plugin-wolna_kultura

Tytu oryginau: Free Culture.How Big Media Uses Technology and the Law to Lock Down Culture and Control Creativity

Copyright Lawrence Lessig, 2004 All rights reserved The Penguin Press a member of Penguin Grup (USA) Inc.

Tumaczenie: Przemek Biaokozowicz, Tomek Dolny, Marek Futrega, Justyna Hofmokl, Magorzata Janerka, ukasz Jonak, Wojciech Kotwica, Jarek Lipszyc, Radosaw Majkut, ukasz R. Mucha, Agnieszka Nowacka, Witek Nowak, Krzysztof Pietrowicz, Rafa Prchniak, Marcin Sieko, Katarzyna Siniarska, Micha Szota, Elbieta Tarkowska, Alek Tarkowski, Magorzata Werner, Jan Winczorek, Wojtek Zraek-Kossakowski

Projekt okadki i opracowanie typograficzne: Jacek Staszewski Redaktor prowadzcy: Ewa Skuza Redakcja: Elbieta Weremowicz Redakcja techniczna: Ewa J. Kamiska

Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spka Akcyjna Warszawa 2005 ISBN 83-02-09462-5Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spka Akcyjna 02305 Warszawa, Al. Jerozolimskie 136 Adres do korespondencji: 00965 Warszawa, p. pocztowa nr 9 www.wsip.com.pl Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich: 23,75 Skad i amanie: Ewa J. Kamiska / Studio DTP WSiP S.A. Druk i oprawa: Drukarnia cyfrowa WSiP S.A.

Erikowi Eldredowi, ktry swoimi dziaaniami skoni mnie do powicenia si tej sprawie i ktry nadal mnie inspiruje

Spis treciPrzedmowa do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kultura chce by wolna (wstp) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolna kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piractwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rozdzia pierwszy: Twrcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia drugi: Naladowcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia trzeci: Katalogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia czwarty: Piraci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Film . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Muzyka w postaci nagra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Radio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Telewizja kablowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 11 21 23 27 41 46 56 74 79 79 81 84 85 88 88 92 107 111 122 127 135 143 151 157

Rozdzia pity: Piractwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Piractwo I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piractwo II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wasno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rozdzia szsty: Zaoyciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia sidmy: Nagrywacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia smy: Przerabiacze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia dziewity: Zbieracze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia dziesity: Wasno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Dlaczego Hollywood ma racj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pocztki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

lawrence lessig www.wsip.com.pl

8

wolna kultura spis treci

Prawo: czas trwania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa: zakres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawo i architektura: zasig. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Architektura i prawo: sia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rynek: konkurencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Razem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159 162 167 170 190 197 203 205 210 211 215 227 237 241 276 286 301 304 305 311 316 316318 319

amigwki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rozdzia jedenasty: Chimera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia dwunasty: Straty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ograniczanie twrcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ograniczanie innowatorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demoralizowanie obywateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozrachunki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rozdzia trzynasty: Eldred . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia czternasty: Eldred II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Posowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Kady z nas, teraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odbudowywanie swobd uprzednio oczywistych: przykady . . . Pomys na odbudow wolnej kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oni, wkrtce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1. Wicej formalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rejestracja i odnowienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znakowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Krtsze okresy obowizywania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Swobodny kontra dozwolony uytek. . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wyzwlmy muzyk ponownie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Trzeba zwolni wielu prawnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

321 323 326 334 337 363 365 373

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przedmowa do wydania polskiegoNad kominkiem w mojej jadalni wisi plakat, ktry kupiem w 1982 roku podczas podry do Europy Wschodniej i Zwizku Radzieckiego. Zosta oprawiony, by chroni zwyky, kncy papier, z pojedynczym sowem wypisanym na czerwono porodku: Solidarno. Mieszkacom Zachodu, przynajmniej tym na tyle dorosym, by pamita 1980 rok, tak kojarzy si Polska. Mylimy o walce i oporze wyprzedzajcym swj czas, ktry jednak budowa podwaliny wolnoci. Wolnoci, ktra jest nieunikniona, ale jawi si jako taka tylko nielicznym i zostaje uznana za nieuniknion dopiero, gdy stanie si faktem. Podobna walka jest gwnym tematem mojej ksiki. yjc w kulturach, ktre znaj wolno i ciesz si ni, powoli, z zaskoczeniem, uwiadamiamy sobie, e technologie wolnoci na naszych oczach przeksztacaj si w technologie kontroli. Internet obiecywa nam wolno, tymczasem jest budowany tak, by umoliwia coraz wiksz kontrol. Dzisiaj, coraz mniejsza grupa ludzi kontroluje wicej, ni kiedykolwiek wczeniej, a kontrola, jak sprawuj, jest coraz doskonalsza. Sprzeciwia si temu powolny, ale zdecydowany ruch, ktremu brak romantyzmu, jaki cechowa Solidarno, ale walczy o wartoci, ktre Solidarno by uznaa. A gdy ju zwyciy, wspomnimy te chwile jako pierwsze kroki na nieuniknionej drodze. Jednak taka droga nie jest nieunikniona. adne zwycistwo nie jest z gry obiecane. Musz nastpi setki tysicy pomniejszych zwycistw, zanim realna stanie si choby szansa zwycistwa. Ludzie z caego


10

wolna kultura przedmowa

wiata musz ku niemu dy zrozumiawszy prawdy, ktre ta ksika moe jedynie niedoskonale opisa. S to prawdy, ktre wszyscy znamy. Znajduj si w opozycji do siy, ktrej zawsze sprzeciwiali si ludzie wolni. Popularyzacja tych prawd w Polsce zdecydowanie wesprze ich opr. Wiele opowieci zawartych w tej ksice bdzie zaskoczeniem. Wiele wyda si obcych. Mam przynajmniej nadziej, e oka si zaskakujce i e na zawsze pozostan obce. Mj nard, przynajmniej w tej kwestii, pogubi si. Inni musz nam pomc wrci na waciw drog. Lawrence Lessig

Kultura chce by wolnaKim jest Lawrence Lessig? Wrd wielu polskich czytelnikw nazwisko to zapewne nie wywoa adnego rezonansu. Nie znamy go w Polsce, cho on zna nas bardzo dobrze. Pierwsz ze swych gonych ksiek, Code and Other Laws of Cyberspace (Kod i inne prawa cyberprzestrzeni) z 1999 roku zaczyna tak: Dekad wstecz, jesieni 1989 roku komunizm w Europie skona upad, tak jak namiot, z ktrego usunito gwne maszty. Przyczyn tego upadku nie bya adna wojna ani rewolucja. Przyczyn byo wyczerpanie. Na miejscu komunizmu pojawi si w krajach Europy rodkowej i Wschodniej nowy polityczny reim, nastay pocztki nowego spoeczestwa politycznego. Dla konstytucjonalistw (a ja nim jestem) by to podniecajcy czas. Wanie w 1989 roku ukoczyem studia prawnicze, a w 1991 roku zaczem uczy w University of Chicago. Chicago byo orodkiem bada nad rodzcymi si demokracjami Europy rodkowej i Wschodniej. Ja w nich uczestniczyem. Przez kolejne pi lat wicej godzin spdziem w samolotach i wicej porankw, pijc z kaw, ni jestem w stanie spamita. Co jednak moe mie wsplnego cyberprzestrze i kultura w epoce cyfrowej z upadkiem komunizmu? Cakiem sporo. Nowe, z zaoenia demokratyczne systemy polityczne, powstaway w swoistej prni. Skompromitowane przez lata komunizmu instytucje pastwa byy zbyt sabe, by efektywnie peni regulacyjne funkcje. A poza tym, zgodnie z dominujc wwczas intelektualn mod szerzon przez kolegw Lessiga z Chicago (synni chopcy z Chicago, uczniowie Miltona Friedmana,


12

wolna kultura wstp

guru neoliberalizmu) sabe pastwo stwarzao szans na szybk budow silnego wolnego rynku. Friedman dawa wwczas prost, w napoleoskim stylu odpowied, gdy go pytano jak rozwizywa problemy przechodzcych transformacj pokomunistycznych spoeczestw: prywatyzowa, prywatyzowa, prywatyzowa. Lessig, prawnik-konstytucjonalista, a nie ekonomista-teoretyk szybko dostrzeg skutki prowadzonej w ten sposb przebudowy. Jak wspomina, zanik wadzy pastwowej nie oznacza, e wadza ustpia zupenie, dajc pole wyimaginowanej swobodnej i czystej konkurencji na lnicym nowoci wolnym rynku. Wadza zmienia locus, przesza w rce instytucji nieformalnych, cho potwornie skutecznych: mafii i oligarchicznych sieci. Tak regulowany wolny rynek, to optymalne zdaniem ekonomistw, narzdzie alokacji zasobw, posuy do podziau do niedawna jeszcze pastwowego majtku midzy beneficjentw transformacji. Rnie ten proces przebiega w rnych spoeczestwach. Patologiczna prywatyzacja osigna najwiksze rozmiary w dawnych republikach radzieckich, z Rosj i Ukrain na czele, gdzie powstay niebotyczne fortuny, w wikszoci o bardzo dziwnym rodowodzie. Egalitarne, nie tylko w zaoeniu socjalistyczne spoeczestwa (c, zdecydowana wikszo ich mieszkacw dzielia t sam bied) przeksztaciy si w kraje wielkich dysproporcji w standardzie ycia. Troch agodniej ten proces przebiega w pastwach rodkowoeuropejskich, za co otrzymay one premi w postaci biletu wstpu do Unii Europejskiej. No dobrze, ale gdzie ta cyberprzestrze? Ot lata bezporednich obserwacji posocjalistycznej transformacji miay dla Lessiga wielkie formacyjne znaczenie. W momencie, gdy jego wschodnioeuropejska misja zbliaa si do koca, na wiecie eksplodowa internet jako zjawisko spoeczne, gospodarcze, polityczne. Jeszcze na pocztku lat 90. sie bya domen naukowcw. Wiedli oni szczliwe ycie w rajskiej krainie, szczodrze finansowanej pocztkowo z budetu Pentagonu, a pniej z cywilnych rodkw przeznaczonych na badania. Kolejne genialne wynalazki: WWW, a potem graficzna przegldarka spowodoway, e w poowie lat 90. internet otworzy dla wszystkich przestrze gotow do kolonizacji.

13

Zdaniem Lessiga pierwsze lata debaty o cyberprzestrzeni przypominay do zudzenia problemy posocjalistycznej transformacji. Oto bowiem nagle powstaa wirtualna, ale angaujca jak najbardziej realne emocje i pienidze przestrze spoeczna, pozbawiona stabilnych regulacji normatywnych, sowem pozbawiona konstytucji. Lessig, opierajc si na swych dowiadczeniach z krajw pokomunistycznych wiedzia, e cyberprzestrze pozostawiona samej sobie, lub inaczej, wystawiona na nieskrpowan specyficznymi regulacjami gr si rynkowych i konkurencji ekonomicznej, stanie si przestrzeni podobnych patologii, jak spoeczestwa Europy Wschodniej. Tam gdzie nie ma konstytucji, rozumianej nie tyle jako ustawa zasadnicza, lecz w sensie brytyjskim jako zestaw zarwno spisanych, ale i zwyczajowych regu postpowania zaczyna rzdzi mafia, czyli ten, kto jest w stanie narzuci swoje reguy. Realizm (c moe lepiej uczy realizmu, ni wspomnienie z Moskwy lub innych posocjalistycznych stolic lat 90., gdzie w biay dzie na ulicach ginli bankowcy i politycy niechtni do przyjcia mafijnej konstytucji) i przekonanie, e sie moe by oaz wolnoci, dalek od brudu realnego ycia, nie pozwala Lessigowi przyj utopii, konkurencyjnej wobec utopii wolnego rynku, a ktr ywi znaczna cz internetowej lewicy. Internetu nie da si jednak oddzieli od pienidzy i polityki. Tym silniej bd one nim zainteresowane, im bdzie powaniejszym zjawiskiem spoecznym. Nie udao si zrealizowa komunizmu na ziemi, nie uda si go zbudowa w cyberprzestrzeni. Co wic pozostaje? Zamiast komunizmu budujmy commonizm. Ten wtek Lessig eksploatuje w swej drugiej gonej ksice, The Future of Ideas (Przyszo idei) z 2001 roku. Amerykaski prawnik przypomina w niej instytucj dobra wsplnotowego, ktra bya powszechna w spoeczestwach przednowoczesnych. W Wielkiej Brytanii commons byo sowem, ktrym nazywano gminne pastwiska, na ktrych wszyscy mieszkacy wsi mogli wypasa swoje bydo. Prywatyzacja tych wsplnotowych pastwisk, rozpoczta w XVI wieku, przesza do historii jako


