plan nacional del buen vivir (versión shuar)

120

Upload: vethowen-chica

Post on 10-Jul-2015

247 views

Category:

News & Politics


7 download

DESCRIPTION

Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

TRANSCRIPT

Page 1: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 1

Page 2: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

René Ramírez GallegosÚunt Nunkanam Émkatin Takatán IwiártaiIwiásmatainiam Anaíkiamu

Miguel Carvajal AguirrePénker Matsánsatin ChichamprútainiamAkupkámu Umímtikin

Katiuska King MantillaKúit enentai ChichámprutainiamAkupkámu Umímtikin

Doris Soliz CarriónEnentaí Juámu ChichamprútainiamAkupkámu Umímtikin

Nathalie Cely SuárezArak,Takát takákma nuyá Métek ÁtinChichamprútainia Akupkámu Umímtikin

Jeannette Sánchez ZuritaAents Mátsatka Émkatin Takat ChichamprútainiamAkupkámu Umímtikin

María Fernanda Espinosa GarcésMáshiniu Tama ChichamprútainiamAkupkámu Umímtikin

Jorge Glas EspinelÉmankesar takát Najantai ChichamprútainiamAkupkámu Umímtikin

Montgomery Sánchez ReyesEkuatúrnum, Núnka Tépakma Tesarmánum AkupínAínia Irúntrarun, Páant Awajsáta Tusar Anaíkiamu

Paúl Granda LópezNúnka Tépakma Tesarmánum, Aents IrúntrarMatsátka Nájanmanum Akupín Aínia IrúntramunPáant Awajsáta Tusar Anaíkiamu

Hugo Quiroz VallejoEkuatúrnum, Ankán Mátsatka IrúntramunamAkupín Aínian Páant Awájsata Tusar Anaíkiamu

Carlos Díez TorresAents Matsátma Pachínma nuyá Waínma IrúnturmaPáant Awajsáta Tusar Anaíkiamu

Diego Martínez VinuezaÚunt Irúntramunam Papín Áakmau

EKUATÚR NUNKA TÉPAKUÉMKATIN TAKÁT JÚKITNIUN IWIÁRNATRA

Rafael Correa DelgadoEkuatúrnum Úunt Akupín Anaíkiamu

Ekuatúr nunka tépaku. Émkatin takat juámu

Mátsatkamunan takát chicham umpuárma, Pénker Pujústin 2009 - 2013: Tarímiat aents takámtsuk nékamurijai,nuyá tarímiat aentscha matsataínia nújai iruntrar úunt nunka nájanma

Chícham sútamek jusámu

© Papín iwiárnatra, émkatin takatan - SENPLADES, 2010

Tunkíniam, Ekuatúr (émkak iniákmamu, náwe jímiar nupánti jusámu 2.000)

Júu papikia áararu aínia nú tsankámkamtai takástiniatii

Júu takat juámunka SENPLADES tama papínkia áruiti, chichama iwiárnatra ása, amíktin papí áarma nújai métek 1577,tsawán jimiará náwe ujúk ámanum yuránk nantutín, uwí jimiará nupanti usúmtainiam (26/02/2009) Ekuatúra úuntri RafaelCorrea najánatai timiajái émkatin takát iwiárnatráamuiti. Émkatin “Takát Chicham Umpuarmá, Pénker Pujústin 2009 -2013”, papí umpuárma, tsawán uwéj shakaim nantutin, uwí jimiará nupanti usúmtai (05/11/09) ámanum, jú íismajai No.CNP-001-2009, áyu timiáti.

Jú takat najánar iniákmamunmaka, úunt Nunkanam Émkatin Takatán Iwiártai Iwiásmatainiam Anaíkiamu matsataínia naáripachíkmaiti.

Takát chichaman pénker iwiárinMaría Belén Moncayo - Émkatin takatan, tura Ekuatúrnun takát enentai juámu chichamprútai iwiasmatainiam anaíkiamuAdrián López - Ekuatúrnum ashí aents mátsatka antúrnaikiatniun, nuyá takát enentai juámun émtikin

Shuar Chichámjai ÁraruMauricio Tukup – Walter Uyungara

Júu takatka, iwiárnarar takakmatai chichaman pénker júsar iniákmamuiti. Shuar chichamjai áararu,áarman iwiárin nuyá takát chichaman iwiárin aínia nú, jú takat, apách chichamnumia, shuar chichamjai yapajkiárnajánar iniánkamun sumáma aíniawai. Pénker nekátin wakérakmeka juí uraim iísta: http://plan.senplades.gov.ec

SENPLADESAv. Juan León Mera No. 130 y Patria. PBX: (593 2) 3978900. Fax: (593 2) 2563332. Quito- Ecuador

Inkisa mutsuké urái iítiai: www senplades.gov.ec; Inkisa mutsuké urái átai: [email protected]/[email protected].

Nakumak najáninMiguel Dávila P. – Soluciones Gráficas

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 2

Page 3: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

3

IniákmamuAújmatma júukma Iniákma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. Pénker Pujústin chicham juákmatramu 2009-2013. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.1. Chícham Umpuárma, Takat Iwiárnatra Emtikiamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2. Takat najánatniunam, enentaíjai yaímin aínia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.3. Pénker pujústin takat másh pachínkiar nájanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.4. Takát nájanmanum, penkéri aínia wainkiámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2. Pénker esétrar enentaímsamujai, iwiarnatramú. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.1. Pénker esétrar enentaímsamu aínia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.2. Enentaímsar pénker túrataj tama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

3. Yamáram enentai enkeámu: irúntrar takákmamunam Pénker Pujústin takat nájanma . . . . . . 173.1. Pénker Pujústin enentai nékamu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.2. Pénker pujústai tusar túrutai aínia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183.3. Ekuatúra papirí umpuármanum, pénker pujústin enentain chichámra . . . . . . . . . . . . . 233.4. Ashí tarímiat aents aínia, nuyá tarímiat aentschajai irúntrar úunt nunka nájanma . . . . . 24

4. Enentaímsar eámu: menaintiú náwe uwí ankán ajáschamu, menaintiú náwechikíchik nantutin aents irúntrar muchitrámunam chícham jusámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254.1. ¿Urúkamtai Ekuatúr, yamáram uwitinsha yapajniátniunsha utsúma? . . . . . . . . . . . . . . . 254.2. Menaintiú náwe chikíchik nantutín, aents muchitrár wajárma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

5. Yamáram enentaijai, kúit waitmáktin takat nájanma, nuyá pénker pujustaitusar akantúrma aínia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495.1. Shíir nawámnaikiar, pénker pujústin enentai juárma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495.2. Yamáram enentaijai kúit ikiaúnkar tura métekrak akántunaikiar,

pénker pujústak tama eámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495.3. Kúit ikiaúnkatin enentai juámu aínia, nuyá esáram tsawantin najánkatin

akantrámu aínia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

6. Itiúr takat emtikiátniut jú uwi ámanum 2009-2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536.1. Takat ipiámpamu máshiniu nájanma, kúit métekrak akantúnaiyamu nuyá nunka

takurmástinsha, tura itiúr iruntrar matsámsatin aínia, nú enentaisha paánt amájma . . . . 536.2. Kúit waitmáktin enentai iwiaíyamu, yajá nunkanmaya imiátkin aínia sumáktin

iniaisár ii nunkenian sunaísatin tamaiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546.3. Nekás árak ipiampártin ikiaúweamu, tura surutai aínia nú pénker íisma,

tura tuinkísh nunkanma akúpma nú íistin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546.4. Ashí nunkanam pénker enentaijai pachínma átin, nuyá yamáram

nunkanam matsataíniajai arántukmajai nawámnairatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556.5. Úunt unuimiatai yapájiamu, tura nekátai aíniasha sunaíyamu,

yamáram pénker nekátaijai nuyá yapajniámujai enentaijai métek átin . . . . . . . . . . . . . 566.6. Achinaírar, nuyá chícham ujanaíyakur, másh aents irúntrar

matsátmanum nekámtikma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576.7. Yapajiámu mash umúchtai kakármari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586.8. Pénker pujústai takur, nunka emésmatsuk úunt kúit waitmáktin enentaí jusámu. . . . . . 596.9. Pachíniamu, waíniamu yamáram papí umpuárma ána aújai

métek arantúnaikiar shíir matsámsatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596.10. Ikiurmástin, íi kampunniúri waínkiatin, nekátin íiniu takákma tura íi

írutkamurin imiátkin kaunaínia iniáktustin, túrakur kuít waítmaktin . . . . . . . . . . . . . . 61

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 3

Page 4: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

4

6.11. Nunka pénker iwiárkar takát júkitin, núi tépakma jú túratatamá másh pachínma enentaijai. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

6.12. Aénts tuákma kakármari, tura páant émkatin enentai juámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

7. Tepákmanun pénker pujústin enentai najánatin eámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Najánatin eámu chikíchik: Métekrak átin eámu, nunka tuákmanum, untsurí

matsátmanum irúntrar chichámsha juámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Najánatin eámu jímiar: Aentsú najántairi nuyá kakármari pénker íwiareamu . . . . . . . . . . 67Najánatin eámu menaínt: Aentsú pujutaíri pénker iwiárataj tusar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Najánatin eámu aíntiuk: Kampúnniu níniuri arantúktin, nuyá íi pujámuri

emésmatsuk arantúkmajai émkatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Najánatin eámu uwéj: Mash nunkanam arantunaíkmajai pénker mánitsuk

matsámsatin, aítkiasan, máshi nunkanam nuyáyamáram nunkanmaya irúntratin enentai juámu . . . . . . . . . . . . . 72

Najátin eámu ujúk: Nékas takát takústin eámu, métek tuinkísh takákmamunam . . . . 73Najánatin eámu tsénken: Jeámkatin tura ikiakártin máshiniu aents tuataí . . . . . . . . . . . . . . 75Najánatin eámu yarúsh: Mash matsátma panpámtikma émtikiatin, tarímiat aents,

tarímiat aentscha aíniasha takámtsuk níniu najántairiaínia ikiakámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Najánatin eámu usúmtai: Ayamprúnaiktin nuyá máshiniu arantúnaiyakur umíktinenentai émtikiatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Najánatin eámu náwe: Mash pachínma takat juámunam nuyá pachíntiaíenentai émtikiatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Najánatin eámu náwechikíchik (11): Emésmatsuk kúit máshi pachíntiamu enentai émtikiatin . . . . . . . 79Takat najánatin eámunáwe jímiar (12): Mash irúntrar úunt nunka nájanmanum, pachínkiar

pénker pujústin enentai émtikma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

8. Úunt nunka tepakú, umúchkiatin, takát chícham iwiártamu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 838.1. Pénker pujústin enentaijai jearkátai tusar ii núnke íwiarma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 838.2. Ekuatúra núnke, uwí nankámasmanum íisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 848.3. Aénts, ni nunkén yamáram enentai jusámua nújai métekrak matsámsatin takát juámu . . . 878.4. Kampuniúnam irúntrar matsátmanum, pénker pujústinnia tura pénker yurumár

matsámsartin enentai émtikma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 898.5. Métekrak pénker wekásatin, shiríkip tura aújmattai takústin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 908.6. Ii nunkén irúnainia, máshiniu tama pénker waínkiatin, kampúnniu níniuri

amukámnia tura amúkachmin aínia, nú pénker enentaimrar takástin. . . . . . . . . . . . . . . . 928.7. Ashí aents pachíniairar irúntrar matsátma aínia, nuyá ni najántairi

aíniasha ikiakátratin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 968.8. Iruntrar émankesar itiúr takat jukítniuit, nú enentai enkeár, yamáram

nunkanam aents matsataíniamunmash páant ajástin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 998.9. Ií nunkénin, ni enentaimiajain tuakár matsámsatin enentai akantrámu aíniajai,

íi nunké pénker iwiárar takát juámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1008.10. Núnka pénker iwiárkatin tusar jintiámu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

9. Pénker iwiárnatrar, máshiniu timia kuít aínia pénker umúchkiatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1049.1. Nekás utsúmamu aents suákur, takákmastin tura émkatin eáteamu. . . . . . . . . . . . . . . 1049.2. Kúit takátmajai, takákmat juárkir, apampártin enentaijai nájanma . . . . . . . . . . . . . . . 1049.3. Kúit máshiniu tama, itiúra umúchkiatin aínia nu iniákmamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

10. Júkar najánkamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

11. Chícham sútarach najánar nékamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 4

Page 5: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Etsa nantutin nekápmamu jimiará nupantitsénken (01/07), Émkatin Takat Juámu(2007/2010) uwí nekápmamu jimiará nupantitsénken nuyá jimiará nupanti náwe ámanumnankamanjí, “Iruntrar Umpuarma YapajiátinChicham Mátsatkamunan”, atsámunmayajuárkichmaiti. Ekuatúra úuntri, yamáramtakatan juákmatar, nií takatrí uwí jimiaránupanti ujúk, jimiará nupanti tsénken nuyájimiará nupanti yarúsh (2006/ 2007/2008)ámanum najánatniun iniákmasmai. Túmaasamtai, yamaikia, nú takat ejétuktinkakántratniuiti, tura nekáska Pénker Pujústintakat juákmatrar ejéturma, nekápmamu jimiaránupanti usúmtai, tura jimiará nupanti náwemenaínt uwí (2009/2013) ámanum, yamáramtakat tímiatrusar aentsú enentaímmiari iínunkén máshi tarímiat aents irúntramu nuyátarímiat aentschajai pénker pujústinian eáwai.

Ekuatúra uúntri anaíramu aínia, takatánchíkich uwitin júkiarúa aítkiasan, yamaishauwí nekápmamu jimiará nupanti usúmtaijimiará nupanti náwe menaínt (2009/2013)ámanum, yamáram enentain júuk, tímiatrusaents muchitrár wajárma enentainsha ejétawai.Nuú iruntra yapajiátai tama ejéturmaiti,Ekuatura Papirí Yamáram Umpuárma nuí. Nuú yapajiátak tamá chichamka ju aíniawai:

1. Yamáram umíktin papí irúntrar najánar juármanun, ashí pachinmaátin enentaikia, ashí tarímiat aentstiirúntramu, nuyá tarímiat aentschajaiirúntrar úunt nunka nájanmanum

yamáram enentaijai, métekrak PénkerPujústin jintia waínkiatin eámuiti.

2. Yamáram nákak enentaijai juárma,takat túramush paánt átiniati, túrakurmétekrak nekánaiyar, takat shiírnájanma ákui, takat juámusha esáramuwitin pénker jukímiu átatui.

3. Yamáram takákmatnum, kúit, turaárak ipiampártin pénker juárma,túrakur yaúnchu pujutai kajinmátkitin:tuma asamtai yamaikia, ekuatúrakuítrinkia unuimiátnum, tsuámatnum,jintia iwiárkatniunam, jéa jeámmanum,nekátainiam, árak takat aújmatmanumakánturtin aíniawai.

4. Yamáram tuákma iruntrar yapajiámu,kúit metékmasar umúchkiatin átitakurkia, Ekuatúrnum umíktin papíumpuármanum, tarímiat tura tarimiataéntscha irúntramu aínia, arantúkmaátiniaíti.

5. Yamáran tépakma najánatniuti,chíkich aénts matsataíniajaipachínkiar, arantúkma enentaijai,Ekuatúrsha, chíkich nunkanam aentsirúntraru aíniajaisha pachínkiatniuti.

Takát Enentai Juákmatrar Pénker Pujústinenentaijiai najánamu, uwí jimiará nupantiusumtai juárki, jimiará nupanti náwe menaínt(2009-2013) ámanumka, nekás tímiatrusar

5

Aújmatma júukma Iniákma

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 5

Page 6: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

takát chicham iwiárkar émtuktin enentaijainajánamuiti. Túmaitkiuisha, nekás takátyapajiátin enentai juámuka, inkís aéntsmátsatkamunam chicháman Washintong1

jusármania nú ajápatniuti, nekáska chíkichémkatin enentai wakérakrikia.

Pénker Pujústin enentaikia, ashí aénts núnka tépakmanum eámuiti, áya níniunakenentaímtuinia nú yapajíatai tusar. Tura,Ekuatúrnumka, nú enentaikia, umíktinyamaram papí umpuármanum enkeámuiti, nú enentaijai ashí aents yamáram pujutaiémtikiarat tusar.

Túmaítkiuisha, Pénker Pujústin enentaikia,túke tsawan eákma átiniaíti, nú túrakur,yamáram enentaijai kuítsha métek sunaísatinejénaktatui, túrakrikia, emésmatsuk ashípachínmajai métek akantúrma átatui, aéntskuítrincha nukapé uwí kajinmátkimiumatsamín aínia nú, kúit chicham tura arákmaripiampártin enentainmia yaínma árat tusar.

Aítkiasan, yapájkiatin enentaijai iístiniaítji,kampúnniujai íi aentstí irúntrar matsamtai,tarímiat aentsti takutaíri aíniajai, nuyáiwiákma takutai aínia núna táwai. (Guimaraes en Acosta, 2008): aentsútakatrínkia, kampúnniu níniuri aínia núnatakák, emésmatsuk, ukúnmasha atí tímiaenentaíjai túratniuiti.

Amuákur, Pénker Pujústin enentaikia,métekrak ákur nuyá arantúnaikiarumirnaíyamujai tura tarímiat aénts nuyáchíkich aénts irúntrar matsataínia níniuriaíniajai, takámtsuk ní pujutaírijai, iwiákmarijaimétek aíniawai takur émtikiamu átatui.

Pénker Pujústin enentai nekátniuka tíiitiúrchataiti. Nú enentaijai, yamaíkianekámniaítji, warimpaít “Pénker Pujústintamashá íi utsúmmari wainma, pénker íiiwiákmari átin, naákam jákatin, chikich aentsaneástin nuyá aneásma átin, nuyá ashí aénts níikampunniúrijai shiir matsámsartin, aítkiasan,nekáska tarímiat aents máshi aíniana nújai,Pénker Pujústin tama tsawant ankánt átiniaiti.

Pénker Pujústin tamaka, ankánt matsamsáríimpratin, enentaímpratin, nuyá ankán warínsha íi kakármarijai waínkiatin, tura itít awájsachma íiwakéramu jeárkatin, tura aénts tuákma níinunkén irúntraru aíniasha nekás arantúkma aéntsenentaímtusma ártiniaíti. (Níi takákmarijai,enentaímtusmajai, nupétnaikiatin enentaijainchu).Ìi Pénker Pujústin enentainkia, nekás útsumajímáshi takústin enentai émtikiatin, enentaímrar,nishá aénts métekrak aíniaji títin; turakur ukúnamátinia nú iruntrar métek nekánaiyamujai irúntraremtikiattají. Tú yainiáiktinian chicháwai”(Ramírez, uwí, jimiará nupanti yarúsh:menaintiú washim yarúsh náwe tsénkent).(Ramirez, 2008: 387)

Jú enentai yapájiamu átiniaiti támanumka,tímiatrús esétrar enentaímsamujai, iruntraraénts matsátmanum, ankán pachínmajainajánatniuítji. Náka jintia júkitin enentaikiauwéj chichamjai nekámniaítji irúntramunamtura kúit chichamnum umímtikma enentai:aentsu níniuri tura ankán pachínma enentaiémtikiatin, níniuri aínia ímiatrusar suámu,nuyá íi nunké tépakmanum arantúnaiktin,ankán enentaijai átiniaíti. Núnisan, yapajiátinenentaikia juámu júnis wakéramuiti:

• Irúntrar úunt nunka nájanmanum,métekrak átin enentai nájanma.

• Irúntrar matsátmanum, aéntspachínkiataj tu enentaímia paántnékamu átin.

• Emtikma irúntrar, métekrak ákurnawamnaikiar pujústin enentaiémtikma.

• Aentsú níniuri, enentaímiari,nékamuri nuyá kakármari ayamprúktin.

• Aénts irúnar matsátuk, níikampunniúrijaish pénker matsámsatinenentai émtikma.

• Yaíniamu, ikiakánaiyamu,chichamprúnaiyamu enentaijai pujústin nájanma.

• Takákmastin enentai émtikiatin,nuyá najántsuk pujústin enentaikiaatsútin.

• Tímiatrusar enentaímturar awaínkirnajánkatin, ashí aentsna timia aínia.

6

1 Kuitia áya níniunak enentaimtin aínia nú irúntramu, jú utsúmkamujai Institute for International Economics,Washington, jú uwitín 1989.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 6

Page 7: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

• Iruntrar chichamprúnaiktin enentaiawaínkir najánkatin, tura ankánenentaijai ashí aents pachínmanumenentaí sunaíyamu átin.

• Iruntrar úunt nunka nájanmanum, ashí aents chikíchkimsar enentaímmiari,ikiakártin.

Esáram tsawantin, pénker iruntrar úuntnunkanam matsámsatin enentaikia, íi úuntkampunniurijai métek iírma átiniaíti, núenentaikia nekaska, íi nunkén kúri, tura keényáwi súrakur kúit iwiásmakar, métekraksunaísar Pénker Pujústin enentaijaitakákmastiniaítji. Nú takat émtamuka, jimiaránupanti usúmtai juárki jimiará nupanti náwemenaínt (2009-2013) uwitin, náwe jímiarenentai yapájkiár túratin jú aíniawai:

I. Takat ipiampártin enentaijai máshiniunájanma, kúit métekrak akantúnaiyamunuyá nunka takurmástinsha, tura itiúriruntrar matsámsatin aínia, nuenentaisha paánt awajma.

II. Kúit waitmáktin pénker iwiaíyamu, yajánunkanmaya nekás utsúmamu sumáktin.

III. Nekás árak surúktin ipiampártin, turasurin, aítkiasan surúktin aínia nu pénkeriámu, tura warí nunkanma akupeamuitnusha mash íistin.

IV. Ashí nunkanam pénker enentaijaipachínma átin, nuyá yamáramnunkanam matsataíniajai nawámnairatsar.

V. Úunt unuimiatai, tura nekátai aíniashayapajiámu, yamáram pénker nekataijai,nuyá yapajiámu enentaijai métek átin.

VI. Chicham ujanaítiajai tura nekatajai,másh aents irúntrar matsátmanumemeámu.

VII. Ekematai tura umúchiamu, yamáramenentai jurámu.

VIII. Pénker pujústai takur, uúnt kúitjiatakátmastai tusar enentai jusámu,nunka emésmatsuk.

IX. Pachíniamu, yamáram papi umpuármaána aújai métek arantúnaikiaryaíniaiyakur shiir matsámsatin.

X. Ií pujutairi, emésmatsuk pénker takastin,nui írunea núsha waínkiatin, nuwaínkiur, nekas arántia aents íiírutkamurin imiátkinian íistasakaunaíniak kuítian ikiú árat tusar takat nájanma.

XI. Nunka pénker iwiarkar takat júkitin,mash pachinma enentaijai.

XII. Aénts tuakma kakármari, tura iruntrarpaánt ajámu enentai juámu.

Júu enentaijai, takát iwiárkar pénker ejéturmatamaka, náwe jímiar (12) najátin wakéramuenentai júkmaiti, uwí jimiará nupanti tsénkenjuárki jimiará nupanti náwe (2007-2009)ámanum uminkiáti tusar. Nekáska pujámununkanam júu takatka ashí Pénker Pujústinenentai umíktin aíniawai. Pénker Pujústinenentai, úunt nunkanam matsátmanumumínkiatin tusar ejéturmaka jú aíniawai:

• Najánatin eámu chikíchik: métekrakaátin enentai, pénker irúntrar nunkatuakmanumash matsámsatin enentaijuámu.

• Najánatin eámu jímiar: aentsúnajántairi nuyá kakármari pénkeríwiareamu.

• Najánatin eámu menaínt: aentsúpujutaíri pénker íwiareamu.

• Najánatin eámu aíntiuk: kampúnniuníniuri arantúktin, nuyá íi pujámuriemésmatsuk arantúkmajai pujústin.

• Najánatin eámu ewéj: mash nunkanam,mánitsuk pénker matsámsatin enentaiémtikiatin, nuyá yamáram nunkanmayaaentsjaish irúntratin.

• Najánatin eámu ujúk: takat chichamayámpramu, ákik máshiniu métek átin.

• Najánatin eámu tsénken: ankán tuataíjeámkatin, irúntrar ikiakánairar chíkichaentsjai pénker matsámsartin.

• Najánatin eámu yarúsh: matsátkamuémtikiatin, tarímiat aents, tarímiataentscha aíniasha takámtsuk níniunajántairi aínia nújai ikiakámu.

• Najánatin eámu usúmtai:ayamprúnaiktin nuyá máshiniuarantúnaiyakur umíktin enentaiémtikiamu.

• Najánatin eámu náwe: mash pachínmanuyá enentai juámunam pachíntiai takatémtikiatin.

• Najánatin eámu náwe chikíchik:pénker emtikiatin máshi kuitpachíntiamunmash, túrakur máshiniuajámastin.

• Najánatin eámu náwe jímiar: máshiirúntrar úunt nunka nájanmanum,pachínkiar pénker pujústin enentaiémtikma.

7

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 7

Page 8: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Júu takatka, námkamsar, pachimrarnajánachmaiti, antsuka pénker iímprar, íiniuaínia ayamprúktin enentaijai najánamuiti. Ïi nukén irúnainia emésmatsuk pénker takákur,ukúnam aents winíniasha, nunkánmash turaenentaímtainmash jimiártukar pénkerwaíniakur métekrak takurmásarmi tusarenentaimprar ejéturma aíniawai. Tímiatrusarúunt nunka pujámunam enentaímtusmaaíniaka, pénker irúntrar úunt nunkanampujústai enentaijai tura máshi iruntrarmatsátmanum najánatsar wakéramujai métek umínkiatniuíti.

Jú takat tímiatrusar najánkatai tusarkia,ankánkamsar setúrar enentaímramujainajánkamu aíniawai. Aítkiasan, pénkerjintiárar najánkamujai, úunt anaíkiamumatsataínia, chikíchkimsar takatán júkitinaíniawai. Mash aents iruntrar matsataíniasha,akúpeamu umíktin papínium ána nújai métek,Pénker Pujústin enentai émtikiatnium, turasútarach tsawantin umínkiatnium yaímkiatinaíniawai.

Aents matsataíniajai antúrnaikiamu átin,ímiatruschaiti, tuma asámtai níi mátsatkamuri, tura ni nunké irsár, chíchamjúkitin, itiúr matsamsar métekrak ikiakánairarpujákur Ekuatúrnumiatisha pénker pujústatjianú ikiakartai tamaiti.

Júu takatka apátkamuiti, aentsú iwiákmarijaimétek takat iwiárkamu nuyá yápajiasan turutaiaíniawai, úunt nunka máshiniu pénker átitusar nájanmanumka.

Núnis asámtai, uwí jimiará nupanti tsénken(2007) ámanum, Ekuatúr nunka tépakmanumPénker Pujústin takatan émtikiamai, turanunka umúchkiatin enentaisha, úunt nunkamátsatkainiajai enentai jimiártukma aíniawai.Uwí, nekápmamu jimiará nupanti usúmtaijuárki jimiará nupanti náwe menaínt (2009-2013) ámanumka, Ekuatúrnum takát chichamyapájiamuka, nekáska íi nunké itiúrumuchkatniuít tura núnka emésmatsuk takátjúkitin aínia nú enentain émtikiatawai.

Tsénken (7) núnka nakárma tépakmanumtúratin tusar takát iwiárkamuka, ashí aentsutsúmamuri, níi penkéri, kakármari,

turachminri, tura nunká chícham tura níniuriaíniasha pénker umúchiakur, nekás úuntnunka tépakmanum najánatin enentaiikiakártinian jintiawai.

Máshi júu takat yamáram iwiárkamuka, úunt nunka tépakmanum, ashí irúntrarpachínkiamujai túrunatniuíti. Júu takat pénkeriwiárkar juámuka, nekáska, ashí aentsmatsataínia aniásmajai, wakéramujai,juárnakmiayi uwí jimiará nupanti tsénkenjuárki jimiará nupanti náwe (2007/2010)ámanum, ashí aénts irúntraru aínia núna úutri aínia pachínkiamujai najánatjuárkimiuiti.

Tákat júkitniuka, nekás ashí aents irúraruntsúmkamujai chícham jusámun, júiruntramunam aénts irúrar etsérkamu chicham jusámuiti: Esmeraldas, Babahoyo,Portoviejo, Santo Domingo, Loja, Latacunga,nuya Téna, aítkiasan atáksha aents jimiarátuamtikiar úunt nunka tépakmanumTunkiniam (Quito) nuya Tsuér nukanam(Guayaquil) pachíntiukar chícham ichipsárenentai émtikma íismaiti. Aítkiasan, aentstsurakú nunkanam matsataíniajaisha iruntraraújmatkamu aíniawai tura chíkich iruntramukaBaños nunkanam chicham ejékamu aíniawai.Núu chicham irúntrar juámunmanka, aíntiuknupanti (4.000) aents anáiramu aíniapachinkiamuyi, tímiatrus irúntrar, nekápmamuyarúsh náwe uwéj (85) iruntrar takát júkitintusar iwiáramunam, nunká chíchamnum itiúrtakát júkitniuít nú ejéturtinian aújmatkarmai.Jú chicham aújmatkamuka, ashí aentsnekáwarat tusar uchích papiniumnankimpramu aíniawai, nuyá, yajá nunkanamaénts matsataínia papín uraí nekatainmashenkeámu aíniawai (pag. Web).

Tura aítkiasan, núkap takat iwiárnakmai, takát chicham juámu aénts nekámtikiatinenentaijai, jú nunkanam: Quito, Guayaquil,Cuenca, nuyá Loja nunkanam. Júu takatnájanmaka, aents iruntracharu aíniana nuishawarítiak enentaimiania tusar uwéj nupanti(5.000) aents aniásma áarmayi. Aentsúenentaí jusátai tusar, Pénker Pujústin tamaenentainsha warimpiat, chikíchkimsar aníasar,takat jukámu aíniawai, Ekuatúra úuntri takátjuámun pénker émtikiat tusar.

8

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 8

Page 9: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Aíntsan, úunt Takat Émkatin najánamu, uwínekápmamu jimiará nupanti tsénken jimiaránupanti náwe ámanum (2007/2010), úuntTakat Pénker Pujústin najánamu, nekápmamuuwí, jimiará nupanti usúmtai juarki, jimiaránupanti náwe menaínt (2007/2013), tsawantintakákmamunam, menaintiú enentaiejéturmaiti: émkak, máshiniu irúntramuenentaimmiajai, tura warí itiúrkataj tamaittura itiúr umíktaj tamait.

Akánkamu chikíchkinmanka, enentaí amáwaiyapajiámu Pénker Pujústin tama chichamjaitímiatrusar aújmatma átinian, tura núchichamjainkia ashí aents matsátmari,pachínin ártin úunt nunka mátsatkamunam,tura kúit chichamnumash métekrakpachínmajai, Pénker Pujústin enentainwaínkiatnium chichámrawai.

