypłynęły rybki z bystrego jeziora, wypłakuje Kasia Jasia z rana do wieczora.

– antymetabola – odwrócenie pojęć ze zmianą funkcji składniowejskarb ministerstwa [Ministerstwo Skarbu] ocean głębin [głębiny oceanu]

– wtrącenie (zwykłe, nawiasowe)Pamiętam – słuchaj mnie dobrze – całą historię.

– łańcuchowe łączenie zdań– dopowiedzenie (po przecinku, na końcu zdania lub po kropce; dopowiedzenie metaforyczne – używa się słowa w dosłownym znaczeniu, a później wyjaśnia metaforycznie)

Wyszedłem na ulicę, przestraszony. Życie zaczyna się po czterdziestce – kończyć.Z muru strzeli krwawy płomyk – chorągiewka. (dopowiedzenie metaforyczne)

– zabieg składniowy polegający na tym, że słowo wchodzi w 2 zw.frazeologiczne dosłownie i metaforycznie (zapuścili motor/brody)

odmiany stylizacji, pojęcie intertekstualnościStylizacja jako forma zaznaczania dystansu i zarazem próba pokonania go.Rodzaje stylizacji:⚫stylizacja na czyjś styl indywidualny⚫stylizacja na któryś ze stylów typowych (funkcjonalnych)⚫archaizacja⚫stylizacja gwarowa, dialektyzacja⚫stylizacja gatunkowa

Formy posługujące się stylizacją:⚫parodia (w tym burleska (wysoka treść+niski styl lub odwrotnie)) – wyolbrzymienie, żartobliwa przeróbka tekstu, gatunku, epoki⚫pastisz – naśladownictwo, wykazanie się kunsztem, przejaskrawienie⚫trawestacja – ciąg fabularny zachowany, zmienione relacje⚫parafraza – niedokładne powtórzenie wzorca, nawiązanie do czyjegoś tekstu, zmiana pojedynczych słów⚫groteska – ukazywanie rzeczywistości w sposób nierealistyczny, w "krzywym zwierciadle"

Intertekstualność – szereg zabiegów stylizacyjnych, wykazanie związku z różnymi tekstami⚫motta, przysłowia, nawiązanie do przedmówcy⚫nawiązanie do epoki⚫teksty krytyczne rozumiane dwojako, wartościowanie⚫korespondencja

Kryteria oceny stylistycznych właściwości tekstu: ⚫Stosunek do norm językowych (zgodność, poprawność, oryginalność);⚫Zasobność słownictwa i frazeologii;⚫Współczesność lub archaizacja języka;⚫Stosunek do stylów i języków funkcjonalnych. Jednolitość bądź zróżnicowanie stylistyczne (dominacja jednej bądź współistnienie wielu odmian polszczyzny);⚫Jednolitość bądź wielość „tonów”: powaga, śmieszność, ironia, patos, groteska, itp.⚫Dosłowność bądź metaforyczność użytych wyrażeń, oryginalność metafor;⚫Organizacja brzmieniowa tekstu;⚫Właściwości słowotwórcze, leksykalne, frazeologiczne, w tym stopień nowatorstwa;⚫Topika – wiedza o toposach, stałych motywach i sposobach wypowiadania się, z uwzględnieniem archetypicznych wzorców⚫Zróżnicowanie i właściwości budowy składniowej (w tym rytm, tempo, spójność, właściwości prozodyjne);⚫Waloryzacja emocjonalna (tu m.in. metafory przestrzenne, obrazowanie, wybory leksykalne);⚫Związki intertekstualne (nawiązanie do stylu epoki, gatunków literackich i nieliterackich, stylu innych autorów, itp.).