14

wolna kultura wstp

proces enclosure, ogradzania jeden z waniejszych czynnikw, ktry umoliwi pniejszy szybki rozwj brytyjskiego kapitalizmu i sukces rewolucji przemysowej. Commons stay si sawne po raz drugi w XX wieku za spraw biologa Garretta Hardina, ktry w 1967 roku ogosi w czasopimie Science artyku Tragedy of the Commons. Wykazywa w nim, opierajc si na czysto racjonalnej analizie wspomaganej m. in. osigniciami teorii gier, e dobro wsplnotowe, owo gminne pastwisko musi prdzej czy pniej ulec zagadzie. Gdy wszyscy s wacicielami, zawsze znajdzie si free rider, cwaniak, ktry bdzie chcia uszczkn wicej, ni mu si naley. Niewiele trzeba, eby inni poszli jego ladem. Czy tego nie dowodzia socjalistyczna wersja wsplnotowych pastwisk, czyli kochozy i uspoeczniona wasno rodkw produkcji? Problem commons powraca w nowym wydaniu w cyberprzestrzeni. Oto bowiem jestemy wiadkami narodzin nowego kapitalizmu, w ktrym rdem najwikszej akumulacji kapitau nie jest ju produkcja przemysowa, ale przetwarzanie symboli, wiedzy, idei. Manuel Castells, wybitny socjolog z University of California w Berkeley twierdzi, e na gruzach spoeczestwa przemysowego, ktrego gwn zasad organizujc by industrializm, narodzio si spoeczestwo sieciowe, ktrego zasad jest informacjonalizm. Peter Drucker, guru zarzdzania, mwi o narodzinach spoeczestwa wiedzy i gospodarki wiedzy, a socjolog Richard Florida przekonuje, e istot wspczesnego kapitalizmu jest nowa, twrcza gospodarka. Niezalenie, jakie stosowa nazwy, we wszystkich tych konceptualizacjach wyowi mona wsplny mianownik. Gwnym nonikiem wartoci s dzi symbole. A jeli tak, to znaczy, e bd one przedmiotem coraz wikszego zainteresowania nie tylko konsumentw, ale i kapitau. To, co cenne, trzeba chroni, grodzi jak setki lat temu wsplnotowe pastwiska, drutem kolczastym praw chronicych wasno intelektualn. I to si dzieje, jeli uwanie przyjrze si statystykom. Z roku na rok przybywa zgosze patentowych; tylko w cigu lat 90. ich liczba w Stanach

15

Zjednoczonych podwoia si. Jeli popatrze, co jest przedmiotem najbardziej zaartych sporw podczas midzynarodowych negocjacji handlowych, okae si, e prawa autorskie i patentowe. O ile atwo zrozumie, e to co cenne, zaczyna by coraz dokadniej chronione, to ju trudniej zrozumie, jakie prawa rzdz yciem symboli, tej najwaniejszej dla dzisiejszego wiata substancji. Regua, ktra staa si mottem ugrupowa libertariaskich, mwi: Information wants to be free Informacja chce by wolna. Haso to przypisuje si jednemu z wybitnych pionierw cyberprzestrzeni, Stewartowi Brandowi. W 1984 roku, podczas pierwszej Konferencji Hakerskiej, w czasie dyskusji zdefiniowa on wielki paradoks kapitalizmu informacyjnego: Z jednej strony informacja chce by droga, poniewa jest tak wartociowa. Odpowiednia informacja w odpowiedniej chwili po prostu zmienia czyje ycie. Z drugiej strony informacja chce by wolna, bo koszt jej uzyskania nieustannie si zmniejsza. Te dwie tendencje s z sob w konflikcie. W podobnym duchu wypowiada si, w ogoszonej rok wczeniej gonej ksice Technologies of Freedom, socjolog z Massachusetts Institute of Technology, Ithiel de Sola Pool. Mimo e internet by wwczas niszowym zjawiskiem, de Sola Pool z olbrzymi trafnoci prognozowa, co bdzie si dziao na pocztku XXI wieku. Nie mia wtpliwoci, e w wyniku informatycznej rewolucji koszty kopiowania i dystrybucji informacji bd male do zera, a wszelkie tradycyjne formy jej ochrony, wymylone dla wiata druku, stan si po prostu nieskuteczne. W efekcie nastpi starcie rnych si, a stawk tego konfliktu bdzie obrona najwaniejszej zdobyczy liberalnych, demokratycznych spoeczestw wolnoci wypowiedzi. Lawrence Lessig jest w chwili obecnej jedn z czoowych postaci przewidzianego w Technologies of Freedom konfliktu. Ostrym, jak brzytwa pirem opisuje kolejne potyczki, cho jednoczenie unika ideologizacji konfliktu. Podkrela, e nie jest lewakiem, nie walczy z wolnym rynkiem i kapitalizmem. Jednoczenie mwi, e jest realist, co oznacza


16

wolna kultura wstp

przyjcie, e kapitalizm i wolny rynek nie s stanami idealnymi, ale procesami o ktrych instytucjonalny ksztat trzeba nieustannie walczy. Narzdziem Lessiga w tej walce jest prawo, ktre naley zmienia po to, aby chronio najwaniejsze dla spoeczestwa zasoby. Dzi tymi zasobami s symbole i twrczo, oraz specyficzne commons, dobro wsplne kultura. Z jednej strony zasoby te s zagroone przez proces enclosure, ogradzanie, prywatyzacj za pomoc coraz szerszego stosowania praw chronicych wasno intelektualn. Z drugiej strony, kolejne wynalazki czyni te prawa coraz mniej skutecznymi, a prba ich wyegzekwowania prowadzi do absurdw. Lessig opisuje co smakowitsze przykady tych absurdw w swoich ksikach. W Wolnej kulturze znajduje si opis procesu sdowego, ktry przemys muzyczny wytoczy kilku studentom o to, e ich oprogramowanie umoliwiao nielegalne kopiowanie plikw muzycznych. W efekcie koncerny mia ponie straty rzdu miliardw dolarw. Lessig nie waha si nazwa praktyk koncernw muzycznych dziaaniami mafijnymi. Jego zdaniem, nie rni si one niczym od metod, jakie stosuj rosyjscy mafiozi w swoich porachunkach. Rzecz jednak nie w obronie pokrzywdzonych, biednych studentw. Instytucje chronice wasno intelektualn byy wprowadzane po to, eby chroni twrcw i wynalazcw, co z kolei miao suy promocji twrczoci. Lessig przekonuje, e w chwili obecnej wahado wychylio si w drug stron prawa wasnoci intelektualnej zamiast stymulowa twrczo i wynalazczo, coraz skutecznej j hamuj. Dlatego trzeba z jednej strony modyfikowa te prawa, zmienia ich interpretacj i jednoczenie chroni kapitalizm przed nim samym. To znaczy, naley tworzy takie instytucje prawne, ktre zapobiegyby naturalnej tendencji do monopolizacji i skupieniu wasnoci intelektualnej w kilku orodkach. Lessig nie ogranicza si tylko do krytyki istniejcego systemu, cho ju i to byoby du zasug, ze wzgldu na kompetencje autora. Nie do, e jest wietnym prawnikiem, to doskonale pisze (kiedy nasi profesorowie

17

zaczn pisa podobne ksiki?). I nie do, e doskonale pisze, to jeszcze aktywnie na rzecz promowanych przez siebie idei dziaa. Wolna kultura, najnowsze dzieo Lessiga, ktre szczliwie trafia do polskiego czytelnika jest w twrczoci prawnika z Uniwersytetu Stanforda przeomem. Krytyczni czytelnicy poprzednich jego ksiek zarzucali autorowi, e atakuje instytucje prawa autorskiego, cho sam chtnie z nich korzysta wydajc u renomowanych wydawcw, zapewne za sone honorarium. Wolna kultura jest odpowiedzi na t krytyk. Owszem, zostaa wydana w sposb tradycyjny, przez renomowanego wydawc (Penguin). Jednoczenie jest jednak dostpna w internecie (polska edycja rwnie) i z wersji tej mona korzysta niemal swobodnie, kopiujc i drukujc bez obawy naraenia si na oskarenie o piractwo. Ksika jest bowiem opatrzona znakiem some rights reserved w ramach opracowanej przez Lessiga licencji Creative Commons (CC), ktra rozszerza formu stosowania praw autorskich. Istota innowacji Lessiga polega na przywrceniu instytucji ochrony praw autorskich pierwotnego znaczenia. To znaczy, prawa te maj, poprzez zapewnienie ochrony twrcom (a nie gwnie koncernom wydawniczym, fonograficznym czy filmowym) stymulowa twrczo. Lessig przekonujco argumentuje, e istot twrczoci byo zawsze poczenie kopiowania, imitacji dorobku ju istniejcego z aktami oryginalnej ekspresji. Jeli wic twrczo ma kwitn, twrcy musz mie moliwo legalnego korzystania z dorobku innych twrcw (czy byby moliwy hip-hop bez samplingu?). Ale to argumentacja zbyt subtelna dla koncernw, niech wic twrcy sami decyduj, jak ich dziea maj by eksploatowane. Ma im w tym pomc licencja Creative Commons, o czym wicej pisze sam Lessig. Pomys Lessiga to w pewnym sensie kopernikaski zwrot. Zamiast za pomoc lecencji okrela, jak bardzo dzieo ma by chronione, przekazuje te uprawnienia autorowi to autor ma decydowa, jak bardzo jego dzieo ma by wolne i dostpne dla innych twrcw, czyli praktycznie wszystkich. Idea ta nie dla wszystkich jest zrozumiaa. Dla wielu


18

wolna kultura wstp

prekursorw uwalniania informacji, wywodzcych si ze rodowisk wolnych programistw, pomys CC jest wywaaniem otwartych drzwi. Wszak to ju przed laty Richard Stallman, twrca Free Software Foundation wymyli ide copyleftu i licencji GPL, ktre okrelaj reguy korzystania z oprogramowania, zasady swobodnego kopiowania i dzielenia si wynikami pracy. Ich zdaniem reguy te s wystarczajce, by zastosowa je w innych obszarach twrczoci. Z kolei dla wielu artystw idea CC jest zbyt radykalna. Obawiaj si, e grozi ona utrat dochodw, bo skd maj si bra honoraria, skoro wszyscy bd mogli dowolnie kopiowa? Lessig doskonale wpasowuje si midzy obie skrajnoci. Doskonale rozumie znaczenie ruchu free software dla rozwoju twrczoci programistycznej, sam jest silnie inspirowany tym ruchem. Ale mimo wszystko twrczo kulturalna ma znacznie wicej odcieni i potrzebuje subtelniejszych narzdzi, std wielostopniowy system licencji CC, dajcy autorowi moliwo wyboru optymalnej formy zakresu ochrony, czy raczej udostpniania dziea. I wanie ten realizm jest odpowiedzi na zarzuty kierowane przez twrcw. Im Lessig z kolei mwi, e i tak na skutek rozwoju technologii musz zmienia swoje modele biznesowe, czyli sposoby zarabiania na twrczoci. Co z tego, e bdzie obowizywa restrykcyjne prawo autorskie zabraniajce kopiowania, jeli i tak coraz trudniej jest to prawo przestrzega? To moe ju lepiej udostpni nagrania za darmo, a zarabia na koncertach? Czytajc Lessiga warto oddzieli krytyk systemu, ktra ma wielk warto sam w sobie, od konkretnych propozycji. Celem gwnym, przypomnijmy, jest ochrona twrczoci, wolnoci ekspresji i autonomii szeroko rozumianej sfery kultury. Czy rozwizania konkretne, proponowane przez Lessiga pomog osign ten cel, pokae czas. Co nie znaczy, e mamy czeka. Nie, musimy wczy si w tworzenie konstytucji nowego, cyfrowego spoeczestwa, zanim swoj konstytucj przedoy cybermafia. My, mieszkacy Polski, moemy jeszcze nie zna samego Lessiga. Ale nie powinnimy mie problemw ze zrozumieniem tego,

19

o czym on mwi. Dowiadczenie naszej transformacji uczy bolenie, ile kosztuj zaniechania i nieodbyte w odpowiednim momencie debaty. Pierwsze miesice uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej pokazuj, e wraz z elitami politycznymi szybko uczymy si hierarchii wanoci wspczesnego wiata. Jeszcze w 2003 roku mao kto w Polsce wiedzia, na czym polega problem patentowania oprogramowania. Nawet Kongres Informatyki Polskiej nie zaj w tej sprawie adnego stanowiska, cho w Unii Europejskiej temperatura debaty w tej sprawie szybko rosa. Rok pniej, ju jako czonkowie Unii, potrafilimy zaj zdecydowane stanowisko, za co, w podzikowaniu rodowiska spoza Polski, sprzeciwiajce si patentowaniu uruchomiy witryn internetow Thank You, Poland. To dobry prognostyk dla debaty jeszcze waniejszej, dotyczcej twrczoci w ogle. Jednym z jej elementw jest rozwj ruchu Creative Commons w Polsce. Wanym jego animatorem jest Alek Tarkowski, ktry w 2004 roku, tu po ukazaniu si Wolnej kultury w Stanach Zjednoczonych, wystpi z inicjatyw zbiorowego tumaczenia ksiki na jzyk polski. Niedugo pniej, w lipcu 2004 roku Centrum Sztuki Wspczesnej i Fundacja Otwarty Kod Kultury zorganizoway interdyscyplinarne seminarium, na ktrym przedstawiciele rnych rodowisk dyskutowali sensowno idei CC w warunkach polskich. Polski ruch CC okrzep, kiedy jego koordynatorzy, Alek Tarkowski i Justyna Hofmokl, afiliowani przy Fundacji Otwarty Kod Kultury podpisali list intencyjny z Creative Commons, okrelajcy zasady tumaczenia licencji CC na jzyk polski. Przekad licencji powsta dziki zaangaowaniu krakowskiego rodowiska prawniczego zwizanego z Uniwersytetem Jagielloskim, pod wiatym nadzorem prof. Elbiety Traple. W kocu w kwietniu 2005 roku odbya si w Uniwersytecie Jagielloskim Midzynarodowa Konferencja Prawa Autorskiego, z udziaem m. in. Lawrencea Lessiga, a 23 kwietnia formalnie rozpocz dziaalno polski oddzia Creative Commons. Pytania twrcw o istot CC zamieniaj si w projekty. Wrd, mam nadziej coraz liczniejszych, dziaa s