Akankámu jímiarnumka, Pénker Pujústintakatan, nekámu náwe jímiar enentain,Ekuatúrnum Pénker Pujústin chichaman uwíjimiará nupanti tséken juárki, jimiará nupantináwe (2007/2013) ámanum, yamáramnajánkamu pénkerash aénts pachínma umíniatusar íisma étserui. Nú enentai juámunam,nunka chíchamnum, kúit chichamnumashnekás wakéramu máshiniu aínia, umíktin papiejéturmajai ichipsár íisma aíniawai. Jú takat,ejékatin enentaímmiaka, irúntrar takákmauaínia nú pénkeraiti timia aíniawai, núnatúruiniak, nekás Ekuatura úuntri PénkerPujústin takatán túratsa wakéramun, takatyapájiamu yaíntatui.

Akankámu menaín, takát ejéturmaka,yamáram enentaijai yapajkí weámuiti, nútakatnum, nunka itíur umúchkianiut. Aíntsan,jú enentaikia, ashí aents irúntrar Ekuatúrnummatsataínia yaíntin juámuiti.

Amuámunam, takátjai émkatin enentaikia,kúit akántamu takat juamunmaiti, nekásutsúmnamunam, máshi aents yaíntin tamaitíturasha chicham ejéramu nujai métek.

Júu takat ejéturmaka, itiúrchat áchatniuíti,antsu wará wárat pénker takákmasmin

átiniaíti, mash pachinkiamu asamtai,aníntrusmajai, émtikí wétiniati. Aítkiasan, júu takat pénker ímiátrusar iwiárnatrarjuámunmaka, íi núnke pénker íismajai, yaímin aínia íi nunkén takatán najánatsarwakéruinia nekámtikma átiniaíti. Íikampunniúri emésmatsuk, métekrak átin, tura ashí tarímiat aénsti pénker matsámsatinenentaijai, nuyá ukúnam winiártin aínia,itiúrchatan waínkiarain tusar pénker júkitniuti.

Amúak, Pénker Pujústin tusar úunt takatjuámuka, úunt nunka nájanmanum, yamáramtakat suamuiti uchich írutka. Núna túrak,nekás tarímiat aents mátsatkajai, tura tarímiataentschajai, métekrak yaíniaiyak iruntrar úuntnunka najaná matsámsatniuíti. Nú enentaikia,ashí tarímiat tura chikich aents irúntrarmatsataínian, umíktin papí umpuármajaimétek Pénker Pujústin takatán najánatniunipiáwai, aitkiasan, aentsú iwiákmari yamáramtakát najánkatai tusar máshi tarímiat aentsti,nantu jintiáinmani núnka tépakunammatsátun ipiáwai. Núnisan, nunka kanakuiruntramunam, úunt anaíramu matsataínian,ankán enentaijai, irúntrar Pénker Pujústinenentain, níi nunkén irúnainiana nunáshamétek chicham túrawartai tusa mashipiákrateawai.

Ashí Aents Mátsatkamunam, Pénker Pujústin Takatka, uwí jimiará nupanti usúmtai juárki jimiará nupanti náwe menaínt(2009-2013) ámunam najánamuiti, PAPÍNIWIÁRNATRA, ÉMKATIN TAKATAN JUA(SENPLADES) jintiamujai. Turasha chikichjaitsaninkiar najánamuiti, takákmastin anaíramuekuatúrnum matsataínia nújai, tura nekáska,aénts irúnar pachínkiamujai. Jú takat, úuntiruntrar takatán íisár pénkeraiti tutainiampenkeraiti tama ása, nekás Ekuatúr ChichamUmpuarma tura nekás pachinkiamujaitakákmatai nánkanmaiti.

René Ramirez GallegosUÚNT PAPÍN IWIÁRNATRA,ÉMKATIN TAKATAN JUA (SENPLADES)

9

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 9

Page 10: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Júu takat iwiárnatramunmanka, aíntiukenéntai kakántratin tusar apújsamuiti: úuntmátsatkamunam Pénker Pujústin takatnájanma, umíktin papí umpuármajai métekíisar túratin; métekrak tura awajirmashaíismajai nekapmar takákmastaj tamaití, nuyá yajá nunkanam matsataíniajaishémkatin takat jimiártuktin enentaijai; takatjuámunam íi nunke pénker iwiárkar takústinnuyá máshiniu aents pachínma átin enentaiikiakámuiti.

1.1. Chícham Umpuárma,Takat Iwiárnatra Émtikiamu

Uwí, jimiará nupanti yarúsh uwitin (2008),umíktin papí umpuármaka, takat iruntrarPénker Pujústin enentaijai ejéturtinian,aítkiasan, aentsú níniuri ayamprúktinianchichámprawai. Naákam Papi Áarmanumchichák táwai: takat pénker iwiárkar juámuka,irúntrar matsátkur, nunkánmash métekrakátinian aújmatui. Nú enentaikia, aéntskuítrincha matsámsarain tusa yainkiártiniaiti,túrak, ashí takakmanumsha, kuítniumshamétekrak áartai tamaití. Ánis ámanum, ashíaénts Ekuatúrnumia ájinia núka, úunt nunkamatsátmanum ashí takat juámunampachínkiar, enentaí apújin átiniaítji.

Uúnt papí umpuármanum, tesámujimiará washím yarúsh náwenam junistawai: irúntrar Pénker Pujústin tusarnajánkamua nuínkia, Ekuatúra úuntritakatán juáksha, kuítian umúchiaksha,nújai métek tímiatrus íis najánkatinaíniawai. Tura aítkiasan, uchích iruntraruaínia núna úuntrijai enentaín jimiártukpénker takatán émtikiatin aíniawai.

1.2. Takat najánatniunam,enentaíjai yaímin aínia

Uwí, jimiará nupanti yarúsh (2008) ámanum,núkap aents wakérukmajai yamáram umíktinpapi umpuármaitii. Nú umpuármajai, takátiwiárnatma yamáram najánataj tamaiti, nuyáyamaikia chíkich náarijai jú uwitinkianékaneawai (2009-2013). Nú túrunki weák,yamaikia yapajnía, ashí tarímiait aents, turatarímiat aentscha irúntrar úunt nunkanájanmanum, takát Pénker Pujústin enentaiémtikiatniuti

Jú takat juámuka, Ekuatúra úuntri RafaelCorrea najánatai tamajai juámuiti, ashí aentsanaíkiar ekentsámu ása, papi umpuármanmétek umíktiniati.

10

1. Pénker Pujústin chicham juákmatramu 2009-2013

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 10

Page 11: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Aítkiasan, aénts utsúmamu wekatúsarnekamujai najánamuiti, takát uwí jimiaránupanti tsénken juarki, jimiará nupanti náwe(2007/2010) ámanum uminkiáti timianum,tura aentsún ashí takat nájanmanum penkériwaínkiatin enentaijai pénker nekapma jukítiaj tamaití.

Núnka úunt nájanmanum matsataínia, takatán juínia nú, takát umínkiatniun,jimiará nupanti tsénken, jimiará nupantiusúmtai uwí (2007/2009) ámanumnajánawarmai, tura ashí takát nájanmaaíniaka chíkich irúntraru aíniajai enentaín

jimiártukar, antúrnaikiamujai takákmastasawakéramuiti.

Takát pénker iwiárar jukítiai takurkia, nekás enentaijai juárkir, ashí takát najátinenentaijai, émankesar túratniuítji. Jú takatémtikiaitai tusarkia, ekuatúrnum anaíkiamueketaínia nújai chicham jimiártukar máshiniutusar najánkamuiti. Papi umpuármanum,iruntrar Pénker Pujústin enentai émtikiatintama umíniak, ashí aents pachínmajai, níi utsúmkarish sútarach tsawan ámunamnekas umínkiatin enentai jukámuiti(Nakumkámu 1.1).

11

1. P

ÉNK

ERPU

JÚST

INC

HIC

HA

MJU

ÁK

MAT

RA

MU

2009

-201

3

Nakumkámu 1.1: Takákmainiamunam, yaíniaíktin enentaí juámu aínia

Najána: SENPLADES, 2009.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 11

Page 12: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Iniákmamu aíniaka, takát juárkimiu, itiúrtakákmantsa nú nekatniuti, uwí jimiaránupanti náwe menaín (2013) ámanum,wakéramu aínia aminkiáyik nú nekátniunyaínmaji. Takát juámunam yaímkiarti tusar,weátrari anaíramu aínia nú, jimiará nupantiyarúsh uwi (2008) étserma2 ámunam, nú takat nájanmaka weátrari nekámu aíniawai.

Aítkiasan, jú takat juámuka, nekás, irúntrartuákma émkatin jurúsmaiti, métekrak takatantúruiniak ashí mátsatkamunam, aentsú pénkeriátinian ayamprúkartasa uúnt enentaiámanumia nekás umítnium.

Enentaí najánatin wakéramu jusámu umimkiáttusarkia, úunt nunka matsátmanum chichamaumín, anaíkiamu aínia, tura uchík nunkatesaramánum anaíramu aíniajai, mash iruntraríisár, nuyá ashí aents matsataíniajaipachínmajai umíntikiatniuiti.

Tura aíntsan, ashí aents matsataínianékamurijai, irúntraru aínia nújai takát juámuenentain mashi íisártin aíniawai. Tumaasamtai, takat juámunmaka ashí iruntrarchichástiniaiti takat pénkerash umínia, turakuítsha pénkerash tesarnaíyamu aínia tusaríistinian yaínmaji.

Jú takat enentaímsar iwiáramuka, takák ashíaents utsúmamu aínia nuí, kuítsha métekraktesarár yainkiártin, jú aíntiuk uwitín umíktintusar najánamuiti. Utsúmamu aínia nekataitusarkia, ashí pachinkiamunam, takatjuámunam chikíchkimsar íisár tesarkámuaíniawai. Nú nekamujai, chikíchkimsar takátjuámunam kuitsha tesarkámu aíniawai, júenentai kajínmatsuk: takat júkitniunamenentai jurúsma, sútarach tsawantinumínkiatin aínia enentai, takat júkitin enentaiashí aents uminkiáti tama, ashí yaímkiartin

anaíramu matsataínia, jú takat émtikiatai tamaenentai pénker íisma ártiniaíti. Ashí takattúramu aíniaka, túke tsawan pénkerash umíniatusar íistin utsúmnawai, túrunki weák, kuítshaashí aents utsúmamunam, pénker umuchkiámuátiniaíti, tura iísar yamáram uwitin, túke kuíttesámu najánki wétiniati.

Irúntrar takát najánamua júka, ashíutsumámun amiátsui. Antsu, nunka takámtsukána nú, Ekuatúra úuntri taká iwiár juámunam,irúra emésmatsuk nunká níniurisha junástinaínia tusar nekátin métek utsúmnawai. Uwí,jimiará nupanti tsénken (2007) ámunumEkuatúrka, úunt émkatin takatan émtikiamai,uchích nunka tesarmánum anaíkiamu aínianújai métek iruntrar, itiúr nunkáumúchkiatniut nú enentain jimiártukaruiti.Tura, jimiará nupanti usúmtai juarki jimiaránupanti náwe menaínt (2009-2013)ámanumka, nunká chichamka, nekás takátjúkitin aínia nújai métek enentaímturmaiti,túrunki weák, ashí nunkanam írunu pénkeriwiarkar, ashí aents pachínmajai, kúitchichamnumash, tura nunká penkérijuámunmash métekrak sunaísatnium, Ekuatúraúuntri, takat najánatniunam enentaininiákmawai.

Íi nunkén takát juámuka, pénker nunkaiwiárkar takástin enentain, nunka tesakmánumanaíramu matsataínia chichámruiniamunamashí aents pachínmajai émtikiatin aíniawai.Irúntrar, íi nunké chichamrúktin enentaiikiakártiniaítji, métekrak pachínmajai,yamáram enentaijai nunka umúchkiatin tamatakat juámunam.

Takat émtikiatin enentai juámuka,ekuatúrnum iruntrar takákmainia enentaíjúukar irúrchamuiti. Túmaitiat, nunkáchícham iwiárkatin takat juámunmanka,

12

2 Takát chicham umíkmaka, takat turamú tura umíkma pénker íismajai iniákmamuiti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 12

Page 13: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

ichípsar íisár enentaijai pachínkiamu aínaiwai.Aítkisan, irúntrar takát jukímiuka, ashítarímiat aénts matsataíniamunam, tura chíkichnántu tatainiam aents irúntrarua aísha, júenentaijai núnka tépakun pénker nakaráriwiárkatniun ikiakámuiti.

1.3. Pénker pujústin takat másh pachínkiar nájanma

Máshiniu pachínma enentaikia íniuiti.Takát irúntrar juámuka, ashí wakéramu aínia nekátin, níi nekamurijia, kakármarijai,yaímkiar níniu najátatin aíniawai, irúntrarutakátjai yaímin aíniajai pachinkiar.

Irúntrar, pachínkiamujai takát najánamuajúka, ashí aents aniásmajai, áyu timiajai,jimiará nupanti tsénken juárki, jimiará nupantináwe uwitín (2007/2010) nankámamuiti. Júka,ashí iruntramu aínia úuntri pachínkiamujai,tura aítkiasan, takát juámunmaka, aentsmátsatka, mash iniásmajai, chíchamjimiártukmajai takát pénker junákti tusarnajánamuiti.

Takát pénker junákit tusar íin aíniaNúnkui nantutín, uwí jimiará nupanti yarúsh,tura uwí jimiará nupanti usúmtai náse natutín(06/2008, 03/2009) kara atírtin juárnakmiai,mash pachinramujai, aíshman tura núa,yamaram enentai apújsarat tusar, tura úuntaníaramu takatán juinía nú, pénker túramuíistin tusar, tsénken (7) nunka tesamua ái takatjuámun emésmatsuk. Pénkerash túruinia tusaiín aínia núna enentaish, jú Takat PenkerPujústin chichamnum ní jintiámurishapújtusmaiti.

Núnis juákur, aents tuákma enentaiayámpramu átatui. Nú enentaikia, ashí aéntsuní wakéramuri iruntra matsámsataj tura irúntrakakáram pujústin tamá ikiakámuiti.

Aénts irúrar aníntramu,takát najánmanumIrúntrarmai, tákat júkitniun ikiakartasa, ashíaents júu nunka tépakmanum: Esmeraldas,Babahoyo, Portoviejo, Santo Domingo, Loja,Latacunga, nuya Téna. Aítkiasan, irúntrarmaiatáksha júu nunka tépakmanum: Tunkiniam(Quito) nuyá tsuér nunkanam (Guayaquil).Aítkiasan, aents tsurakú nunkanammatsataíniajaisha (Galápagos), tura tarímiataentsjai Baños. Máshikia, aíntiuk nupantiaénts pachínkiarmai, ju takát chichamémtikiamunmanka.

Irúntrar takát juamunmanka, úuntmátsatkamunam itiúr takát najanatniuít, ashíírutkamunam aénts matsataíniajai, níinékamurijai apátkar, Ekuatúra itiúrchatri nekárpénker iwiáratai tusar juámuiti. Nú túratai tusar,ímiatrusar enentaímsamujai takat júkitin tusarjíntia eátkamu aíniawai, ashí mátsatka aínia nupujutaíri nekáratai tusar. Jú irúntramunamchícham jusámuka, aents nekáwarat tusaruchích papínium nankímramu aíniawai, turayajá nunkanam aénts matsataíniashanekátainiam iniánkakmia aíniawai.

Tura aítkiasan, núkap irúrmaiti, turaetsérkamuiti jú takat chicham, júu nunkatepakmanum: Quito, Guayaquil, Cuenca, nuyáLoja. Júu takat nájanmaka, aents irúntracharuaíniana nuísha warítiak enentaímiainia tusaruwéj nupanti aents aniásma aíniawai.

Takákmau aíniajai, iruntrar aújmatkar enentaí jusámuAítkiasan inintrúsmaiti, métekrak átinianemtikiania nuisha. Nú iruntraru aínia, ashítarímiat aents matsataíniajai, nuyá chíkichirúntraru aíniajaisha tuakár aújmatkamuiti.Pachínmajai, pénker émkatniun jintiáwar,aents ni wakéramurijai métek pujusárat tusarenentaímturma aíniawai, nekáska aentskajinmátkimiu aínia nú.

13

1. P

ÉNK

ERPU

JÚST

INC

HIC

HA

MJU

ÁK

MAT

RA

MU

2009

-201

3

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 13

Page 14: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Itíur aníntramuit,enentai juámunam

Nékainiajai aújmatma. Ichipsár nekataiejéturma aínia, unuimiátnum tura aéntsirúntraru nekátairi aíniasha, antúrkamutura pachikma takát juámunam.

Unuimiárchamu ikiakártin. Íi pujutaíritura nekátairi aínia, takát juámu pénkeriwiárkatiniunam núkap yaimkiarmai,chíkich unuimiáku nekátairi aínia nújaimétek árat tusar takát jukímiuiti.

Aentsú pachíntramuri, tímiantri.Núkap ikiakárma ámayi, aents níienentaímmiarijai pachínma, imiánchaíischamuiti, émtikiamu amayí.

Ankán chichástin, métekrakenentaímsatin. Ankánenentaímsamujai tura útsukchamujaienentaímsatin, jú chicham ejénarmai.

Sútamek enentainmayá úunt enentaijuámu. Úunt mátsatkamunam irúntrartakát iwiárkamu aínia, aújai apátkaríisár, úunt takat juámu, nunká chíchamaíniasha, tímiatrusrik enentaímturarmáshiniu áti tusar.

Máshi pachíktin enentaí. Takátjuámunam: aíshman, nuwá urúkuaátiniaít, tura nunká nuyá tarímiat aentstarímiat aentschajai itiúr matsámsatniutnú enentaimsar pachíkmaiti.

Yúpichuch pachíniat. Takat irúntrajuámunam, máshi íirmajai,pachínkiarmai yúpichuch níiwakéramurijai.

1.4. Takát nájanmanum,penkéri aínia wainkiámu

Túramu aínia:

• Úunt nunkanam úunt takát júamuejénarai, túrasha táasai, jú takatánumímtikin aínia nú pénker túratin,awájitsuk uminkiát tusar.

• Úunt takákmau aíniajai (ministerio)tura ashí aents aíniajai, irúntrarEkuatúnum pénker takát júkitniun,enentaín pachíkiar najánkarmai: nuájaiaíshman métek átin, ukúnam aéntswiniártinian tura ashí aents irúntrar níinunkejai matsámsatin aínia chichamanejékaru aíniawai.

• Takat tuakár najánar juámu, ashí aentsiruntrar matsátmanum etsérnakuiti.Aítkiasan ashí aents, jú takatanpenkeraiti timía, turak ní enentainapujsáiti jú takát chicham nú pénkeráati tusa.

• Takát nájanmanum, núkap aentsirúntrar, núkap pachínkiar,aújmatsamuiti.

• Máshi pachínkiarmajai, takát pénkeriwiárar júkitin enentai, pénkeriwiárnakmai.

Emtikiatin enentai aínia, juíti:

• Chikíchkimsar takát juámunam, túkepachínma átin, aentsú utsúmamuriyaínma átin enentai túkeémtikiaitniuiti.

• Úunt takat, pénker pujústin enentaijainájanmanumka, nunká chicham núkapaújmatkamu átin utsúmnawai, ashíaentsna pénkeri átin uminkiat tusar.

• Núkap utsúmnawai, takátjuámunmanka, métekmasar túratinenentai ií nunkén júkitin.

• Takat juárkimiu ikiakártin utsúmnawai,pénker takát juámu umíniak, kuíttesarmásha úunt nunka nájanmanumpénker ajápnat tusar.

14

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 14

Page 15: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Pénker takat juámunmanka, nekás esétrar enentaínsamujai tura umíkchamniaenentaínsha máshi néka átiniati, nekás jintía umíktaj tusar. Takat pénker júkitinenentaikia, nekás túratniun yainmají, aéntspachínma, chichám jintíamu, tura kuítchicham aújmatma, nú aújmatkur, nekás takat pénker umímtikiatin tura umiáchmanekátniunsha jintiáwai.

Juú takat juámuka, yamáram takat pénkerenentaimsar yapajiátak tamaití, yapajiátinmátsatka surítkiamu asár, yamaikia nishaenentaijai, yamáram irúntra pujutaijaiyapajiátai tusar máshiniu émtuktiniaíti. Núnis asámtai, pénker émkatin takat, esétrarenentaímpramujai najánkatin utsúmnawai,túrar íniu ayámprakur ukúnam shíir pujústináti tusar.

2.1. Pénker esétrarenentaímsamu aínia

• Aénts mátsatkamunam, arantúnaikiarumíntikiatin chícham jusámu aínianújai, tura kuít chichamsha ashíutsúmna asámtai, métekrak yaíniamuátiniaiti: irúntrar métekrakmatsátmanumka, ashí aénts pujuínianúsha chikíchkimias níniuritakurmásartinian aíniawai, núnatúruiniak, nií utsúmamurinshawaítmainiak nekás métekrak aíniajitunaítin aíniawai (Wright, E.O., 2006: 3).

• Aénts tuakár matsátmanum,arantúnaikiar umíntikiatin chichamjusámunam pachínmaka: aenstnúmenentaímsamujai máshi métek átiniati,nú enentaijai kakáram arantúnaikiarmatsámsatin tura yaímkiatin atiníaiti, nú turunéak, nekás antúrnaikiamujai,métek irúntrar pachínkiar ayamprúnaikmaatiníaiti (Wright, E.O., 2006).

• Irúntrar tuakár matsátmanum, nuamtákarantúnaikiar umirnaíkiatin chichamka:tuakár matsátmanumka, jú takatiwiárnarmaka ukúnam átatna núnaiáwai. Túmak, íi kampunniúri itiúrawainkiatniuít, núnisan nuí írunea núshaemésmatsuk takástin enentain enkéawai,tura aítkiasan, yamaíya juárki ukúnammétekrak nekánairar matsámsatin, júununkanam núkap aénts matsátji tímianékamu iáwai.

• Arantúnaikiar umirnaíkiatin tusar, arántiaenentai jusámunam: ashí nunkanam aéntsmatsataínia núka, néka áartiniaíti, aéntsníi mátsatkamuri tií émkachma asámtai,itiúrchat akíniawarua núna. Nú enentaiarántamu, nekás níi penkérintakurmásartinian, irúnar pénkermatsámsatniun, nuyá chíkichmatsatkamujaísha kuít chichamanjimiártukar émkatniun jeáneawai. Áyamesét chicham aújmatsachma átiniati,ántsuka, metek nakarnairatin, turaimiátkin takurmástin aínia nú, núnisan,juámunam métekrak pachínma átinenentai chicham émtikiatniuiti(Nussbaum, 2006,ob.cit.).

15

2. P

ÉNK

ERES

ÉTR

AR

ENEN

TAÍM

SAM

UJA

I, IW

IAR

NAT

RA

2. Pénker esétrar enentaímsamujai, iwiarnatramú

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 15

Page 16: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

• Métekrak enentaijai arantúnaikiarumirnaíyamu átin: Aénts pénker tuakármatsátmanunka, níi aentsríniashitiúrchat amájkarain tusar, arantúkmajaipénker waínkiámu nuíti. Túrak, irúntrartakátjai émkatniunam pénker enentaijaipachínin susámu átiniaiti. (Dworkin, en Campbell, 2002; Rawls, 1999).

2.2. Enentaímsar pénker túrataj tama

Yamáram takat iwiáramuka, ekuatúrnunkanam ashí aents matsátu úunt takátpénker iwiárar pénker matsámsatin enentain émtuktinian chichámrak, jintiáwai yapajiátniun; aents irúntra wajárma enentaikia, jú aíniawai:

1. Yamáram umíktin papí, irúntrar najánarjuármanun, ashí pachínma átinenentaikia, ashí tarímiat aentstiirúntramu, nuyá tarímiat aentschajaiirúntrar úunt nunka nájanmanumyamáram enentaijai, pénker pujústinjintia waínkkiatin aíniawai. Núenentaikia, ashí Ekuatúrnum matsátuti,Pénker Pujústin, tura ashí penkériaíniasha métekrak tesarnaíyar sunaísatinenentai émtikiaitniuítji.

2. Yamáram, nákak enentaijai juárma, takattúramush paánt átiniati, túrakurmétekrar nekánaiyar, takát shíirnájanma ákui, takat juámusha esáramuwitin pénker jukímiu átatui.

3. Yamáram takákmatnum, kúit, tura árakipiampártin pénker juárma, túrakuryaúnchu kajinmátkimiu ajápatin: tumaasámtai yamaikia, Ekuatúra kuítrinkiaunuimiátnum, tsuámatnum, jíntiaiwiárkatniunam, jéa jeámmanum,nekátainiam, árak takat aújmatmanumakánturtin aíniawai. Jú muchitrárenentaímmiaka, ashí: núnka, éntsa, kúitikiámtainiam, nekátai aínia, chíchamujanaítiainiam tura ashí aents nunkátakusar arákmamunam métekrakwaítmau áti tamaití.

4. Yamáram tuákma iruntra yapajiámu, kúitmetékmasar umúchkiatin áti takurkia,Ekuatúrnum umíktin papí umpuármanum,tarímiat tura tarímiat aéntschairúntramu aínia, arantúkma átiniaíti.

5. Yamáran tépakma najánatniuíti, chíkichaénts matsataíniajai pachínkiar, arantúkmaenentaijai, Ekuatúrsha, chíkichnunkanam aents irúntraru aíniajaisha,pénker enentaijai irúnar émkatniuíti.

16

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 16

Page 17: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

“Emkatin” enentai, nekás pénker nekámka,yajaúchiti, chikich nunkanmaya enentaiitiamú ása, yamai nú enentai, mash nunkatépakmanum yajaúch najáneawai. Nú itiúrchatashí nunkanam waínmaka, wajátrachminweáwai: ií nunké, kampuniúri mash emésmauenentai jú asámtai. Túma asámtai utsúmnawai,yamáram enentai júkitin. Nújaimchuka,yaunchu itiurín áarmia núnisan, íiniunyaruákar, nunák ataksha núkap kuítjaiamártatji, túrakur kúit núkap enkémushaemenkajtatjí nuyá emkashtatjí.

Akúpma enentai, áya “Emkatin” tamá, chíkichmátsatkainian paánt najánacharuiti. Émkatintura yamáram tamáka, áya chikíchik enentai,iyámu, matsátma émeamu tamaiti. Tuúenentaimchaka, enentaincha, émkachu, tamaiti.(Sousa Santos, 2006: 24, jú ármanum iistá).

Yamaíya juinkia, kuítjiai tsakártin aújmatmaka,nekáska nékamuiti, urutmá kuitnia achiakea(PIB) nújai. Jíru najaneámujai émmapénkeraiti, túruneak, yamáram pujutainájaneawai tawai. Émkachú tama núka,nekáchmajai tuú tamaíti, chíkich atankíikiaúnkar émkarua nú íitsuk.

Nú aújmatmajai, nekás émkatin takátjuárkirkia, émkak aentsú matsátmari níniuriíirsámu átiniaíti, áya, arár surúktinenentaímturma áchatniuíti. Tuma ása,nékamuka, urútma kuítnia achiákea nújai

nekámu áchatniuti, antsu aents utsúmamuriumirkámujai, tura itiúr puja nújai nekápmamuátiniati.

Émkatin chicham pénker nékamka, aentsúnékamuri, kakármari émtikiakur, níiutsúmamurisha, ankán, émeamu turapachínma enentaijai yaínma átiniaíti, pénkershiir pujutan wainkiar kuítniasha takurmásarattusar.(PNUD, 1997: 20, jú ármanum iista). Núenentaikia, “aents urúkuit, tura wariniaturamnia” aínia nú penkeraiti, takákuátinjainkia. Nújai, ímiatrusar aentsúenentaímmiari, níniuri aínia tura irúntrarmatsamtaírisha ikiakámuiti.

Aínis ámanum, aentsú utsúmamuri, tura niwakéramuri tsupírkachminiaíti, ántsu aentsúpénker émkatniuri jukímiu átiniati. Túmak,métekrak, aíshman, nuwash, uchísh, natsash,úncha, tarímiat tura chíkich aentschairuntrarúa nújai enentai jimiártamu ákui,nekás irúntrar Pénker Pujústin enentaiémkattui.

Túmatkiuisha, másh nekámuiti, “émkatin”chichamka nakitrámuiti, tura nakitiamshanukap wajaruití. Nuwa, kanpunniu iínt aínia,mátsatka, tura máshi aents jiyamsha, yajaúchititamash, yamáram enentai júsatniun yamaikiatujínkiaíti. Túma asámtai, yamáram enentai,aentstí irúntrar matsátmanunsha, kuitwaimanumash, tura chikíchjaisha itiúr irúntrar

17

3. Y

AM

ÁR

AM

ENEN

TAI

ENK

EÁM

U

3. Yamáram enentai enkeámu: irúntrartakákmamunam Pénker Pujústin takat nájanma

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 17

Page 18: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

matsámsartiniatiaj nú jintiátniuíti. EkuatúraUúnt Papiri Umpuárma émtikiakur, ju takatchíkich enentai enkeár áya émkatinchichamka ajápar, yamaikia Pénker Pujústinchicham ikiakártiniaíti.

3.1. Pénker Pujústin enentai nékamu

Tarímiat aents, michá nunkánam matsataíniaka,Pénker Pujústin tama enentaínkia chíkichiísmajai jintiniawai, warinpiaít Pénker Pujústinenentaish. Áya émkatin chicham tamaka,michá nunka aentsnumka atsáwai, émkatinenentaikia waínchatainti, émki weákurnajántainti tuiniawai. Pénker jintia najánkirweámuka, íi úuntri aínia, chíkich aentsirúntrarujai nuyá íi kampunniúrijai, takámtsukmash pachinkiar nájaneamu, métekrakpujustai, nu aíniawa tuú jintintramji.

Yaúnchu enentaimtai nékamuka máshiniuaentsa tamaití, tura Pénker Pujústin enentaikiachikíchkimsamunmaya winiatsui antsumashiniu, túmak, ashí irúntramu seámmaaíniawai, túmak aents iwiákma utsúmamurinékaneawai. Júu nunkaka amúchkatin asamtai,íi núnke eméseakrikia, íik yajaúchamájtumastatji. Tuma asámtai, nekás penkerpujústinkia, íi nekátairijai, enentaímtairijaichíkich iruntraru aínia nújai nawámnairar shiirpujákur wainkiataji.

Pénker Pujústin enentaikia, yaunchukshanékamu ámiayi, tíi nekau Aristóteles shiirpujústin enentainiash etserkamiayi. Nekáswarasár pujústin waínmaka, irúntrar

matsátmanum chikíchkimsar warasárpujuíniakur shiir pujutka wainkiátaji timiayí.Aínis enentaí ámunam, shiir pujústinkia,nawámnaiyamu, anénaiyamu, iruntrartakákmamu, íi kampunniúri pénker waínkiurpénker pujustiniati timiayí.