prozodia (akcent gramatyczny i retoryczny, zestrój akcentowy zestrój intonacyjny, antykadencja, kadencja, segmentacja prozy, rytm)obserwacja tekstu np. akcentowy układ, rytm tekstu. Połączone ze stylistyką, osobnego pytania nie będzie Akcent – stały przycisk na drugiej sylabie w większości polskich wyrazów; akcenty poboczne – dodatkowe przyciski w wyrazach mających więcej niż trzy sylaby (niesamodzielność akcentowa spójników, przyimków czy zaimków);Wyjątki:⚫akcent na 3. sylabie od końca: w czasie przeszłym w 1.os.l.mn. – np. „chcieliśmy”; w trybie przypuszczającym z wyjątkiem 1.i 2.osoby l.mn. - np.„pisałbym”, „pisaliby”; w wyrazach zapożyczonych, zakończonych na „-ika”, „-yka” - jak Ameryka, statystyka czy klinika (w odmianie następuje powrót do zwykłego akcentu, jeśli jest mniejsza ilość sylab, np. Ameryk, statystyk, klinik); w niektórych innych wyrazach zapożyczonych: np.opera, leksykon, repertuar;w odmianie wyrazów zakończonych na „–ik”, „-yk”, gdy zwiększa się ilość sylab: muzyk – brak muzyka, Meksyk – w Meksyku itp. (ale nie w słowach rodzimych jak prawnik/prawnika czy technik/technika);⚫akcent na 4. sylabie od końca:w trybie przypuszczającym w 1.i 2.os. l.mn. – jak „czytalibyśmy”, „pisalibyście”;⚫akcent na ostatniej sylabie: „arcyłotr”, eks-król.Akcent retoryczny - akcent emocjonalny, stosowany w przemówieniachZestrój akcentowy – wyraz lub grupa wyrazów posiadająca jeden akcent główny (np.”pod domem”); zależność wielkości zestroju od tempa mowy i rytmu całej wypowiedzi (np. wyrażenie ”krzak róży” może tworzyć 1 lub 2 zestroje).Zestrój intonacyjny – segment wypowiedzi o wspólnocie znaczeniowej zamyka część wznoszącą się (antykadencja) lub opadającą (kadencja).Intonacja – podnoszenie (antykadencja) lub opadanie linii intonacyjnej (kadencja); pauzy; głośniejsze wymawianie wybranych wyrazów (akcent logiczny, zdaniowy); możliwość indywidualnego operowania tonem, tj. wysokością czy barwą głosu.Rytm – może być wynikiem wyrównania długości intonemów (tj. członów zdania objętych daną intonacją: antykadencją bądź kadencją), powtarzania się w równych odstępach pauz, posługiwania się tą samą ilością zestrojów akcentowych w zdaniach lub członach zdań, albo efektem regularnego następstwa akcentowanych i nieakcentowanych sylab.Prozodię można wykorzystać do segmentacji, znaczeniowego nacechowania lub podkreślenia funkcji estetycznej tekstu, także dla celów mnemotechnicznych.

semantyka tekstu – wpływ prozodii, interpunkcji i kolejności składniowej na sens, problem spójności tekstu

Figury retoryczne (stylistyczne)(?):

⚫figury mowy⚫tropy (przekształcenia semantyczne)⚫figury myśli

Środki semantyczne: epitety (zwykłe, metaforyczne, złożone), porównania, metafory (+ neosemantyzmy).Metafory (w szerokim rozumieniu):- metonimia; zamiennia, np. określenie kogoś mianem don juana, skrzypce weszły;- synekdocha; część zastępuje całość (pars pro toto), całość zastępuje część (totum pro parte), np. miasto śpi (tak gdzieś było, ale ja sama bym uznała, że to jest hypallage – oceńcie sobie sami :P)- synestezja;- oksymoron,- [hypallage]; odwrócenie; miejsce siedzące, toaleta damska/męska, kamienie krwawią pod stopą- [katachreza]; użycie w nieprawidłowym znaczeniu (w sensie historycznym), np. bielizna, gdy chcemy nazwać to co nowe za pomocą starych kategorii, np. dziubek czajnika- hiperbola,- [litota] (przeciwieństwo hiperboli),- personifikacja, depersonifikacja,- animizacja i animalizacja,- konkretyzacja,- peryfraza , eufemizm + metafora właściwa.

Podstawy krytycznej analizy tekstu:⚫relacja tytuł/ temat/ problem;⚫typ fikcji i dominanta kompozycyjna (tu także: właściwości świata przedstawionego);⚫motywacja utworu;⚫relacje podmiotowe (autor/ podmiot czynności twórczych/ podmiot literacki/ bohater/wirtualny odbiorca, odbiorca modelowy);⚫stopień konkretyzacji podmiotu wypowiedzi i związek z centrum orientacji czasoprzestrzennej; ⚫charakterystyka podmiotu mówiącego i jego sposobu prezentowania świata (zakres wiedzy, dystans wobec świata przedstawionego, perspektywa, relacja czy prezentacja, obecność i rodzaj komentarza, użyte formy podawcze); ⚫charakterystyka bohaterów i opis związków między nimi;⚫budowa świata przedstawionego, kompozycja fabularna (fabularność, afabularność, akcja, przedakcja, poakcja, wątki główne i poboczne, punkt kulminacyjny, rodzaje związków między poszczególnymi zdarzeniami i motywami, typ kompozycji i związek z rodzajem fikcji oraz motywacją);⚫budowa graficzna, układ tekstu (ciągłość, nieciągłość, obecność przytoczeń);⚫właściwości stylistyczne tekstu;⚫dane dotyczące genezy utworu;