20

wolna kultura wstp

Entuzjaci i Polowanie na Czerwonego Lenina, wielomedialne przedsiwzicia, ktre realizuj przy zaangaowaniu Centrum Sztuki Wspczesnej. *** Jak czyta Woln kultur? Krytycznie. Byskotliwy styl Lessiga powoduje, e ksik czyta si jak powie sensacyjn. Nie chodzi jednak o to, by po przyjemnej lekturze odstawi t ksik na pk, a jej tre zapomnie. Nie chodzi te o to, eby zgadza si z autorem. Im wicej dyskusji, zwaszcza krytycznych i otwartych, tym lepiej. Projekt wolnej kultury jest zbyt wielki, by go zamkn w jednej ksice. Edwin Bendyk

PrzedmowaDavid Pogue, znakomity pisarz, autor wielu tekstw powiconych technice i komputerom, recenzj mojej pierwszej ksiki Code and Other Laws of Cyberspace zakoczy nastpujcymi sowami: W przeciwiestwie do obowizujcego prawa, internet nie moe wywiera na nas presji. Nie wpywa na ludzi, ktrzy nie s podczeni do sieci (a tylko znikomy procent wiatowej populacji ma dostp do internetu). Jeli internet ci si nie podoba, to zawsze moesz wyczy modem1. Pogue nie zgadza si z gwnymi tezami mojej ksiki e oprogramowanie, czy te kod, funkcjonuje jako swego rodzaju prawo. Jego recenzja sugerowaa mi myl, e jeli rzeczywisto w cyberprzestrzeni rozwinie si w zym kierunku, to zawsze moemy powiedzie Zgi, przepadnij, maro nieczysta, nacisn przecznik i wrci do domu. Wystarczy wyczy modem, wyczy komputer, a wszystkie problemy istniejce w tamtej przestrzeni zostan za nami. Pogue mg mie racj w 1999 roku, cho nie jestem o tym przekonany, ale jest to moliwe. Nawet jeli mia racj wwczas, to nie ma jej obecnie. Wolna kultura dotyczy problemw, ktre internet stwarza, nawet jeli odczymy si od sieci. Staram si dowie, e toczce si obecnie bitwy o wiat internetu, w istotny sposb wpywaj na tych, ktrzy nie s podczeni. Nie istnieje taki przecznik, ktry odizoluje nas od wpywu sieci.


22


W przeciwiestwie do ksiki Code, niewiele bd si tu zajmowa samym internetem. W zamian omwi wpyw, jaki internet wywiera na cz naszej tradycji, co jest spraw znacznie bardziej fundamentaln i o wiele waniejsz ni skonne s przyzna osoby pragnce uchodzi za geekw (geeks). Ta tradycja to sposb, w jaki powstaje nasza kultura. Jak to wyjaniam w dalszej czci ksiki, przychodzimy z tradycji wolnej kultury przy czym sowo wolna nie oznacza, e co jest wolne od opaty, jak na przykad piwo rozdawane za darmo (e posu si porwnaniem uywanym przez zaoyciela ruchu na rzecz wolnego oprogramowania2). Chodzi tu o wolno w takim znaczeniu, jak w zwrotach: wolno sowa, wolny rynek, wolny handel, wolno gospodarcza, wolna wola czy wolne wybory. Wolna kultura wspiera i chroni twrcw oraz wynalazcw. Dzieje si to w sposb bezporedni (przez udzielanie praw wasnoci intelektualnej), ale take w sposb poredni: przez ograniczanie zasigu tych praw tak, aby kolejnym twrcom i wynalazcom zagwarantowa moliwie najwiksz wolno od kontroli przeszoci. Wolna kultura nie jest kultur bez wasnoci, podobnie jak wolny rynek nie oznacza rynku, na ktrym wszystko jest wolne od opat. Przeciwiestwem wolnej kultury jest kultura zezwole, w ktrej twrcy mog tworzy wycznie po uzyskaniu zezwolenia ze strony monych lub twrcw z przeszoci. Jeli zrozumiemy t rnic, to wierz, e bdziemy si buntowa. Nie my na lewicy, czy wy na prawicy, ale my wszyscy, ktrzy nie mamy udziaw w przemyle kultury, okrelajcym XX wiek. Niezalenie od tego, czy masz pogldy lewicowe czy prawicowe, jeli nie masz w tym specjalnego interesu, to historia ktr opowiadam, moe ci poruszy. Bowiem opisywane przeze mnie zmiany naruszaj wartoci, ktre obie strony naszej kultury politycznej uznaj za fundamentalne. Takie zgodne, oburzenie obu partii moglimy obserwowa na pocztku lata 2003 roku. Federal Communications Commission (FCC Federalna Komisja Komunikacji) rozwaaa wprowadzenie zmian w prawie

23 dotyczcym wasnoci mediw, co mogo stworzy warunki zagodzenia ogranicze koncentracji mediw. Niezwyka koalicja spowodowaa, e do FCC wysano ponad 700 tysicy listw protestujcych przeciwko zmianom. William Safire opisujc, jak niekomfortowo czu si uczestniczc w protecie, ktry poczy CodePink Women for Peace i National Rifle Association oraz liberaln Olympi Snowe i konserwatywnego Teda Stevensa, by moe w sposb najprostszy z moliwych okreli to, co byo stawk w tej grze: chodzio o koncentracj wadzy. Zapyta take: Czy to brzmi mao konserwatywnie? Nie dla mnie. Koncentracja wadzy politycznej, korporacyjnej, medialnej, kulturowej powinna by wyklta przez konserwatystw. Rozproszenie wadzy przez poddanie jej lokalnej kontroli, a tym samym wspieranie jednostkowego uczestnictwa, jest esencj federalizmu i najwikszym sukcesem demokracji3. Idea ta stanowi cz argumentacji, ktr prezentuj w niniejszej ksice, chocia nie skupiam si wycznie na koncentracji wadzy powodowanej koncentracj wasnoci, ale na tym co waniejsze, poniewa mniej zauwaalne na koncentracji wadzy powodowanej radykaln zmian w rzeczywistym zakresie obowizywania prawa. Prawo zmienia si, a zmiany te powoduj przeksztacanie sposobu, w jaki powstaje nasza kultura. Zmiany te mog ci niepokoi niezalenie od tego, czy uwaasz internet za wany czy te nie, i niezalenie od tego, czy sytuujesz si na prawo czy lewo w stosunku do pogldw Safirea. Inspiracj dla tytuu, a take wielu tez tej ksiki, byy prace Richarda Stallmana oraz dziaalno Free Software Foundation. W rzeczy samej, kiedy ponownie odczytuj teksty Stallmana, a szczeglnie jego eseje z ksiki Free Software, Free Society, zdaj sobie spraw, i wszelkie teoretyczne kwestie, ktre rozwijam, s tak naprawd sprawami, o ktrych Stallman pisa dekady wczeniej. Mona wic dowodzi, e ksika ta jest zaledwie utworem zalenym.


24


Rozumiem taki krytycyzm, jeli w ogle jest to krytycyzm. Praca prawnika zawsze jest utworem zalenym, i nie zamierzam w tej ksice zrobi niczego wicej, poza przypomnieniem kultury zwizanej z tradycj, ktra bya zawsze nasz wasnoci. Podobnie jak Stallman, broni tej tradycji, odwoujc si do wartoci. Jak Stallman twierdz, e wartoci te polegaj na wolnoci. I jak Stallman wierz, e wartoci te, zakorzenione w naszej przeszoci, wymagaj obrony w przyszoci. Wolna kultura naley do naszej przeszoci, ale stanie si nasz przyszoci tylko wtedy, jeli zejdziemy z drogi, ktr kroczymy obecnie. Podobnie jak tezy Stallmana dotyczce wolnego oprogramowania, tak tezy odnoszce si do wolnej kultury powoduj nieporozumienie, ktrego trudno unikn, a jeszcze trudniej je zrozumie. Wolna kultura nie jest kultur bez wasnoci; nie jest kultur, w ktrej twrcy nie otrzymuj wynagrodzenia. Kultura bez wasnoci, albo taka, w ktrej twrcy nie mog dosta zapaty, to kultura anarchii, a nie wolnoci. Anarchia nie jest tym, do czego d. Wolna kultura, ktrej broni w tej ksice, jest oparta na rwnowadze pomidzy anarchi a kontrol. Wolna kultura, podobnie jak wolny rynek, jest wypeniona wasnoci. Jest wypeniona prawami wasnoci i kontraktami, a nad ich przestrzeganiem czuwa pastwo. Jednak, tak jak wolny rynek degeneruje si, gdy wasno nabiera cech feudalnych, podobnie wolna kultura moe by wykolawiona poprzez ekstremizm praw wasnoci, ktre j okrelaj. To jest wanie moja obawa zwizana z kultur wspczesn. Ksik t pisz, aby przeciwstawi si tego rodzaju ekstremizmowi.

Wolna kultura

Wprowadzenie17 grudnia 1903 roku, na wietrznej play w Pnocnej Karolinie bracia Wright zademonstrowali w cigu niecaych 100 sekund, e pojazd ciszy od powietrza moe lata o wasnych siach. By to przeomowy moment, ktrego znaczenie zostao powszechnie docenione. Niemal natychmiast nastpia eksplozja zainteresowania nowo odkryt technologi latania zaogowego, a tumy wynalazcw zaczy j rozwija. W czasach, w ktrych bracia Wright skonstruowali samolot, amerykaskie prawo stanowio, e waciciel ziemi posiada na wasno nie tylko jej powierzchni, ale take cay obszar znajdujcy si poniej, a do jdra ziemi, i ca przestrze nad ni, cignc si w gr, w nieskoczono1. Przez lata uczeni zastanawiali si, jak najlepiej interpretowa ide praw do ziemi rozpocierajcych si a do niebios. Czy to oznaczao posiadanie na wasno gwiazd? Czy mona kara przelatujce gsi za ich celowe i regularne wkraczanie na cudzy teren? Wraz z pojawieniem si samolotw ta doktryna amerykaskiego prawa gboko zakorzeniona w podstawach naszej tradycji i uznawana w przeszoci przez najznakomitszych teoretykw prawa, zacza mie znaczenie. Jeli moje ziemie sigaj nieba, to co si dzieje, gdy samoloty linii lotniczych United przelatuj nad moim polem? Czy mam prawo im tego zakaza? Czy wolno mi zawrze wyczn umow z Delta Airlines? Czy mona zorganizowa aukcj, aby ustali, ile to prawo jest w rzeczywistoci warte? W 1945 roku te kwestie stay si przedmiotem federalnej rozprawy sdowej. Thomas Lee i Tinie Causby, para farmerw ze stanu Pnocna


28

wolna kultura wprowadzenie

Karolina, ponosia straty w pogowiu kurczt z powodu nisko przelatujcych samolotw wojskowych: przeraone kurczta z rozpdem uderzay o ciany stodoy i giny. Pastwo Causby zoyli pozew sdowy, oskarajc amerykaski rzd o nielegalne wkraczanie na ich posiado. Oczywicie samoloty nigdy nie dotkny ich ziemi. Jeli jednak, jak to ujli prawnicy z firmy Blackstone, Kent i Coke, ich ziemia rozciga si w nieskoczono ku grze, to rzd rzeczywicie narusza granice ich posiadoci i pastwo Causby dali, by tego zaprzesta. Sd Najwyszy zgodzi si zaj stanowisko w sprawie Causbych. Co prawda, decyzj Kongresu korytarze powietrzne byy dobrem publicznym, jeli jednak prywatna wasno rozciga si a do niebios, to decyzja Kongresu moga by niezgodnym z konstytucj odebraniem wasnoci bez rekompensaty. Sd przyj do wiadomoci, e pradawna doktryna uznaje, e wasno ziemi na prawie common law rozciga si a do granic wszechwiata, ale sdzia Douglas nie darzy estym obowizujcych od dawna doktryn. Jednym akapitem tekstu wymaza setki lat tradycji prawa rzeczowego. Oto co napisa: Doktryna [ta] nie dotyczy wspczesnego wiata. Przestrze powietrzna jest drog publiczn, tak jak zatwierdzi to Kongres. Gdyby nie byo to prawd, kady midzykontynentalny lot wikaby operatora lotniczego w niezliczone rozprawy sdowe o wkroczenie na cudzy teren. Uznanie prywatnych roszcze do przestrzeni powietrznej zakorkuje te drogi, w powany sposb utrudni kontrol nad nimi oraz rozwj w imi interesu publicznego. Doprowadzi te do przekazania w rce prywatne wasnoci, do ktrej prawomocne roszczenia ma jedynie og spoeczestwa2. Zdrowy rozsdek burzy si przeciw takiemu pomysowi. Zazwyczaj prawo dziaa w ten wanie sposb. Nie zawsze rwnie gwatownie i niecierpliwie, ale w ten wanie sposb. Styl Douglasa to brak skonnoci do rozterek. Inni sdziowie zabazgraliby wiele kartek,