Emkatin chichamka, áya íi pénkeri takurmásarshir pujústin enentaiti, tuma asámtai émkatinenentaikia yamaikia nishá tama átiniati, áyainiúk enentaimtachma, ántsu máshiniuenentaimtamu timiá átiniati, nekás penkerpujústak takurkia. (Ramírez: 2008, 387 júchichák tawai).

3.2. Pénker pujústai tusar túrutai aínia

Pénker Pujústin tama, iwiárnatrar nékajnianúka, chikíchkimias ankán enentaijaienentaímsamunmaya jíniawai, ashí pénkerírunu métekrak sunaísatin tamajai. Núnistakámamunmash, íi nunkén íruna emésmakaíjtusar pénker íisma átiniaíti.

Wright, E.O. júnis táwai (2006), nekás úuntirúntramunam ankán irúntrar matsámsátai,métekrak enentai ámanum takurkia,imiánkaska irúntramu níniuri aínia núikiakártiniaítji, tura áya surúktinenentaichujai, aítkiasan áya úunt mátsatkawakérachmajai túratniuti. Ikiakártin enentaiaíniaka, nekáska ankán átin, yúpichuchirúntrar takákmastin, íik tura tuákríkshatakákmastin aínia, ashí pénkeri írunu nuyákúitsha métekrak tesarnaíyar sunaísatinenentai ikiakártin aíniawai.

18

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 18

Page 19: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

19

3. Y

AM

ÁR

AM

ENEN

TAI

ENK

EÁM

U

Nakúmkamu 3.1: Aénts matsataínia kakármari

Júkma: Wright, E.O., 2006.Najána: SENPLADES.

Núkap aénts3 pachíntrar matsátu asár, métekrakátin enentai ímiatrusar umíkchamniaítji,túrasha aínis ámunmak, íi kakármarijaink,tuakár, antúrnaikiar, yaíniaikiar émkatinenentaijain, nekánaiyamu ákui ejékatin jeáji.

3.2.1. Núkap aents mátsatmanumam,irúntratin enentai juámu

Yaúnchuya aents irúntrar matsamín aínia,pénker iwiákma waínkiátai tusar irúntratniunenentain amasáruitji. Aentsú chikíchkimsamuriaínia, nekátairi aínia, níi túrutairi aíniajaiitiúra irúntrarsha nekánaiyamujai, maímtekutsúmnaiyamujai pénker pujusartiniaítiaíjnúna jintíntramji.

Jimiará nupanti yarúsh (2008) uwitin,Ekuatúra Umpuarma Papiri nekas yapajiatin

tusa kara atirma tií pantaití: yaunchu uwitin,papí umpuármanum chichák, Ekuatúr nunkanájanmanum nishá aárma nuka yamaikiayapajnía júnis tawai, ashí tarímiat aents turatarímiat aentscha aíniajai irúntrar nájanmaititawai. Tarímiat aents irúnar matsataíniajaimétekrak chichasár pujústin penkeraiti, turachíkich iruntraru aíniajai chichástinatsákuinkia itiúrchataiti émkatin, turamji.Kuítnium métekrakcha ámaka,nekánaiyachmanumia, nakitnaíramunmayatura pachíkchamunmaya nankámnawai.

Pénker aénts irúntrar mátsatkamu najánataitákurkia, menaintiú enentai íisma ártiniaíti:Kuítnium máshiniu métekrak átin; takátémtikmanum pachinkia yapájmia nuyá ashíaents matsátma níniuri aínia nekár yapajiámuátiniati (Díaz Polanco, 2005).

3 Núkap pachíntramu tura nishá ámaka, nunká núkap aents matsátainia ása aínis íismaiti, uwíri, warimpiátaeshmankaít nuchajainkia nuwákait, warí aentsuit, núna máshi jintíntramji.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 19

Page 20: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Úunt nunka mátsatka nájanmaka, nékas ashí tarimiat, tarímiat aentschajai pachíntrarnájanmaiti, mash pachínmajai, métekrakenentaijai, níniuri aínia arantúkar pénkeraíniamujai tamaiti. Túmak, ashí irúntramuúuntri anaíramu ainiajai, nekás úunt irúntramuchikíchik nájanatsa wakéramuiti.

Nekás, aents tépaku nájaneamuka mashpachíntramujaiyaitia, tarímiat aents tépakmakaikiakákur, tépakma nekás ikiakakur, úuntirutkamu páant nájanmaiti.

3.2.2. Aents irúnar matsámsatinenentain takústin4

Núwa nuyá aíshman aents asár, irúnar,pachíniar matsámniuíti. Túma ása, ashínékamujai, arantúnaikmajai, nakanaírchamujai,iyamprúktiniaíti iwiáku pujuínia turawiniártatna nú tura nií itiúr pujústasa wakeranú ikiakártiniati.

Núu enentaijai itúntrar pujákrikia, ankánenentaijai íi nekamuri, takákmari ikiakártatji,túrakur chíkich aíniasha núu ankanjai takatantúramnia aínia núwaiti.

Túma asámtai, aents iwiáku aíniaka, nínkimatsámsatniun jeániatsui, túkeutsumnainiawai wakéramu takústai tusar. Níishuarijai irúnar pujuíniak, nekátain,anénkratin, akíniamu tsawantnumia,weamtánmash utsumaínia yainma ártiniaíti.

Túma asámtai, pénker pujústin enentaikia,takákmakur pampárar5 matsámsatniujai métekaíniawai. Takát émtamuka, túke pénkerpujústin enentaijai émkatniuiti, túrak,métekrak enentaímtunaiyamujai, nuásha turaaíshmansha, takát pachíntiamunmash métek

enentai átiniaiti, máshiniu métek wainkiámuátai tusar.

3.2.3. Aents métekrak tuák pujústasa wakéramu

Aents iwiáku aínia, irúntrar matsátmanumpachínin ásar, nú iruntramunmaka métekrakenentaijai pachínkiar, irúntrar yaíniainártiniaíti.

Tuakár métek matsátmanumka, pénker irúntrarpujusár émkatin enentai takákmanum, aentsnunkách áchatniuíti níi takákchamurijai, núaín tusar pénker iísma átiniaíti. Núnisannekátniuitji, mátsatkamunam kuítshamétekrak takúshtainti, aítkiasan wakéramushaáchaiti, tuma ása métekrak pujutainiam máshnúnisrik acharminiaítji, antsu métekrakpujústaj tama átiniaíti nunkách iíschamujai.

3.2.4. Aentsú nékamuri ikiakákur,níniuri arantúktin aíniaumímtikma

Pénker pujústin tamanumka, aýatik imiátkinutsúmamu takústin enentaichuiti, nekáska, íinékamuri, íi kakármari, íi yaitiaj nú nekaskapáant amájsatniuítji, túrakur, antrárpujámujainchu, antsu pénker iwiáku pujústaktama átiniaíti.

Kuítian unuimiátra Amartya Sen, tímia aínias:“takúrmakma yapájniak, urúkawa aentsan,yapájniaki weák métekrakcha ajakí weánaaentsan métekrak takúshchamniaíti” (1992).

Enentaí ejeámuka, aentsu níniuri arantúkarumimtikiakur, tura íi umíktintri tímiatrusarjuákur, irúntrar pujámunam pénker átiniati,túrakur íi turamurish chikickiniu achatniuti

20

4 Jú chicham páant nekataj takumka jú tamá íista Ramírez R. y Minteguiaga A. (2007).5 Pénker esétra íismajai, pampámu tura núna nuwa yaímkiamu júnis íismaiti 25% tura 50% PIB Ekuaturnum (León,

1998). Pénker waitkiákrasatin tusa apújsamu ainiashá umíkcharu aíniawai. Áya pénker nuwa ní takákmamurinakiktaj tachamuití, antsu nuwa tíi yaimkia aínia yaínchamu tura íischamu asámtai nuwá takatrí tura waínkiatniuripénker chichámramuiti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 20

Page 21: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

anstu mashiniu, turakur sútarach tura ukúnammétekrak wainiaíkiatin enentai eámuiti.

3.2.5. Kampúnniujai nawámnaiyamu enentai

Íi umíktin enentai aínia, yamaíya tura ukúnam aénts winiártatna nújai, tura chíkichiwiákma takákainiajai umiákrikia, nekástímiatrusar aentsú pujutaíri iwiárataji. Jú takátjuámunmanka, áya kuitiák emkatí tatsui antsu,kuit utsumtai ákuish kampúnniuka iwiakmaamáu asámtai pénker íistiniati (Falconí, 2005aínis táwai).

Kampuntín, ií pujurtin tatsui, ántsu eméstsukníniuri takárkursha pénker waínkiatin tawai.

3.2.6. Yaíniaikiar, irúntrartakákmakur shíir matsámsatin

Nekás pénker irúntrar pujústin enentaijuámuka, aents tuakár pujámunmaka,yainiaiyamu, tuakár takákmamu enentai máshimátsatmanum átiniaiti. Jú takat najánatinwakéramuka, aents chikíchkimsarmátsatmanum nekás surítniaitsuk, takátjuámunam yaíniaiktin enentaijai túratniuti,áya surút enentai áchakniuti.

Métekrak átai tamaka, chíkich utsúmamushaíniua aítkiar, áyu tamajai, arantúnaikmajai,nunkách najánaiyachmajai, ánstu métekrakámajai pénker matsámsatniuji turameají.

3.2.7. Ayámpratin enentaijai takát nájanma

Nekás pénker takákmastaj tamaka, iítakatrínia, aentsan nekás enentaímtustiniaíti,túrakur kakáram takákmatainti turamji.

Irúntrar matsátmanum, kuít takatjuámunmanka, takát sunaísatin nuyá tatákaínia sunaíyamujai awájirar enentaímpramuíti.

Yamaíya juinkia, áya ákik entaijai,takákmaneawai, tuma asamtai, nú enentaikiainiaísar, métekrak takát írunusha tura áyaakírkarat tusar takákmaschatniuítji, ántsutakat émtikiatsar, túrameaji (Riechmann yRecio, 1997).

Jú enentai najánatin wakéramuka, júnisaiti:“ishíchik takákmastiniaítji, ashí aentstakákmasarat tusar, ishíchik jurúmkitniutji,másh takurmasartai tusar, pénker pujústinenentai émtikiakur; tura ashí iístiniati, áya kuítnákamukcha, ántsu itíur arakmamuit tura waríyurumka sumaj núsha”, mash nú nekámuátiniati (Riechmann y Recio, 1997: 34).Takákmamu tsawan sútarach amájsatai támaka,chíkich takát surátai tusarkia nájanchamuiti,antsu íi irúntrar matsátmanum chíkichtakatsha najátmatsar tsawán takústai tusarnájanmaiti.

Emkatin enentaikia takát juámuka pénkerenentaimtusma átiniati, áya ipiampártinenentai áchatniuíti, ántsu íniuk tura mashiniuipiampát enentai metékma juámu átiniati. Juní takat juámuka, surí enentaikia iniaisár,métek yaíniayakur ashí pénker aíniashasunaíyakur, shíir pujústin ejéturtatji (De Sousa Santos, 2007).

3.2.8. Máshiniu aínia, pénker nájaneamu6

Máshiniu átin tama írunna, núna arántiairúntraru aínia kaúnkar nérentin ajasáruaíniawai, ánis írunu, yamaikia, atáksha íniuknajánkatin enentaijai takákmaneawai. Núkap imiátkin máshiniu tama írunna aúka yákesh nérentin ajáschamnia aíniawai,aítkiasan tépakmanunka máshiniu atí tamaití.

Ashí máshiniu tama irúnainia, páantnajánatsar wakéramuiti. Aínis asamtai, úuntmátsatka takat juámuka páant átiniati.

21

3. Y

AM

ÁR

AM

ENEN

TAI

ENK

EÁM

U

6 Pénker aújmatsamu máshiniu jú áarma íista Rabotnikof, 2005.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 21

Page 22: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Túruneáchkunka, métek sunaíyachma uúntnajánaki wéminiaiti. Pénker aínia máshiniuasamtai, nérintin ajatsúk, penker wainkiámujaimétek sunaísamu átiniaiti.

Máshiniu tama enentaikia, ashí aents ankánenentaijai iruntai jéa najánkamu irúnainianúsha máshiniu aíniawai, tuma ása áya surutaitura sumatai áchamyaiti.

3.2.9. Másh pachínma, páantrintinátin métekrak enentaijai

Úunt tuákma mátsatka ámunam, mashpachinma áti takurkia, ashí iruntrar takákmauainía níi takatrin aentsú yaíntin enentaijaitakákmainiak, níi aentsrínsha takát enentaijuámunam pachínin árat tusar pénkeriisártiniati. Túrasha, jú enentaikia áya ankánenentaijai aents pachínma ákui, Ekuatúraúuntri anaíkiamusha, níi takatrinsha pénkeriwiár juák aentsrinsha métekrak yainkiártinjeáwai.

Ashí aents tuákar matsátma takát juámuka,nekás irúntrar, kakáram sunaísar émainiamunájanmaiti. Ashí iruntraru ekuatúrnumirúnainia, iruntrar chikichkí enentaijaitakákmak takát pénker túratin aínianshauminkiaít tusar yaintiniati, túruneak ashípénker aíniasha métekrak sunaísar takústinejénartatui.

3.2.10.Ashí pachínma, núkapaentsrintin, nuyá ankánenentaijai arútamenentaimtamu

Ashí aents aínia tuakar matsamsár úunt nunkanájanmaka, métekrak enentaijai chikíchkimsaríi nékamuri arantúkar, yamáram enentaijaiaents tuákma najánatai tamaiti.

Aents tuakár úunt nunka nájanmaka, ashítarímiat aénts aínia, tura tarímiat aentschajaiirúnar pujuíniak, níniuri aínia arantúkmajai,ikiakáki wénak, níi nunkéjai pujámushaímiatrusar waínmajai: chichatairisha,

níniurisha, arántamurisha tura ní nunkeshaikiakákur émtikiamuiti.

Núnisank, nekás úunt nunka mátsatka, níiaentsrí pachíniair matsátman yaíniaiktintakatan chichámprawai. Núnis asámtai,tarímiat aents, yaúnchu kajinmátkimiu aínianú yamaikia júu kara atirmájainkia métekrakártiniati tawai, tura aítkiasan nú chichamanémtikiatniuti.

Tuakmánum mash pachínma ámunmaka,níniuk najantai aínia, níi nampetaíri aíniasha,métekrak páant awajtúsma áartiniaiti. Núnékamuri imiá pénker ásarmatai, kajínmatsukjuákur irúntramunmasha yaíntiniati. Aítkiak,Ekuatúrka, níi aentsrí nékamurin páant amájukayamprúktiniaíti, aítkiasan ankán enentaijaitúrutai asamtai, níniuk áartí, imiánt awajsámuáraink tusa waínkiatniuíti.

Aents irúntrar úunt mátsatkamu nájanman,arútam enentaimtutai ankán átin enentaiayámpramu átinkia, nekás ankán enentaijaiíniu tama arantúktin aíniana nú umímtikiakurshíir anturnaikiamu átatui. Núnis ákui,Ekuatúr nunkanmaka, chikichík iruntraruaínia íischamu, antsu takámtsuk matsátmaenentaímtusma átiniati.

Túma asámtai, núwa tura aíshman, tuakármatsátmanum, níi enentai chikíchkimias aínia,nekátairi, najántairi aíniasha arantúkmaátiniaíti. Aítkianiaik, Ekuatúrnam akupínakantúrma aíniasha, ankán arútamenentaimtutain aents takákman arántuiniak,péajchach enentaímtutsuk ayamprúkartinaíniawai.

Aítkiasan, núwa nuyá aíshman, nuatnaíkiarankán pampártin tama enentainsha,Ekuatúrnumka arantúkmaiti, yákeshsurímkiachma átiniaiti. Éemkaka, irúntrarkajernaítsuk matsámsatniun jintíntramji, turapénker enentaímsamujai, nekátai tura nékamuaíniajai pénker pujústin jintia eáktin aíniawai.Júka, chikíchkimsar itít amájkachmajainuatnaíkiar pampártin enentaisha pénker

22

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 22

Page 23: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

iwiárar, unuimiátnumash níi jeámujai pachíninártiniaíti yáksha suritkiashmajai, turamji.

3.3. Ekuatúra papiríumpuármanum, pénkerpujústin enentain chichámra7

Umíktin Papí Ekuatúrnum Umpuármaka, áyakúitjiai tsakártin enentaichuiti, antsu nekáskaaentsú ímiantri, pénkeri íirsár iwiákmanumpénker pujusát tusar yaínma enentaiti. Tura irúntrar matsátmanum, pénker enentaijuámunam, yamáram enentai emésmau enentai atsút tamaiti. Tuma ásamtai, yamaikiaáya surútaikia enentaímtachmaíti, antsu mashtépakmanum aentsú tura níi kampunniúrimash enentaímtusa éemkatin chichamjuámuiti.

Pénker Pujústin enentaikia, ashí aents,yamáram nunkanam pujutai, kúit waítmakurirúntrar métekrak émkatai tusa juármaiti. Áyaíniuk irútmarar takústin enentai yaúnchu ámianúka iniasár, antsu máshi tuakar úunt nunkanájanu ásar arantúnaikmajai, pénker enentaijainishá matsamtai chicham juámuiti.

Aítkiasan, Pénker Pujústinkia, najántainti, íi kampunniúrijai métek junaíyakur, yamaiyajuí tura ukúnam núkap aents pampamkár itiúra matsamkuria wainkiáttaj (Guimaroesnajánamu Acosta áarmanum 2008). Túrakur,ashí írunu menkákain tusar íismájai takástinaíniawai.

Umíktin papí tesámu: 275 (jimiará washímtsénken náwe uwéj), pénker pujústiniaikiakáwai, métekrak pujusartai tusa, turakayámprawai kampunniun aítkiasan nuí mashírunun, núi iwiákma áa asámtai.

Ekuatúrnum umíktin papí áarmaka, tímiatrusúunt mátsatka úuntri ní aentsrí yaíntin

enentaijai takatán juák pénker umíktinianjintiáwai. Yaúnchu takát najantainkia iniaisár,nekás aents irúntraru aínia níniuriarantúkmajai, takat juámunam pachíninátinian, túrakur úunt mátsatkasha kakáramamájsatniun, núna ikiakáwai.

Yamáram papí umíktin najánamujai, PénkerPujústin chicham apátkar íismaka, aentsúpénker pujutairi iwiáratniuítji, níi kakármari,nékamuri ikiakátratniuítji, kuítcha méteksunaísamujai nunkén takákmainiak pénkeranwaitmákarat tusar, takámtsuk nunkatépakmanum pénker átin enentai ikiakákur,tura aents iruntrar matsátma níniuri aíniaayamprakur chíkich úunt nunka tépakmanummatsataíniajaisha pénker junaíyamu átiniati(Art. 276).

Ashí aents pachíntrar pujámu, úunt papíumpuármanum, tíi pénker aíniawai tamaka,áya aentsú níniuri aínia aújmatsui, antsu kuítwaínkiatniunsha aújmatui. Nú kuítwaínmanka, takámtsuk aents matsátmanuaínia, anénaiyamu enentaijai sunaísatniunenentaín émtikiawai. Núna túrak, yaunchuenentai, ishíchik aentsuk kuítrintin ajástai túenentaímin áarmia nuka asakárar antsumétekrak yainiaikiar, takákmau kuítrishanákak níi uwején jearíarat tusarchichámpramuiti (Coraggio, 2004).

3.3.1. Íniu aíniaka, PénkerPujústinnium shíir aíniawai

Pénker Pujústin enentaijai, íniu aínia pénker iwiárkamu yamáram umpuármapapinium aújmatmaka, úunt irúntrarmátsatkamunmaya, arantúnaikiartin atítimianumia, nekápmamu, tesámu: 1(chikíchik), máshiniu nékasketi tawai. Júaújmatmaka, yapájiamu enentaijai ashíumíktin chicham jusámu aínia nú, aentsu níniuri arantakur, ayámprakur métekenentaijai ejékatin aíniawai (Ávila, 2008: 3-4).

23

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

3. Y

AM

ÁR

AM

ENEN

TAI

ENK

EÁM

U

7 Jú akánkamunka jú ujátmaji Larrea, A. M. 2009.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 23

Page 24: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Tuakár matsámsatin enentaikia, PénkerPujústin chichaman, umíktin papí áarmanumshíir aújmatui: aentsu níniuri aínia métekraktura ankán enentaijai nekámu áartiniaiti (Art.11, numeral 6). Aentsu níniuri ayámpruktinaíniaka, ankánt enentaijai túratin aíniawai,irúntrar matsátmanumka métekrak enentaijai,Arántunaikiar Pujústin táman, núna irúnturarayámprin aínia, páant amájsaruiti chikichkínupanti usúmtai washim aíntiuk náwe yarúsh(1948) uwí ámanum (Díaz Polanco, 2005).

3.4. Ashí tarímiat aents aínia, nuyá tarímiat aentschajaiirúntrar úunt nunka nájanma

Ekuatúr nunka tuákmaka, ashí tarímiat aentsaínia tura tarímiat aentschajai irúntrarnájanmaiti, túraitiat, úunt nunkanamanaíkiamu yaúnchu nankámasu aíniakanúnaka nékatsuk, kajinmátkiar, ashí irúntraruaínia utsúmamurinsha yaíncharu aíniawai,imiánkaska tarímiat aents irúntraru aínia núnaseámmari antúrkachmaiti. Yamáram enentaijuámunam, nekás úunt nunka irúntramu,

kakáram chikíchik, ashí pachinkiamu átitakurkia, ashí tarimiat aents, pujú aénts nuyámukúsa aents ainia máshi, irúntrar nájankurpénker matsamsátaji.

Yajánia aents kaunkámujai, Ekuatúr nunkanajánar juárkimiu nú tsawannumiank, tarímiataents matsátmaka nekáchma, pénker íischamu,yajaúch enentaímtusma, níi pénkeri matsamtaikasarkámu ámiayi, yamaíya juí, yamáram papínájanmanum, tarimiat aents métek nekáska átitusar wakéramuiti. Núnis asamtai, yamaikiamáshi pachínkiatin enentai áwai (Art. 1Ekuatura papirí umpuarma).

Máshiniu irúntramu, tura tarímiat aents írunutáma chichamka, itiúra irúntrar pujákria;pachínin tura métekrak átin chichamshaayamprúktataj nú aújmatmaiti, kanámtikrartura nunké tesarkár akantúrtai táchamuiti.

Pénker Pujústin enentaikia, úunt anaíkiamuaínia takát juámunam pachínma ákuiuminkiátawai. Túma asámtai, irúntrar úuntnunka najanma yapajiatniuti, métekrak áartaitusar: pachinmanum, irunmanuman, nekásumiktinniumash métekrak iruntrar pujustai tusar.

24

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 24

Page 25: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

25

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

4.1. ¿Urúkamtai Ekuatúr, yamáramuwitinsha yapajniátniunshautsúma?

Júu takát iwiárnatmaka, yaúnchu anentaiiniaisár, yamáram enentaijai émkatai tusar juámuiti. Núnis asamtai, aentsúmatsátmarinkia, pénker íismajai, itiúrtakakmakua kuítrinsha waítmau aínia, níienentaintairijai ímiatrusar íisma átiniati. Nú íischamu ása yaúnchuk pénkerémkachmaiti. Jú enentaikia, yaúnchu itiúrchatnankámasaru aínia, enentaímmia yapajkíwinimiú aínia, tura aents irúntraru yaítsuk itiúrkuít umuchkiamua aínia nú íisar, yamaiyajuinkia, ekuatúrnumiatikia irúntrar, itiúrchatírunu nupétkar, métekrak émkatai tusarenentaímmiaiti.

4.1.1. Yaúnchuya íisar, ímianchaaínia nu ajápar pénkerémkatin enentai emkeámu

Ekuatúr nánkanma papirí umpuármanumka,aents kuítrincha ármia núka, íischamu,nekáchma matsamín áarmiayi. Aújmatin JuanPaz y Miño (2007), júnis táwai: umíktin papíchikichkí nupanti yarúsh washím menaintiúnáwe tura chikichkí nupanti usúmtai washím

jimiará náwe usúmtai (1830/1929) áarma ámianuínkia, ekuatúrnumka áya kuítrinniuk turanunká úuntan takáku aíniak shíir enentaimtusmaáarmiayi. Túmak, kuítsha áya nankámantuaentsnak áarmiayi.

Umíktin papí, chikichkí nupanti yarúshwashím menaintiú náwe (1830) tsawantínáarma, tsénken náwe uwéj (75) tesakmánum,aents kuítrincha aíniaka enentaímtuschamu,ayatik úunt nankámantu aíniak yaínma átitama ámiayi. Nú iniákmanu, náwe jímiar (12)tesámunam: íniu aínia ayámprumaktaitakurkia, nuátka átin, kuítian takáku (300),unuimiáru, aújsatniun tura áartinian nékaátiniauyi, nuyá tesámu ujúk náwe yarúshnun(68) iniákmamunmaka táwai: arútmachichámen etsérin aínian, tarímiat aentsmatsátman yainkiartí, jintintiáwarti, tarímiataentska “nékachu, chichámtincha turaímiancha” enentaímtusma ásarmatai, yaintintusa anaíkiamu áarmiayi.

Tesámu usúmtai (9), papí umpuárma aínai, uwí (1843, 1845, 1852) tura tesámu yarúsh (8)papí umpuárma uwí (1851) métek chichámaiáya ishíchik kuítri itiármayi. Áya Ekuatúraumpuármari jú uwitín (1884) kuítjianchuanaímiaktin yapájniámai.

4. Enentaímsar eámu: menaintiú náwe uwí ankánajáschamu, menaintiú náwe chikíchik nantutinaents irúntrar muchitrámunam chícham jusámu

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 25

Page 26: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

26

Nakumkámu 4.1. Unuimiárcharu, 1950-2001

Júkma: SIISE, versión 4.0, Basado en Censos de Población y Vivienda 1950 - 2001.Najánamu: SENPLADES.

Yamaíchik, áartinian tura aújsatniun nékachukaáantar aíniawai tamaka japírmaiti ju uwitin(1979) (Paz y Miño 2007). Jú uwitin (1950),Ekuatur tepakmanum júnis (44%) áartinia turaaújsatniu nekachu ármiayi, (iniákmamu 4.1)

tana aínis, tuma ása aents pachínmatsankámkachma ámiayi. Túma ása tamaiti, papíúunt tsawantín umpuárma aíniaka, aéntskuítrincha, unuimiárcha aínianka nisháakankár, imiáncha enentaímtusaru áarmiayi.

Tura chíkich enentaijai aents itiúrchatamájmaka, arútman enentaímtin áarmia nú, tíiaentsún yajaúch amájkaruiti, tarímiat aentstura mukúsa aents ásarmatai. Úunt GarciaMoreno naámak pujús, “papi mukúsaaentsnan”najánamiayi, nuí mukúsa aentsuchicharaíniak nekás ekuaturnumia átajtakurmeka, ashí aents matsataínia arútmanenentaíntin aínia (católico) aíntsarmekátiniaítrume tú tama ámiayi. Múkúsa aentsankán ajásmaka, chikichkí nupanti yarúshwashimn uwéj náwe jímiar ámunam ajápamuiti(Paz y Miño, 2007, 5). Tura núwa pachínkiatinchichamka uwí chikichkí nupanti usúmtaiwashim jimiará náwe usúmtaitinnankámnawaiti (1929).

Ankán ajásma (1895) ámanum, íi núnkeankán juák níniu aínian ayamprúktiniain turaunuímiat chichamnasha émtikiamiayi. Turauwí 1925, ámanum aents irúnarmuchitrámunam, nunká nukap nérentin ármianúna tsuríntrarmiayi. Nú tsawannumia juárkiyamaikia, ashí aentsú níniuri, ankán enentaijaipachínin átinian émtikiak, máshiniuyaíniaiktin, métekrak irúntrar kuítniumashkakártinian chichámrawai. Áya níniunaktakákmatin enentai jú úunt uwitín (90)amúkamai.

Papí umpuárma, chikichkí nupanti usúmtaiwashim usúmtai náwe yarúsh (1998) uwitín,emtikiamái ayámprumaktin chichaman.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 26

Page 27: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Aítkiasan, irúnma tura kuít waínmayapájiachmai, kuítia waitmák turasúmamunmash kuítri ejéa átinniakchichamrukmai. Nú turutai enentaínkia, áyakuítia takáku kuitia ipiampak mash émkatinjuámu ámai.

Yamaí tsawanti íisám, Ekuatúrka, akíniamutsawannumia juárki, jimiará náwe ní papiríumpuármaiti. Nú tsawant takákmakiwinimiúnam, kuít ipiampártin íi nunkénirúnainia súrakur, árak arákmamu, tura kúriaínia, nuyá nunká macharí surúkir winimiuíti.

Juú takat enentaikia, áya surúktiniak ashíámiayi, irúntrar súrin aínia núnak, tura áyaníniunak enentaímtin aínia nunak.

Núna túruiniak, ekuatúrnumia aents aíniankasurúktin takatnumka pachíkcharmiayi, níirútkamuk súriniak áarmiayi. Tura nuípachitkiachuka tura nú enentain juáchukapachíkchamu áarmiayi.

4.1.2. Émkatin enentai imiáncha najánamu8

Émkatin enentai juármaka, pampárar tsakártintamajai jukímiuiti. Nú enentaijai, kampunínnúnka tépakmanum, nunká macharí jusátaitusar chichámrut juárkimiuíti, nú túrakurnúkap kuít wainkiár untsurí aents yaíntinamúkachmin íismaiti.

CEPAL irúntramu, émtikiamai áya súmauáarchatin chichaman, íiniuk aínia iwiárkarwaínkiur, yajá nunkanmaya sumáktinkiainiaisár íi nunkenin émkatin chichaman.Túrakur íi aentsrísha núkap utsúmamuritakurmástin susáttaji, íinin nájanma asámtai,

arántia sumáktinkia iniaisár (UN – ELLAC1970). Íi nunkén imiátkin aínia, najantai atsáasamtai, arántia aínia irúntrar íiniun júkiarnajánkar núkap kuítjai amasú aíniaji; tumaasámtai yamaínia enentaikia íik najátmakurkuítniumash métekrak sunaísar, pénkerpujústin táma enentai áwai (Prebisch 1996).

Nuyá, nunkánia aents irúntraru kuítrintinaínia, “mashiniu takákmainiak” íik máshiniusunaísatai tusar juárkiaruiti, túrashaiwiárkachma aínian, áya júkmanak súmainiak,kuítrincha aínianka, imián nékachu ásarmatai,núkap kasárkaru aíniawai. Nu awájirma íisar,chíkich yapajiátin enentain kuítjai métekátinian nankámawarmai (Prebisch 1987).

Níniuk enentai juámuka paánt ajásmai,nekáska Vietnám nunkan, Estados Unidosmesetán nájatuk, núkap nunká macharí jusárnajánkamun ajápa asamtai, irúntraru nunkámacharín súrin aínia enentai júsar jú uwitinkianúkap jusátai tuiniak juárkiaruiti, 1973 uwitín,OPEP átuamujai.