⚫informacje historycznoliterackie nt. epoki (zwł. historia, filozofia, estetyka), nurtu, rodzaju literackiego, gatunku; ⚫powiązanie intertekstualne z innymi utworami tego samego autora (także uwagami autotematycznymi, listami itp.) i innych twórców;⚫informacje nt. osoby autora (biogram, wykształcenie, zainteresowania, charakter, miejsca pobytu, spotkania z innymi – związek z analizowanym tekstem);⚫współczesny autorowi, obecny oraz nasz indywidualny styl odbioru danego tekstu.

wiersz a proza, wiersz jako styl, budowa wersu, rymyWiersz: w poezji, prozie poetyckiej i liryce. Wykorzystuje intonację, napięcia między słowami w określonym porządku.

Budowa wersu (wers jako element kompozycyjny, rola średniówki, nagłosu i klauzuli, różny stopień podporządkowania składni – rola przerzutni, operowanie rytmem, akcentem, intonacją).

Wiersze można podzielić na:⚫numeryczne i nienumeryczne – pod względem systemów wersyfikacyjnych (poniżej)⚫stychiczne i stroficzne⚫rymowane i białe⚫regularne i nieregularne

Czynniki wpływające na rytm wiersza (poza innymi ogólnotekstowymi właściwościami):⚫regularne lub nieregularne średniówki,⚫ta sama ilość sylab, stóp lub zestrojów;⚫podobieństwo intonemów (jednostek mowy)⚫zwrotki lub inne układy kompozycyjne,⚫powtórzenia wersów (w formie refrenu);⚫rymy.

Rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania (w prozie).Rym pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną (znaczeniową). W poezji współczesnej rymy mają mniejsze znaczenie niż w tradycjonalnej, w wielu zaś jej przejawach zupełnie nie występują.Rodzaje rymów:⚫żeńskie – posługujące się akcentem paroksytonicznym, nieodłączne od wiersza sylabicznego, np. "woda – uroda"⚫męskie – oparte na akcencie oksytonicznym, właściwe wierszowi sylabotonicznemu, jak "zew – krew"⚫daktyliczne – w języku polskim rzadkie, związane z akcentem proparoksytonicznym: "zakochać się – rozszlochać się⚫bogate – obejmujące wiele współbrzmień głoskowych, np. "piąstkom – cząstkom"⚫głębokie – wychodzące poza granice ustalone przez miejsce akcentowanej samogłoski, jak: "łabędzie – to będzie", "głębie – gołębie"⚫dokładne (pełne, ścisłe) – cechują się zupełną identycznością głoskową (dopuszczalne są jedynie niewielkie odchylenia)⚫niedokładne (przybliżone) – oparte na powtarzalności tylko niektórych głosek, jak asonanse (podobieństwo samogłosek, np. "powróz – gotów") oraz konsonanse (podobieństwo spółgłosek, np. "gong – gang")⚫gramatyczne – takie same końcówki gramatyczne wyrazów, np. "różami – dziewczynami"⚫niegramatyczne – wyrazy różniące się formą gramatyczną, jak "cały – chwały"⚫banalne – tzw. "częstochowskie", zbyt często używane, np. "dal – żal"⚫rzadkie, wyszukane, trudne i egzotyczneRodzaje układów rymów:⚫końcowe – w zakończeniu wersu⚫początkowe (inicjalne)⚫wewnętrzne – obejmujące wyrazy wewnątrz jednego wersu⚫zewnętrzne – obejmujące wyrazy zewnętrzne jednego wersu⚫parzyste – dwa kolejne wersy mają tzw. układ AABB⚫krzyżowe: np. w pierwszym i w trzecim wersie - układ ABAB⚫okalające - układ ABBA

systemy wersyfikacyjne Systemy wersyfikacyjne: ⚫numeryczne– sylabizm: sylaba jako element składowy wersu– sylabotonizm: stopy metryczne jako element składowy

trochej / __jamb __ / daktyl __ __ __ / __ __amfibrach __ / __anapest __ __ /

wiersz trocheicznyA czy znasz ty, bracie młody, / __ / __ / __ / __Twoje ziemie, twoje wody? / __ / __ / __ / __Z czego słyną, kędy giną, / __ / __ / __ / __W jakim kraju i dunaju? / __ / __ / __ / __