29

eby doj do wniosku, ktry Douglas zawar w jednej linijce: Zdrowy rozsdek burzy si przeciw takiemu pomysowi. Ale niezalenie od tego, czy zajoby to wiele stron, czy jedynie kilka sw, wyjtkowy geniusz systemu common law, takiego jak nasz, wyraa si w zdolnoci dostosowywania prawa do technologii danej epoki. A dostosowujc si, podlega zmianom. Idee twarde jak skaa w jednej epoce, w innej rozsypuj si w py. Tak w kadym razie dzieje si, gdy zmianie nie opiera si kto potny. Maestwo Causby byo jedynie par farmerw. I cho bez wtpienia wielu im podobnych byo rwnie niezadowolonych z narastajcego ruchu powietrznego (mona tylko mie nadziej, e niezbyt wiele kurczt zgino uderzajc o ciany), to podobnym osobom z caego wiata byoby ogromnie trudno zjednoczy si, aby powstrzyma rozwj idei i technologii stworzonych przez braci Wright. Wrzucili oni samolot do technologicznej puli memw, a ich idea szybko rozprzestrzeniaa si niczym wirus na kurzej farmie. Farmerzy tacy jak Causby zostali osaczeni przez ide, ktra zdawaa si rozsdna w wietle wynalazku braci Wright. Jedyne, co mogli zrobi, to stan na swoich polach, dzierc w rkach martwe kurczaki, i do woli grozi pici nowomodnym technologiom. Mogli zadzwoni do swoich przedstawicieli w Kongresie, a nawet wytoczy proces. Ale koniec kocw sia tego, co innym wok wydawao si oczywiste, czyli potga zdrowego rozsdku, zatryumfowaa. Nie dopuszczono do tego, by ich prywatne interesy przewayy nad oczywist korzyci dla caej spoecznoci. Edwin Howard Armstrong jest jednym z zapomnianych dzisiaj genialnych wynalazcw. Pojawi si wrd wielkich amerykaskich wynalazcw tu po dwch tytanach Thomasie Alvie Edisonie i Aleksandrze Grahamie Bellu. Jego prace w dziedzinie technologii radiowej byy prawdopodobnie najwaniejszymi, jakie wykona pojedynczy wynalazca w cigu pierwszego 50lecia istnienia radia. By przy tym lepiej wyksztacony ni Michael Faraday, czeladnik w zakadzie introligatorskim, ktry w 1831 roku odkry indukcj elektryczn. Mia jednak


30


podobn intuicj dotyczc dziaania radia. Co najmniej trzykrotnie Armstrong opracowa nowe technologie o wielkim znaczeniu, ktre pchny do przodu nasze rozumienie rozchodzenia si fal radiowych. Dzie po witach Boego Narodzenia w 1933 roku przyznano Armstrongowi cztery patenty na jego najwaniejszy wynalazek: radio oparte na modulacji czstotliwoci (FM frequency modulation). Do tej pory komercyjne rozgonie dziaay w oparciu o modulacj amplitudy fal radiowych (AM amplitude modulation). wczeni naukowcy twierdzili, e nie da si zbudowa radia FM, radia opartego na modulacji czstotliwoci fal radiowych. Mieli racj co do radia dziaajcego w wskim zakresie czstotliwoci. Armstrong odkry jednak, e radio oparte na modulacji czstotliwoci w szerokim jej zakresie przenosi dwik o zadziwiajcej jakoci i mniejszych zakceniach, i to przy nadajnikach znacznie mniejszej mocy. 5 listopada 1935 roku Armstrong zademonstrowa now technologi podczas spotkania inynierw radiowych Institute of Radio Engineers w nowojorskim Empire State Building. Stroi radio pomijajc wszystkie stacje AM, a doszed do audycji, ktr sam nadawa z oddalonego o 17 mil nadajnika. Radio zupenie zamilko, jakby zepsute, a potem rozleg si dwik o czystoci niespotykanej dla urzdzenia elektrycznego. W sali rozleg si gos lektora: Tu stacja amatorska W2AG w Yonkers, Nowy York, nadajca na fali dwa i p metra z modulacj czstotliwoci. Publiczno syszaa rzeczy, ktre wszystkim dotychczas wydaway si niemoliwe: W Yonkers, przy mikrofonie nalewano wod do szklanki: brzmiao to jak woda nalewana do szklanki (...). Papier darty i gnieciony brzmia jak papier, a nie jak szalejcy poar lasu. (...) Odtworzono z pyty marsze Sousy, wykonano te na ywo utwr na pianino i gitar. (...) Muzyka miaa w sobie ywo rzadko, jeli kiedykolwiek w ogle, syszan z radioodbiornika3.

31

Zdrowy rozsdek podpowiada nam, e Armstrong wwczas wynalaz nieporwnywalnie lepsz technologi radiow. Pracowa jednak dla firmy Radio Corporation of America (RCA), dominujcej na rynku radia AM. W 1935 roku istniao w Stanach Zjednoczonych okoo tysica stacji radiowych, ale wszystkie stacje nadajce w duych miastach naleay do zaledwie kilku sieci nadawczych. David Sarnoff, szef RCA i przyjaciel Armstronga, liczy, e ten wynajdzie sposb na usunicie zakce w transmisjach radiowych AM. By wic wielce podekscytowany, gdy Armstrong powiedzia mu, e ma radio dziaajce bez zakce. Ale po zademonstrowaniu przez Armstronga urzdzenia, Sarnoff nie by zadowolony. Mylaem, e Armstrong zbuduje rodzaj filtru, ktry zlikwiduje zakcenia radia AM. Nie mylaem, e zapocztkuje rewolucj, e stworzy cholerny, nowy przemys, ktry bdzie konkurowa z RCA4. Poniewa wynalazek Armstronga zagraa imperium RCA zbudowanemu na bazie radia AM, firma rozpocza kampani majc na celu zdawienie w zarodku radia FM. I cho FM byo by moe lepsz technologi, Sarnoff by lepszym taktykiem. Pisano o tym tak: Siy wspierajce radio FM, przede wszystkim inynierowie, nie mogli wygra z obmylon przez dziay sprzeday, patentw i jednostki prawne korporacji strategi, polegajc na likwidacji zagroenia dla jej silnej pozycji. Gdyby pozwoli radiu FM na nieograniczony rozwj, to doprowadzioby to do (...) cakowitego przetasowania si na rynku radiowym (...) i do ewentualnego obalenia starannie strzeonego systemu AM, na ktrym RCA zbudowaa swoj potg5. Pocztkowo RCA pod pretekstem prowadzenia dalszych testw nie ujawniao nowej technologii. Kiedy po dwch latach Armstrong zacz


32


si niecierpliwi, RCA uya wpyww w administracji rzdowej, aby zahamowa wprowadzanie do uytku radia FM. W 1936 roku RCA wynaja byego szefa FCC z zadaniem zapewnienia, by FCC przydzielio czstotliwoci radiowe w sposb, ktry wyeliminuje radio FM zasadniczo przez przesunicie do innego zakresu spektrum radiowego. Pocztkowo wysiki te spezy na niczym. Jednak RCA zacza osiga sukcesy, gdy uwaga Armstronga i caego narodu skupia si na II wojnie wiatowej. Zaraz po zakoczeniu wojny FCC ogosia zestaw przepisw, ktrych wyranym skutkiem byo okaleczenie radia FM. Jak opisa to Lawrence Lessing: Niemal niewyobraalna w swojej sile i przebiegoci bya seria zabjczych ciosw, ktre po wojnie otrzymao radio FM na skutek serii rozporzdze wprowadzonych za porednictwem FCC przez wielkie rozgonie6. Aby zrobi w eterze miejsce na telewizj, na ktrej rozwj stawiaa wwczas RCA, nadajniki FM miay zosta przeniesione na zupenie nowy zakres czstotliwoci. Moc stacji FM zostaa zmniejszona tak, e nie dao si ju nadawa na obszarze caego kraju (t zmian zdecydowanie wspieraa firma AT&T, poniewa zniknicie stacji przekanikowych dziaajcych w oparciu o technologie FM oznaczao konieczno wykupywania przez nadawcw radiowych pocze kablowych od AT&T). Ekspansja radia FM zostaa zduszona, przynajmniej na jaki czas. Armstrong przeciwstawia si dziaaniom RCA. W odpowiedzi firma utrudniaa rozpowszechnianie jego patentw. Po wczeniu technologii FM do powstajcego wwczas standardu telewizji, RCA ogosia przyznane mu patenty za niewane. Uczynia to bezpodstawnie i to ponad 15 lat po ich wydaniu. Tym samym firma odmwia zapacenia Armstrongowi nalenych honorariw. Przez sze lat Armstrong toczy kosztown wojn sdow w obronie patentw. W kocu, gdy tylko patenty wygasy, RCA zaproponowaa mu ugod tak skromn, e nie starczyaby

33

nawet na opacenie prawnikw. Pokonany, zaamany, a teraz take zrujnowany, Armstrong napisa w 1954 roku krtki list do ony i zabi si skaczc z okna na trzynastym pitrze. Prawo czasem dziaa w ten sposb. Nie zawsze z tak tragicznym skutkiem i rzadko kiedy z tak dramatyczn fabu, ale niekiedy w ten wanie sposb. Od samego pocztku rzd i agencje rzdowe byy obiektem naciskw, najczciej ze strony potnych firm zagroonych przez zmiany prawne lub technologiczne. Wielkie firmy zbyt czsto wykorzystuj swoje wpywy w rzdzie, aby skoni go do roztoczenia nad nimi ochronnego parasola. Retoryka stosowana w podobnych sytuacjach zawsze odwouje si do ducha obywatelskiego. Jednak w rzeczywistoci wyglda to troch inaczej. Idee, ktre w jednej epoce byy twarde niczym skaa, ale w kolejnej, pozostawione same sobie, mogyby rozsypa si w proch, s utrzymywane przy yciu przez subteln korupcj naszego systemu politycznego. RCA miaa co, czego brakowao maestwu Causby zdolno dawienia efektw przemian technologicznych. Internetu nie wymyli jeden czowiek. Nie mona take wyznaczy dokadnej daty jego powstania. W bardzo krtkim czasie sta si jednak czci codziennego ycia Amerykanw. Z badania przeprowadzonego przez Pew Internet and American Life Project wynika, e w 2002 roku 58 procent Amerykanw miao dostp do sieci, w porwnaniu do 49 procent dwa lata wczeniej7. Z kocem 2004 roku do internetu moe by podczone ponad dwie trzecie ludnoci kraju. Internet w istotny sposb zmieni codzienne ycie Amerykanw. Niektre z tych zmian s zmianami technicznymi: internet uczyni komunikacj szybsz, zmniejszy koszt gromadzenia danych, i tak dalej. Jednak ksika ta nie skupia si na zmianach tego rodzaju. S to zmiany istotne i cigle nie w peni zrozumiane. Ale nale do zjawisk, ktre po prostu znikyby, gdybymy nagle wszyscy postanowili wyczy internet. Zmiany te nie maj wpywu, przynajmniej bezporedniego, na ludzi, ktrzy z niego nie korzystaj. Byyby waciwym tematem ksiki opisujcej internet. Niniejsza ksika nie jest jednak ksik o internecie.