Usúmtai náwe uwí nankámasu ámanum,émkatin enentaín núkap aújmatkaruíti, túrashaáya úunt kuítrinniuk aínia enentaímmiajainajánawaruíti. Nuí aújmatmanumka,aéntsnaka enentaímtutsuk, áyatik úunt kúittsakátmartiniak aújmatiarmiayi.

Jú takát juámuncha, itiúr junakí wéa núrinékatsuk, áya ipiampártin enentain júsar,imiátkin nájanma yajá nunkanam yaruákarsúrakur, imiáncha aínia súmajnia núkainiaísatai tusa, áya kuítrinniuk irúntrar súramukemtimkrámkattaji tusa chicháma júsaruiti(Falconi y León, 2003). Nú chichamka“Washington nunkanam” ejénarmiayi.9

27

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

8 Jú chichamnaka, jú nekáska takákmatsaru aíniawai Falconí tura Oleas, 2004.9 Washington chicham jusámuka émtukmanum Institute for international economy, jú úwitin1989, júnis táwai: kuit

tepákmanum pénker ajápatniuti utsúmakur sumatai kuitri iwiaraíj tusar, tepakma nekás utsúmamuri kuit súsatin(tsuák, unuímiat tura najánat), kuit tesarar aents akíkmakui kuit jurústin, kuit umúchma íisma yamaikia íischamunajánatin yajánia kuit nukap emkemat tusar, yajánia súmamu kuit apújtusma júnis itiáratin 10% - 20%. Yajániaenkému kuit nákak tsankátkatin, yajánia kuit surítsuk ikiánkatin, warinkish írunu kuitri shichik waíntin máshiniu átitusar (Achion y Willinson 1998).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 27

Page 28: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Nú enentaijai takát juámusha, kuít waínkitinwakéramsha, íi pénkeri takúrmasar shíirpujústinnium, tsakártinnium yaínmaksha, nutúramsha aents irúntrar matsátmanummajátaiti.

Yamáram enentaijai, kuít tsakátmartin takátjukímiuka, ashíi aents matsataínian métektakurmástinian yaíncharuiti, antsu kuítrintinnúu kuitrintin ajákui tura kuítrinchakanúnisan juákaru aíniawai. Úunt nunkatépakmanum, irúntraru nunkániaka;manainiak, sunkúr, tsukájaisha tura úuntrianaíkiamu aínia aúsha itiúrchatnakmatsámtuinia asamtai émkachmaiti. Turaarákani matsataíniaka kuítrintin ásar,kampunniúrincha pénker waininiak,nunkánianka ni kanpunniúrin amutki wénawai(Muradian y Martinez Alier 2001).

4.1.3. Ankán amájkartichu tura kuítwaínkiatin enentai itiúrchatri10

Kuít waínkiatin enentai émtamu, júumenaintiú nawe uwí nankámasai aínkia, áyaniniunak enentaintin aínia nuka itiúrchatanwaínkiaruiti. Ashi itiúrchat nankáma nunatura níi wakéramua núna: kuítnium métekrakákur tsakártin tama enentain ejétniumumíkcharu ása.

Émkatin tamaka, áya kuít waínkiatniutenentaíjiai chicham jusamuyí, íischaruyimátsatka émkatniun. Núnis asamtai,matsataínia irúntrar pachínkiatin enentaisúsachma ásar, émkachmaiti tura itiúrchataniwiáratniun yaimkiacharuiti, yaúnchu enentaiíismajaisha (Medioevo).

Yamaíya juínkia émkatin chichamka tura kuítmash takurmástin enentaikia, íi kampunniúripénker waínkiur, nuí mash matsataíniaka yaíntaitusar chicham najánamuíti. Tura kuítniashawaítmak, aentsú nékamuri aínia arántak shíirpujústinian waitmákat tusar émtikmaiti.

Ankánt amájkartin enentaíjai takákmastinjintia eámka, utsúmnawai núkap enentaijaiúunt mátsatka ní penkeri nekátniuítji, nújaiapátkar métek émkatniutji.

Tuma asámtai Ekuatúr nunka tépakmanum,itiúr íirka átiniait: enentaímtainiam turaakíknum, núna iís aéntiuk náwe uwínankámastatna juínkia yamáram enentaijaimétekrak émkatniun mash pachínmajai íipujutaíri ítiur émkatniut nuna jintiatesáreawai, núna jintíntramji éemka.

4.1.4. Émeamu iwiárnatma nuyáEkuatúr nunkanam inkískuít waínma11

Aíntiuk náwe uwi nankámasmanum, émkatinenentain jukí takákmamunam itiúrchatnankàmasu aíniawai, núkap aents níiwakéramun tura surúktin enentaisha áyaakíkian takákuk túruiniakui, ímiatrusariwiárnarchatikia nunká ajákar weámu ámayi,áya surúktin enentaimta chicham asamtai.

Tuma asámtai, núkap yapajkiámujai, irúntraruaíniasha níniunak waítmainiak, chikíchnakaenentaímtutsuk yajaúch amajaíniak,surútainmasha nínki émkaruiti, úunt aentstuákmanum pachínkiar áya níniunakayamprukaruiti.

28

10 Jú chicham aújmatmaka, jú takat chicham najánamu támaiti Falconí tura Oleas, 2004.11 Jú chicham aíntiuk aújmatmaka jú takákmasaru ujátmaji Andrade P., 2005; Ramírez F. tura Ramírez J., 2005; Ramírez

F. tura Ramírez F., tura Falconí tura Oleas (2004).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 28

Page 29: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

a. Ekuatúr nunkanam émkatin enentai jeákma

Uwí ujúk náwe nankámasmania nuíEkuaturnumka, kuítniaka áya úunt nunkántakákainiak, surútai nérenniurink nekamu turaakupín áarmayi, usúmtai náwe uwí ámanum.Pénker émkatin enentai tamá juárnakmiayi,kuít aújmatmanum, nunkán úuntan takákukatsupírar sunaísar pujustaj tamauyi, júka michanunkánam tura Tsuér nunkanam. Nuinkia,nínki kuítrintin ajástai tusar suritniaíniaknekás émkatniun juárkiarmiayi.

Imiátkin najánkatin aíniaka, pénker íismauyi,túrakur arántia sumákchatin asámtai, aítkiasanyajá nunkanmaniajai métek sunaíyamu atsáasamtai. Jú túramujai, ashí matsatkainiaémkatin nankamnamai (Mancero, 1999: 327).

Jú takát yapajía émmaka, nekáska, aents tíikuítrincha turasha unuimiárarunankamawarmiayí, yamáram nekamujai turayamaram yaimtai enentaijai.

Aíntsan, yamáram enentai jukír takákmamushnekás ejénarchamai, ashí pénkeri aíniamétekrak sunaísatin umínkiachmai, aítkiasan,aents matsataíniasha kajinmátkimiu áarmayi,túruneak, émtikiatin tama Ekuatúr yajaúchjunákmiai.

Túrasha, yamáram enentai takúsma, irúntrarémkatin chichámpramun, tímiatrusarumíkcharuiti, aents irúntramunka iniaísar áyakuítniak enentaímturaru ásar. Úunt anaíkiamuaínisha, takát juámunmanka, aentspachinkiatniunka chichamprúkcharmiayi,tuma ása áya kuítnium surúmakar, tuakmánkayaíncharmiayi.

Argentina, Brasil, Mexico nunka tuákma aínia,takatán júkiarmia aíntsachuyi Ekuatúrnumka,émtsuk tíi nunká juákmiayi. Ánis asamtai,Ekuatur nunka tépakmanumka áya émkatintakatka nájanmaka arákmamu tura káya shiramaínia nuka áya surúnkarmai.

Chikichkí nupanti usúmtai washim jimiaránáwe uwéj (1925) uwi ámunam, Ekuatúr, kuítiwiásmaktinian ankán enentaijai, níi aentsrímétekrak yaíntinia jeáchmayi, chíkichnunkanmaya kuítrintin irúntraru aínia núnachichámen umíru ása. Nú itiurchatnakámasmia núka, Ekuatur níi aentsrijai irúnartakákmatsuk, áya kuítrintin, nunká úuntantakákainia nújai júnair takákma ásatúrawarmai. Ánis áku, ashí aents pujuíniakayaínchamu ármiayi.

Únnt akupín náamkarmiyi, jú uwitin (1973nuyá 1979), júka suntar aents ásar, aítkiasanyajániajai, kuítrintin aíniajai irúntrar, kuítiannúkap ipiampárarmayi, íi aentsrín núkaptakákmamtiksar, turasha pénker yaítsuk.Túruiniak, ashí pénker aíniaka chíkich aentsyaínma ármiayi, túruneak métekrak pénkertsakárchamya ámayi (Conaghan, 1984). Núnatúruiniak, ekuatúrnumia aínianka, níiutsúmamuri tura ipiampamuri surúktiniaknajátnakmai.

b. “Yamáram enentaijai ankán ajásma,juyá níniunak kuítian enentaímtinjai”

Kuítjai takákmastin Ekuaturnun, jimiarátesamunam íismaiti, uwí (1984) amuámunam,yupichu, tura itiurchatka úunt Gutiérrez,námkamia nui juáreawai, (2005). Yáma takátjuármanumka, takákmamu núkapchichámrúkma asamtai nukap takatipiampámramai. Takákmakur, kuít pénkerátinniash chichamprúkma ámayi, kuítian íintpénker ismajai tura takákmau aínia nukapénker ayamprúkchamu ámayi.

Túraitkiusha, kuítrintin irúntraru matsataínia,itiúrchat enentai enkeámujai, yaímkiatinenentai ámunan, ashí ekuaturna pénkeriaínian, chíkich nunkanmaya nerénawarumúchkiarti tusar sútan nankámawarmai, turayajánia aents takákmainiak, íniu surútmakurkuít waitmákchamnia najánawarmai, aítkiasanumíktin chichamsha, áya kuítrintin aínia núna

29

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 29

Page 30: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

enentaijai najánkamu ámayi. Nú túrunki wentusar, tarímiat aents wajátrarmai.

c. Yúpichuch enentaijai yapajiártin tsawant tesarámu

Chikichkí nupanti usúmtai washim yarúshnáwe aíntiuk (1984) uwí ámunam, chíchamjúamuka chíkich aents irúntramu áya kuítianenentaímtin wakamai. Nuinkia, áyakuítrinniuk aínia ása iwiárnatan juárkiar, ashípénker aínian nerénawar yajá nunkanamsurútan juákiarmayi.

Uunt núnka tépakunam irúntrarnájaneamunmaka, itiúrchatauyi máshi aentsnaaínia nú tsupírkatin áya ishíchik aentsuksuámu áma nú. Tépakmanum tuke tákakuaínia nú tuke yainma ámayi, warinkish aíniayupichu suámu tura akíkmamtikma ása.Aítkiasan tepakma émkati tusa kuitia tíi nukapikiamsarmai. Nu túramu emésmakmai, yajánunkanmaya kuítian ikiámsar takákmamu, uwíamukamtai íisám Ekuatúr tíi tumáshrintinjuaku ása (CORDES, 1999).

Nishá surútmaktin enentai jusámu turaumíktin chicham, pénker umínchakui, turakúit waínmasha máshiniu sunaísatin enentaiatsá asámtai, “níniunak kuitian enentaimtin tíikatsuarmai” (Montufar, 2000).

Takat enentaikia áya níniuk yaíntin enentaijainajánkamu ármiayi, tuma ása anaímiatai aínanuísha mánaitkiamu ámayi. Nú tsawantnum,chicham arantamu atsá asamtai aents wajárchichaman arántumantikiataj tiarmia nunája,suntarjai níniurin aínia nuna nankámasyajaúch amájsarmiayi.

Uwí, chikichkí nupanti usúmtai washím yarúshnáwe (1988) ámanum, aentsú yaíntin enentaitakáku ekuatúrnum náamak, nuík yajaúch

takákmatai enentai áanka yapajiatak timiái.Túrak, ashí irúntraru aíniajai, máshi unuimiáruátin takatan jukimiai, tura yajá nunkanamirúntrar pujuíniajaish atúnaikmajai irúntanjuáruk, Ekuatúran páant awájsatniunjuárkimiai.

Nekás ankán átin enentaijai juáreak, ímianchatakat irúnainian, kuít chichamnasha iwiártanjuárki, nuyá áya kuítrinniuk íisam enentaiáiniansha asakák, yamaikia ankántakásmastinian, súramunam, akíkmatai turatakákmakur kuít waitmatai átinian émtikiamai.

Túrasha, umíktin papí najánamu, kuítchichamnumka ishíchik umíkmai. Yaúnchunáamraru aínia, yajá nunkanmaya núkapkuítian ikiámsarma asamtai, tura nú tumashakíkmaneak aents matsataínia utsúmamurimáshi yaíntin jeáneachuk, Ekuatúr tíitumashmaku asamtai, jú uwí ámanum kuitia itiúrchatri júnis wakámai 50% - 60%(1988-1992), (Barrera, 2001).

Iwiárkatin enentai kuít chichamnum jukímiu,uwí 1982 nuyá 1990 ámunam “kuit jíntiaemésmakma íintsaiti, pénker enentaijaijukimiu áyat, arántia kuítrintin matsataíniatukúmeamu asámtai pénker umínkiachmiayi.Aítkiasan, nankámuntu aínia, úunt námkaenentain pénker jukítiaj takuisha yapájtiuweármiayi, núnis asamtai kuítrinchapachínmaka ishíchik wainiákmiayi (Thoumi yGrindle, 1992).

Uwí 1992 nuyá 1995 ámunam, enentaiyapajkiár takat júkitin juármanum, yajaúchtakat najánkamu asakáktin, Ekuatúratumáshrish itiártin juárnak, nekas yajániakuítrintin íi kuitri itiárarmai, túmawain takuríi kuitri tárain tusar pénker íisma átiyauyi12.Yajánia kuit itiákur y tépakmari uchichnajánat tamá ámai. Núna túruiniak, “yajá

30

12 Kuitia kakármari nunkach itiarma áma nú, warinkish warain tusar turamu ámai. Inkisa kuitri apátka íisam júnisjuákmai jimiará nupanti (sucre) chikichik inkis kuit. Jú turamuka México tura Argentina nekápsamu aíniawai.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 30

Page 31: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

nunkanmaya irúntramunam kuít waitmátai”tamanum (FMI), chichasár Ekuatúra tumáshriitiártin enentai ámiayi.

Túrunki weák, nunká macharí surútainiapachítkiamusha ankan ajantsamai, turuneak,Ekuatúr nunkanmanka, yákesh akúpkashma,ankán enentaijai takákmatai atí tusar enentaijuámu ámai. Tura irúntrar takákmamuEkuatúrna aíniaka surúkar, chíkichumuchkámu áarti tama enentai juarnakmiai.Nú túruneak, yamáram enentaiajaiyapájniakmai, túrasha nú takat túramun kuítenkemeakuisha itiurá kuit métekraksunaísamusha átiniaít núnaka kajinmátkiarmai.

Nútiksan, uwí, chikichkí nupanti usúmtaiwashim usúmtai náwe aíntiuk (1994)ámanumsha, yamáram kúit chichamnumumíktin papí umpuárarmai, nuínkia, kuítrintinirúntaru aínia, kuítian umuchíniash ankánajatán juárkiamiayi, túrak, nekás kuítumúchman ni wakeramu najanawarmai,aítkianiak, kuítian pénker umúchkiarat tusarchichámrin apújsamusha nishá iruntrartakákmatan juárkiarmayi. Túruiniak, kuítianninki ikianaiyak yajaúch amájsarmai, tumak íi nunkén pujámush itiúrchat wainnikmai.

Túraitiat, Ekuatúra úuntrinkia, chicháman jú irúntaru (Social Cristiano), níienentaimmianak najánin ainía nújai jimiartaása yajáuch najánta nankamawarmai.Túmainiak, aents matsataínia yaíntinenentaikia atsúmiayi, núnis weákui, tarímiataents tura chíkich aents tuakáru imiányaínchamu aínia irúntrar; shiríkip akíkmamu,nunká macharinia najánkamu aínia(ekemátia), kuítri wákain tusar aítkiasan ashípenkéri takákma chikíchna ajasárain tusar,itiúrchat wénakui wajátrar tsurínkiarmai.

Kuit chicham umúchiamu, uwí chikichkínupanti usúmtai washim usúmtai náwe aíntiuk

(1994) ámanum, 25,4% kuitia itiúechatrinunká tarámiayi, tura máshi irúrar íisámpénkeri júnis wakamai (1,2 PIB) turakchikichkí nupanti tsénken washim 1.700amúchat kúit juákmiayi. Aíniak kúitchichamsha tsakakí wéa aínis ámayi (Arajuno1999). Nú tsawan núkap takatnum yapájkiatinnajánnakmai, aítkiasan kúit aents yaíntintusar núkap ajápachtin tamash najánnakmai,arantia kuítrintin aínia íi nunkén nunkámacharí júsarti tamancha najánawarmai. Nú majat enentaijai takákmainia ásar, náwe(10) Ekuatúrnum iruntrar takákmatai aínian,kuítrintin yajánia umúchkiarti tusasurúkarmai, chikichkí washim ujúk náweyarúsh (168 millones USD) amúchat inkískuítjai (Nazmi, 2001).

Pénker irúntrar, enentaímsar takát júkichmaasamtai, chichamjai nuamták mánaitjuárnakmiai. Nú mániamuka aentsmátsatkajainchu, ántsu kuítia nérenniuri aínianuamták, nú nukap takurmástai tusartúrunaiyawarmai.13

Chikichkí nupanti usúmtai washim usúmtaináwe uwéj (1995) amunámunam, chíchampénker irúntrar ejékai tusa, Ekuatúra úuntriuntsúmkamai, takát chícham pénker ejérarashí aents takákmainia yaíntin átin enentaijai(Ibarra 1996:19). Nú ajápmanum, atsá tamauwéj náwe yarúsh tesamu aents (58%)awákmakmai, nú papí nakítramu juákmai.Tuma nankámasmanum, úunt námak pujánt,yajaúch takákmawai tusar papí awankímEkuatura úuntri pátatka ipísrarmai. Nuí, áyakuítiak enentai métekrak áchatin papíjúsarmaka asakántramai.

Pénker amajsátaj tama enentai juámunam,chikich itiúrchat inkiúnakmai, Ekuatúrnunkanam yawín chichamrínsha, kuítrincha(petroecuador) juákmai. Kuít enkémuncha, níináarin enkekár amájuk, chikichkí nupanti

31

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

13 Iniákmamu, nuámtak mánai matsámas níniuk najánachma jú aíniawai: chichátai tura tsurámat ekématai,najánatarum jú tamá ámanuman (CONAM) Irúntramunam tepakma pénker iwiarta.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 31

Page 32: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

usúmtai washim usúmtai náwe uwéj (1995)uwí ámunam tumashri tsénken náwe (70 USD millones) amúchat nupanti inkís kúit jeámai, nú itiurchatak yamaíshaiwiárnatsui. Túrunamtai, yajá nunkanmayakuítrintin íi nunkén takákmainia, núkapémkarmai, túrunamtai nekás Ekuatúraenentaímmia wakéramuka ukúnam juák,yajánia aentsu enentaímmiari, túruiniamuripáant enkemki támiayi.

d. Yapajniátin enentai, itiúrchat waínma:Kuít chicham pénker juáchmanum

Chikichkí nupanti usúmtai washim usúmtaináwe tsénken juárki jimiará nupanti(1997/2000) uwí nankámasmania nuí, Ekuatúrnunka itiúrchatan waínkiaiti: Jimiará aentsEkuatúra úuntri anaíkiamu jíkír ajápamuiti,júka kasámkaru ásar yajá nunkanam pisaráruitisepúnam enketáwarain tusar. Tura ekuatúrnumaents kuítrintin tura kuítrincha tuakármatsataínia íi kuítrijai émkachmin asamtainuamták mániamu ámai, túrunki winiak inkísakuítri íi nunkén umúchkiatin nakámnamai.

Chikichkí nupanti usúmtai washim usúmtaináwe ujúk (1996/97) juarki usúmtai náwetsékent uwí ámunam, Bucaram Ekuatúra úuntrináamak, nekás aents irúntramun yaíntatjaitusa takatán juárkimia, núsha, ímiatrus kuítwaínkiatniun yaímkiachmai, áyatikArgentina14 nunkanam kúit takatán juínianúnis túratsa Ekuaturnum wakérusmiayi.Aítkiasan, súmamunam akíkmashtai jurúkiweák, imiátkin sumamun kuítri iwakmai, turakEkuatúra pénkeri takákma aíniansha yajániaaents umúchkiarti tura nunká macharíshajunásti tama chichaman najánkamai.

Nú enentaijai, tímiatrus takatán jukítiaj táyat,yaúnchu kuítia nérenniuri ármia nújain irúnartakákmatan juárkimiayi, tura nuí kúitwainmancha áya tsuér nunkanam (Guayaquil)aents matsataínianak yaíntinianenentaintusmai, tuma asamtai tarímiat aentsmétek enentaichu asámtai, chichamjaimanaítian nankámawarmai, nekás métekrakpujústaj tama enentaijai.

Túrak takát juámunam, níi wakéramunnajantan nakámawarmai, áya níniunak turakuítrintin aínia nújain irúnar takákmatan. Núenentaijain itiúrhat najánki weákui, aítkiasan,núkap kuít kasámeamu írunu asámtai, tarímiataents irúntraru, chíkich aents irúntraru imiantyaínchumu aína nujai wajátrar, Ekuatúraúuntrinkia jiikí ajápawarmai, uwí chikichkínupanti usúmtai washim usúntai náwe tsénken(02/1997) amuámunam.

Ekuatúra úuntri ajápnamtai, aítkiasan núsha,áya kuítrintin irúntraru aínia nuí páchitkia ása(social Cristiano) itiúrchatan núkapwainkiámai, aents núkap tuakáru aínia nújai,tura nunka emésmamu áma nújai tura ashínáamkaru aínisha yajaúch takakmatanjuárkiaru asamtai. Aítkiasan, kakáramchichamjai tama ása úunt kuít enkemtainyainkiarmai15, uwí chickichkí nupanti usúmtaiwashim usúmtai náwe (1998) amuámunam.

Uwí, chikichkí nupanti usúmtai washimusúmtai náwe usúmtai (1999) juármanum kuítchicham nunkách ámiayi, túmak kuítumuchkiatin itiúrchat ajásmai. Kuítmuchítman íin anaíkiamu aíniasha esétraryaíncharmai,16 kuítian ikiámin aínia nunasuiniaksha. Núna túrutsuk áya, arántia yaímin

32

14 kuit chicham akupma: kuít chicham umpuárma yapájkiatin, kuit yajá ikiúsma ámajai íi kuitri métek najánatakákmastin, turúneak chikichik kuitia aítkiasar émkatin (Romero, 1999).

15 Chicham umputainiam, papí umpuarmá júnis jinkimiaí: kuitia nérentin emésmak níniuri takársachmin turaatánkichmin tura nuná awájirarmatai asúkratin aíniansha kakármari atánkiarma, níi wakéramu turawártasa, núnakajú irútka turawarmai PSC. (Papí áar iniákmau Vistazo No. 779, febrero 2000).

16 Jú túramuka anaíkiamu uwí usúmtai ámanum túrutan nankámawarmai, nekáska: jú uwitín1996 kuitia amáu BancoContinental tíi núkap kuit sunásmai, núna nérenniurinkia kuitia kasámak pisarmai jú nunkanam Miami (EcuadorDebate No. 47, agosto 1999).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 32

Page 33: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

aínian émtikiar tura íi kuítrincha eménkar,inkís kuítian enkeátai ákik itiúrchat ajasaítusar najánawarmiayi.

Náse nantutin, uwí chikichkí nupanti usúmtai washim usúmtai náwe usúmtai (1999)ámanum, aents kuítrincha aínia núkapajásmai, nuí kuítian ikiurmásaru aíniashaitiúrchtan waíntrarmai, júsatniun suritkiámuásar. Ekuatúrnum úunt kuítian chichámrim,kúit ikiutain, kuitian najanmantiki wémai,aítkiasan yainmái kuítia ikiamin aíniamesekáru nunásh, nú túramujai íi kuítri núkaptarámaitura menkákamai.

Tura úunt, mash ákik waitmatai nunka ajakíweákui, yajaúch ajasaínk tusa enentai jurusuíti,nekáska, kuítia nantujé árak chichamaenketsúk áya kuít emésmakchatniunakémtikiamai, nújai kuít wainkiátai tusa.17

Turash, kuítian émtin aínia nú níi yajaúchturutai tsupírnaktin tujinniákmai.

Uwí, jimiará nupanti (2000) ámanum, Ekuatúr kúit chicham tura níi úntrís itiúrchatwaínkiarmai. Chikich kuit enkeátai tamaenentai pénker iísma ámai túrasha nekásyajaúchiri iwiárkataj tama enentáichujai.18

Kuítia yajaúchiri wakámai (100%) Ekuatúrakuítri inkís kuitjia yapajiátak tamaka junísjuákmai (1 USD: 25.000 sucres). Shíchiktsawan nankámasmanum, Ekuatúr tépakmapenkéri (59%), tumáshrin (60%) tura (70%)mash kuít takákmarin, umúchtan nankámamai.19

Takát jukímiu iisám, Ekuatúrnum pénkertakákmachma, tíi itiúrchat amájma pant ámai,

túmak íi nunkén kuít pénker umúchkachmanékamu ámai. Tura nekás yajaúchnajánamuka, yajá nunkanmaya kuít ikiámsamutumásh írunu, ashí aentsu tumáshri aínisajasuíti, awaínkir amúkchamnia (Izurieta,2000, en Ramirez, 2002).

Nú itiurchat nankámamunam, kúit íi nunkénenkémuka, aents yaíntinkia ishíchikakantúkma ámiayi, túmak ashí aents yaíntintama enentai umínchamiayi. Túrunki weák,yamáram enentaijai émkatin tura pénkerpujústin aents tuakmánum, támaka, ankánjuákcharuiti, umínkiachu aíniawai (Vos, et.al,2000 y Ramirez, 2002).

Ií nunkénka, inkís kuít enkemá, itiúrchatamájkartusmai, núnaka úunt náamka20

tsankámka asamtai aínis juárnakmiai, túrashanú takatka áya kuítrintin aínianak yaíntinenentaijai túruneak, nunák ikiakararmai.Túrunamtai, ashí tarímiat aents tuakmawajarármai, tunkíniam, úunt náamkapujutaíniam, tsawant jimiará náwe chikichikEtsa nantu, uwí jimiará nupanti (21/01/2000)ámanum, pénker takat juáchma asamtai, suntártura tarímiat aensjai irúntur, chíchamjutainiam (congreso) irúnar Ekuatúra Uúntrijiki ajápawarmai.

Nú nankámasmatai, yamáram náamka,tarímiat aents wajárma itiúrchat ámanka,sútarach tsawannumak kuítian pénkerumúshtan juárkitniun nankámamai, túrashainkís kuitniaka emenkátsuk, yajánia kuítrintinirúntraru nunká macharín ukuínin aíniajaitakákmat juárkimiu ámai. Tura Ekuatúra

33

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

17 Jú uwitín 1999, takatan amáu 2500 epénnarmai (úunt tura uchích takatá amáu, páanma, marunchi tura namaká aráutura ipiampaín). Nú uwí amánum takát atsá júnis wakámai: 9,2% 1998 – 17% 1999 (Romero, 1999).

18 Ínkis kuít enkémeachu ámanuman, Ekuatura úuntri chichák nékacheata nájaneaji timiáyi, nú turámusha yamáramanaíkiamu awákeki túramu ámayi. Alberto Acosta júnis ujátmaji: ínkis kuít enkeámuka waúrkamujai turamuiti, nútamanká Mahuad ní yaíntri nekásati timiái jú papí etsérin Folha de Sao Paulo (17.1.2000) Aítkiasan, Mahuatá amíkriOswaldo Hurtado CORDES nérenniuri táwai, íinkis kuit enkeámuka nékachiata tura unuimiátrachmajai túramuititawaí. (….).

19 Acosta A. 2000: 14; Banco Central del Ecuador, 2000: 43.20 Ínkis kuít enkemáttawai tamá jimiará tsawán ámanum, Mahuad níi pénkeri íisma wakámai. Aítkiasan, irúntraru PSC,

PRE tura DP ínkis kuit enkématin yayámu asámtai, itiúrchat nú takat juámunmash waíniakchamai. Kuitia émtikintura warínkis najánin aínia wakérukma asámtai. (Revista Gestión No. 67, Revista Vistazo No. 667).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 33

Page 34: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

imiátkintri surúktin enentai takákmasémtikiachma juákmai, túra chíkich turatajtamash aín juákarmai, chíkich uúnt enkemátúrati tama asámtai.

Ekuatúrnum inkís kuít najánamuka máshiyajaúchikia áchamiayi, nu kuít najánamanum, nunká macharí súramunamakíkri núkap wáka asamtai, jimiará nupantichikíchik uwi ámanum, tura, nunká macharíjutai jintí najánma asamtai, (oleoducto) nú túramunam kuít núkap enkemá, turaaítkiasan umuchnákmai, uwí tsénken náwe nankámasujai apátka ámanum (Larrea 2002).

Ii nunkén inkís kuít wayámtai, imiátkinsurútmatai aíniasha kuítrisha wákarmai, aíniakyajá nunkaman surútmatai aíniasha itiurchatajásmayi, warí núu kuítjain sumanú ása, turachíkich nunkanam surutai aíniajai métekchaasár itiúrchat wainkiámji.

Yamáram kuít íi nunkén umúchiamujaiitiúrchat wainkiámji. Nekápma súramujaiíisam núkap takákma (1458 USD miillones)uwí (2000) ámanum tararmai jú uwitin (969USD millones 2002) (31 USD millones 2003).Núu íisma ámanum, nunká macharí surúneakíi kuitri núkap wakámai jú uwitin (1.448 USDmillones 2004/2006).

34

Nakumkámu 4.2: Surúkma nekápmar iniákmamu 2000 – 2006

Júkma: Banco Central del Ecuador.Najána: SENPLADES.

Túraitiat, nunká machári súrachma nekápkarinunká táraiti, túmak uwí jimiará (2000) nupantiámanum, tsénken wáshim jimiará náwe yarush(728USD millones) wakamai nuyá uwí jimiará

ujuk (2006) ámanum, nú nukap wakámaimenaíntiu nupantí tsénken washim naweaíntiuk (3714 USD millones). Nújai íisam, íi súramu kuítia nukap enkeák yaímkiachuiti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 34

Page 35: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

35

Najanamu 4.3: Yáwichu surúkma nekámamu 1990 - 2006

Júkma: Banco Central del Ecuador.Najána: SENPLADES.

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Nú itiurchat waínnia asamtai, kuítian najáninirúntrarua núsha, tímiatrus kuítiannajánatniun jeáchmayi tura aítkiasan, yajánunkanam súramu kuítrisha núkap nunkátarámai. Túrunamtai, wámusha, túrunachuasámtai, arántia súmau aíniasha núkap kuitianwainkiacharu aíniawai, túmak íi súramushanunká táramai. Nújai, chíkich nunkanamtakákmamujai métek ajástin jeáchuitji.