– tonizm: zestrój akcentowy jako podstawa budowy wersuLitwo, | ojczyzno | moja(ty) jesteś (jak) zdrowie, | ostoja

| moja⚫nienumeryczne – różne warianty wiersza wolnego:– składniowy (zdaniowy)

Litwo ojczyzno mojaty jesteś jak zdrowie

Ile Cię trzeba cenićten tylko się dowiekto cię stracił

– skupieniowy (wiersz różewiczowski)Litwoojczyzno mojaty jesteśjak zdrowie

– emocyjnyLitwoojczyznomojaty

Wiele wierszy – tylko nawiązania do systemów, tj. wiersze nieregularne.

cechy gatunków nieliterackich (publicystyka, piśmiennictwo naukowe, dydaktyka, piśmiennictwo użytkowe, internet, literatura pogranicza)obowiązuje właściwie tylko publicystyka, reszty nie było różnice gatunkowe: tekst informacyjny a publicystycznyGATUNKI DZIENNIKARSKIE – odpowiadają na 5 klasycznych pytań (kto? co? gdzie? kiedy? jak?)INFORMACYJNE – dominacja funkcji informacyjna.; asercja i odpowiedzialność; możliwość weryfikacji z zewnątrz; obiektywizm; efekt realności – podawanie faktów, autentycznych nazw, dat, szczegółowość opisu. CECHY:- brak wstępów- podział graficzny (łamy, bloki przedzielone światłem, śródtytuły, podtytuły)- prosta budowa składniowa- czas teraźniejszy dominujący- opowiadanie unaoczniające- unikanie metafor, peryfraz, kalamburówGATUNKI: flash (najmniejsza informacja, sygnał); wzmianka – news, odpowiada na 5 klasycznych pytań; kronika – przegląd newsów; notatka prasowa – podzielona na części, posiada tytuły, lead (główka, to krótkie tłustym drukiem), streszczenie sytuacji, precyzyjniejsza od newsa, cytaty, oceny, pytania, ew. komentarz; infografie – graficzne przedstawienie danych; zapowiedź – zbiór wzmianek, spis treści; sprawozdanie – przedstawienie zdarzenia z perspektywy czasowej, układ zdarzeń; relacja – na bieżąco, czas teraźniejszy; życiorys – główne, chronologicznie uporządkowane wydarzenia z życia osoby; sylwetka – rozbudowana prezentacja osoby, motywy, upodobania, przegląd prasowy.PUBLICYSTYCZNE – styl swobodniejszy, mniej rzeczowy, czasem artystyczny, niekiedy użycie kolokwializmów, fakty jako ilustracja zjawisk, komentarz, omówienia, opinie, autor nie jest ukryty.GATUNKI: artykuł publicystyczny – podobny do rozprawki, przytoczenie poglądów na temat zagadnienia; artykuł wstępny – zwykle na 2-giej stronie, pisany przez kogoś, kto reprezentuje redakcję; komentarz; recenzja – nie odtwórcza, opinia i refleksja; nota – streszczenie i charakterystyka utworu; reportaż problemowy – ukazuje zjawiska kulturowe, społeczne, obyczajowe, psychologiczne; felieton; esej; wywiad – niewielki udział dziennikarzy; debata; fotoreportaż; feature – reportaż w pigułce, opisy sytuacji, zachowań; fait divers – sensacyjna notatka, więcej komentarza niż informacji, depesza – agencja coś donosi.FELIETON – subiektywny, niedługi, różne style /kolokwializmy/, zagajenie i odpowiedź, niejasna kompozycja, fałszywie zamknięta, pretekstowy charakter, dowolność tematu, wstęp jak anegdota, wieloaspektowość, familiarność (ja – my), funkcja faktyczna, podział na sprzymierzeńców i przeciwników, umoralniająca pointa (parodia kazania), cykliczność.ESEJ – próba wyważenia racji, szkic, zarys, obszerny traktat, z ang. rozprawa. Opowiadanie i opis + perswazja i wykład = esej. CECHY: elementy wyznania, oparte na faktach, swoboda, wielotematyczność, przy okazji czytania lektur, spontaniczna relacja, refleksja, przeżycia, pozornie przypadkowy punkt wyjścia, nielinearność, kompozycja otwarta lub zamknięta, niesystemowość, efekt przekonania, brak fikcji, paradoksy, aforyzmy.GATUNKI POGRANICZA – REPORTAŻ: krótka historia przedstawiona przez reportera, fabularna, zestawienie

faktów bez komentarza.