34


Ksika ta opisuje wpyw, jaki internet wywar na wiat poza nim samym oraz wpyw internetu na proces tworzenia kultury. Twierdz, e internet wprowadzi do tego procesu wane, aczkolwiek nierozpoznane zmiany. Wywrc one do gry nogami tradycj tak star, jak sama Republika. Wikszo ludzi odrzuciaby te zmiany, gdyby potrafili je rozpozna. Jednak, jak na razie, wikszo nawet nie widzi zmian, jakie spowodowa internet. Znaczenie tych zmian moemy dostrzec, gdy dokonamy rozrnienia midzy kultur komercyjn a niekomercyjn i gdy opiszemy regulacje prawne dotyczce kadej z nich. Kultur komercyjn rozumiem jako t cz naszej kultury, ktra jest produkowana i sprzedawana, albo wytwarzana z zamiarem sprzeday. Kultura niekomercyjna to caa reszta. Kiedy staruszkowie siedzcy na awkach w parku, czy na rogu ulicy opowiadali dzieciom i innym osobom rne historie, bya to kultura niekomercyjna. Kiedy Noah Webster opublikowa Reader, a Joel Barlow wiersze, bya to kultura komercyjna. Na pocztku naszej historii, i w zasadzie w caej naszej tradycji, kultura niekomercyjna nie podlegaa regulacjom prawnym. Oczywicie, jeli twoje opowieci byy sprone, albo jeli twoje piosenki wzniecay niepokj, prawo mogo interweniowa. Nigdy nie byo jednak bezporednio zaangaowane w proces kreacji czy rozpowszechniania tej formy kultury i pozostawiao t kultur woln. Zwyke sposoby, w jakie zwykli ludzie dzielili si i zmieniali wasn kultur, takie jak opowiadanie historii, odgrywanie scen ze sztuk teatralnych czy telewizji, udzia w fan klubach, dzielenie si muzyk i przegrywanie tam byy przez prawo pozostawione same sobie. Prawodawstwo skupiao si na twrczoci komercyjnej. Z pocztku w niewielkim stopniu, a potem w duym, prawo zapewniao twrcom bodce, przyznajc im wyczne prawa do ich twrczoci, tak by mogli je sprzedawa na rynku komercyjnym8. Ta zasada jest wan czci kultury i procesu tworzenia. Z czasem staa si w Ameryce coraz bardziej istotna. Nie graa jednak w adnym sensie roli dominujcej w naszej

35

tradycji. Bya jedynie czci, podlegajc kontroli i pozostajc w rwnowadze z tym, co byo wolne. Oglny podzia na to, co wolne, i to, co pod kontrol, zosta obecnie zniesiony9. Internet stworzy do tego warunki, a prawo pod wpywem wielkich mediw zaczo je realizowa. Po raz pierwszy w naszej tradycji zwyke sposoby tworzenia i dzielenia si kultur przez jednostki znalazy si w zasigu regulacji prawnych, ktre rozszerzyy zakres swojej kontroli na ogromne poacie kultury i na zasoby kreatywnoci, nigdy wczeniej im nie podlegajce. Technologia, ktra historycznie zapewniaa rwnowag midzy wolnym praktykowaniem kultury a praktykowaniem zalenym od uprzedniej zgody, zostaa zniesiona. W konsekwencji jestemy w coraz mniejszym stopniu kultur woln, a coraz bardziej kultur zezwole. Zmiana ta jest uzasadniana koniecznoci ochrony twrczoci komercyjnej. I wanie protekcjonizm jest gwn jej przyczyn. Jednake rodzaj protekcjonizmu, ktrym uzasadnia si zmian, a ktry opisz poniej, to nie ten sam zrwnowaony i ograniczony protekcjonizm, jaki regulowa prawo w przeszoci. Protekcjonizm ten nie ochrania artystw, a jedynie wybrane formy biznesu. Korporacje, przewidujc zagroenia powodowane moliwoci zmiany przez internet sposobw powstawania i roli kultury komercyjnej i niekomercyjnej, zjednoczyy swe siy, aby skoni prawnikw do stworzenia chronicego je prawa. Tak byo w przypadku firmy RCA i Armstronga, o tym marzyo te maestwo Causby. Internet da wielu ludziom niezwyk moliwo uczestniczenia w tworzeniu kultury, ktra wykracza daleko poza granice tego, co lokalne. Sia internetu w sposb istotny zmienia ksztat rynku kultury w ogle, a zmiana ta zagraa istniejcym przemysom medialnym. Internet sta si dla przemysw tworzcych i dystrybuujcych treci w XX wieku tym, czym radio FM dla radia AM lub samochd ciarowy dla XIX-wiecznej kolei elaznej: pocztkiem koca, a przynajmniej pocztkiem istotnej zmiany. Technologie cyfrowe ucielenione w internecie mog by podstaw


36


bardziej konkurencyjnego i dynamicznego rynku tworzenia i pielgnowania kultury. Na rynku mogaby zaistnie wiksza, a przede wszystkim bardziej zrnicowana grupa twrcw, ktrzy mogliby tworzy i upowszechnia ywsz twrczo. Jednoczenie byliby za to lepiej wynagradzani, ni obecnie, chyba e wspczesne odpowiedniki RCA uyj prawa do ochrony samych siebie przed t konkurencj. W dalszym cigu postaram si pokaza, e to wanie dzieje si dzisiaj z nasz kultur. Odpowiedniki radia z pocztku XX wieku oraz XIX-wiecznej kolei uywaj siy, aby dostosowa prawo do ochrony ich przed now, wydajniejsz, bardziej yw technologi rozwoju kultury. Z powodzeniem wdraaj plan przeksztacenia internetu, zanim sami zostan przez niego zmienieni. Dla wielu nie jest to jednak tak oczywiste. Walki o prawa autorskie i internet zdaj si im odlege. A dla nielicznych, ktrzy je ledz, sprowadzaj si do duo prostszego zestawu pyta o to, czy piractwo zostanie zalegalizowane i czy wasno bdzie chroniona. Wojna toczca si przeciwko technologiom internetu okrelana przez prezesa Motion Picture Association of America (MPAA) Jacka Valentiego jego wasn wojn z terroryzmem zostaa przedstawiona jako walka o rzdy prawa i poszanowanie wasnoci. Dla wikszoci wybr, po ktrej s stronie, ogranicza si do wyboru: czy s za ochron wasnoci, czy te przeciwko temu. Jeli takie byoby rzeczywicie sedno sprawy, opowiedziabym si za Jackiem Valentim i przemysem medialnym. Ja take wierz w prawo wasnoci oraz donioso adnie okrelanej przez pana Valentiego wasnoci twrczej. Wierz, e piractwo jest ze i e waciwie sformuowane prawo powinno kara piractwo, niewane czy w czy poza internetem. Jednak to proste przewiadczenie skrywa o wiele bardziej istotne pytanie. Boj si, e zanim zauwaymy zaistnia zmian, wojna przeciwko internetowym piratom pozbawi nasz kultur wartoci bdcych od pocztku jej integraln czci. Na wartociach tych zbudowano tradycj, ktra przynajmniej przez pierwsze 180 lat naszej Republiki gwarantowaa twrcom prawo

37

swobodnego tworzenia na fundamentach przeszoci. Wynalazcy i twrcy byli te chronieni przed pastwowym lub prywatnym nadzorem. Twrcw przed kontrol ze strony rzdu chronia I poprawka do konstytucji. Profesor Neil Netanel dowodzi z przekonaniem, e odpowiednio wywaone prawo autorskie chroni twrcw przed kontrol ze strony osb prywatnych. Tradycja nasza nie jest tradycj sowieck ani te tradycj patronatu. W zamian stworzylimy rozleg przestrze, w ramach ktrej twrcy mogli kultywowa i pomnaa nasz kultur. Reakcja systemu prawnego na powstanie internetu oraz zmiany zwizane z technologiami internetowymi znaczco zwikszyy rzeczywisty stopie regulacji kreatywnoci w Ameryce. Aby krytykowa kultur wok nas, lub tworzy na jej fundamentach, naley niczym Oliver Twist zapyta o zgod. W wielu wypadkach jest ona oczywicie udzielana, jednak rzadko kiedy otrzymuje j twrca krytyczny lub niezaleny. Zbudowalimy swoist szlacht kultury, klas, wewntrz ktrej yje si atwo, a poza ni ju nie. Tymczasem wszelkiego rodzaju szlachectwo jest obce naszej tradycji. Historia, ktr chc opowiedzie, dotyczy tej wojny. Jej tematem nie jest kluczowa rola technologii w codziennym yciu. Nie wierz w bogw, take cyfrowych. Nie jest to te prba demonizowania jakiej grupy lub jednostki, gdy nie wierz rwnie w diaba, take korporacyjnego. Nie jest to przypowie moralizujca, ani te wezwanie do dihadu przeciw firmom z brany rozrywkowej i medialnej. Jest to prba zrozumienia bezsensownej, wyniszczajcej wojny sprowokowanej przez technologie internetu, ale sigajcej daleko poza granice jego kodu. Prbujc zrozumie t walk, staram si jednoczenie okreli warunki pokoju. Nie ma bowiem powodu, dla ktrego trwajca obecnie wok technologii internetowych walka miaaby trwa dalej. Naszej tradycji i kulturze zostanie wyrzdzona wielka krzywda, jeli pozwolimy nieposkromionej walce dalej trwa. Musimy zrozumie przyczyn konfliktu, aby jak najprdzej go zakoczy. Wojna ta, tak jak walka maestwa Causby, po czci dotyczy wasnoci, jednak nie tak namacalnej, jak wasno Causbych.


38


W wojnie tej aden kurczak nie utraci ycia. Jednak pogldy dotyczce tej wasnoci s dla wikszoci osb rwnie oczywiste, co dla Causbych stwierdzenie o witoci ich gospodarstwa. Causby to my wszyscy. Wikszo z nas przyjmuje bez zastanowienia zdecydowane sdy wygaszane przez posiadaczy wasnoci intelektualnej. Dla wikszoci z nas, tak jak i dla maestwa Causby, s to oczywiste stwierdzenia. Dlatego na wzr Causbych wyraamy sprzeciw, gdy nowe technologie ingeruj w nasz wasno. Nie mamy wtpliwoci, e nowe technologie internetu naruszaj prawomocnie deklarowan wasno. Jest te oczywiste, e prawo powinno interweniowa, by uniemoliwi jej naruszanie. W zwizku z tym, gdy geekowie (geeks) i inynierowie broni swoich technologii, podobnych do wynalazkw Armstronga czy braci Wright, wikszo z nas pozostaje po prostu nieczua. Zdrowy rozsdek si nie buntuje. Inaczej ni w przypadku pozbawionej szczcia rodziny Causbych, zdrowy rozsdek stan w tej wojnie po stronie wacicieli. Inaczej take ni w przypadku szczliwcw braci Wright, internet nie sta si przyczyn rewolucji. Mam nadziej wstrzsn zdrowym rozsdkiem. Coraz bardziej zadziwia mnie sia idei wasnoci intelektualnej, przede wszystkim jej zdolno rozbrajania myli krytycznej wrd obywateli i decydentw. Nigdy jeszcze dotychczas nasza kultura nie bya w rwnym stopniu jak obecnie posiadana. Rwnie nigdy dotd tak dalece posunita koncentracja zdolnoci do kontroli wykorzystywania kultury nie bya tak bezkrytycznie akceptowana. Pytanie brzmi: dlaczego tak jest? Czy dlatego, e zrozumielimy znaczenie i donioso prawa wasnoci odnoszcego si do idei i kultury? Czy te dlatego, e uznalimy, i nasza tradycja odrzucania dania tak absolutnego bya za? Czy moe dlatego, e koncepcja wasnoci w dziedzinie idei i kultury suy firmom RCA naszych czasw i odpowiada naszym bezrefleksyjnym intuicjom?

39

Czy radykalne odejcie od wsplnej tradycji wolnej kultury jest dowodem na to, e Ameryka naprawia bdy przeszoci, tak jak to uczynilimy z niewolnictwem po zakoczeniu krwawej wojny domowej i jak powoli czynimy dzisiaj z nierwnociami? Czy te radykalne odejcie od naszej tradycji wolnej kultury jest kolejnym dowodem na to, e system polityczny zosta przejty w imi interesw nielicznej, ale potnej grupy? Czy odpowiadajc w tej kwestii zgodnie ze zdrowym rozsdkiem osigamy skrajnoci, bowiem zdrowy rozsdek rzeczywicie w nie wierzy? Czy te milczy on w obliczu tych skrajnoci poniewa, jak w przypadku Armstronga i RCA, silniejsza strona zadbaa, by jej punkt widzenia take okaza si silniejszy? Nie zamierzam by tajemniczy. Moje pogldy s wyranie okrelone. Wierz, e zdrowy rozsdek susznie zaprotestowa przeciw skrajnoci reprezentowanej przez Causbych. Wierz, e suszna byaby dzisiaj rewolta zdrowego rozsdku wobec skrajnych da wygaszanych w imi wasnoci intelektualnej. Okrelone przez prawo dania s rwnie absurdalne, co szeryf aresztujcy samolot za naruszenie cudzej wasnoci. Ale konsekwencje tego absurdu bd o wiele gbsze. Szalejcy dzisiaj konflikt obraca si wok dwch idei: piractwa i wasnoci. W nastpnych dwch czciach ksiki postaram si je przeanalizowa. Moja metoda rni si od typowej metody naukowej. Nie wymagam, bycie zgbiali skomplikowany dowd, oparty na odwoaniach do niezrozumiaych francuskich teoretykw, jakkolwiek naturalne by si to zdawao dziwnemu gatunkowi ludzi, jakim jestemy my, pracownicy naukowi. Kada cz ksiki zaczyna si od kilku historii wyznaczajcych kontekst, w ktrym na pozr proste idee mog by lepiej zrozumiane. W dwch nastpnych czciach wyo podstawow myl ksiki: podczas gdy internet stworzy co rzeczywicie nowego i wspaniaego, nasz rzd, naciskany przez wielkie media, w odpowiedzi na t nowo


40


niszczy co bardzo starego. Zamiast zrozumie zmiany, ktre dziki internetowi staj si moliwe; zamiast pozwoli, by z upywem czasu zdrowy rozsdek zadecydowa, jak najlepiej zareagowa, pozwalamy tym, ktrym zmiany najbardziej zagraaj, aby wykorzystywali posiadan wadz i zmieniali prawo. Oraz, co zapewne istotniejsze, by wykorzystywali wadz do fundamentalnej zmiany nas samych, jakimi dotychczas zawsze bylimy. Wierz, e zgadzamy si na to nie dlatego, e jest to suszne, a take nie dlatego, e wikszo z nas popiera zachodzce zmiany. Zgadzamy si na nie, gdy najbardziej zagroony jest interes najpotniejszych graczy uczestniczcych w dojmujco skompromitowanym procesie tworzenia prawa. Niniejsza ksika jest histori jeszcze jednej konsekwencji tego rodzaju korupcji, niezauwaonej przez wikszo z nas.