Aíntsan, kuít chicham juámunam, jimiaráitiurchat wainniákuiti: émkak, jimiará nupantijímiar uwitin, kúit pénker umúchkiatin,umíktin papí, uwí jimiará nupanti jímiar(2002) ámanum, áarma nújai métekjúnákchamai (LOREYTF). Nú papikia, áyakúit arántia íkiammanak enentaímtak, inkískuít itiúrchat weák, aents irúntrarmatsatáinianka yaíntin enentaikia takúchmai.

Chíkich itiúrchat wainkiámuka, kuít pénkerumúchkiatin tama papí aármajai métekjunakchaimai. Jú itiurchatka, kuít ikiamsamu,

tumashmakma núkap akíniuk, aénts yaíntintusar tesármanka tsurínkiaru áarmayi, núnatúruiniak, kuít núkap áti tusar nunká níniuriirúnainian núkap surútan juárkiarmiayi(Falconi y Jacome 2002).21

Ekuatúrnum kuít waínmaka tí nunkachajásmai, inkís kuit núkap wáka asámtai íiaents kuítrincha juárarmai, takátsha,waínkiachmin ajásmai.

Ekuatúr nunka tépakmanum inkís kuít tsakámunekápmamu aúka, nekás irúntrar émkatinenentaijainkia najánachmauyi, núnis asámtaiitiúrchat wainiákmai. Nú takat juámuka, áyaníniunak kuitian enentaímtin tamaiti.

4.1.5. Surúktin urái juármanum:kuít máshiniuk najánarma?22

Uwí, jimiará nupanti menaínt nuyá jimiaránupanti uwéj (2003/2005) ámanum, irúntrarpachínin aínia (Sociedad Patriotica) tura

21 Nunká macharí júkitin najánamu (OCP), kampúnin mesékmin tepákmanumani (Mindo), páant jintíntramji.22 Jú takát chicham etsérmaka jú timiatí Andrade P., 2005.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 35

Page 36: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

tarímiat aents irúntramu (Pachakutik), aéntsuyaíntin enentaijai námkamayat, yaunchuanaíramu takatán pénker júkicharu aármianúnisan najántan juárkimiayi. Túmak, tarímiataéns irúntramun yaíntin enentai najánamushaumínkiachmayi.

Ashí nunkanam kuítian ikíamin irúntra (FMI),Ekuatur nunkajai antúrnaikiatin papínajánamu aú asámtai inkís kuítkia túkeémkamiayi. Túrak, nunká macharín kuítriniwiárkarmai. Aíntsan úunt nunka irúntrajai(EE.UU) aújmatan júareak aénts “yajaúchamájkartin aínia” (guerrilla) takát (PlanColombia) taman jimíarkarmai.

Túmaki weák, antúrnaikiatin atsúmai, nekásankán ajásma enentaijai jukitin, tuma asámtaitarímiat aents irúntraruka kanákiarmiayi. Ashíaents matsataínia yaíntin enentai atsá asamtai,ashí irúntraru aínia wajátrar, Ekuatúra úuntrianaíkiamun ajápawarmai, uwí jimiará nupantíuwéj tuntiák (2005) nantutin.

Nú tsawannumka, takat juámunmankanuamták (Sociedad Patriotica) takatnáshsunaísarmai. Tura nekás kúitchichamrutainkia, kuítia nérenniuri aínianunák anaíkiarmiayi, túrak ninki kuítianumuchkí weáruiti.

Takákmakur émkatin, ankán enentai antartamajai támaiti, súramu ikiakámu pénkeraititamaíti, turasha núu chicham juámunmankaáya súriniak aínia nuínk kuítkia juáwai, nutúramuka juní íismaiti:

• Ekuatúrnum, úunt tura uchích árakmaumétek juákcharuiti. Nú emtikmanun,áya marúnch tura kukúj23 takatákémtikiamuk ámai. Túruneak, núnka

pénker arákmamniaka ishíchik aentsuuwején juákarmai. Túrunki wéak,takákmamunmash pénker íischamu turaakíkchamu ámai.24

• Chikichkí nupanti usúmtai washimusúmtai náwe aíntiuk (1994) uwítin,kúit chicham émtamu mashi nunkanamenkeámujai, Ekuaturnumka kúit ikiutaiepennármai, uwí (1998/2000) ámanum.Túruneak, íi nunkén úunt kuítianumuchín aínia pénker íirsatin itiúrchatajásmiayi.

Úunt kúit juámunmaka, pénkerumúchkachmajai núkap itiúrchatwainkiámuti, kuítia takákainia, turatakákainiachu juarmai. Aítkiasan,tumásh awaínkitin núkap asámtai,Ekuatúrnum pujátikia tumáshmakarjuáku aíniaji, tura kuítrintin aíniakanúran émkaru aíniawai. Núnis weákui,Ekuatúr nunkanmaka, nunká níniuriaínia núkap surútan juárkiaru aíniawai,núkap kuítian wainkiátak tusa.

• Ashí Ekuatúrna aínia, takákmari turakuítrisha tumásh akikmáktinniuminiánkakmia ámai. Tuma asámtai, kuítwainkiár tumásh akíkmakar amúktaitusar, jimiará nupanti (2000) uwíámunam, tíi nukap nunká macharísurúktin juárkimiu ámai. Nuyá yajánunkanam kuítrintin aíniajai achiniaírtakákmat juárnakmia. Túramunam kuítnúkap wainkiámuiti, turasha, íi nunkénnajánkar surutai sumákchamu ása, íipénkeri takámtsuk surúkma aíniawai,tura nú kuitkia tumásh akíkmamuasámtai, chíkich aents arántia kuítrintinikiakárma ámai.

36

23 Jú uwí ámanum 1990-1998, kukúj súramu kuitri (FOB) júnis tíi wakámai U.S. $ 13.598.000 – U.S.$ 161.962.000. Júuwitín 1998 kukúj súsarmu máshi irúra súramunam júnis íisma ámayi 5% (Larrea, 2004; Korovkin, 2004, jukaEkuatura Kuítri waínin támanumia étsermaiti). Jú uwí 1998 ismánum kukúj arámu 36.000 aentsu takátan súsarmai.Aítkiasan, jú uwí ámanum (1990-1998) Ekuaturka kukúji majat súrin tama nekáska tíi núkap súrin ajásmai manaíntíi súrin aínia nujai íisam (World Bank, 2004: 87).

24 Pantam ará súramusha nú uwitinkia tíi ipiampántramai, takákmastin yúpichu najánamu asámtai, nekáska aentsutakátri shíchik akiámujai.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 36

Page 37: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Nunká macharí súramunam kuít núkapwainkiámujai, ekuatúrnumia aentspenké yaínchamu áarmai, áya tumáshakíkmaktiniak ámai.

Ïi nunkén inkís kuít wayá, áya kuítrintinaínia, umúchiamunmash,surúktinniumash níi enentaímmiajainiwiárkar, kuítniaka umúchkiaru aíniawai,tura kuít umúchmanum íin atsá asámtainánkami túramu áarmai, áya úuntkuítrinniuk irúntrar émkarmai.

Itiúrchat nankámasua núka, nekáskajuárkiniaíti, nankámantu enentaímia, núnisan,kuítrintin aínia irúntrar, nútiksan kanakiárirúnki wénak, Ekuatúrnum takát umúchmairúnainian nérintin ajakí wéaruiti. Tuma ása,túke umuchkí wénawai, túrasha tíi páanchanuík itiurin áarmia nunischa.

Túmainiakui, chíkich irúntramusha wantínkiwénakui, tarímiat aents matsataíniasha turachíkich iruntraru imián yaínchamu aíniajaiirúntrar chichámprumatan juárainiak,wajarmájai, úunt kuítrintin aíniajai mánitianjuárkiarmiayi, túruiniak, tuákma aíniashamenkakí weákui, nekás ankán enentaijaitakákmastin ekuatúrnum juárnawai.

4.1.6. Íisma niniúnakémkatin enentai júa

Ekuatúr nunkanam émkatin enentai jukimiu náwe uwéj (15) uwí nájanui, nunankámasmanum yajaúch amájkaruiti, aents irúntraru aínia níniunak túkeenentaímturaruiti, túmak ii nunkén kuítchicham émkatin támaka, nunká juákuiti, aya chíkich nunkanmaya súmamu asámtai áya nuke kuítrintin aents najánakaruiti.

Túrak, takákmamu kuítrish, nunkatakakmamush pénkercha wainkiarmai.Aítkiasan, tíi kuitia achiakush pénkerakíkmacharmai, tumak íi nunka tepekmanum áya kuitniak enentaimtin aínia núu páant ajakí weármai, túmak pénker íisma tura umímtikiatin tíiitiurchatauyi.

Túruna asámtai itiúrchat tsawant ámia nuí (Fenómeno del Niño, 1998) íi nunkénnúkap emésmakma asámtai, tímiatrusariwiárkatin aénts utsumaínia yaíntin kuít atsá asámtai, núkap aents kuítrinchajuákarmai. Inkís kuít Ekuatúrnum muchítmanú itiúrchat itiámujai, núkap uwí nankámasuanúi kuitrincha núkap waínmaiti. Íístainakumkámu (4.1) iniákma nu.

37

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Téntakma 4.1: takát jukímiunam núkap aents kuítrincha juákaru aínia, 1995 – 2006– aents tuákmanum íisma –

Júkma: SIISE-INEC, najána INEC, ECV. Núkap uwí íisma.Najána: SENPLADES.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 37

Page 38: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Aíntsan, íi nunkén itiúrchat nankámakemésmaku ámanum, kuítia itiúrchatriwainkiámunam metek émkachmaiti. Chikichkínupanti usúmtai washim usúmtai náwe juárkijimiará nupanti ujúk uwí (1990/2006) ámunam,irúntra ENEMDUR íisám, Ekuatúrnumka

kuítrintin aíniaka kuítri táracharmai, ántsu,kuítrincha aents aínia nú waítmamuri ishíchikámai. Nú íismanum, núkap uwí nankámarujaiapátkar íisám, kuítrincha aínia nunkách juákitura kuítrintin aíniaka núkap émkaru aíniawai(Ramírez R., 2007).

38

Nakumkámu 4.4: kúit pujámunam ishíchik uwejnúm enkému

Júkma: ENEMDUR, 1990-2006.Najána: SENPLADES.

Núnis najánki wemánum, ankán takát juámutamanum, takákmau aínia unuimiáru kuítrinúkap iwiarkámu ámai, aítkiasanunuímiarchaka shichik akikma ámai. Nújai,kuit ishíchik uwéjnum nukap juákmai,turuneak nukap aents kuítrincha wainkíweármai.25

Tsakakír weámuka, áya enentaímchamuiti26,kuít pénker umúchma yaímiawai, túrashamétek átinian nekáska yaímiatusi. Aítkiasan,takát émtikma tamaka, áya kuítiakenentaímtachmaiti, ántsu kuítrincha yaíntai

tamaíti, métekrak tura takákmamurish yaíntin,nekás utsumamuri tamaiti.

Kúit tépakmanum enkemú, métekraknakárchamu asámtai íi tépakmarin emkachuitji.Aítkiasan, takat ipiampamunmash,ipiamparma aínia nunaka ninínin irúraruaíniawai. Túrak, métek surúkchamyaamajkáiti27. Aents matsátmanum,chikíchkimias waítmamuri, métekrak súsachmaáiniawai, túmaki weák, imiátkin najantai Geniíisám, núkap súramu aíniaka máshiniusúsachmaiti, jui íistai (4.2).

25 Nú turamú yapájniachu íismati. Yamaínia juínkia surútai arákmaniaka ní takákma aentsrinkia aíntiuk unuímiarmaíismaiti chíkich surúkchatin takákmatinia nújai apátka iyámka.

26 Nishá émma tamaití, takat nájanmanum nekás impiámpaichu asámtai, tepákmanum yaímiak chíkich majátamájkartuiniamunam yaimcha asámtai.

27 Takatan najánin aínia tamaka, ní súramuri kuitri iwiák súrakush surúta iniácha nuiti. Aítkiasan, súramunam kuitiaachínia nuka, uchich takatan najánin aíniawai, nuka súramunam tesá juní kuitjai surúktiniati títinian jeátsui .

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 38

Page 39: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

39

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Téntakma 4.2: Irurma, níniunak éemta tuákma 2005*: coeficiente de Gini**

* Eméskamu kanáwe aínia(1) 31 súrin, tsenken surukmarin páant iniákmascharu aínia.(2) 97 surin, 46 surukmari iniákmascharu.(3) 80 surin ainiamunmaya, 18 surúkmarin iniákmascharu.(4) 100 surin aínia surutairijai éemka.(5) 100 surin aínia surutairijai éemka.

Júkma: Nekás jukma iámu, 2005.Najána: SENPLADES.

Núnis wéak, ashí nunkanam, aentstakákmamunam kuítjai tsakámu métekrakchaasamtai, áya chíkich nunkánmaya paántnájanma asamtai, pénker nawámnaikiachmaiti,kuítsha wíki takurmástaj tama enentai asamtaimétek éemkachmaíti.

Tura takurmástin, waitmáktin ankán enentaijainúkap takákmantsamu ámunmak, irúntrarníniunak takákmau aínia, núkap émkacharmayi.Tura antsu nunká macharí, tsurámat aínia turaéntsa, sunaísachmin írunna súramunmakanúkap kuít enkemáiti ju uwití (1992/1997).Túraitkiuisha, aents takákmastinian ashíwaitmaktinian tujínkiarmai. Túma asamtai,chíkich írunu súramujai núkap éemkarmanianúka jú uwitinkia tíi nunkách tárarmai niipiampámurin. (Vos, 2002).

Jimiará nawémramu uwí nankámasmanum,émkatin takát pénker júkichma ámai,takákmakur émkamua áinia waínniawai,túrasha takát jukímiuka áya úunt kuítrintinkuít umúchmanum mesekáru aíniak, ashíaentsnan yaintinian eméstukaru aíniawai.

Uwí, jimiará nupanti juárkimiunmaya, inkískuít menkákain tusar surúktin enentai núkapémtikiamuiti, kuít núkap enkemámtai tumáshírunusha akíkmaktin áti tusar, túraitiak núenentaikia núkap mesékmma páant iísmaiti.Jimiará nupanti juárki, jmiará nupanti uwéjuwí ámunam, chikich kuít enkemat tamáishíchik enkemawaiti. Núnisan, yajánunkanmaya súmamu tíi ámayi, túmaksúramuka tarámai, nú túrunamun ìistinitiúrchat inkiúamu ámai (Nakumkámu 4.5).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 39

Page 40: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

40

Najánamu 4.5: yajá súramu nuyá yajánia súmamu 1993-2006– nunká macharí súramunam enkému –

Júkma: Banco Central del Ecuador.Najána: SENPLADES.

Imiátkin tíi súmamu tura súramu nunkamachirí ishíchik asámtai, íi nunkén súramukanúkap táraiti, túmak takát waitmákchamniaajasuíti, nútiksan aents takákmainiaksha núkapkuítia waítmainiatsui.

Nunká macharí súramunam kuít núkapenkémusha áya tumásh akíkmamunmakajápnak, aents yaintinniumka, takátsúsartiniumka yaímkiachuiti, áya nuítakamainiak kuítniasha waítmarmai. Jimiaránupanti chikichik uwínmaya juarki winiáwai,íi nunken kuít enkémuka Ekuatúrnumianchu

antsu yajá takákmainiak níi aentsríakúptuiniamujai Ekuatúra kuítri émkaiti.(Nakumkámu 4.6).

Kuítrintin irúntrar takákmatin, nútiksan yajá nunkanmaya íi nunkén enkemáwaremésmakar takakmasmajai pénkerémkachmaiti. Pénker irúntrar pujústinenentai juámun emésmakma asámtai, pénker pujústin atsáwai, másh takúrmaktsuji,aítkiasan, chicham juámunam núkapmánaitkiamu áwai, kuítrintin nuyákuítrincha junaíyachma asámtai.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 40

Page 41: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

41

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Nakumkámu 4.6: aénts yajá pujuinia, kúit akúpma1990-2006

Júkma: Banco Central del Ecuador, Instituto de Estadísticas y Censos.Najána: SENPLADES.

4.1.7. Ashi nunkanam itiúrchatámanum, Ekuatúr takatántúratin aínia

Uwí jimiará washim nankámasmanum, núkapitiúrchat ashí nunkanam wainniákuiti.Itiúrchatka áya kuít chichamnumkechu, antsuashí aíniamunam: arákmat, enentaimsatniunam,yurúmak waínkiatniunam, tsurámat takústin, íinunké waínkiatniunam, júka nekáska úuntnunka (Estados Unidos) kuítri tarámtai máshiitiúrchatan amasuítji. Tura nunkáni aents, níiitiurchatri áchanak yamaíkia núu itiúrchatanwaíniniawai.

Áya kuitian enentaimtin áinia núenentaijainkia, pénker enentaimsa najánamuáminiauyi. Nekás ankán enentaijai,ayámprumaktin wakérakrikia, nuamtákyaíniaiyakur métekrak kúitsha waínkiatniuítji,ní pujámurin pénker iwiárkar matsámsarattusar takát shíir enentaijai súsatniuítji.

Ekuatúrka, nú itiurchatan nupétkatas, ankánpujústin enentainkian aents kuítrinchamatsataínian tíi itiurchat amájkarain tusa,

takákmatan pénker iwiárnatar jukichmai. Nútakat iwiárnatramuka, sútarach tura esáramtsawantin najánkatniun iwiárkaiti. Aítkiak,emésmankain tusa pénker iísuiti, nekás nú turamaákuinkia itiúrchatka núkap waínkiachma áayi.

Uwí jimiará nupanti ujúk (2006) nántutin,Ekuatúr enentai nankamamai niniúri wainiakakúpeak, nú ikiákamu nekáska: itiúrchawainkiámunam, ishíchik kuít máshiniu tamawaínma pénker umúchkiur, tura pénkerpujústin enentai juámu ikiakártiniati, turakurnankaikíttiaji kuítrincha aínia núrantekkuítrincha najántsuk pénker pujústin turaéemkatin enentai ikiakákur.

Núnisan íismaiti, kúit chichamnumka,itiúrchat túke inkiúntatji, túmakui, takátnajánkatin tesárma máshi umínkiashtatui. Tuma asamtai, awainkir takát júkitin ikiárkatinutsúmnattawai, sútarach tura esáram tsawantinuminkiat tusar, nú túrakrish pachínma enentaíjaiíi kuítrisha pénker waínkiatai takur, tura íiniuarántaku, yajá nunkanmayasha kuítshaikiámsatin átiniaíti, nusha arantúkmajai.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 41

Page 42: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Kuít enkémma aújmatmanumka, kuít itiúrumúchkiatin aínia nú chicham yapájkiatinutsumnattawai, tura nú takatka émtikiatniuíti,nú túrachkurkia kuít muchítma pénkerwaitmákchattaji.

Nuyá aíntsan, nunká macharí júsatin aínianúkap chichamrúkma átiniati, tura íi nunkéninimiátkin najánkar surúktin enentai ikiakármanuyá ashí írunu tuínkish súrakur, itiúrchatnajákratatak tamasha nunkách najánmaiti.

Aíntsan, kuít ajápmanumka, páant enentaijaijuámu áti tusar, ashí imiátkin kuitumúchmanun wárik takákman núkap íwiasrikakikmatai aínia nú itiáratin utsumnawai

Yamáram enentaijai, kúit umúchkiatiniwiárnatrar juámuka, tíi utsumkaiti, Ekuatúrakuítri umúchma warik túramu tura páantin átitusar. Yajaúch kuít umúchma enentai atsúttusar, émkak tepaku aents enentaímturmajaitakát juákur, arákmatin chichamshaikiakártatji, túrakur itiúrchat ásha nupétkataji.Ashi kuítian iwiásmau ainiasha (IESS, Red de suguridad financiera, Banca Privada), júyamáram takat juámunam pachínkia aíniawai.

Mash nunkajai achiniaírtin enentai átinkia,nekáska surútmaku kuít arantukmajaiwaínkiatniuti. Yámaikikia, chíkichnunkanmayajai aújmatma tura súramuemenkákchatniuiti. Jú enentaijaitakákmakrikia nekás yamaram irúntramu páant ajástatui UNASUR tama, yamaramenentai turataj tawai.

Tura aíntsan, ukúnam nunkach kuit taratniushiwiarnatratniuti, yajá nunkanmaya yáksha íinékachmanum imiátkinian itiár surúkaraíntusar, ashí nunkanam umíktin arantunaiktinchícham jusámu íistiniaítji, íi nunkétesarnaíyamu pénker waínkiur. Túrachmaka íi surútmatairi mesékmiyaiti.

Ayámprumaktin enentainmanka, áya surutnak tura kuitniak enentai jú aínia nukatsankatkachma átiniati, pénker pujústinenentai awajintraink tusar. Aítkiasan, úuntkuit umuchmanum manaiyamu akuish tíikuítia achiáku aínia nujaish pénkerwajatnairatin átiniati, nú chichammanaikmanum Ekuatúra kuítri ajápnawai tusar.

Chícham irúntrar juámunam eméstamajnianúka, kuítrintin íijiai takákmainia nú aíniawai,núnis ákui yamáram enentaijai irúntrarchícham júsatniuítji, núran eméstamki weáraijtusar, irúntrar émkatniunam pénker pujústinikiakártiniatji arantúkmajai.

4.1.8. Aénts pampártintri íisma

Pénker iwiárnatrar aents yaíntai takurkia,jimiará nupanti jimiará náwe uwéj uwítin,urutmá aentsuk ekuatúrnum pampárat tusaríismait, nújai iwiárnatrar júkitniuítji, núkapyapájnia átin asámtai.

Jimiará nupanti jimiará náwe uwéj (2025)uwítin, Ekuatúrnum aents pampártin tamaíismaka jeáwai náwe tsénken chikichkinin(17,1 millones USD) amuchat aents, túmaktsawant nankámaki weákui aents pampámukawakár wétatatui, túmakui esétrar pampámushíisma átiniaiti.

Túma asámtai, íi nunkén núkap pampártin,íisma áwai.

Aínis ámanum, iwiákma pujut jimiará uwíwakáttui, tumak iwiákma pujut jú (77,5)ejénattui. Aítkiasan, uchi kajiámua júnistarattui (20 a 11) jú uwitin (2008/2025).Aéntsan, jú uwitin natsa akiyamu íisma júnistarattui (31,2 %-24,5%), tura manaín uwéjaítkiasan yarúsh usúmtai wakátui júnis (63% - 66%) tura aents katsun júnis wakáttui(6-9,3%)28. Aínis asámtai, Ekuatúrka úunchinunkéa ánis íisma átatui.

42

28 Íismajai, pampámu táraiti tura iwiáku pujústin núkap wákaiti, tumak, úntach wainma núkap átatui jú uwítin (2008 -2025). Yamái íismaka, 100 uchi juní uwí 15 achiáku ámanum, 27 aents 60 uwí achiaku aíniawai, nú íismajain úntachajámu jú nantu amúwamunam 54 júnis wakáttui.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 42

Page 43: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

43

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Nakumkámu 4.7: aíshman nuyá núwa akantrámu1982; 2008; 2025

Júkma: INEC- Aents pampámu íisma 1982, aents pampártin jú uwitin íisma, 2008 y 2025.Najána: SENPLADES.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 43

Page 44: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Jú nakumkamunmanka waínji, aents takakmatura katsun aínia núkap ajámu tura úchimanáin uwek aínia shichik pampámu,29 túmakukúnam takákmau aínia tsakakí weákuiaítkiasan yamáram takatsha uránki wétatui.Nújai ekuatúrnumsha takátjai30 kuít waítmakurémkitniusha átatui.

Túmak kuít umúchmanumsha pénkeriwiárnaki wétiniaíti. Núnisan náwe tsénken(17) uwí nankámasmatai, íintsátawai aentsnáwe uwéj uwín takákainiaka nunká tarátawai, túmak, utsúmamuri nunká átatui.Tura nátsa nuyá úunt aíniaka níi utsúmkarinúkap átatui.

Nuyá aíntsan, úunt aínia utsúmamuri,sunkurnúm ímiástinium núkap wakáttawai.Júnis íisma ámanum, (1,9% a 3,8%) jú uwítakakú aínia (15-64). Túmakui, aents nátsaaínia imiástinri tarátui.

Uwí jimiará nupanti náwe juámanum, úchiaíniaka amukár weákui, unuimiátaisha nunkáajakár weártatui, tura nátsa unuimiatainkiaatáksha núkap wakí wétatui, uwí jimiaránupanti náwe uwéj juármanum. Nuniánka úuntunuimiatai núkap utsumnátawai uwí jimiaránupanti náwe jimiar uwéj jeamúnmanka júnisunuímiau jeámyaiti (1 983.000), tuma asámtai,nekás úunt unuimiat núkap chichamprútkinutsúmnatawai.

Jú íismajainkia, aents takákmasmin aíniakajúnis wakattawai (2,2%).31 Tumak, takatanenkemtuawarminiati chikichkí uwínankámamunam, chikichkí washim náwetsénken amúchat aénts. Túma asámtaiutsumnátawai, chikichkí washim uwéj náwe aíntiuk takakmástin waínkiatin.

4.2. Menaintiú náwe chikíchik nantutín,aents muchitrár wajárma

4.2.1. Enentaí yapajiámu: emésmauaínia iruntra kakáramtakákmamu tsuríntiamu

Uwí, jimiará nupanti usúmtai, tsawan jimiaránáwe tsénken tuntiák nantutin, tíi núkap aentsyainmájai Correa tura níi átuari Morenoanainiákmai chikichkí júnis ajápmanum(51,99%), nújai aents atakesh utsukarmaiEkuatura úuntri chicham umpuármaemtikiátniun, jú uwí ámanum jimiará nupantináwe menaínt. Ashí aents matsataínia,enentaímmiajai, yaúnchu waítsar nankámasmaíisár, nekás yapajniámniaítti tusaiwiárnatramuiti, ashí utsúmamun turaémkatniun ikiakárainti tusar anaíkiamuiti.

Tuntiák nantutín, uwí jimiará nupantiusúmtai, yaúnchu anaíkiatin tsawanjeáchmanumak, menaintiú kára atirmájai,ekuatúrnumia aents aíniaka, tuákmanajánatniun, yamáram umíktin papíumpuártin, tura chíkich aínian, pénker kuítjaiémkatin taman, tímiatrus uminkiátniunnajanawaruiti. Nú túratniunmaka, ashíekuatúrnumia áinia, ajápatin tsawantin,pachínkiamujai tura pénker iwiárnatramujainú émkatniuka jukámuiti.

Emkatin enentaijai pénker junáktin asámtai,menaintiú náwe uwí, íi matsátmanum,kanárchamujai, itiúrchat inkiúnchamujai,núnka tesárma aínia nújai métekenentaímsamujai yamáram takat atúkmaíti.Aítkiasan, tsuér nunka tuákmanum, irúnarchichaman jú ármia núsha (PSC), náwe uwéjuwitín, jú takát juámun atúkaru aíniawai.

44

29 Takámtsuk íisam úchi jú 15 uwí nunkách achiáku júnis taráttui 108.000 (6.300 chikíchik uwí ámanum), takákmautura katsún uwí takákainia júnis wakámu 2.600.760 átatui.

30 Júni íisma ása, pampámu taráttui uwí 2025 júnis tesámu 51%.31 Jú uwitín 2008 júnis aents takákma ámanumia 6.3 millones júnis átatui 9.1 milones jú uwitín 2025.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 44

Page 45: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Núnka nakumkámunam íisám, aents muchitrárwajárma kakármarinkia, takámtsuk nunkatépakmanum waínniawai, túrak yaúnchu akupínáarmia núna, tuke awakmá pujú áarmia núaentsnaka nupétkaruiti. Túma ása, kuítianumuchín tura akupin áarmia núsha máshitsupíramu aíniawai. Yaúnchu takát pénkerjúkichma asamtai jútikiamuiti. Nekás enentaijai,máshi irúntramujai, Ekuatúr émtikiatai tusajuámu tama ákui, ashí aents atúkaruiti, menaíntnáwe chikíchik nantutin aents muchitrárwajárma yamáram takat jukitsar.

4.2.2. Yaitmátai yapajniátin tuakár eámu

Yamáram enentaijai yapajniátin takatEkuatúrnum juámuka, nekaska nunkájaiémkatin nankámnawai, métekrak takákmakur,máshi takúrmakur Pénker Pujústin enentaiwainkiáttaji.

Yaúnchu nankámasma iisár émkataj tamashaitiúrchat aíniawai. Nú itiúrchat wainkiámujai

pénker iwiárnarar émkatin tusa juàmunmash,uwí tuákma jimiará náwe chikíchik (XXI)ámanum, kuitrintin iruntar kakaíwiarmayi, nútúrunamtai ní kuít umuchtaíri turatakákmatairi émtikiarmayi (Harvey, 2007).

Túrasha, kuítia itiúrchatri wainkiámu máshinúnkanam, máshiniu aentsu kuitri achikiarpenké kuit menkakui ikiámsatniunam,arákmatniunam, tura chíkich aíniamunmashachikiáruiti, kuitia itiúrchatriya ankán ajásmij tusa.

Yamáram nunka tépakmanum, tuákma írunna núsha núnisan itiúrchatan waínkiarmatsataínia asámtai, yamaram chichamjuámuiti. Jimiará náwe chikíchik uwí (XXI)tuákma nankámasainia nuínkia, áya kuítniakenentaímtin anámakar takákmaki kuítniashwaínki wearmai. Túmak, ekuatúrnumia aentsmatsataíniaka émkatin tujinkiarmai tura nukap kuitrincha waínkiarmai, nuní asámtaiyapajiátin chichaman juákiarmayi. (Ramírez F.; 2006:30-44.

45

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

Núnka nakumkámu 4.1: Ekuatúra úuntri anaíkiamu iniákmamu 2009

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Júkma: Consejo Nacional Electoral.Najána: SENPLADES.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 45

Page 46: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Túma asámtai yamaikia, wajárma enentaiachikiár, tuakmánumka, takat iwiárkar, métekyainiaikiar émkatin enentaijai jusámu ashínunkanam túrunat tama aíniawai. Núenentaímmiaka, kuít waínkiatniunamyaitmátai yapajniátniunam, turasha nekáska,métekrak émeakur, kuítsha métekraksunaíyakur pénker matsámsatin eámuiti.

Ishíchik tsawantin, Etsa nantutin uwí jimiaránupanti tsénken juárki esát nantu uwí jimiaránupanti usúmtai (2007/2009) ámanum,Ekuatúra úuntri nú jintia eáwai. Nekásyapajniátin enentaijai takákmaki weámka, ashíaents wakeramu, ankán irúntramujai émkatinaújmatmaka ikiakárma átatui ashí núnkatépakmanum.

4.2.3. Enentaímturar yamáram takatjuámu: umíktin papí káraatirámurijai métek

Menaintiú náwe chikíchik nantutín, Correaekuatúra úuntri náamak takát jukímiujai, aentsyainkiártin táma enentai nekás juárnakniuíti.Yamáram takat émkatin enentaijai juák, ashíirúnainián pénker iwiárak, kuítchichamnumash ashí métekrat yaíniaiktinianatí tiwai. Aítkiasan, chíkich nunka irúntraaíniajaísh nawámnair aújmatuk, ashí takataíniamunmash máshi yaíniaitkin takatánémtawai, túrak íi nunké arantúkmajai páantnajánatsa.

Yamáram enentai émtiki weámunam, aentskuítrintin túke itiúrchat amajín aíniajaiitiúrchat wainkiámuiti: surútainiam, kúitikiuámunam, kúit umúchmanum, tura chiíkichtakat aíniamunam. Aítkiasan, ekuatúrnumakirúntrar takámu aíniasha, yajaúch amájkartinaentsjai irúntrar, úunt náamka yamáramenentaijai takatán jukítiaj taman núkaptukúmpraru aíniawai. Rafael Correa, yamáramenentaijai iwiárnarma awásmia núna umiák,takatán kakármajai juárkiniaíti, uwí jimiaránupanti ujúk ámanum, turasha niniúnakkuitian enentáimtin aínia núsha, pénkertakákmaschamya awajaíniawai.

Tuákma Alianza País, nájanmanu pachíniakRafael Correa ashí aents tuákma yainkiámEkuatúra úutri námak, yaúnchu irúntraru túkeemesmá pujú aínian nupétkarmai. Túrak,yamáram enentaijai yaímkiatnium juák,kuítrintin aínia takát juámu nérentin ármianuna tsupíraiti. Ashí yaúnchu nampra aínia(Social Cristiano, Izquierda Democratica,Democracia Popular) takát pénker júkichman,yamaíkia yamáran enentaijai yapajiaémkatnium chichamprawai, nuí pachínkiaítiAbdalá Burarám, nuyá Alvaro Noboa, turaaítkiasan emésmau aíniamunam pachínkiaítiLucio Gutierrez (Unda: 2008).

Úunt námkaka, núkap itiurchatantukúmpraiti, chíkich irúntra aínia nújaiturasha túke émkaiti. Núkap kuitian kasámkaishámtai pujún, Isaís aentsun, jimiará washimimiátkinian takúrmakman atánkiniaíti (nántuNamúr 2008), tura chíkich, yaímji tusar kuítjusámun awétraruiti, túrak nekás ashí aentswakéramun nájanu ása, aents muchitráwajárma enentai, ankán ajástin tamajaitsupinraiti.

Uwí chikichkí nupanti usúmtai washimtsénken náwe usúmtai ámunam, yaúnchuenentai anaíyamunam ámia nújai métektuákma námpratsa wakéruinian nupétkarmayi(Prian, Sociedad Patriótica) túra Ekuatúrnumyamaikia yamáram enentai awakmákuiti(Alianza País).

Tura Ekuatúrnum atáksha kakáram enentaiemtikiámuiti, yamáram kára atírmajai, uwíjimiará nupanti yarús, namúr nantutín. Úuntpapí umpuárma jusámu, émtikma jú aíniawai.

• Tsanká enentaijai kúit máshiniunájanma.

• Núnka pénker umúchma, atákshanúnisrik nájankur.

• Íi nunké, yájainsha pachínkiachunájanma.

• Yaúnchu iwiárnatramu, yamáramamájma.

• Émeakur kampunin arántuktin chicham.

46

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 46

Page 47: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

• Kampunín tépakma níniuri, arantúktinenentai iwiártamu.

• Ii nunkén tarímiat aents, tura tarímiataenstchajai irúntrar matsátma nékamu.

• Mash aents kakármajai pachínkiatinenentai émtikma.

• Yamáram nunka, máshi tuákma nájanma.• Íniu aínia arantúktin núkap amájma.• Yamáram enentaijai émkatin eátkamu.• Aénts nuyá suntar aíniajai

arantunaiyamu átin.• Anaítiai papi íwiareamunam uchi nátsa

náwe ujuk uwi takákainia, yajánunkanam pujuínia, aénts kajérkachmasepúnam túke juáktincha matsataínia,

suntar tura pushú entsáru aíniaajápruawartin najánamuiti.

Úunt papi umpuármaka, yamáram umíktinianiniákmawai, utsúmamun, aents matsataínianayámprak yaíntin enentaijai najánamuiti,yaúnchu yajaúch takát emésmatai enentaiajápar éemkatai tusar aents núkap tsawantinirúntra nájanmaiti.

Núnisam yaúnchu irúntrar tuákma aíniainiaísar yamaikia máshi pachinmajai turayamáran enentai enkéamujai “émkatin jintia”iwiárnatramuiti nekás tuákma yayámuijai turaemeámujai (Téntakma 4.3).

47

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

4. E

NEN

TAÍM

SAR

EÁM

U

Téntakma 4.3: Tepakma tura kuit umúchma aentsu iámuri: 1998-2007 (%)*

* Jú iniákmamu washi uwiniu etsértsui.

Jú etserma iniákma: Latinobarómetro, 2007.Nájanu: SENPLADES.

Núu enentai jusámujai, íi nunkén wáriyamáram émma najánatin utsúmnawai,tépakma nekáska kuítri, tura émeamun íint áti tusar. Nújai métek umiákrikia, métekrakenentaímtunaiyakur émkar pujústatji (Bresser Pereira 2007). Nú enentaijai nájankur júnis jukitniuíti: a) Máshi irúntrarnájanmanum, takákmamunam, takáttakurmástinnium, pachínkiatniunammétekrak átin; b) Yaúnchu takámtsuk kúitúmuchtai aínia, nuyá íi nunkéyan kuítikiusmájai umúchkatin, arántia aínia núenentaímtustsuk; c) Áya kúit takústinniaka

enentaímturchamu, ántsu takáttakúrmakmajai émkatin enentaijai kúitumúchkatin; d) Métekrak kuítjai ajasártinutsúmamu, yaúnchu uwitin ámia aíntsancha (1950 /1980), íi nunké eméskaij tusarémkatniuri; e) Úunt kuit chichámpramunmaka,kúit waíniamusha íinín ikiurmástin enentaijaitakákmamu, kúitrintin aínia nú sútsukinínink enkeár takákmamu; f) Pénkerakantrár sunaíyakur, máshiniu aína métekrak takúrmakur, íiniu aíniaarantúkmajai émkatin enentai émtikiatáji(Brasser Pereira, 2007).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 47

Page 48: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Ekuatúra úuntri náamak, kuit tura utsúmamusuámu émkatin yamáram enentain apújsaíti.Uwí nankámaru aínia apátrar íisám, kúitenkémeaka núkap wainkiámu aíniawai, tuma asámtai, yamaíya juínkia, pénkerenentaímpramujai ashí kuít enkémuka turaumúchmaka métekrak sunaísatin tamáiti.

Úunt irúntraru aínia, kuít umúchman akantárnúkpa jú aínia núna, yamaikia máshiniu atítama enentaín jurusuíti, túrak métekraksunaíyamu atí tawai. Jimiará uwítin takátjuámunam, itiúrchat najánkamu írunun máshiiwiárkattsa takákmatan juárkiniaíti, núnisan,tuákma Wáshintongnúm, aújmatkarma núnakaajapá nekás íi nunkénuk emtikiatá tusaikiakáwai.

Jimiará nupanti yarúsh uwitin, CEPALíismájai, ashí nunka irúntraru aíniamunam,uwéj nekapkanam Ekuatúrka tsakáwa tamaíti(6,5% - 2008), áya nunká macharísurachmajai. Núnisan, jú jimiára uwítin (Gini)íisam, métekrakcha kuít sunaíyamu táraiti(0,511 a 0,483; 2006-2008), 0,03 júni taraiti.Núnisan tíi kuítrintin 10% núkap turakuítrincha 10% áarmia núsha júnis táraiti, 28 a 24,5 júnis uwi ámanum 2006 - 2008.

Máshi nankámasu aíniajai íisár, itiúra yamáramnajanaria émkataj tamáit nú wakéramuiti.Ëmkatin enentaikia nankamá tura amúktaktamaití mashiniu yaímkiur, ashí aentsirúntramujai. Nú yapajmia aíniaka, penkériírunu métekrak tesarnaíyamu, nunká níniuriaíniasha íniuk nájankur emésmatsuk takatjúkitin tamaiti. Túrunki weak, ashí írunushapachíntiamu átiniaíti. Nekás úunt nunka,tarímiat aents nekámujai chicham juámu

itiúrchataiti, túrasha nú juámu chickíchiktépakma enentaijai júkitniuíti.

Takámtsuk Ekuatúr nunkanam kúit turaémeamu chicham juámuka, itiúrchat nankámasuíisam yamaikia ukúnam ankán ajástin enentaijuámuiti, tura chíkich nunka akantrámu aínianújaisha irúntra junaiyakur émkatai tamaiti.Ekuatúra úuntrinkia, nú kakáram enentaijaiemtikiawai: nunká macharí najántai aínia íinunkén túruktinian Venezuela-jai, surútmaktinchicham najánamu Chile-jai tura, warinkishnajánkatniun kúit waínkiatin chicham Brasil-jai.Aítkiasan, úunt Irúntra tuákama yamáramnunka tépakman páchintkiawai (ALBA) nuyá,úunt nunka irúntraru, yamáram enentaijuámunash emtikiawai (UNASUR). Núnisan,chikich irutkajaish chichawai (India, China,Rusia, Irán) turasha ashí yajá nunkanamsúramun íinia, nuyash (CIADI) tamanumiashankán ajasuiti, émkachmin itít ajákui.

Itiúrchat kuít umúchma ámanum, Ekuatúraúuntrinkia ukúnam ankán enentai máshiniutakúrmastin, ashí aentsna aínia ayamprakpénker pujústin enentain juárki weáwai. Núnisemtikiak, kuít máshiniu átin tamanash,uniumiátai, tsuámatai, yaímkiatin, aitkiasanarákmatai aíniasha chichámprakur, kuítshaikiánaiyakur pénker matsamsátaji tamaenentain juámun chichámprawai. Jú enentaiuminkiát takurkia, kúit métekrak tesarnaíyarsunaíyamu ákui umínkiatui. Jú takat juámunam,máshi patríntramujai émkataj tamáiti.

Jú turataj takurkia, “yamáram enentai enkeárnákap tsawan pujústaj tamaiti. Jú eámuka kúitipiampártin tura akantúnairtin pénker pujústintamaiti, júnis.

48

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 48

Page 49: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

49

5. Y

AM

ÁRA

MEN

ENTA

IJA

I, KÚ

ITW

AIT

KTIN

TAKA

TN

ÁJA

NM

A, N

UYÁ

PÉN

KER

PUJU

STA

ITU

SAR

AKA

NTÚ

RMA

AÍN

IA

Yamaí úunt náamkaka, nekás aents muchitrarwajarmájai kára atírma tama ána nújai métekumíktin enentaín takákui, tura nekáska iinunkén matsataínia arantúkmajai, ashí aentstuakár núnka nájanmanum matsataíniaarantúnaiyamu ákui, nekás kuítsha métekrakwainkiár, pénker pujústin takatsha eámuiti,yamáram papí jimiará nupanti yarúsh (2008)uwitín najánamu umpuárma nújai. Jú turatniuiniákturmaji, itíur kuít waínkiatniut turanakarnaíratniut núna.

5.1. Shíir nawámnaikiar, pénkerpujústin enentai juárma

Yamáram papí umpuármaka, irúntrarmatsátmanum, máshi nawamnairármatsámsatin enentain émtikiawai. Turayaúnchu enentaímin, enentaímsar áarma júna táwai “arantúkma átinkia, aents ankánenentaímin, ní enentáimsan méteketjitítiniaíti” (Rawls, 1999: 11). Nú enentaijúkitniuka aents sapíjmiamtikiarnajánchatainti, antsu, ankán, métekrakenentaímmiajai pachínkiar najánatniuítji.

Aents yamáram enentai tura papí umpuármanajánawarua núka, ímiatrus níi enentaijainknajanacharuiti, máshi aents wakérukman,turataj takush chíkich yajáuch túrin ankánikiúchma ása. Tuma asámtai, yamaíkia

yaúnchu umíkchamu asámtai, yamáramenentai mashiniu tusa jusámuiti. Yamaikia,yaúnchu enentai iniaisár métekraktepákmanum aíniaji tama enentaijai takatjuámuiti.

Yamáram enentaikia, métekrak pachínkiartakát iwiárnatramu tamaiti, najánkamush,nekaska aents tuakmán émtuk takatánsuátniuíti, yaúnchu enentaikia iniaisár, pénkermatsámsatin enentai juákur, Ekuatura Papiríkára atírma umiámuiti; nunkash, kuitiash,takatash, mashiniu pachintiakur metekrak átaitusar, núna eáwai jú emeámuka.

Yamáram amíktin áarma papikia, métekraktura pénker iwiáramu aents matsátma atítámaiti. Túrakur, ní takákmari páantawajtúsma átiniaíti. Núnisan, pachínma, takátjuámunam, tura níniu ayamprúktin ámanum,émkataj tamaiti.

5.2. Yamáram enentaijai kúitikiaúnkar tura métekrakakántunaikiar, pénkerpujústak tama eámu

Aents yamáram enentaijai émkatin takátanjúkiar matsátmanum, yaíniaikchatin enentaiákuinkia atáksha jú takátka meseáji. Tumaasámtai utsúmnawai, páant jintia ítiur kuít

5. Yamáram enentaijai, kúit waitmáktintakat nájanma, nuyá pénker pujustai tusarakantúrma aínia

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 49

Page 50: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

métekrak waíniakur tura sunaíyakurémkatniut nú.

Pénker pujústin enentai eáteamuka, kuítwainiákur métekrak nakarnaiyakur pénkerpujústin eámuiti. Tumáitkiush, irúntrarmatsátmanum núkap utsúmamu asámtai, nisháémkatin eáktiniaíti, tura áya surámujainémkachmaíti.

Nankámasma ámanum, nunká macharísurúkma áchamunam, kuit íi tepákmanumemtikiataj tamá ámai, turaitiak áya suriniaktura úunt nunka achiákuk emkarmai. Íi kuítriememkákmajai tura inkís kuít wayámujai,najánkamum sumátai aíniancha, áya kuítrintinaíntsuk nerénawar takákmasaruiti tura súrinaíniasha pachínkiar nínki émkaruiti(Nakúmkamu 5.1)

50

Nakúmkamu 5.1: itiúra takat ikiaúnkar íi nunké jukitniúit nú mash nunkánam iwiára étserma

Júkma: SENPLADES/ Ekuatúrnum, páchíntia enentain yapájiamun iwiárnatar áakmau (Subsecretaría de ReformaDemocrática del Estado, 2009).Najána: SENPLADES, 2009.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 50

Page 51: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

51

5.3. Kúit ikiaúnkatin enentaijuámu aínia, nuyá esáramtsawantin najánkatinakantrámu aínia

Imiátkin yajá surutai iniaisár, másh nekámujaikúit waitmáktin émamkesar nájanmaitiúrchataiti. Tuma asámtai, núkap nuyáishíchik tsawan tesarámujai umínkiatniuti,túrasha máshiniu pénker enentaímpraryaítmataik emtikiátniuti.

Íi nunkén núkap írunu asámtai, pénkerwaínma enentaijai emésmatsuk warínsha íininnajánatin yúpichuch takúrmakeaji. Núenentaijai, ukúnam esáram tsawantnankámamunam, íi núké iwiákmari nékakurtura waínkiur, pénker iwiárkar yajánunkanmania aents iniáktakur íi írutkamurinkuítsha métekrak waínkiatin jeáji. Núemeámuka, yamaíya enentaí juámujai,

arákmakar súramu páant amájsatniuítji, íinajántairi yajánia enentaímias najánkaruaaíntsarik túrakur émkatniutji32.

Tuma asámtai, takát utsúmamujai méteknajánkir weákur, kúit wainkiátai tusar íinunkén írunusha eméstsuk takákur, pénkerpujústin enentai jusámu amíktatji. Yaúnchuka,kúit enkémunsha nuamták júkiar núkapnajátmawar, chíkich aentsnaka ishíchiksukártusaru aíniawai. Tusa asámtai, yamaíyajuínkia “sunaítia enentai ipiampárar”ii nin kuítipiampákur, arákmatin enentai juákur ashíwaínkiur ipiampámu ákuisha métekraksunaíyamu átatui.

Nújai yamaíkia, chicham tura takat emésmatsukjuáreakrikia, náwe ujúk tura jimiará náwe (16-20) uwítin juní emámkesar jukitia tamaiti.Núka aíntiuk enentai akantrámuítiutsúmamunam. Nakumkámu 5.2 íistá.

Nakumkámu 5.2: Itiúr utsúmamu yaímkiatniuít nú akantrár iniákmamu

Júkma: SENPLADES, 2009.Najána: SENPLADES.

32 Nunká kampúnniuri nekás pénkeri írunuka tura nunká iwiáku suáka jú úunt nunká tépakma Africa, Asia turaAmérica Sur tsuirí tura yututáirijai ámanum áwai. Áwantsan tarímiat aentsu nekátairijai. Máshi nunka tépakmanum,manaín tesamú kampúnin ¾ nuí írunui. Tsuák pachíra najánamu júnis 7.000 tépakma jintiámua nuyá jusámuiti. Nuímatsámin aínia arákmatnun, tsuák tura nekátainiam yaímkia aíniawai. Tuma ámanum, tíi kuitrintin tsuáka, arákmatatura nekámujai najánin aínia nú, tarímiat aentsu nekátairi nérenawaruiti. Aítkiasan, nú nekatai takámunmashaakíkcharuiti. Yamaíkia, nú nekatai akínkiar surúta nankámawaruiti. (Boaventura de Souza Santos, 2003:146).

5. Y

AM

ÁRA

MEN

ENTA

IJA

I, KÚ

ITW

AIT

KTIN

TAKA

TN

ÁJA

NM

A, N

UYÁ

PÉN

KER

PUJU

STA

ITU

SAR

AKA

NTÚ

RMA

AÍN

IA

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 51

Page 52: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Émkak tesámunmaka, íruamu tura iníninarákmar tura pénker nakárnairatin enentaiti.Aítkiasan, chíkich aents sumárkursha nekásutsúmamu súmaktin33, íniu írunu chíkich aentsiniáktustin tura matsátka kuít apújtakur34 núkaptsawan kuít waínkiatin35 tura nekás émkataitamaíti jú takatnumka. Aínis asámtai, arákantura takákmau aínia nekás ikiakartai tamaiti,tura aents irúnar kuitjia émkatniunenentaímiania atúktin tamaiti, ashí utsumámuntakurmásar, pénker pujusár yurútmaktinchichamjaisha métekrak émkatai tusar.36

Aítkiasrik pénker íistiniaítji, kúit waínmamétekrak sunaíyamu enentai uminkiáttakurkia, íiniu aínia súramunam kúit achíkmatura sukártusmanumia ampiniá chikíchauwejént juákain tusar.

Jímiar tesámunam: íi nunkénin imiátkiniwiartai najánkamu aínia ipiámpamu turashiríkip ekematai emésmatsuk najánmaíntsatniuíti.37 Túra, írutkamu aíniamunmasha,kuít waínma áti takurkia, yajánia aents taíniakkuítian ikiú árat tusar iwiártuktin, ikiatártinátiniaíti, nú túrakur kúit waínmasha métekraksunaísar, ikiákakur yaíniaiyamu átiniati tépakuaentsu kuítri. Aíntsarik, íi nunkénin núkapnajánkatin utsúmnatin asámtai, úunt unuimiataíniajai, kúit umuniátnunm, nékachma aínianekátainiam ajápnattawai, íi aentsrí unuíyakartakat juámunam pachínkiar takákmainiak kúitwaítmamurisha áti tusar. Tura nú kúitwaítmamuka, emésmatsuk nunká macharí turachíkich kúri aínia juámunmash átiniaíti.

Menaínt tesamuka: íi imiátkintri yajánunkanam akupkár tura súmajnia núsha atsutí

tamaíti. Enentaímmiaka, íi nunkénin najántai aínia, ashí aents utsúmamunyaimkiárat tamaíti, tura ampiniáka yajánunkanam surúnkat tu enentaímsamuiti. Tura aítkiasrik chíkich imiatkin íiní írunushsurúnkat tamiaiti, áya nunká inítriniajuámukcha. Túrakrikia, súramu tura súmamumétek kuítrisha nekámu átatui. Kuít nekataitura unuimiátai apújtusma nú ikiakártatuinukap takat impiámpartinian, turak chikichsumarkatin nukap utsúmnashtatui, nú turatniu jú chichamka émtikiawai.

Aíntiuk tesámunam: nankámeamuititakákmastin emésmachu nekamujai. Núturamuka nekataijai tura íi írutkamurin írunu iniákmakur kuít waínma nukap átiniati.Unuimiarma takat najánmanum enkeámu júchichamnaka ikiakáwai.

Jú tamaká nekátniuitji, ankán enentaijaiémkatniun takatan Ekuatúr juámuka, chíkichirúntraru tura kuítrintin aínia nú akuptaiachatniuti, antsu niniúnak nukap ipiampak níiaentsrín yaíntin enentaímmiati,túmachuitkiunka, atáksha yaúnchu matsamtainúnisrik, ankán enentaijainchu, chíkichakuptai jeáwai.

Nekás enentaijai, kuit wainkiata tamaka ashíaents kuítrintin ajasár matsásatin tamá takatjuámuiti, nú turakrikia irútra tura tsawaníismajai nankánmaiti, ekuaturnum áshamashiniu aentsa atiniati. Núnis áti takurkiajimiará najaúch íisma enentai tsupiktiniaíji: a) waíniamu tamá utsúmamujai; b) pénkernajaneámu íistin akantrár sunaíyamujai.

52

33 Chikích aents tépaku sumárat iniásatai takurkia jú ikiakártiniati: nunká macharí juámu pachimra najánkatin, jirú,tsuák, íi nékamu tura ínkisa mutsúke tura mayai pénkeri surútkin aíniawai. Aítkiasan, takátan ipiampá aínia núikiakártiniati (jeámtin, yurúmak, namák achit, íniu iniákmat máshiniu aentsna, tarách najánat tura sapát awét).

34 Nekás ikiakártinkia, kuit tepakma suámu pénker íismajai turátniuti, kuit ikiaúnkatai tusar.35 Ipiampámu, suámu tura ajámamu tsurámta kakármarinkia, kampúnin arántukmajai takástiniati, túmawain tusar

emésmakchamnia najánkatniuti.36 Takatan nekás impiampaín tura níi turátniuri jú uwitin 2009 -2013 íisma.37 Tuma ása, yaímin tesámu nánkameakui kuít nukap susátniuti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 52

Page 53: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Úunt nunkán tepaku émtikiu tawai, pénkerémkatin enentaijai iwiárnatar jukítniuti, íinunke írunuk ipiampakur tawai, jú uwitin(2009-2013); tura, núnisam, chikich aentspénker enentaimiachujaish achiniaírar junítakakmantsatí tama átiniati, nú turámunamitiúrchat wainkiamniatji yapajiátniunnakitiaínia nú aentsjai.

Tura, yaímkiatin takakmakur íi nunkenin ájai,juní turatin utsúmnawai náwe jímiar enentai,manaínt takat juármanum.

6.1. Takat ipiámpamu máshiniunájanma, kúit métekrakakantúnaiyamu nuyá nunkatakurmástinsha, tura itiúriruntrar matsámsatin aínia,nú enentaisha paánt amájma

Aents tuakmánum, nékasen najántaiaíniamunman, chíkich nunka irúntraru aíniapénker kuítrin akantín aíniaka núkap tsakaúaíniawai, tura, kuítrinsha métekrak sunaíniakmáshi takurmau aínia núka páant nekámuiti.

Ekuatúra úuntrinkia enentaímsaiti, nunkáemésmatsuk takákmatai aínia, imiánkaska:

núnka, éntsa tura chíkich súrakur kúit máshimétekrak takústinian. Nú turamunmanka,yapajiámujai imiátkin najánar kúittakurmástiniati, warinkish najánkarsurútmaktin, yajánia aents íi nunké íimtiksatin,namák ipiampártin, nankámas árak arakmatin,aentsú níi najantairi páant amajtústinian, aentspachínkiartinian tura ashí nunkánamirúnainiajai pénker emésmatsuk takákmakurkúit waínkiatniun enentain chichámprutmajijú takatka. Jú turamuka júnis ákui uminkiáttui:kuit ikiameámunam pachintiakur,arákmamunam nekataijia tura jitiámujainajánkur. Nuyá nekáska, sútarach tsawantínsurútmatai aínian núkap chichamprúktatui.Núnisan, utsúmamu aínia, unuimiátai, tsuakchichamnum, jeánu, yurúmkanu, entsataíniu,takát pénker juákur aents utsúmamunamyaímkiatai tama enentaiti jú takátka.

Jú takat juámuka, nekáska arákmataichichamnum yaúnchu emésmakma aínianiwiárkatniun enentai juáwai. Túraitkiuisha,utsúmamu takurmástai tusar chíkich arakmataiaíniamunam yaímkiatawai: yurúmak iwiartaiaínian, máshiniu jéa takústinian, tsuámatai jeatakústinian, chíkich takakmatai aínian,entsataí najantai tura sapát najantain nuyáírutkamunam yajánia aents kaúnkar irástinaínian pénker iwiárkatniun chichamprúktatui.

53

6. I

TIÚ

RTA

KAT

EMTI

KIÁ

TNIU

TJÚ

UW

MA

NU

M20

09-2

013

6. Itiúr takat emtikiátniut jú uwi ámanum 2009-2013

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 53

Page 54: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

6.2. Kúit waitmáktin enentaiiwiaíyamu, yajá nunkanmayaimiátkin aínia sumáktininiaisár ii nunkeniansunaísatin tamaiti

Ekuatúr nunkanam kúit enkému nékamuka,áya núnkanmaya juámu nunák kakántraiti,turak imiátkin súramunam waínmash ishichikuwéjnum enkemú ása pénker pujústin tamaenentai umíatsui. Núna turak, aentsunuimiarunka takata suatsui ántsu aentsunuimiarchanak nukap akikchataj tusa, tumakkúit waínmasha nukap sunáiyamu atsá asámtaiimiátkin jusár súramunmash turasúmamunmash timiatruschaiti. Núturámunam, chikich irutka tama umirnawaiaentsan suramunmash. Nú takákmatka, kuítumúchtanam nunkách ájawaiti, turak kuítiashishíchik enkemkí tura amukí wémaiti.

Ánis asámtaí, inkís kuitkia anánmamartakákmaschamniati, íiniu imiátkin súrajnúnash, nú kuitiak ása kuítri wáatsui, súrajnianúniskete. Tuma asamtai, áya utsúmkakpénker jukar sumáktiniati, íi kuítri wainkiataitura itiúrchat inkiúnkaij yamaí turáukúnmash túsar.

Nú itiurchat iwiáratai tusar wakérakrikia, íinunkénin arákmatin enentaímturtiniaítji,turasha itiúr arataj, tuí surúktataj, yá susátaj,núsha mash pénker iwiártukma átiniaíti,kajínmattsuk arántia sumaú aínia nusha. Nutúrataj tamaká, aents unuímiaru takáksusátniuti, aítkiasrik ní akiamurishiwiarkatniuti, turuneak súmamush tura kuitikiuámush áminiati. Jú túrakur, chikíchnumpachínkiar surútmajnia núka iniaísár íniuknajánamniaítji. Amuákur, kúit chichamnumesétrar takát juákrikia, ashí aents matsataíniapachíntramujai núkap tsakárminiaítji, túraryaíniaiyamu, métekrak émma páantamajsámniaítji.

Kúit tsakátmartin enentai juámu yaúnchuenentaijainkia émeatsui, túraitiak ishíchiktsawantín ataksha núkap kuit muchítma átineámuiti. Kuítri ishíchik ámunmak, yaúnchuktakát nankámna asámtai najánat juárnaktiatui.Aítkiasan, jú takat júkitniunam, itiúrchatáminkia, mash, takat túrat tamá atsá asamtaitujinkiámniaíti. Tuma ása, tepákma utsúmawainú yapajiátniun, kuit takákmainia yupichusúsatin aítkiasan tepákmanun núkap kuítiwiásmaktin.

Takát najátin nánkammanum, pénker iwiárkarjuárkitniuítji, íi aentsuk takákmau áarattakurkí warínsha najantai aínia nuíunuíniaktiniaítji, túrakur takákmamunamaents unuimiáku takákmainiak takatnashapénker júkiartatui. Turasha, takát pénkerjukítsar júsha umínkiatin aíniawai: I)takákmatnum nékau aínia, aents núkaptakústiniaítji; II) yurúmkanam pénker áti tusayaímin áartiniaíti; III) nunka nukapemésmamu áchatniuíti; IV) núkap tsawanna,takát júkitniun enentaímturartiniaíti; nuyá, V)árak aínia aúnash, chíkich najánainia núnaíitsúk níniunak émtikiati.

6.3. Nekás árak ipiampártinikiaúweamu, tura surutaiaínia nú pénker íisma,tura tuinkísh nunkanmaakúpma nú íistin

Arákmatniua nú ikiaúweakur, arákmamunúkap nájankur, sútarash tura esáramtsawantin pénker enentaímsamujai yajánunkanam aíniasha tura sumátai aíniasha takátjuámunam yaímniuti tamaiti, nú turamusharántukmajai. Yamaí nekamka, íisha íi arákrijaichíkich najánainia nuí iniákmamkur, túrasúramush akásmatsuk, mániatsuk, núkaptumáshmatsuk, takákmau aíniasha pénker

54

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 54

Page 55: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

akiákur, tura takákmau aíniasha takatán nékauáiniakui, kuítjai tsakártin enentai wakeramuiti,suramush tura súmamush chikích tépakukaikiakárchatniuti ántsu iniúk sumakur páantajástiniatji.

Yamáram enentaijai apampártin tamaka, núapampamu aínia, aents kasártsuk turanunkásha emésmatsuk utsúmamushamirnaikiatin tamaiti. Takákmakur núkapwainkiámuka, núnisan métekrak sunaísamuíti,núkap ipiampármanumia.

Ekuatúr nunkanmanka, kúit apiampámutamaka, ashí árak aínia aú súramunamwaíniajnia, nunká níniuri súrakur emésmajnianújai métek apátkar íisam. Ju árak aíniaapampárar súramuka, yajá nunkanamutsúmamu núkap ákui najánnawai, túrashasúma aínia yaúnchu takatán najanín ármia núyapajiáchma asamtai, túke itiúrchatwaínniawai, tura arákmau nuyá súrin aíniashaishíchik ásar, chíkich surútmaktak tákuishtsankataíniachuk yajaúch amajaíniawai.