Piractwo

Wojna z piractwem trwa od chwili narodzin prawa regulujcego wasno twrcz. Cho trudno uchwyci, czym dokadnie jest piractwo, atwo okreli krzywd stanowic sedno zjawiska. Lord Mansfield, uczestniczcy w sprawie sdowej, ktra rozszerzya zasig angielskiego prawa autorskiego na zapisy nutowe, opisa kwesti w nastpujcy sposb: Dozwolone jest uytkowanie kopii przez wykonanie utworu, nie wolno natomiast okrada autora z zyskw przez pomnaanie kopii i ich rozprowadzanie dla wasnego uytku1. Jestemy dzisiaj wiadkami kolejnej wojny przeciw piractwu. Sprowokowa j internet, ktry jest technologi umoliwiajc skuteczne upowszechnianie treci. Wymiana plikw na zasadzie peer-to-peer (p2p), to jedna z najbardziej skutecznych spord wydajnych technologii, ktre zaistniay dziki internetowi. Rozproszony inteligentny system p2p umoliwia atwe rozpowszechnianie treci w sposb niemoliwy do wyobraenia jeszcze w poprzednim pokoleniu. Internetowa wydajno ma sobie za nic tradycyjne granice prawa autorskiego. Sie nie rozrnia midzy wymian treci objtych i tych nieobjtych ochron prawa autorskiego. Dochodzi wic do zakrojonej na wielk skal wymiany chronionych prawem autorskim treci, a to zaognia konflikt, bowiem waciciele praw autorskich niepokoj si, e internetowa wymiana okradnie autora z jego zyskw. Wojownicy zwracaj si do sdw, organw prawodawczych, a coraz czciej polegaj take na technologii, liczc na ochron swojej wasnoci przed tego rodzaju piractwem. Cae pokolenie Amerykanw, ostrzegaj, jest wychowywane w wierze, e wasno powinna by


44

wolna kultura piractwo

wolna. Nie pora martwi si o tatuae czy kolczyki w rnych czciach ciaa, gdy nasze dzieci staj si zodziejami! Bez wtpienia piractwo jest zem, a piraci powinni by karani. Jednak zanim wezwiemy katw, naleaoby umieci ide piractwa w pewnym kontekcie. U sedna tego coraz czciej stosowanego pojcia ley bowiem przewiadczenie, ktre niemal na pewno jest bdne. Brzmi ono mniej wicej tak: Twrczo ma warto. Za kadym razem, gdy uywam cudzej twrczoci, bior lub tworz na jej podstawie, pozbawiam autora czego wartociowego. Za kadym razem, gdy bior co wartociowego od innych, powinienem uzyska na to ich zgod. Odebranie komu wartociowego dobra bez jego zgody jest zem. Jest form piractwa. To pogld silnie zakorzeniony w toczcych si obecnie debatach. Rochelle Dreyfuss, profesor prawa z New York University, krytykuje to, co nazywa teori wasnoci twrczej, opart na idei, e istnienie wartoci oznacza istnienie prawa2. Zgodnie z t ide, jeli co ma warto, to kto musi mie do niej prawo. Taka perspektywa skonia American Society of Composers, Authors and Publishers (ASCAP), organizacj chronic prawa kompozytorw, do pozwania eskiej organizacji skautowskiej Girl Scouts, gdy ta nie pacia tantiem za piosenki, ktre dziewczynki pieway przy ogniskach3. Poniewa istniao wartociowe dobro (piosenki), wic musiao te istnie prawo do niego, nawet jeli godzio ono w skautki. Z pewnoci mona tak okrela sposb funkcjonowania wasnoci twrczej. Mona w ten sposb projektowa system prawa chronicego j. Jednak taka teoria wasnoci twrczej, oparta na idei istnienie wartoci oznacza istnienie prawa nigdy w Ameryce nie obowizywaa, nie zakorzenia si w naszym prawie. W naszej tradycji wasno intelektualna jest instrumentem tworzcym podwaliny zasobnego w twrczy potencja spoeczestwa, pozostaje wic podporzdkowana wartoci, jak jest twrczo. Trwajca obecnie

45

debata ujmuje sprawy odwrotnie. Do tego stopnia zajlimy si ochron narzdzia, e przestalimy dba o sam warto. Nieporozumienie wynika z faktu, e prawo nie czyni ju rozrnienia midzy powtrnym wydaniem cudzego utworu a jego przetwarzaniem, tworzeniem na podstawie cudzych utworw. Prawo autorskie w chwili narodzin dotyczyo jedynie wydawania utworw. Dzisiaj reguluje oba przypadki. Przed nastaniem technologii internetu mylenie ze sob obu sposobw uywania utworu nie miao wikszych konsekwencji. Ze wzgldu na wysokie koszty publikowania, niemal wszystkie utwory byy wydawane przez przedsibiorcw, zdolnych ponosi ciary nakadane przez prawo autorskie. Ot, kolejny koszt prowadzenia biznesu. Wraz z narodzinami internetu zniky owe naturalne granice zasigu stosowania prawa. Obecnie prawo kontroluje ju nie tylko twrczo twrcw komercyjnych, ale w gruncie rzeczy kad twrczo. Zasig prawa nie miaby wikszego znaczenia, gdyby prawo autorskie regulowao jedynie kopiowanie. Jednak, gdy regulacje prawne osigaj rwnie szeroki, a zarazem mglisty zasig, jak to ma miejsce obecnie, poszerzanie tego zasigu zaczyna mie znaczenie. W chwili obecnej, obcienia wynikajce z praw autorskich s o wiele wysze ni jakikolwiek pocztkowy zysk. Jest to regu w przypadku twrczoci niekomercyjnej, a coraz czciej take komercyjnej. W kolejnych rozdziaach stanie si jasne, e rola prawa coraz rzadziej polega na wspieraniu twrczoci, a coraz czciej na ochronie konkretnych sektorw gospodarki przed konkurencj. W chwili, gdy technologie cyfrowe mogyby spowodowa niesamowity rozkwit twrczoci komercyjnej i niekomercyjnej, prawo ogranicza j poprzez obkaczo skomplikowane i niejasne reguy oraz grob nieprzyzwoicie surowych kar. By moe jestemy wiadkami powstawania klasy twrczej, jak to okreli Richard Florida4. Niestety, jestemy te wiadkami nadzwyczajnego wzrostu regulacji dziaalnoci teje klasy. S to ograniczenia, ktre nie przystaj do naszej tradycji. Powinnimy zacz od zrozumienia jej i od umieszczenia w odpowiednim kontekcie wspczesnych bitew toczcych si o zachowania okrelane jako piractwo.


Rozdzia pierwszy: TwrcyW 1928 roku narodzi si nowy bohater kreskwek. Wczesna wersja Myszki Miki zadebiutowaa w maju owego roku w Plane Crazy, niemym filmie, ktry szybko okaza si finansow klap. W listopadzie tego roku w Colony Theater w Nowym Jorku odbya si premiera Parowca Williego (Steamboat Willie), pierwszej dystrybuowanej na masow skal kreskwki ze zsynchronizowanym dwikiem. Zagraa w niej posta, ktra z czasem staa si Myszk Miki. Pierwszym filmem ze zsynchronizowanym dwikiem by wyprodukowany rok wczeniej piewak Jazzbandu. Sukces filmu skoni Walta Disneya do powielenia w swoich kreskwkach techniki czenia dwiku z obrazem. Nikt nie mia wwczas pojcia nie tylko o tym, czy jest to moliwe, ale czy takie filmy przycign widzw do kin. Jednak wyniki testw przeprowadzonych latem 1928 roku byy jednoznaczne. Sam Disney tak opisa w eksperyment: Kilku moich chopcw umiao czyta nuty, a jeden gra na harmonijce ustnej. Umiecilimy ich w pokoju, z ktrego nie widzieli ekranu kinowego i ustawilimy wszystko tak, by grane przez nich dwiki docieray do sali, w ktrej nasze ony i przyjaciele mieli obejrze film. Chopaki gray w oparciu o przygotowany zapis muzyki i efektw dwikowych. Po kilku falstartach, dwik i akcja wreszcie wypaliy. Melodia bya wykonywana na harmonijce, a reszta z nas do rytmu walia w blaszane pokrywki i da w wistawki. Synchronizacja dwiku bya cakiem udana.

47

Pokaz zelektryzowa nasz niewielk widowni, ktra zareagowaa niemal instynktownie na harmoni dwiku i ruchomego obrazu, ktrej dowiadczyli. Mylaem, e artuj sobie ze mnie, wic posadzono mnie na widowni i jeszcze raz puszczono cao. I byo to straszne, ale zarazem wspaniae! Co wicej, byo to co nowego!1. Ub Iwerks, wczesny wsppracownik Disneya i animator o rzadko spotykanym talencie, okreli to dobitniej: Nigdy w yciu nie byem rwnie poruszony. Nic, co dotychczas przeyem, nie dao si z tym porwna. Disney stworzy dzieo cakiem nowe, w oparciu o inne, take do nowe rozwizania. Zsynchronizowany dwik oywi form twrczoci, ktra dotychczas z wyjtkiem dzie Disneya suya za niewiele wicej ni wypeniacz midzy innymi filmami. We wczesnych latach animowanej kinematografii, wynalazek Disneya wyznaczy standard, ktremu inni z trudem starali si dorwna. W wielu przypadkach wielki geniusz Disneya, ogromna kreatywno, zostay zbudowane w oparciu o prac innych. To stosunkowo dobrze znane fakty. Mniej osb zdaje sobie spraw z tego, e w 1928 roku miaa miejsce jeszcze jedna wana przemiana. Tego roku pewien geniusz komediowy stworzy swj ostatni niezalenie wyprodukowany niemy film. Geniuszem tym by Buster Keaton, a film nazywa si Steamboat Bill, Jr. (Marynarz sodkich wd). Keaton urodzi si w 1895 roku w rodzinie twrcw wodewilowych. W epoce filmu niemego osign mistrzostwo w wykorzystywaniu rubasznych gagw, aby wydoby z widowni salwy niekontrolowanego miechu. Steamboat Bill, Jr. naley do klasyki gatunku, a maniacy filmowi ceni to dzieo za niesamowit liczb gagw. Ten film to klasyczny Keaton, szalenie popularny i jeden z najlepszych w ramach gatunku. Steamboat Bill, Jr. powsta wczeniej ni kreskwka Disneya o tytule Steamboat Willie. Podobiestwo tytuw nie jest przypadkowe. Steamboat Willie jest bowiem bezporedni parodi Steamboat Bill, Jr.2, a obydwa


48


filmy powstay w oparciu o t sam piosenk. Steamboat Willie nie zaistnia wic wycznie dziki wynalazkowi zsynchronizowanego dwiku, czego dokonali twrcy piewaka Jazzbandu. Powstanie tej kreskwki, a wic porednio i Myszki Miki, zawdziczamy stworzonemu przez Bustera Keatona filmowi Steamboat Bill, Jr., ktry powsta z inspiracji piosenk Steamboat Bill. Zapoyczenie tego rodzaju nie byo niczym wyjtkowym, zarwno dla samego Disneya, jak i caego przemysu filmowego. Disney czsto naladowa penometraowe filmy swoich czasw3. Inni twrcy czynili podobnie. Wczesne kreskwki s pene podrbek wariacji na temat sprawdzonych motyww, dawnych historii powtrnie opowiedzianych. O sukcesie decydowaa byskotliwo rnic midzy dzieem nowym a oryginaem. W przypadku animacji Disneya t iskierk dao dodanie dwiku. Z czasem znaczenia nabraa te wysza jako jego prac w porwnaniu z kreskwkami seryjnie produkowanymi przez konkurencj. Niemniej byy to dodatki tworzone na zapoyczonej podstawie. Disney dodawa nowe elementy do wczeniejszej twrczoci innych, tworzc co nowego z materiau, ktry ledwo co si zestarza. Niekiedy zapoyczenia byy drobne, innym razem due. Wemy pod uwag banie braci Grimm. Tylko osoby rwnie niewiadome jak ja mog uwaa, e s to radosne, sodkie historie nadajce si w sam raz do czytania dzieciom przed snem. W rzeczywistoci banie Grimmw s dosy ponure i tylko nieliczni, zapewne nazbyt ambitni rodzice, odwa si czyta te krwawe, moralizujce historie swoim dzieciom. Przed snem lub o dowolnej innej porze. Disney ponownie opowiedzia historie Grimmw w sposb odpowiadajcy nowej epoce. Oywi je za pomoc owietlenia i animowanych postaci. Cho nie usun wszystkich elementw grozy i zagroenia, potrafi przemieni mroczne momenty w zabawne, a poczucie grozy zastpi autentycznym wspczuciem. Utwory braci Grimm nie byy jedynym rdem pomysw. Filmy Disneya powstae na podstawie cudzej twrczoci to w sumie niesamowita lista: Krlewna nieka (1937), Fantazja

49

(1940), Pinokio (1940), Dumbo (1941), Bambi (1942), Song of the South (Pie poudnia 1946), Kopciuszek (1950), Alicja w Krainie Czarw (1951), Robin Hood (1952), Piotru Pan (1953), Zakochany kundel (1955), Mulan (1998), pica Krlewna (1959), 101 Dalmatyczykw (1961), Miecz w kamieniu (1963) i Ksiga dungli (1967) e nie wspomn o niedawnym przykadzie, o ktrym warto zapewne szybko zapomnie, Planeta Skarbw (2003). W przypadku kadego z tych filmw Disney (albo firma Disney Inc.) skopiowa twrczo powsta w ramach otaczajcej go kultury, po czym zmiksowa j z wasnym niespotykanym talentem i wypali nowopowsta mieszanin, niczym znami, na duszy wasnej kultury. Skopiuj, zmiksuj, wypal. Mamy tu do czynienia z rodzajem twrczoci, o ktrym warto pamita i ktry naley chwali. Zdaniem niektrych, inna forma twrczoci nie istnieje. Jednak nie musimy posuwa si tak daleko, by uzna jej znaczenie. Nazwa twrczo w stylu Disneya moe myli; dokadniej rzecz ujmujc, mam na myli twrczo w stylu Walta Disneya form wyrazu i geniuszu, ktra powstaje w oparciu o otaczajc nas kultur i przemienia j w co zupenie nowego. W 1928 roku kultura, z ktrej Disney mg swobodnie czerpa, bya stosunkowo moda. Domena publiczna istniaa od niedawna i bya w zwizku z tym dosy ywa. Okres obowizywania praw autorskich trwa rednio 30 lat i dotyczy jedynie niewielkiej czci dzie, ktre faktycznie zostay objte tymi prawami4. Oznaczao to, e przez rednio 30 lat autorzy lub waciciele praw autorskich do danego dziea mieli wyczne prawo kontrolowania niektrych sposobw korzystania z niego. Wykorzystanie, w ograniczony sposb, objtej prawem autorskim twrczoci wymagao zgody waciciela praw autorskich. Po wyganiciu praw autorskich, utwr staje si czci domeny publicznej. Wwczas nie potrzeba niczyjej zgody, aby ze korzysta lub tworzy, wykorzystujc go. Nie potrzeba zgody, a wic rwnie i prawnikw. Domena publiczna jest zawsze stref woln od prawnikw. Tak wic do wikszoci powstaej w XIX wieku twrczoci by w 1928 roku


50


wolny dostp i Disney mg z niej swobodnie korzysta i tworzy na jej podstawie. Z zasobw domeny publicznej kady niezalenie od tego, czy mia odpowiednie powizania czy nie, czy by bogaty czy nie, czy mia przyzwolenie czy te nie mg swobodnie korzysta i tworzy na ich podstawie. Rzeczy miay si tak do niedawna. W naszej historii, domena publiczna przez wikszo czasu istniaa tu za lini horyzontu. Od 1790 roku do 1978 roku, okres obowizywania praw autorskich nie trwa rednio duej ni 32 lata. Tak wic kultura powstaa ptora pokolenia wczeniej bya swobodnie dostpna i kady mg z niej korzysta bez niczyjej zgody. Wspczesnym odpowiednikiem tamtej sytuacji byby swobodny dostp do dzie z lat 60. i 70. XX wieku, w oparciu o ktre kolejny Walt Disney mgby swobodnie tworzy. Tymczasem obecnie do domeny publicznej naley przypuszczalnie jedynie twrczo sprzed czasw Wielkiego Kryzysu. Oczywicie, Walt Disney nie mia jakiegokolwiek monopolu na twrczo w stylu Walta Disneya. Nie ma go take Ameryka. Norma wolnej kultury bya do niedawna, z wyjtkiem krajw totalitarnych, powszechnie stosowana i praktycznie uniwersalna. Przyjrzyjmy si na przykad formie twrczoci, ktra wielu Amerykanom wydaje si obca, a jest nieodcznym elementem kultury japoskiej. Mangi, czyli komiksy, s uwielbiane przez Japoczykw. Stanowi 40 procent wszystkich publikacji i przynosz wydawnictwom 30 procent cznych przychodw. Komiksy s w japoskim spoeczestwie wszdzie: dostpne w kadym kiosku, czytane przez wiksszo pasaerw znakomitych japoskich rodkw komunikacji publicznej. Fakt, e spogldamy z pogard na t form kultury, jest jedynie nasz nieciekaw cech. Zapewne czsto mylnie rozumiemy mang, bowiem niewielu z nas kiedykolwiek czytao utwr choby przypominajcy jedn z tych powieci graficznych. W Japonii manga dotyczy wszystkich aspektw ycia spoecznego, nam komiksy kojarz si z mczyznami w obcisych kostiumach. Jednak nie jest te tak, e w nowojorskim metrze

51

pasaerowie spdzaj czas na lekturze Joycea czy Hemingwaya. W rnych kulturach ludzie w wolnym czasie urzdzaj sobie rne rozrywki. Japoczycy czyni to w ten wanie, odmienny sposb. Moim zamiarem nie jest jednak zrozumienie mangi. Chc opisa odmian mangi, ktra z perspektywy prawnika wydaje si dosy dziwna, a swojska okazuje si by dopiero z perspektywy Disneya. Mam na myli fenomen doujinshi. To take komiksy, ale oparte na naladowaniu. Tworzenie doujinshi reguluje bogaty kodeks etyczny. Jeli co jest zwyk kopi, to nie jest doujinshi. Artysta musi bowiem doda co od siebie do kopiowanej sztuki, przetworzy j w sposb ledwie uchwytny lub widoczny. Przykadowo, doujinshi moe wzi na warsztat komiks gwnego nurtu i inaczej go rozwin, opowiedzie inn histori. Lub te zachowa bohaterw, zmieniajc nieco ich wygld. Nie istnieje formua, ktra pozwala okreli, czy dane doujinshi jest wystarczajco inne. Komiks musi si rni, jeli ma by uznany za prawdziwe doujinshi. W rzeczy samej specjalne komisje recenzuj doujinshi i decyduj, ktre zakwalifikowa do pokazw tej formy komiksowej, odrzucajc te, ktre s jedynie kopiami. Komiksy doujinshi nie s niewielk czci rynku mangi, lecz zjawiskiem o ogromnej skali. W caej Japonii ponad 33 tysicy k twrcw produkuje owe drobinki twrczoci w stylu Walta Disneya. Ponad 450 tysicy Japoczykw spotyka si dwa razy w roku, aby sprzedawa lub wymienia si doujinshi. To najwiksze publiczne zgromadzenie w caym kraju. Rynek doujinshi dziaa rwnolegle do komercyjnego, gwnego nurtu mangi. W pewien sposb rynek doujinshi konkuruje oczywicie z rynkiem mangi, jednak firmy kontrolujce rynek komercyjnej mangi nie podejmuj stara, aby zlikwidowa rynek doujinshi. Ten kwitnie mimo konkurencji oraz obowizujcego prawa. Dla prawnikw najwiksz zagadk rynku doujinshi jest sam fakt jego istnienia. Zgodnie z japoskim prawem autorskim, ktre w tej kwestii (na pimie) przypomina prawo amerykaskie, handel doujinshi jest nielegalny. S to bowiem w oczywisty sposb utwory zalene. Wrd


52


twrcw doujinshi nie rozpowszechni si zwyczaj uzyskiwania zgody od twrcw mangi. Zamiast tego przyjo si, e twrca po prostu bierze i przerabia cudz twrczo, tak jak to uczyni Walt Disney z filmem Steamboat Bill, Jr. Zgodnie z prawem, zarwno japoskim jak i amerykaskim, wzicie cudzej twrczoci bez zgody waciciela praw autorskich jest nielegalne. Kopiowanie utworw lub tworzenie utworw zalenych bez zgody waciciela praw autorskich jest naruszeniem owych praw. Jednak nielegalny handel nie do, e trwa, to wrcz kwitnie. Zdaniem wielu rynek mangi take kwitnie dziki doujinshi. Judd Winick, amerykaski twrca opowieci komiksowych, powiedzia mi, e Pocztkowo komiksy w Ameryce przypominay to, co teraz dzieje si w Japonii (...) amerykaskie komiksy zrodziy si z wzajemnego kopiowania prac przez twrcw (...) w ten sposb [artyci] uczyli si rysowa zagbiali si w istniejce komiksy i zamiast je przerysowywa, przygldali si i kopiowali, w ten sposb tworzc na ich podstawie5. Winick wyjani mi, e dzisiaj amerykaskie komiksy wygldaj ju zupenie inaczej, ze wzgldu na kopoty prawne, jakie pojawiaj si przy prbach ich adaptacji w sposb, ktry jest praktykowany w doujinshi. W przypadku Supermana, zauwaa Winick, s zasady, ktrych trzeba si trzyma. Superman pewnych rzeczy nie moe zrobi. Jest dla mnie, jako twrcy frustrujce, e musz przestrzega regu wyznaczonych 50 lat temu. W Japonii zwyczaj pozwala zaagodzi t wynikajc z prawa trudno. Zdaniem niektrych w zwyczaj mona wytumaczy korzyciami, jakie wynikaj dla rynku mangi. Salil Mehra, profesor prawa na Temple University, proponuje przyj hipotez, e rynek mangi akceptuje techniczne naruszenia prawa, ktrymi s doujinshi, gdy dziki temu rynek mangi wzbogaca si i jest bardziej twrczy. Zakaz tworzenia i handlu doujinshi zaszkodziby wszystkim. Tak wic, doujinshi nie s zakazane. Mehra przyznaje otwarcie, e mechanizm, dziki ktremu powstaje reakcja typu laissez faire wobec kwestii doujinshi pozostaje niejasny. Bowiem nawet jeli rynek jako cao zyskuje, gdy obrt tymi komiksami

53

jest dozwolony, to nie wiemy dlaczego poszczeglni waciciele praw autorskich nie pozywaj do sdu twrcw doujinshi. Jeli bowiem prawo japoskie nie czyni wyjtkw dla doujinshi, jeli wrcz, w niektrych wypadkach, artyci mangi pozywali twrcw doujinshi, to trudno zrozumie dlaczego uniemoliwianie swobodnego korzystania z mangi przez kultur doujinshi nie jest bardziej rozpowszechnione. Zadawaem to pytanie tak czsto, jak tylko si dao podczas czterech cudownych miesicy, ktre spdziem w Japonii. Najlepszej odpowiedzi udzieli mi zapewne przyjaciel pracujcy w jednej z wikszych japoskich firm prawniczych. Nie mamy wystarczajco wielu prawnikw, powiedzia mi pewnego razu. Brak nam zasobw, by wnosi do sdu tego rodzaju sprawy. Fakt, e regulacja prawna jest zalena nie tylko od treci aktw prawnych, ale take od kosztw zwizanych z wprowadzeniem tych sw w czyn, jest wtkiem, do ktrego bdziemy jeszcze powraca. Na razie skupmy si na narzucajcym si pytaniu: Czy Japoczykom powodzioby si lepiej, gdyby mieli wiksz liczb prawnikw? Czy wiat mangi wzbogaciby si dziki skrupulatnemu ciganiu artystw doujinshi? Czy Japonia zyskaaby istotnie na ukrceniu praktyki dzielenia si kultur bez rekompensaty twrcom? Czy piractwo krzywdzi ofiary piractwa, czy te im pomaga? Czy prawnicy zwalczajcy piractwo pomagaj swoim klientom, czy te im szkodz? Zatrzymajmy si na chwil. Jeli mylicie tak, jak ja mylaem dekad temu, lub te tak, jak to czyni ludzie mylcy o tych kwestiach po raz pierwszy, mniej wicej w tym momencie gowicie si nad cakiem now kwesti. yjemy w wiecie, ktry czci wasno. Sam jestem jednym z tych, ktrzy j szanuj. Wierz w warto wasnoci w ogle, a take w warto dziwnej formy wasnoci, ktr prawnicy nazywaj wasnoci intelektualn. Due, zrnicowane spoeczestwo nie przetrwa bez wasnoci, a due, zrnicowane i nowoczesne spoeczestwo nie rozkwitnie bez wasnoci intelektualnej.