Jú takat juámunmaka uminkiátawai kuítwaínkiatin yapajniákui, chikich tepakusumártai aínia nú áya nekas utsumamuksumarkur. Nú túrachmaka, chikichkíaéntsnumak kuít juáwai, turak shichikipiampánui, takakmainiash núkaptakakmainiatsui, ishíchik súmamush áwai,ishíchik takákmash akíniawai, íniu súmamushtáwai, túmak chikich táma umínkiattui.Aítkiasan nú turamka, inínin kuit juáwai,turak núkap ipiámpanui, takákmainiashkakáram takakmasartatui, nukap súmamushátatui, núkap takákmash áartatui, iniúsúmamush ikiakáneawai, tumak chíkich támaumínkiashtatui.

6.4. Ashí nunkanam pénkerenentaijai pachínma átin,nuyá yamáram nunkanammatsataíniajai arántukmajainawámnairatin

Ekuatúr nunkanam arántukmajai matsámsatintama aújmatmanumka, tuakmájai najánatniuítji,tura chíkich nunkanam matsataíniajaishachiniaírar, anénkrattai, yainiaiktin enentaijaijuákur, íi nunkénken irúntra asár itiúrmatsatkuria warínmakesh émkataj tusariwiárnarar kuítsha umúchkatin, ií nunkénirúnainia nú surútmaktinnium turanajántainiam iwiárnatratai tusar.

Ekuatúr nunka, enentaí juámuka yajá páantíisma átin tamaíti, ní nunkénin tíi émka ása.Nú túrakur chíkich írutkamujaisha métekátai tusar.38

Yajá nunkajai achiniaírar pujámu naákaminiákmammaka, yapajiákur yámaram kúitikiáutai, akantrár métek sunaítia, íi imiátkintritakákma súrakur tamá pénker juámuiti. Nútúramuka, sútarach nuyá esáram tsawantnatakat juámuiti, íi tepakmari ikiákakur, turakuryaúnchu túrutaikia iniaisár pénkertakákmastiniaíti, nunkániní aents matsátnanujaí yamaikia.

Yamaíya enentaíkia, aents nunkáni matsataínianújai yaíniaíktin enentai aújmatnawai, nútúrakur, máshi irúntrar takákmastai tamaasmámtai. Nú enentai emtikiátniuka júirúntramujai najánamniati UNASUR, ALBA,nuyá OELAC.

Ekuatúrka, yamáram enentaijai itiúr ashínunkanam kúit waitmáktiniaít nú yamáram

55

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

38 Máshiniu páchitra: úunt tura uchích tepaku úuntri, másh nunkánmania irúrar takátan jú aínia, anaíramu aíniachu,kuitian chichamrin tura chikich aínia.

6. I

TIÚ

RTA

KAT

EMTI

KIÁ

TNIU

TJÚ

UW

MA

NU

M20

09-2

013

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 55

Page 56: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

chichaman émtawai, núna turak kuitia ikiáminaínia núna irúntramun ikiakartaj tawaí,suritkiáchmajai nekás utsumaínia yaíntak túenentáimia ása, aents tépaku nekás yaíntinenentaijai ní nunkénin ní wakéramurintakákmasarat tusa.

Kúit waítmamusha, chikichík kuítiak nantujénajánar takákmastaj tamaíti, nú wakéramukachikichkí kuitiak yúpichuch sunaíyamumáshiniu áti tamaíti (SUCRE), nú kuitkiachikíchik nájanma ása, chíkich kuítrintin aíniaakúpkachma áchatui, íi kuítrin ása yúpichuchtakákmastin wainniáktatui. Nú kuitjainkia,chíkich nunkajai warínkish yapajiársunaíyamu, chikícha kuítri ipimrurchamujai,irúntrar takát juámunam kúit chichamshamétekrak nawámnaiyamu átatui. Tura íikuitrin nájanu tura umúchia ásar ankán turayakésh akúpkachma antsu kakáramkuitniúmash átatjí.

Áya yamáram surutai íi nunkén nájankur, yajánunkanam surúktinsha wainkiattají, aentstakákmainiasha unuimiákujai, najántaishapénker iwiárkamujai umínkin wétatui. Núnisákui, suramush métek átatui, turá surútaichichamash émkatin enentai pénkerjunáktiatui.

Aíntsarik, waítmamma jurúnu nuyá chíkichakikmatai tura surimiámu enkématinsúmamunam pénker ejekátniuti surútaichícham nájanmanumka.

Tura chíkich, kúit umúchmanum, súramunam,atákmasma júkiar súrin aíniana nú emenkákurnákak sunaísatin enentai júamuiti, túrakurpáant pachínma kúitnium áti tusawakeramuiti, yupichu najánkar ashí iruntrarukúitian enentaímturar takákmau aínia, nekástepakmajai nishá kuít umuchtai najánawarattusar, nú túramush mash nunkanampampararat tusar.

Aíntsan, warínkish ipiampamú takakma turasuramush yapajiamujai turunatniuti, núturamunmash kuit áa ikushma tura awakeshtai

yaímiamu utsúmkaiti (jú kuitkia nekátainiamnuyá warínsha najántai aínia núunuímiatmanum) ajápnatin aíniawai.

Ekuatúrka chichámprawai, aents yajánunkanam wekámu ankán átinian, turayajaúch enentaímtawai, pénker iniaíschamutura nakitnaíyamu, túrak táwai, aents yajáwearú tura yajánia íiní tárua núsha arantúkamaátiniaíti. Túrakur, aújmatma, yaíniaiyamu ashínunkanam aents pujuíniajai átiniaíti, tawai.

6.5. Úunt unuimiatai yapájiamu,tura nekátai aíniashasunaíyamu, yamáram pénkernekátaijai nuyá yapajniámujaienentaijai métek átin

Úunt unuimiátai nuyá wekatúsar nekatai aínianúka máshiniu éemkatin asámtai pénkerenentaímtusma átiniaíti, máshiniu tura niniúkunuimiat akuish éemtai asámtai. Ekuatúrnunkaka, úunt unuimiatainiam níi aentríishíchik pachíniu íismaiti, tuma asámtai,unuímiat chichamprúktin núkap utsúmnawai,turasha máshi pachínkiar unuimiárarat tusar.

Nú túramunam, unuimiátnum kuít atsawaitama aínk tusar unuimiártinnium kuíttesarámu átiniati. Nú túramunmash nekásunuimiártinia wakéruinia nú susámu átiniaíti.Núnisan ashí aents kuítrincha aínia aúshamétekrak íisma ártiniaíti.

Tuma asámtai, úunt unuímiat tura úuntunuimiatcha irúnainia pénker iisártiniaítji,pénkernash unuíniainia tusar, tura núunuimiátjai nunkách juátsuk métekrak níunuimiármarijai takákmamunmashiniákmamsarat tusar.

Nuyá aítkiasan pénker íintsátawai,unuímiatmanum níniuri aínia eméstukma, turanánkamas aentsú enentaín enketín aínia nú, níwakéramun najánawarain tusar wainkiámuátiniaíti, másh unuimiátnum.

56

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 56

Page 57: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Úunt unuimiaitai aíniasha, nekás pénkeraitititia tusar, unuíyatairi nuyá unuimiátintri aínianú penker íirsár unuiniat tsankatkatniuti,pénkernum íi aentsrí unuimiákarat tusar.

Núnisan, aents núkap unuimiátra turaunuítiainiam núkap takákmasu aíniaka, nukapunuimiátan nekátniun jearkámnia aíniawai.

Úunt unuimiátainiam, yamáram nékamujíikmia aínia núsha, nekáska kúit itiúrwaitmáktiniaít nú émtamu áti tunawai.Núnisan nekás pénker yamáram enentai jiikír,nekár íi pujámunam, imiátkin iwiartai jímiarkanajánkatniunam iniákmamsatin pénkeraiti.

Chíkich nunkanam nékamu írunna núsha, íinékamurijai apátkar sunaisar pénker iwiárkirwétiniaítji, nuyá arántia aents enentaí amaínianúsha unuimiátrar, arántia akúpkachmajai,itiúr pénker iwiárkar nekás takákmastiniaít núnajánkamu átiniaíti.

Másh irúntrar matsátmanum íi kampunniúriírunu tíi asámtai, wekasár nekatai, tura chíkichnekatai aíniajai, íi kampunniúri kuítri tíi írunuasámtai máshiniu tama asámtai pénkeríistiniaítji.

Iwiákmanum irúntra nekatai aínia asámtai,aentsú níi iwiákmari pénker ikiúrsatniuíti,aítkiasan émankesar nekátniuítji emésmatsukéemkatin aínia: najántai, iniánkattai, tsurámatpénker emésmakchamu áti tusar.

Aítkiasan, máshiniu tama ajápramu átiniaítiaents unuíniaktai tusar, íi pujámunam utsúnmanújai métek íi aentrisha kúit susárunuíyakartiniaítji. Tura, nú takat juámunam,aents unuimiákar yajá nunkanam weárain tusar waíniakur Ekuatúr aents unuimiáku yajámatsatainia núsha ikiánkatniuíti. Núéemtakur, íi aentsrí yajá nunkanam weár

yamáram nekatain unuimiátkarat tusarchichamprúkartiniaítji.

Amuákur, nekáska Ekuatúra úuntriémtikiatniuíti úunt unuímiatchichámpramunam, itiúr níi aentsrí turawarínma unuiniaktáj nú enentai jusámujaiunuimiátnasha áti tusar, áya kuítia achiákukunuimiarma tura kuít waintiai aín tusar.

6.6. Achinaírar, nuyá chíchamujanaíyakur, másh aentsirúntrar matsátmanumnekámtikma

Pénker pujústin tama nájanmaka, aentsuenentaí iniánkakur nekamujai, ujanaíyamujaipáant átiniaiti (TIC = chícham iniánkakurujanaítiai iwiárkamu aínia), áya nékamujaiíniuk najánatak tusarchá, antsu, métekraktakurmástai tusar, máshi pachinma átin, íniuaínia arántakur tarimiat aents tarímiataentschajai matsamtai émtikiatin, tura, íniutúratniuri aínia ayámprakur nekás nájanmaenentai émtikiataji.

Ekuatúra úuntri jú uwitin takatán jukíttiananúka, meneaintiú enentainiam takákmastatui:achiniaíra matsámsatin, inkísa mutsukésúratin, nuyá unuimiat yapájiamu, nekámujai,ujanáikmajai iwiárkamu átiniaíti (TIC). Nútúrakur íi aentsrísha níi penkéri takurmásartinaíniasha iwiártuki wétai tamaíti.

Ekuatúra chinchípnumaní aújmatairitepákmanun mash jeát tura mash susátaitamaíti. Aítkiasan inkísa mutsuké sunásartatnanúsha unuímiat chichamnum takatán juíniaknekámujai metekrak39 jeakárat tusachichampramuiti. Jú takatka jimiará enentaijaijúnawai: inkísa mutsukén unuímia aínia

57

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

6. I

TIÚ

RTA

KAT

EMTI

KIÁ

TNIU

TJÚ

UW

MA

NU

M20

09-2

013

39 Wakérakur unuímiartaj tamáiti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 57

Page 58: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

yúpichuch wainkiartin, tura nunka uchichtesámunam irúntrar takákmainiash (juntasparroquiales) tura uchich unuimiataish nekásnekatai írutkamu áti tamaíti.

Máshi chichípjai achiniírar matsátkur turainkísa mutsuké susámujai, unuimiatash pénkeremtikiamuiti, aítkiasan unuimiátnumiajinianash tsankátkashtin tamaíti. Túramujai,tíi pénker unuimiátnumash emkattají. Jímiarnánkanmanun, unuíkiartin núurant jintiámuitimash unuítai atsá asámtai, aták turamunamyamáram jintiámuka níi nekatairi tura níipujutaíri íirsámujai émtiknattawai.

Tura chíkichka, úunt unuimiat aíniasha níiunuíkiartutairi yapajíar pénker najátai tamaíti,túrar nuí unuimiátainiasha nekás pénkerunuimiáru jiniaíniak, chícham iniánkakurujanaítiai iwiárkamunam takákmainiak,itiúrchat waíntsuk núnka tépakmanum tuketakákmantsat tamaíti.40

6.7. Yapajiámu mash umúchtai kakármari

Ekuatúra, nunkénkia páant nekámuiti, íinunken takákma súrakur tura páchisriknajánkamu sumátai. Íi umúchtairi kakármariíismaka usúmtai náwe (90%) jeáwai,41 turashanú umuchtai kakarmaka nunká macharíjíniawai, júnis, usúmtai náwe ujúk (96%), turachikich eméskachu umuchín kakármaka ukúnajuáwai júnis aíntikut (4%). Nú turamunam,umuchtai kakármari wajiaruri súmamu júnisaiti(90%) aítkiasan súmanui shiríkip ekemataish,utsúmnakui.

• Núnka emésmatsuk ekemáktinémtikiatin: setúrtsuk entsá kakámarijaimuchitín aínia najánkatniuíti, aítkiasriknunkánmaya, yurúmkanmaya,

nasénmaya tura etsá kakármari tsurámtakakármari najankátniutji.

• Nunká macharíjai najánkamu súmajnianúka, íi nunkénin (Esmeraldas)nájankur ishíchit sumákminiaítji.

• Íi nunkénin nunká macharí najánkarsúrakrikia, súrin tura yaúnchunajánachma áya súriniak áama nukaikiuámuiti.

• Kunkuím wekásatniun tíi utsumínásarmatai, pénker najánatinutsúmanawai, tépakmanum máyaiemésnakain tusar.

• Kéen aínia nunkách támuri turaawájiamuri pénker íistiniaíti, pénkeriámujai nusha éemtikiamuíti.

• Kéen aínia, pénker waitmáktai takurkia,íi pujámurin tura warínkish najántaiaínia aí, nekáska takástiniaítji. Nútúramunka nékas úunt mátsatkainiákmastiniaíti.

• Kéen aínian aents pénkerwaínkiartiniaíti, ampirmashím takastinnéka jintintiámu áartiniaíti.

Uwí jimiará nupanti usúmtai juárkir jimiaránupantí náwe menaínt (2009-2013) ámunamtakát najátin íismaka, pénker enentaímtusmati,úunt takat najánkatin pénker emésmakain túunuimiátramujai; nú turamuka unuímiat, awájit,chikich aínti tama, itíura najanatniut, kuítrishurútma átata nú mash pénker unuimiátmaiti.

Ishíchik tsawanti utsúmamu, tsurámtakakármari pénker iwiárkatai tusar takat juámutamaka émkatniuíti, chíkich takat juámu aínianúnisan. Iniákmamunam táwai: tsurámtajaikeen, tura ekemátai aínia tsurámtam núkapjúkin tusar yapájkiatin aíniawai.

Amuámunam, íi nunkénsha arántukmajai itiúrtakakmastataj íniu iwiárkatai tusar, núiwiárnatrar pénker jukítniutji íniu tásainktusar, nekáska tsuramat.

58

40 Warínkish najánin ainia nú tíi unuimiármajai nekátai achiáku, túraitiak nukap takákmachu (Katz, 2009:13).41 Tsurámta kakármari ajámasma, júnis apátka íismati nunka machári 235 millones.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 58

Page 59: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

6.8. Pénker pujústai takur, nunkaemésmatsuk úunt kúitwaitmáktin enentaí jusámu

Pénker pujústin takat juámunmaka menaintiúenentai wakeramuiti: nánkameamuka kúitpénker waínkiur, apujeámu, impiampámuchikíchkiniu tura máshiniu átiniati. Jímiarka,aents metekrak kuit takat juámunam átin.Menaínkia: itiúr arákmamu ipiampárarkuítiash ikiaúnkataj tamait, nú tímiatrusarnekátniuítji yapájiamunam.

Yamaí aents muchitrár wajárma enentaijai turayamáram papí umpuármajai, kuít ajapátniukanekás utsuma tepaku aínia nui timiati, penkermatsámsatin wainkiata tusar. Nú túramushumíniamuri íisma átiniaíti, aítkiasantumáshmamush nekás utsúmnakui átiniaíti,pénker kuít umuchkiátai tama enéntaijai.

Juármanum iniákmamunmaka, iwiárkamuátiniaíti, aents pénker matsámsatin tamaka, níitakákmamurijai kuítian waitmáktinian núkaptsawantna, nú túruneak ikiúrmastin átatui turanekáska nunká macharí súramujai pachikiaméemnaktatatui. Aíntsan nú turamuka eáwaikuit ikiúamu tura ajápma tsakartinian, turakurúunt kuit wainkiatin aítkiasan takatipiampákur íi aents súsatin tamaíti.

Jímiarnum iniákmamunmaka, tépaku níiutsumamuri susátai tamaíti, pénker áatintri,tsuák tura unuímiat nánkanma. Aítkiasan,takatnásha takúrmakainiak, kuítniashaikiámsar takákmau árat tamaíti.

Menaíntiunam enentaímsamuka, kuíttakákmamujai ikiaúnkataj tamaíti. Nú túramujúnis jimiará akánkamujai: írunun ikiaká(tsurámat, chichatai, nunka macharinajánkamu, inkisa mutsukejai nekatai,unuimiat tura éemtai nekatai) túramujai nékas

umpúmatrar (umúchtai aínia íwiarkur turanekátai) aínia nájankur kúit ajápruatinaíniawai nekás éemkatin wakérakrikia.

6.9. Pachíniamu, waíniamuyamáram papí umpuárma ána aújai métek arantúnaikiarshíir matsámsatin

Itiúr takát émtikiatáij tamaka, aentsmatsataínia pénker níi pujutairi waitkiámujaiéemkataj tamaíti. Yaúnchu irúntrartakákmakur émkimiua nújai apátkar yamaiyajuísha irúntrar arantúnaiyamujai, íi iwiákmaripénker wainkiámujai, máshiniu shirmatsamsátai tusar wakéramuíti.

Nuní ámanum, tuke akupín aínia nú, irúntrarshíir pujústin enentain pénker túracharuaíniawai, túruiniak pujúschamnia itiúrchatnajánkaruíti.

Máshiniu takát najánkamu iisám, aentspénker pujústin, pénkerin métekraktakúrmainiak émkatin tama enentai penkéjunakchaíti, áya nankámantu aíniak kúitianúkap irútmarar takurmástinianenentaímturaruíti42 (Peemans 2002).

Pachínma, waíniayamu, yamáramenentaijai matsátmanum juámu, íniuaínia arántakur shíir nawámnaikiatin,túrakur, nekátai nuyá kuítniunmashikiakánairtin takát juámuAénts mátsatkamunam pénker íisma níniuriarantúkmajai métekrak túramush éemkattamaiti, aítkiasan takát juámunampachínkiamu, aratúkmajai matsámsatniuíti,túrasha áya métekrak enentaímkiur pujústintama núkechuíti, ántsu pachínmajai ashí

59

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

6. I

TIÚ

RTA

KAT

EMTI

KIÁ

TNIU

TJÚ

UW

MA

NU

M20

09-2

013

42 Emésak aíniawa, mashiniu aínia tamá chikíchik aents suámu (tsuák, unuímiat, ekémat, entsa), pénker yaímcha turawarí umíchu aíniawa tusar. Nú turamujai, takákmau aínia pénker akíshtainti tura kuitia nérenniuri tama umítianti,aítkiasan métekrakchu tura yaínchamu átainti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 59

Page 60: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

aentsun warínsha takurmásarat, yúpichuchwaítmau árat tamaíti.43

Ankán enentaijai, pénker waínmaakantúnaiyamunam pachínin átai takurkia,íisha pachínin átiniaítji túrakur íi pénkerishachichámprin átatji. Nú jearkátai tusar, jútúratai tají:

• Núnka tepákmanum, tsánka tura ajámataikúit ikiakámuiti.44 Nekáska íisma átatuinekás utsúmamu aínia waitmáktin,yurúmkanam, tsuáknun, unuimiátnum,jeánam, irataí ainiamunam, tura aentsúníniuri penkéri aínia ikiakártai tusarnúkap ennetaímtusma átatui.

• Nekámujai pénker iwiárnatrar turanakárar takakmatai aínia núshawainkiátniuti, pénker najánkamujaitakátshna jukitniúti (Coraggio, 2008).Túratsarkia, ankán enentaijai irúntrartakákmamu tura kúitsha métekrakwaínma átiniaíti. Nú enentai uminkiáttakurkia, aents pénker matsámsartintama enentaí takákmachu yaíntin tawái:niniúriniak, jeá, aentsú wainín, wakántakatán najánin, tura ni pujústiniatakákmatu, ikiakámuiti.

• Ashí aents matsátma yaintai tusar takátnájanmaka, áya kuítrincha yaíntai tusarnajánachmaíti, ántsu arantúnaiyamujaipénker pujústin wainkiátai tamaíti. Núaújmatu asár, jú najánkatniuítji:- Uchi yaíntak nekás takurkia máshi

níi tsakártinri yaínma átiniati.- Pénker unuimiákarat tusar, nekátai

aínia yapajkiár pénker najátkatin.

- Ashí utsúmamu suákur, nípújakmarin íirsa shíir matsámsarattusar iwiártamuíti.

Arantúnaiyamu ayámpramujai, nekáspénker túratin eámuíti, kuít irúrar turanakárnairar úunt matsátkamunampénker pujústai tamaíti, arantúktinmétek táma papí najánamujaiYamáram papí umpuárma, aentsú níniuripénker átinian ayámpramai, yayáwai turanámkaru aíniasha ní takatrí juíniaksha, umíktinpapíjai métek najánawartí tamaiti. Arántuktinchichámka, tsankátranji aítkiasan surítramjiawájirma aín tusa, arantúkma atí timiaíti.

Chícham “umíktin” támaka, pénker enéntaijaiashí takat najánkatin aíniamunmasha, umíktinenéntai najánkamu métek túrakur iníutakákmausha, umitiaí papí áarma tura kuítnajantai umíniakui pénker pujústatji.

Nújai, Ekuatúra úuntrinkia jú takatán manaínnájaneamujai iáwai: aéntsna takámtsuknajánkatniuíti. Júka aents matsataínia, turachicháman émtin aíniajai aújmatma átitamaiti, nú chicham júkma, umínkiatiniukayapajkiár najáneamuiti, takát juámunmashantúrnaiyamu átiniaíti. Nú asámtai, yamaítúratniuka jú aíniawai:

• Amíktin papí umpuárma aínia nújaimétek, aentsú níniuri aínia ayámprakur,arantúkmajai takákmastiniati. Núuminkiát takurkia, aentsmátsatkamunan pénker turutai aíniaenentaisha, pénker yapajkiár

60

43 CEPAL (2006) Ukúnam atín waínma, kuitri tura yaíniayamu, Monetevideo, Uruguay.44 Tuma asamtai unuímiaru Coraggio junis áminiatti tawaí: Surútai átin turasha áya surutaíchu. Jú turamuka, súramusha

tura warík ajámamusha íisma átiniati. Nekámuiti, nú turáchmaka, métek émchamuiti, aentsu iwiákmari yajaúchnájanmaiti, aentsu mátsatkari nakámuiti, kampúnin emésmamuiti. Jú enentaikia, aents pachíkchamua núke pachíktajtachamuití, antsu nekás yaíntaj tamaití.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 60

Page 61: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

iwiárkatniuíti, úunt itiúrchatan iwiárinaínia umikiárat tusar.

• Aents matsataínia, níniuri ayamprúkarattusarkia, ashí takat juámu nekáwarattusar étserma, ujanaíyamu, jintiámuátiniaíti.

• Úunt nunka tépakmanum, yamáramenentaijai chicham junakí wéa, nuikiakártin núkap támaiti, aítkiasan,tarimiat aents irúnar matsataíniamunamitiúrchatri iwiarkatai tímiatrusarnékamujai tamaiti.

• Aentsú níniuri aínia ayámprakur, takátajékatin tusar juámunam,enentaímsamujai, pachínmajai, mashwakéramujai, kúit umúchiamunmashéemtikiatin tamaíti.

6.10.Ikiurmástin, íi kampunniúriwaínkiatin, nekátin íiniutakákma tura íi írutkamurinimiátkin kaunaínia iniáktustin,túrakur kuít waítmaktin

Kampúnniu níniuri arantúktin chíchamnajánamuíti, tárimiat aents írunu nékamurijai,tura, nekáska iníntramuíti, ¿itiúr najankuria,kampunniúnam írunusha emésmatsuk takákupénker pujústinsha wainkiámniaít?

Yamáram náamka takát juámuka, yaúnchu áya súrakur, tumáshmakur, pénkeriwiártsuk takátan emésmakma áinia nuka, yamaíkia, emésmatsuk, pénker enentaíiwiárnatramujai, máshi pachínkiamujaienentaí jusámuiti, tura ashí utsúmamuaíniasha métekrak takurmásar takátshawaínkiur pénker pujústin enentaiémtikiatniuti. Aíntiuk uwitaín takatjuármanúm émtikiatá tamaka jú aíniawai:

• Íi kampunniúrin irúnainia, máshiniunuasámtai pénker waínkiur emésmatsuktakástin, nekáska kampuntíntakáschatin timia aínia nú ashí iwiákmaírunu asámtai waínkiatin, túrakur

máshiniu timiá arántakuremésmakchataji.

• Íi pujámuri, éntsania tura nasénmaniaaínia, aents tuák matsátmanum,kampuniúnam tura nayántsanammatsataíniamunmash emésmamu aíntusar chichamprúktin.

• Íi pénkeri irúnainia súrakur kúitwaínkiatniun, úunt emésmamu ákuisha, yá túra núke iwiárin árat tamachichaman najánatniun aújmatui.Jútikiar takát juákrikia, núkapemésmamu aínk tusar waínkiámuátiniaíti, ánis áwai Yasuní náartinkampunín tépakmanum takátjuámunam, núka IIT (Ishpingo-Tambococha- Tiputini) pachíniainiatamaíti.

• Júinkia íi entsarí irúnainia ashí aentstakústin asámtai, ashí nérenniuítjitimiaíti, tuma asámtai úunt mátsatkaka,tura aents matsataíniasha pénkerwainiaíniak, núkap takúrmainiák,métekrat sunaíniák emésmakaraín tusarwaínkiatin aíniawai.

• Íi kampunniúri, penkéri irúnainia,nekáska írútkamu aíniamunam pénkeriwiártukam, yajánia aentsúniniáktuiniak, unuimiátnumsha, takátwaitmáktinniumsha, tura kuíniumshamétekrat nakarnaín árat timiaíti.

6.11.Nunka pénker iwiárkar takát júkitin, núi tépakma jútúrata tamá másh pachínmaenentaijai

Chícham “núnka tépaku” tamaka, áya nunkatesarma núkechuíti, ántsu, ní éntsari írunu,kuit ipiámpat tesaramú, tarímiat aents turachíkich aíniajai irúnar matsátma aíniawai.Tura “núnka tesármanumka”, metek, chikich,apach iruntai íisma atiniati. Ekuatúrnumkamanain íismaiti: manain tepakma, úuntriakúpkma nunka tesamú tura nínki ímiastajaituniákui tsankatkámu aíniawai.

61

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

6. I

TIÚ

RTA

KAT

EMTI

KIÁ

TNIU

TJÚ

UW

MA

NU

M20

09-2

013

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 61

Page 62: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Enentáimiaka yapajiátak takurkia, núnkatesákmanum aents matsatainia métekrakkuítniasha sunaíniak, utsúmamunshatakurmásartatui, tura nekás pachínkiamujaitura ikiakánairmajai yapajniátui.

Núnka ámankesar tesarár, núkap enentaijai émtikmaNúnka tama, warínia túriniaít nú pénkernékarma átiniaíti, nú túrakrikiatakurmátainmash, íi penkeri aíniawaínkiatniunmash, yurúmkanmash, pénkerpujústinniumash tura árak apampatnumashmetekrak takúrmaku átatji. Túrakur irúntrartakákmastin átatui íi matsátkamurinin

tsakakur, nújai Ekuatúr nunka émtikiatáji.Túrakur yajaúch enentaish ajápar métekrakémma enentai ikiakamuiti.

Tuma asámtai, máshiniu núnkaaújmatamanumka, pénker pujústai tusar náwejímiar enentai najánamua nú umíktaj tamaíti.Nú enentai juíniamuka, nekáska, tépakmaikiakámuíti chikíchik enentaijai, utsúmamuri,nekátniuri, chínchip aújmatai tura ekématairisuákur. Aítkiasan, takát impiampámush túkeátin45, ashí aents núnka tesakmánummatsataínia utsúmamuri aínia iwiártukmajai,níi unuiákmarijai takákmainiak utsúmamurintakúrmásar, kuítniumsha émkarat tusarchícham juámuíti.

62

Nakumkámu 6.1: Éemkatin tamá enentai jukamú, máshi núnka mátsatkamunam,tesarmánum najánkatin aínia

Júkma: SENPLADES, 2009.Najána: SENPLADES.

45 Nékas ikiakárma átiniati, takat aents súsatin tura kuit ipiampártin, yaunchu enentai ájapeakur, áya íniuk kuitikiuánkatai tura nunka írunu jusátai tamaka.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 62

Page 63: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

63

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

6. I

TIÚ

RTA

KAT

EMTI

KIÁ

TNIU

TJÚ

UW

MA

NU

M20

09-2

013

Núnka iámunmanka, íisma átiniaíti, máshiaentsú najántairi, pujutaíri, nekáska tarímiataents nuyá tarímiat aentschajai irúntrarmatsataíniak takákmainia núri nekámu átiniaíti.

Turamú ámanum, chikich tura íi aentsjaiirúntratai tamaiti, nú irúnmash chikíchjainkiaarantúkmajai tura íikia turata tusar, susárikiakámujai níi nunkénin pachinkiámujainekáska émeamu átatui.

Kampunuínam matsátmanum,pénker pujústin takat juámu46

Úunt náamka takát juámunmaka, nekáskaaents kampuniúnam matsataínia nú, pénkerpujústinnium yaínma árat tusa enentaímsatakat juámuiti. Nú túramuka uchich arákmauiniásar úunt arákmau íisma atiniati, túrakurtakát ipiampámu tura kuít waíniamuwakéramuíti.

Pénker pujústin tama, aents kampuniúnammatsataíniamunam émtikiatai tákurkia, kúitnúkap umúchkiatin utsúmnawai, tura núka níinunkén imiátkin írunna nújain umúchkiatinaíniawai. Nújai yaínma árat tusar, pénkeriaínia súramunam máshi pachínma átiniaíti,nújai aentsú unuimiátrisha, tsuákchichamnumsha, yaúnchu nekatai aíniachichámpramunmasha, tura, ashí chíkichaíniana nuísha yaínma ártiniaíti.

Kampuniúnnam pénker pujústin tamaka,arákmataikia iniaisár chíkich takat juíktiaitichamuíti, antsu nú nukap iwiankártaitamaiti. Aítkiakur, nekás kampuniúnam aentsmatsátmasha nékakur, kúitjaisha émkarat tusaryaínma átiniaíti.

Aítkiasan, kampuniúnam irúntramu pénkerpujústin tamaka, núkap matsataíniaenentaímturtiniaíti, yantám uchích irúntrar, níishíchik arákmamurijai kúitian waítmau aínia,

tura kampunniúrin wainiaíniak iwiákmannajánin aínia nú enentaímturtin aíniawai.