54


Jednak po sekundzie zastanowienia okazuje si, e istnieje wiele wartociowych rzeczy, ktrych nie obejmuje termin wasno. I nie mam tu na myli faktu, e za pienidze nie kupisz mioci, lecz myl o wartoci, ktra jest w najoczywistszy sposb czci procesu produkcji, zarwno komercyjnej jak i niekomercyjnej. Gdyby animatorzy Disneya ukradli komplet owkw, by mc narysowa Steamboat Willie, bez zastanowienia uznalibymy to za czyn niesuszny, nawet jeli by bahy i niezauwaony. Disney nie czyni nic zego, przynajmniej w wietle wczesnego prawa, zapoyczajc pomys od Bustera Keatona czy braci Grimm. W przypadku Keatona dziaania Disneya mogy zosta uznane za dozwolony, godziwy uytek. W drugim przypadku nie stao si nic zego, bo dzieo Grimmw byo w domenie publicznej. Tak wic cho inspiracje, ktre Disney zapoyczy a uoglniajc, inspiracje zapoyczane przez kadego twrc dziaajcego w stylu Walta Disneya s wartociowe, to nasza tradycja zakada, e nie ma nic zego w ich braniu. To dobrze, e w wolnej kulturze niektre rzeczy pozostaj swobodnie dostpne. Podobnie jest z kultur doujinshi. Gdyby twrca doujinshi wama si do biura wydawcy i zabra, nie pacc, 1000 egzemplarzy jego najnowszej publikacji lub nawet jedn kopi, bez wtpienia uznalibymy, e w artysta postpi le. Dokona bowiem wamania oraz kradziey wartociowej rzeczy. Prawo zabrania kradziey w kadej formie, niezalenie od skali. Istnieje oczywista niech, nawet wrd japoskich prawnikw, do uznania, e twrcy komiksw naladujcych wczeniejsz twrczo kradn. Forma twrczoci w stylu Walta Disneya jest uznawana za uczciw i suszn, nawet jeli prawnicy nie potrafi stwierdzi, dlaczego tak jest. Podobnie rzecz si ma w tysicu innych przypadkw, ktre zaczniemy dostrzega wszdzie, o ile tylko zaczniemy si im przyglda. Naukowcy tworz, wykorzystujc dokonania innych naukowcw, nie proszc o zgod i nie pacc za ten przywilej (Przepraszam, profesorze Einstein, czy mgbym skorzysta z paskiej teorii wzgldnoci, aby

55

udowodni, e myli si pan w kwestii fizyki kwantowej?). Grupy teatralne wykonuj adaptacje dzie Szekspira, nie pytajc nikogo o pozwolenie. (Czy Szekspir byby bardziej znany w naszej kulturze, gdyby istniaa centralna izba rozrachunkowa praw do dzie Szekspira, w ktrej naleaoby uzyska zgod na kad adaptacj jego dzie?). Wreszcie Hollywood, ktry cyklicznie wytwarza filmy jednego rodzaju: pi filmw o asteroidzie w pnych latach 90., dwa filmy katastroficzne z wulkanem w roli gwnej w 1997 roku. Tutaj i wszdzie indziej twrcy tworz dziea wykorzystujc uprzedni twrczo, ktra ich obecnie otacza. Ta twrcza praca zawsze i wszdzie przebiega przynajmniej czciowo bez zgody i towarzyszcego jej wynagrodzenia dla twrcy oryginalnego dziea. adne spoeczestwo, wolne lub kontrolowane, nigdy nie uwaao, e naley opaca kade uycie czy te za kadym razem oczekiwa zgody na twrczo w stylu Walta Disneya. W zamian kade spoeczestwo pozostawio wolny dostp do pewnej czci kultury. Spoeczestwa wolne robi to zapewne chtniej ni zniewolone, ale wszystkie czyni to do pewnego stopnia. Odpowiedzi nie wymaga wic pytanie, czy dana kultura jest wolna, bowiem wszystkie kultury s w pewnym stopniu wolne. Pytanie brzmi: Jak bardzo wolna jest dana kultura? W jakim stopniu, w jak szerokim zakresie ta kultura jest wolna i dostpna dla innych, by z niej korzystali i na jej podstawie tworzyli? Czy ta swoboda jest ograniczona do krgu czonkw partii? Czonkw rodziny krlewskiej? Dziesiciu najwikszych korporacji na nowojorskiej giedzie? Czy te jest to szerzej zakrelona wolno? Obejmujca wszystkich artystw, wsppracujcych z Metropolitan Museum czy nie? Wszystkich muzykw, biaych i nie tylko? Wszystkich reyserw, wsppracujcych ze studiem filmowym czy nie? Wolne kultury s kulturami, ktre pozostawiaj wiele treci otwartych, tak by inni mogli tworzy na ich podstawie. W kulturach zniewolonych lub opartych na przyzwoleniu, swobodnych pozostaje o wiele mniej treci. Nasza kultura bya kiedy wolna, obecnie jest ni w coraz mniejszym stopniu.


Rozdzia drugi: NaladowcyW 1839 roku Louis Daguerre wymyli pierwsz praktyczn technologi produkcji tego, co dzisiaj zwiemy fotografi. W tamtych czasach nazywano j, bardzo trafnie, dagerotypem. Proces jej wytwarzania by drogi i skomplikowany, co skutecznie zawao krg uytkownikw do profesjonalistw oraz grupki zapalonych i zamonych amatorw (istniao nawet Amerykaskie Stowarzyszenie Daguerrea, ktre, jak wszystkie tego typu instytucje, w celu utrzymywania cen na wysokim poziomie, miao regulowa przemys fotograficzny przez ograniczanie wolnej konkurencji). Jednak, mimo wysokich cen, popyt na dagerotypy by duy. Motywowao to wynalazcw do poszukiwania prostszych i taszych sposobw wykonywania automatycznych obrazw. Wkrtce William Talbot opracowa metod tworzenia negatyww. Poniewa jednak negatywy byy szklane i musiay pozostawa wilgotne, cay proces by wci drogi i kopotliwy. W latach 70. XIX wieku rozwinito technologi wytwarzania suchych pytek, co pozwolio na oddzielenie procesu fotografowania od wywoywania. W dalszym cigu w uyciu byy jednak szklane pyty, a fotografowanie nadal pozostawao poza zasigiem moliwoci wikszoci amatorw. Postp technologiczny, ktry doprowadzi do umasowienia fotografii dokona si w 1888 roku i by dzieem jednego czowieka. George Eastman, fotograf amator, by sfrustrowany technologi fotografowania za pomoc pyt. W przebysku geniuszu dostrzeg, e jeli udaoby si stworzy gitk klisz, to mona by j nawin na szpulk, a nastpnie wysa do

57

wywoania. Eastman spodziewa si, e wpynoby to na znaczne obnienie kosztw, dziki czemu fotografia trafiaby pod strzechy. Eastman opracowa gitk, pokryt emulsj klisz papierow zwinit w rolk i umieci w maych, prostych aparatach: Kodakach. W reklamach podkrelano prostot obsugi urzdzenia: Ty naciskasz guzik, my robimy reszt 1. Jak pisa Eastman w Elementarzu Kodaka: Podstaw systemu Kodaka jest oddzielenie w fotografowaniu tego, co moe zrobi kady, od tego, co moe zrobi tylko ekspert (...). Dziki naszemu aparatowi kady, kto ma do inteligencji, aby wycelowa i nacisn przycisk mczyzna, kobieta, dziecko nie musi korzysta ze specjalnych urzdze lub posiada wiedzy fachowej z dziedziny fotografii. Z aparatu mona korzysta bez uprzedniego przeszkolenia, bez ciemni i chemikaliw2. Zdjcia mg robi kady, kogo byo sta na wydanie 25 dolarw. Aparat by sprzedawany z zaadowan klisz, a po uyciu wysyano go do fabryki Eastmana, gdzie wywoywano zdjcia. Oczywicie z czasem obsuga aparatu staa si atwiejsza, a jego cena spada. W ten sposb film na rolce przyczyni si do rozwoju fotografii amatorskiej. Aparat Eastmana po raz pierwszy trafi do sprzeday w 1888 roku. Rok pniej Kodak wywoywa ponad 6 tysicy odbitek dziennie. Cho wzrost produkcji przemysowej w okresie od 1888 do 1909 roku wynosi 4,7 procent, to sprzeda sprztu i materiaw fotograficznych zwikszya si o 11 procent3. W tym samym czasie przecitny roczny wzrost sprzeday firmy Eastman Kodak wynosi ponad 17 procent4. Donioso wynalazku Eastmana nie sprowadzaa si wycznie do spraw ekonomicznych. Waniejszy by jego wymiar spoeczny. Profesjonalna fotografia pozwalaa ludziom oglda miejsca, ktrych bez niej nigdy by nie zobaczyli. Fotografia amatorska umoliwiaa zapis przebiegu ich ycia w sposb dotd niespotykany. Jak zauwaa Brian Coe: Po raz pierwszy w historii album z fotografiami umoliwi przecitnemu zjadaczowi chleba


58


zachowa trway zapis ycia rodzinnego (...). Po raz pierwszy w historii pojawi si prawdziwy wizualny zapis wygldu i ycia zwykego czowieka, pozbawiony interpretacji literackiej czy stronniczoci5. W ten sposb aparat i film Kodaka, tak jak kiedy owek i pdzel, stay si narzdziami twrczej ekspresji, nie wymagajcymi jednak wielu lat wicze, nim mogy by efektywnie spoytkowane przez amatora. Profesjonalici pomijali je jako nieistotne, snobi drwili z jakoci zdj, lecz niewtpliwie uatwiy one ekspresj twrcz. Wystarczy przyjrze si dziecku starajcemu si jak najlepiej wykadrowa ujcie, by poj, jak kreatywno wyzwoli aparat Kodaka. Powszechnie osigalne narzdzia day zwykym ludziom takie rodki wyrazu, jakie nigdy przedtem nie byy dostpne. Co byo warunkiem koniecznym rozkwitu tej technologii? Na pewno wan rol odegra geniusz Eastmana. Rwnie wane byo jednak otoczenie prawne, w jakim powsta jego wynalazek we wczesnej fazie rozwoju fotografii zapado kilka orzecze sdowych, ktre mogy zasadniczo zmieni kierunek rozwoju fotografii. Do sdw trafio pytanie, czy fotograf, amator lub zawodowiec, musi kadorazowo pozyskiwa zezwolenie na zrobienie i opublikowanie jakiego zdjcia. Odpowied brzmiaa nie6. Argumenty za wprowadzeniem zezwole brzmi zaskakujco znajomo. Fotograf odbiera co fotografowanej osobie lub budynkowi rabowa co wartociowego. Niektrzy sdzili nawet, e odbiera dusz obiektowi znajdujcemu si na zdjciu. Skoro Disneyowi nie wolno kra owkw, ktrymi potem jego animatorzy rysuj Myszk Miki, to rwnie fotografom nie naley pozwala na robienie zdj, jak im si ywnie podoba. Druga strona sporu take przedstawiaa znane skdind racje. Oczywicie mona tu mwi o wykorzystaniu czego wartociowego, ale obywatele powinni mie prawo do robienia zdj przynajmniej tym obiektom, ktre s na widoku publicznym. (Louis Brandeis, przyszy sdzia Sdu Najwyszego, uwaa, e w przypadku miejsc prywatnych powinno by inaczej .) Moe to oznacza, e fotograf dostaje co za nic. Skoro Disney mg czerpa inspiracj ze Steamboat Bill, Jr. lub z bani braci Grimm,7

59

to rwnie fotograf powinien mie prawo do robienia zdjcia bez wypacania wynagrodzenia swojemu obiektowi. Szczliwie dla Eastmana i dla fotografii w ogle, owe wczesne wyroki byy po myli piratw. Co do zasady, zrobienie zdjcia i podzielenie si nim z innymi nie wymagao zezwolenia istniao jego domniemanie. Wolno bya domylna. (Pniej pojawi si wyjtek: zawodowi fotografowie, robicy w celach komercyjnych zdjcia znanych osb, musieli zastosowa si do wikszej liczby ogranicze ni inni ludzie. Jednak w typowych przypadkach zdjcie mona zrobi bez koniecznoci uzyskiwania zezwolenia8.) Moemy tylko spekulowa, jak rozwinaby si fotografia, gdyby prawo byo inne. Gdyby istniao domniemanie braku zgody na zrobienie zdjcia, fotografowie musieliby okazywa zezwolenia. By moe sam Eastman Kodak, zanim mgby wywoa film, na ktrym znajdoway si zdjcia rnych obiektw, musiaby sprawdza zezwolenia. Gdyby zezwolenie nie zostao udzielone, Eastman Kodak czerpaby zyski z popenianej przez fotografw kradziey. Tak jak Napster czerpa zyski z narusze praw autorskich, dokonywanych przez swoic

plugin-wolna_kultura

Documents

pogubi si

znajduj si w opozycji

ktry kupiem w

ciesz si ni

tak kojarzy si polska

e oka si zaskakujce

powicenia si tej sprawie

przynajmniej w tej kwestii