Aents takákmamujai, tura kampunniúnam kúitajápma apátkar íistin aíniawai, nunkaemésmatsuk waítmakur takákmantsát tusar.

Tura nekáska, kampuniúnam matsataíniatakákmasmajai, aents pénker yurumátniunjeániawai. Pénker yurumátin áti takurkia,aents takákmainia néka ártiniaíti: warí araknaaráta, itiúra ipiampartatá, tuí nunásh túrata,yána susáttsa apiampártatá, núna nékaátiniaíti, Ekuatúrnumka, nú takákmau aínianú yurúmkanka araú aíniawai. Nú íismajai,irúnar takákmau núkap yaíntinniaíti,nunkánsha emésmatsuk, métekrak arákrinshasúrin árat tusar.

Núnka tesarmájai, métek iwiárnarma páant amájmaÍi nunké íismaka, másh téntakma nújai métekámamkesar iwiárnatrar juámun iniákmawai,núi nekáska nunka tesakár, iwiárkar, nínkituakár, takatán émtikiárat tú enentaímsamuíti.

Nú takát iwiártukmaka, nunka chikíchkimsartesámu aíniamunam, chícham iwiárnatrarémtakur, takát júkitin aínia nú emtikiatinaíniawai. Túratin aíniaka, nekáska: árakchícham, kampunín tura éntsa aíniawaínkiatin, máshiniu takurmástin tama aínia,íniu tama arantúktin tsuák chichámnum,unuimiátnum, yurúmkanam, jeánam, turachíkich aínia aújmatamanum, pénker úunttakat najánkatai tusar yaínma átiniaíti; aentsúutsúmamuriniash íismajai kuítiash ajapátniuíti,irúntramu tura iwiárkamu ámanum.

Úunt papí umpuármanum táwai, úuntnáamkaru aínia émkatin enentaijai níi nunkéniwiárkartiniaíti, akantúkma 293 (jimiaráwashim usúmta náwe menaínt), iniákmawai,

46 Jú túniamu étsermaiti: Chiriboga, Manuel (2008). Kampúnniunam pujuínia nú émkatin chichámramu, MIES-PRODER, Quito; Hidalgo, Francisco (2009), Íi arákrijain arákmar, pénker yurúmatin chicham jusámu,SENPLADES, Quito; SENPLADES (2009). Kampúnniunam ítiur pénker pujústiniait, Quito.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 63

Page 64: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

ní nukénk tuakár takákmainiakuinkia kúitakantúkma turasha úunt chicham juámuanujai métek tawai. Tura núnisan, aentsmatsátmasha itúrchatri nekámujai pujústintriyainma atiniati, núna túrin aíniash aents íismaáartiniaíti.

Chícham émtikiatin susámu, tépaku chichámra ikiakámu, irúntramu émkatin juámuÍi nunkénin tuakár irúntrar takát júkitniuka,nekás tuáka enentaímmiajai métekutsúmamunam yaíniaikiárat tamaiti. Túrashanú takatán juámuka, yamáram pénkertakákmastin, íismajai yaímkiatin enentai,jimiártamu takát, nakarnaíramu áartiniaíti,nú turamusha esétra jukitniuti, páantnakárnairamu ámanum.

Yamáram papí umpuárma nuínkia, áya áarmajuátsui, ántsu umiktá tusa útsuamuíti, túrashayaíkmataik papí nékas áarma nujai metektawai. Nú túramunam nakarmájai yaímmiajaitakákmantsatuí tawai (regiones). Nútúramujai, kúitsha susámu átatui, nújaitakákmainiak, métekrak, úunt takatjuámunmash umiákur yaínma ártai tusar.

Jú takat juámuka tepákmanum ikiákamuchichamaíti, ní nunkénin takákmainiakémkarat tusar. Tuma asámtai, takatjuámunam kúit awéna súnasain tusar, antsupénker umúchmajai aents kuit súsachmaaínia nuis mashi jeát tamá enentaiti. Núturamuka, nunka tepakma ikiákamuiti,aítkiasan takatan jú aínia nujai iruntraturaitai tamaiti, uchik tepákmanun yaíminaínia núsha takákmamtikiur ikiákamuíti.

Íi nunkénin tuakár irúntrar takát juámuka,pachínma ikiakamuiti, irúntramunam núkapenentai apujeámujai, itiúr mashi úuntanaíkiamu takát juámunam pachínma áminiat nú ikiakámuíti.

6.12.Aénts tuákma kakármari, turapáant émkatin enentai juámu

Yamáram enentai juámunmaka, yaúnchuenentai ikiaúkir, nekás jintiámujai aentsutsúmamuri takákmatsataj tamaiti. Jú takatjuámunmanka, pachínra enentai ápujma arákipiampártin, ewekástin tura nakarnaíratin itiúrmatsamsatniuítiaj nú tíi penkeraíti, aents níiwakéramuri jintia asámtai.

Aents muchítramujai níi chichame uminkiátitamá juakuiti yamáram papi umpuárma jimiaránupanti yarúsh uwitín najánamu (2008) takatéemtikiatniunam. Úunt pápi áarma tawai ashíaents pachínmajai takát najánkatin, aentsúníniuri aínia arantúkar tamá juákuiti.

Aents mátsatka ni turamujain émeakuinkia,aents yaintin tusa akiámu aínia nútakákmatsatniuti nú turaku émeamu nekasejénakat tusar. Aentsu túramu kakármari,turutatin tepákmanum jú aíniawai:

• Kúit métekrak akantúrar súsatin:pachínkiatin tura tunaítniush íismaiti,(tsúak, unuímiat, nekátai aínia, najántaiainia tura ujanaítiainmash) pénkerpachinkiáchmin.

• Takat éemtikiamunam yapajiataktamaití, túrakur najánamu aínia núsha,pachíntiukar íi íismajai pénker junákittusar wakéramuiti.

• Aentsu níi pachinmarijai, aújmatsamutura jintiámujai ikiakakur nú nukappachinkiat tamaití, túruneak takatanjuínia nújaish métek takát chichaméemtuktai tamaíti.

Ekuatúrnumia aents pachínkiatin enentainemenkákarua núnis ákui,47 yamaíya juínkiakajínmatsuk yaíntin enentai áwai. Núturamuka, arantúkamajai, aents pachíniairmatsátman nékak, ankán pachíntian uráwai,nuínkia aents matsataínia enentai, wakeramu,utsúmamurisha nekák takát juámunammétekrak yaíniaikiár matsámsatniunaújmataeawai. Nú itiúr turakniut núnaka úuntpápi umpuárma páant étserui.

64

47 Ekuatura aentsri pachinchá tama júnis íismaiti (52%). Aítkiasan, emésmainiakui pachíniak ayámrumasha tíi sichikjúnis íismati (5%). Pachínkiakaitiam tusa iniám, uwéj uwí nankamasua nuí atsá tuinia júnisaiti (9%). Uchíktepákmanum tsenken uwí nankámasmanun pachinkiaru íisam nekáska pachínkiacharu nukap júnis áwai (47%): 10.8 % (2001); 5,7 % (2008). Latinobarómetro, 2008.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 64

Page 65: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Ekuatúr nunkanmanka níniunak enentaímiasnajánin áarmiayi, túmak, máshi yaíntin tamaenentaikia atsúmiayi, tuma asamtai yamaiyajuinkia, yamáram enentaijai itiúrchatinkiúnmajai yapajiátniuti. Nú túruneamujai,aents pachínkiatin pénker yaínchamuíti.

Takát juámunam nekás itiúrchatritakársachmaiti, májatak takársamuiti, nútúramusha chikíchik chícham máshumímtikiataj tamaíti, tuma ása awájintraíti,yamaíkia túrakrikia níniuri íirsár túratajtamaíti.

Pénker pujústin tamaka, máshiniu tesarnaírarkúit akantúnairar takákmakur: íi pénkerish,utsúmamurish, nekátai tura ankán enentaímtaiaínia émtikiakur kúit aíniasha pénkerumúchkiatai tamaiti, túrakur pénker pujústintama wainkiáttaji.

Tuma ása, yamaí chícham juámuka takamtsuktakársatniuti, métekrak átin tura kuítiashnakarnaíratin. Nú turamuka, nékas utsúmanianú yaíntin tamaíti, íismajai, yamáram takatjuámu, pénker wainiaíkiatin, ashí tarímiataents tura chíkich aentschajai tímiatrusmatsámsatin.

Íniu aínia ayámprakur, nekáska: tsuámatainiam,unuimiátnum, yurúmkanam, pénkermatsámsatin, entsánam tura jeánam, tura ashípénker aínia takurmástin yayákur pénkerirúntar matsámsattají tamaití. Nú irúntramujai,pénker pujústin tamá wakéramuíti.

Takát enentaí juámu aínia

1.1. Máshiniu aents pénker pujusárat tusar yaíntin, métekrak áartai tusar(tsuámatnum, unuimiátnum,yurúmkanam, éntsa nuyá jéapujámunam).

1.2. Aents máshiniam útsuktin, nekáspénker yayámujai, métekrakwarasmájai, arántukmajai nuyá núkapaents pachiniaír matsátmajai, émkataitamaíti.

1.3. Kúit chichamnum pachínma átin,aents matsataínia nékakur, tuáktinenentaijai, yaímkiatin máshiniu métektakurmástai tusar, tamaiti.

1.4. Árak tura ipiampártin chichampachintiúktin, máshiniu áarat tusar.

1.5. Kúit tsánka enentaijai méteksunaíyamu uminkiát tusarchichámpramu.

65

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

7. Tepákmanun pénker pujústin enentai najánatin eámu

Najánatin eámu chikíchik: Métekrak átin eámu, nunkatuákmanum, untsurí matsátmanum irúntrar chichámsha juámu.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 65

Page 66: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

1.6. Aénts núkap matsátma nékakur,níniuri najántairi aíniasha arantúkmaátiniaíti, tura imiáncha aentsenentaímtuschamu átiniaíti.

1.7. Ayámruktin, ashí aents tamaíti:ekuaturnumia chikich nunkanampujuinia, aítkiasan chíkich aentsekuaturnum pujuinia, pénkerpujusarat tusar.

1.8. Kampuniúnam matsataínia, pénkerpujústin enentai útsuamu.

1.9. Aents pénker pujusárat tusar núnkapénker iwiártuktin, métekrakmatsataíniak, ní nunkén emésmatsuktakákmainiak irúnar matsámsarat tusar.

1.10. Uchísha, ní tsakártinri nuyá iwiákmaripénker íirsámu átiniaíti.

Jeátaj tamá

1.1.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tsénken náwe 71%nankámamku, aents níi jéentakurmátsartatui.

1.1.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi nunimiátainiampujuíniaka usúmtai náwe yarúshejékatin.

1.1.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia úchi nátsa unumiátainiampujuínia, ujúk náwe ujúk tura uwéjtesamu ejékatin.

1.1.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yarúsh 8% nekápmamujaiaents ní iwiákmanum utsúmkariumírkamu átin.

1.1.5 Ckikichkí nupanti usúmtai washimusúmtai náwe uwéj tura jimiaránupanti náwe manaín uwitinkia,kuitjia metekcha ámaj nú métek áartai tamá.

1.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aentsun waínin aínia nú,aíntiuk náwe nekápak tesámu ejéka.

1.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents níi iniashíjai imiánchaaínia nú, aíntiuk náwe nekapkaktesámu takátjai yaínma átin.

1.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, núnka métekaknakárnaiyakur núkap nunkántakákainia nú itiártaj táma átin, jimiará náwe jímiar nekápak tesámutin.

1.4.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kúit ikiámtai máshiniu áti,túrak júni tarát tamá mash pachinmajaináwe nekápkak.

1.5.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, takákmamunam kúitakíkmaktin, náwe uwéj iwiámu.

1.5.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, íi nunkén kúit ápujmaéenkemu pachintiúktin, uwéj náwenekápkak.

1.5.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents níi akíkmamurinnakárnairatin náwe nékapkak éamu,aítkiasan aents níi takákmamuri náwenékapkak akíkmaktinri iwiárkatin.

1.5.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents níi akíkmamurinnakárnairatin náwe nékapkak éamu,aítkiasan aents níi takákmarin náwenékapkak akíkmaktinri iwiárkatin.

1.8.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nukap árak takat juámunamchikich aents súsatin jimiar yarushnekápkak 28% wakéramu.

1.8.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úunt súmau nákak suákuryajáuch súmau aínia nú jimiará náwenakapak tesámu itiártin.

1.10.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tsénken náwe uwéj nakapaktesámu, úchi émkatniunam pachínmaaínia juámu.

1.10.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi unuímiatsuktakákmainia nú itiártai tusar yaíntin tamá.

1.10.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi amúntsmaka aíntiuknantu átiniaiti.

1.10.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi aínia pásanam wekásarseámeamu emenkáktin tusa wakéramu.

66

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 66

Page 67: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Aentsú nékamuri, kakármari émtikiataitakurkia, takámtsuk íismajai najánatniuíti.Nekás níi penkéri tura utsúmamuri iirsámujai:pénker unuimiátnum, nú turamu jintiáwaiaentsu nekátairi; níniuri, iáwai níienentaimtairi, túrutairi turak nekás nekámuawájeawai; nakurútai, ikiakáwai tsuáknum turaunuimiátnum, irúnar matsátmanum pénkerémkitniun.

Nekás kakáram muchítma takústai tusarkia,pénker íisma ártiniaíti tsuák chichamnum, turanuínkia, yurúmak yarumátin pénker ártiniaíti,nekaska yáma akínia uwéj náwe uwí takusmáwainkiámu átiniaíti. Nakúrut, ikiakáwai nekáspénker tsakártinian: mutsúkjai tura iniáshjai.

Unuímiat chicham juámuka, nekátai chichamasámtai, ikiakártiniati turakur aents enentaimiarpachínin najánmaiti. Unuímiatma ikiakákrikia,iruntra mátsatma pénker ikiakámuiti, túruneakmétekrakcha enentaí aínia asakámuiti:kuítnium, pachínkia anaimiátnum,matsátkamunam tura íniu ámanum.

Pénker jukítsar enentaímiamunmaka, nékátaiaínia émtikiakur pénker átatui, wekasárnekatai aíniasha, nuyá túrutai aínia, pénkeriwiártai aíniasha yamáram awájkur. Yaúnchutura yamáram nekatai apátkar juámka, pénkerémkamnia aíniawai nishá nekátai asámtai.Túruneak, újumchik tsawannum súramush,nekátai aínia nújai métek turar émkataitamaiti.

Tura arán kampunuínam aents tuákmatsátmanum, chícham ujanaítia, tura nekátaiaínia pénker iwiártukar súakrikia, kúitchicham juámunmash yúpichuch túrunattui.Unuímiat chicham émtikiakur, métekchaenentai írunush asákartatji, tura úuntunuimiat, pénkeraiti émkatniu yaímin ása,turasha yamáram nekat eámujai, túruneakyamáram éemat wainiákat tusar.

Takát enentaí juámu aínia

2.1. Yurúmak chicham pénker iwiáramuátin aents sunkurmákchamnia yuáwarattusar, núnisan níi pujamurínianaráknasha aráwar yurumín árat tamaíti.

2.2. Unuímiat chicham pénker iwiárkatin,íniu aínia arántamujai, aentspachíntrar, irúntrar matsaínia nékakur,unuimiátan juárkiarsha amú árat tusarayamprúktin.

2.3. Tarímiat aentsu unuimiátairishaikiakártin, tura nú unuimiamushamáshiniu áti tamaíti.

2.4. Ashí aents pachíntrar matsátmanum,pénker pujústin enentain nekáwarattusar iwiákmanum jintintiáwartin.

2.5. Pénker pujústin wakéramu enentaijai,úunt unuímiat yaíniaiktin enentaijaimáshiniu nekátainiam jintiáwarat tusarémtikiatin.

2.6. Máshiniu nekatai, yamáram eakárnekatai, aentsú nekátairi tura túrutairiaíniasha yamáram nájankur émtikiatin.

2.7. Aents yamáram nékamu tura warijainekataisha, núka máshiniu nékamutura ujanaírma ártiniaíti, túrakurmáshiniu írunna núsha aentsmatsataínia nékamu átatui.

2.8. Aentsú iniashí iwiárarat tamaasámtai, nakú núkap chichamprúkmaátatui, nuka máshiniu aentspujuíniamu nekátairi, jeámuri aíniaikiakártai tusar.

Jeátak tusar wakéramu

2.1.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aíntiuk náwe uwéj nekapaktesámu úchi yúrúmkartincha aíniaitiáreamu átatui

2.1.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, pénker yurumak iniashíiwiárin, jimiará washím ujúk náwe jea,túke tsawant súsatain umiámu.

67

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

Najánatin eámu jímiar: Aentsú najántairi nuyá kakármari pénker íwiareamu.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 67

Page 68: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

2.1.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, menaín usúmtai nakákmajai,itiáratin átatui, úchi akíniainiakkijintrí takákcha akíniainia.

2.2.1 Úchi tsénken nuyá náwe uwi pujuínianúka menaintiú náwe nekapaktesámujai, uchi ní unuímiamunamnekákapkanam “pénkeran” turanékamunam yarúsh nekapak tesámu“tíi penkeran”nekápkanamtakurmásarat tamá.

2.2.2 Aíntiuk, tsénken nuyá náwe uwi úchinuyá menaínt uwiniam nátsaunuímiatnum pujuínia, jimiará náwenekapak tesámu “pénkeran” takusártin,tura yarús nakapak tesámu “tíipenkeran” takáku áartin nekápakunuimiatainia.

2.2.3 Aíntiuk, tsénken nuyá náwe uwi úchipujuínia, nuyá menaínt uwiniam nátsaunuímiatnum pujuínia, náwe uwéjnekapak tesámu “tíi penkeran”takusártin, chichataí unuímiatmanum.

2.2.4 Tsénken nuyá náwe uwi úchi unuímiakpujuínia, náwe nekapak tesámu “tíipenkeran” takusártin, kampuniúnamirúnin unuímiatmanum.

2.2.5 Aíntiuk náwe ujúk nekapak tesámuátin, unuíkiartin aínia, níi nékamuriiniákmatnum.

2.2.6 Ujúk náwe nekapak unuíkiartin aínia,níi nékamuri iniákmammanum“pénkeran” takákainia.

2.2.7 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, áartinian tura aújsatniunnékainiachu náwe nakapak tesámuitiártin.

2.5.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tìi unuimiátin nukap átinI+D+I usúmtai washim ujúk náweusúmtai nekapak ámanum.

2.5.2 Nunka, América tamá nujai métek úuntunuimiat nekápman átin.

2.5.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, chikichkí nupanti uwéjwashim, úchi aíntiuk uwiniamunuímiainia, yaíntasa wakéramu.

2.6.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tsénken náwe uwéj nekapaktesámu iwiankátawai, aújsarnekatainiam, takát najánki weámuétserma.

2.6.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, chikich nekatak tusaunuimiatma kuit iwiarkatin náweaíntiukrintin I+D+I.

2.7.1 Aránt kampuniúnam ununuimiataiírunmanum, uwéj náwe uwéj nekapaktesámu ejétaj tamaiti inkísa mutsukéjaiunuimiat tura úunt iruntramunamunuimiátai írunmanumka máshitakúsma átin tamaiti.

2.7.2 Chinchípnumani arántia nekatai turaaújattai aínia, manaintiu iwiakamuaents ní pujámurin takusarti tusaryaínma tamaiti.

2.7.3 Jimiará nupanti náwe menaínt uwitinkia,chinchípnumani chichasárat tusar,uwéj náwe nekapak tesámu, aentsmatsataínia súsartin.

2.8.1 Jimiará nupanti náwe jímiar uwitinkia,aintiúk nawe ámanum nékas pénkernakurin aínia nú nakurútainiampachínma átin.

68

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 68

Page 69: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Pénker pujámu átinkia, nekás pénker pujústinenentai eámuiti, júka aents urúkuit jújai métekenentaímtusma tura ashí aentsjai irúntrarmatsátmanum níi utsúmamuri aíniashatakurmásat tusar yaínma átiniaíti.

Pénker pujústin enentaikia, íik pujámunamtura tuakár matsatmánum juámuka, íi penkéritakákkur warasár pujákur kuítjaishaarantúnaiyamujai yaíniayakur, íi nunké penkériirúnainisha emésmatsuk ampirmashím takákur,métek irúntrar émkataj tamaíti.

Nékas najánatsar wakéramuka, ashí aents níimatsátmarin itiúrchatan wainiaínia nú, níniuaínia arantúkmajai, arántamujai, waímmajaitakát pénker iwiártuktai tamaiti. Jú takatpénker iwiárnatrar juámuka, nekáska tarímiataents tura tarímiat aentscha aíniasha irúntrarmatsataíniamunam, níi kampunniúri, kuítritura níi túrutairijai métek íirsár yaíntintimiaíti.

Aentsú pujámuri pénker iwiáratsarwakéramuka itiúrchataiti, nekáska níniuriaínia ayámpramu tura suámu ása: yurúntai,unuimiátai, tsuámatai, jéa takústin turachíkich aínia aú irsár, máshiniu penkeri aínianekás enentaijai métekrak irúntra, kuítiasnakarar sunaíniak, takákmakur, áyameakurpénker pujústaj tamaíti.

Takat Enentaí juámu aínia

3.1. Aents tuakmánum, shíir amajnaísarmatsámsatin enentai átin.

3.2. Sunkúr kíshmáktin, íistin, waínkiurímiastin aínia, tura aents jámu aíntusar takat juámu ikiakártin.

3.3. Tsuámatai máshiniu enkekár nájanma,iámu nekás utsúmainia turakuítjainchu, nú turamuka wárik,pénker, métekrak áti tusar ikiakámuiti.

3.4. Núa takámtsuk wainma, nekakska:ayamprúkma, ní pújakmarin,írutkamurin tura aents pachíntrarmatsátmanumash páant awajtúsmaátiniaíti.

3.5. Yaúnchuya tsuamatai aínia,arantúkmajai nekár, tsuák najántainekátai aíniasha ikiakákurchichamprúktin.

3.6. Jeá pénker takústin, pujámush nuyátakákmash pénker métekrak jéa árattusa wakéramu.

3.7. Aents matsataínia, pénker enentaijainawámnainiak ní pujámurin shíirpujústin enentai tamaíti.

Jeátaj Tusar Wakéramu

3.1.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents iniashín íwiarma,menaínt uwéjtin nekapak áartin.

3.1.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, uchi unuimiatainia níiniashíjai jaéram aínia, uwéj nekapaktesámu itiantrátin wakéramu.

3.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kúramar sunkur kíshmakur, aíntiuk náwe nekapaktesámu itiárma átin.

3.2.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, mánchu mukúkratamtainúmpa jíikír játai sunkur íisma ákui,aíntiuk nekapak tarátin eámu.

3.2.3 Jimiará nupanti náwe menaínt uwiámanumka, yajánia tura tsuámashtaijátai sunkur (sida), jimiará náwe uwéjnakapak tesámu itiantrátaj tamaiti.

3.2.4 Jimiará nupanti náwe menaínt uwijeakuinkia, suách sunkur washímnupanti, itiantrátin eámu.

3.2.5 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, éntsa úmamunam sunkurachimiámu, núkap nunká itiártaj tama.

69

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

Najánatin eámu menaínt: Aentsú pujutaíri pénker iwiárataj tusar.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 69

Page 70: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

3.2.6 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, máyai sunkur náwe yarúshitiárma átin.

3.3.1 Jimiará nupantí náwe menaíntuwitinkia, núwa takuínia tsuámataijeánam waínma tsénken náwe nekapakiwiankáteamu.

3.3.2 Jimiará nupanti náwe menaínt uwijeámunmanka, tsuámatai pénkeraititama tsénken nekapak iwiákma iámu.

3.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchichik ajaprúkarain tusarwaínma jimiará náwe uwéj nekapaktesámu itiantrátin.

3.4.2 Jimiará nupanti náwe menaínt uwijeámunmanka, nukuách uchín takuíniaaú jámu, menaintiú náwe uwéjnekapak tesámu itiántrátin.

3.4.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nukuách úchi ishímmiamenaintiú náwe menaínt nekapaktesámu itiámu átin.

3.6.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents nú jeánmak tuakármatsátma, menaintiú náwe menaíntnekapak tesámu akántratin eámu.

3.6.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, jeánam utsúmtai aínia,yarúsh náwe nekapak tesámunamsusámu átin.

3.6.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents jéa ímianchanummatsataínia, menaintiú náwe uwéjnekapak tesámu itiántratin.

3.6.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents níi jée jujámu, penképujuschamnia aínia iwiártakur ujúknáwe nekapak tesámu itiantrátawai.

3.7.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents núkap kasamín,mankártin aínia nú jimiará náwemenaínt nekapak tesámu itiantrátin.

3.7.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, pushú entsáru aentsún yaínaínia aú nekápkajai tsenken yaímiawaitamá átin.

70

Najánatin eámu aíntiuk: Kampúnniu níniuri arantúktin, nuyá íi pujámuri emésmatsuk arantúkmajai émkatin.

Kampúnniu imiátkintri írunna núka, áya kúitwainkiatsar takát nájanma aínis íismauyi,iwiáku aentsú wainín nékamua aíntsachu.Yamaikia, yamáram papí umpuármajai íismaka,akankámu II, tesámuVII, núi pénker pujústintama uminkiát tamaíti, kampúnin níniuriarantúkar48.

Aents matsataínia pénker pujústin tamajai,úunt mátsatkaka, kampúnniu níniuri aíniapénker waínkiatniuíti ayámprawai. Núnisan,

waínkiatin enentaijai, ashí aents, írutkamu,irúntrar matsataínia, chíkich irúntrartakákmau tura takámtsuk aents mátsatkakampúnniun wainkiatí tamaíti, pénkerpujústin wakérakrikia.

Éntsa nuyá ampúnniu imiátkintri aínia,máshiniu átin tama ása, pénker chichaméetikmanun íisma átiniati. Turamujai,yapajiamu, iyamu tura wainma atiniati.Aítkiasan, uchích nunka tépakunam aentsu

48 Kampúnin níniura ayámpramuka jú tesamunam íistiniaiti: Tesámu úunt II, uchich tesamú VII Ekuatura papíumpuármari, aítkiasan, Tesámu úunt VII, uchích tesamú II aújmateawai, kampúnin aíniaka tura nunka pénkeri máshiírunuka pénker pujústin tamánum páchitkiawai. (N. del E.)

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 70

Page 71: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

chichamrin jú métek túratai tama atiniati,íismajai: untsuri aents, niniúri turakampuniúrijai, Ekuatúr nunkaka máshnunkánam páchitkia asámtai.

Nú turámuka, árak arakmatai, najántai aínia tura sumátai aíniasha yapájkiatniuítji; íi kampúnniuri wainkiátai tura pénkerimesekárain tusar, íi núnke núkap tsuwéyintusar.

Takát enentaí juámu aínia

4.1. Pénker túratin enentaísamujai,kampumniúnam tura nayántsanamirúnainia pénker waínkiur emésmatsuktakástin.

4.2. Éntsa irúnainia, máshiniu tamaasámtai, irúntrar takákur pénkerwaínmajai, aents matsátma turakampunniu ímiantri aíniash íirsámuátin.

4.3. Ekémate tsurámkartin íi nunkéirúnainia: pénker takástin,pachínkiatin tura emésmatsukekematai aíniasha eáktin.

4.4. Anéntratin, waínkiatin, emésmakmaiwiárkatin, pénker íi pujámuri áti tusar.

4.5. Ikiakártin, núnka meseákui itiúrwainmankátniuít tura itiúr nunkawainkiatniuít, núna ujátmaji.

4.6. Núnka metsánkrak, aents matsátmanitiúrchat najánkarain tusar pénkeríisma, iwiártuka átiniaiíti.

4.7. Kampúnin chícham, matsátmanum,kúit tura níniuri chícham juámunam,pachíkiar aújmatma átiniaíti.

Jeátak tusar wakéramu

4.1.1 Jimiará nupanti náwe menaínt uwijeámunmaka, íi nunkén kampunínwaínma tura umúchma uwéj tesamuwákatin.

4.1.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tépakma nekápkari jimiaránupanti uwéj washim jimiará náwechickíchik wankantí nájanma, tsuirentsa umúchkatin tusar wakéramu.

4.1.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, númi súrakur ájamu,menaintiú náwe nakapak tesámuitiárma átin.

4.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kúri aínia juámunam, tseás(mercurio) náartin atsút tusar, penkéatsá chikíchkirtin (0,0001mg/l) itiártintamaíti.

4.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, ekematai kakármarichikichkí amuchat usúmtai náwechikíchik (1.091MW) takústin, turajimiará nupanti náwe aíntiuk uwíámunam pátasrik aíntiuk washimyarúsh náwe tsénken (487MW)takákma átin.

4.3.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, Ekuatúr nunkanamkampunín takámu itiártin tusa eámuiti,emésmamu nankámakain tusar.

4.3.3. Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tsurámat núnka emésmachuwainkiátaj tamaíti.

4.3.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tsurámat máshi jeánamtakusárat wakéramuiti náwe tsénkennekápak.

4.3.5 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, apách matsátmanum,tsurámtan jéen usúmtai náwe yarúshnekapka takusárat tamaiti.

4.3.6 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kampuniúnmania aents jéentsurámtan takusárat tamaiti, usúmtaináwe ujúk nekapka tesámujai.

4.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, máyai emésmamutsankámkamua núnik áti tamaíti.

4.4.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, íi kampunniúri emésmakmaiwiárkatin ujúk náwe nekapaktesámujai métek tamaíti.

4.4.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, PBCs tama, aíntiuk náwenekápak tesámu itiantrát tusawakéramuíti.

4.4.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, arákan núkap emésmau

71

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 71

Page 72: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Matsátkamunam akúpuka níi aenstriniati,tuma asamtai matsatka tama umíktiniati níichichámprin tura anaíramua nuní, úunt papiumpuármajai métek. Nú túramunam, nekáska,tépakma pénker íisma átin tawai.

Íi nunke pénker iyámuka, níi tepákmari tura níichicháme tamaíti. Jimiará nupanti yarúsh uwitinyapájniati áya mayaikur ayámprumaktin enentai.Aíntsan, íi núnke pénker amájmaka, takámtsuknuí írunu, matsataínia waínkiur, átuakur, íiankán pujutairi ayamprúktatji, nú enentai juámuinínink tura yajá nunkanmash páant átatui.

Yamáram enentaikia, iáwai íi nuke pénkeramájman, aents ankán irúntrarmatsámsartinian, émkatin tura pachínkiatintakat juámunam páant awájeawai. Núnisan,yaúnchu enentai, úunt matsatkaka chikíchkitatama ámia núnaka, yamaikia untsuri aentspachíntramuíti tawai.

Ekuatúra úuntrinkia, íi nuke kúit chichamnumyajá chichámjai pachíntianiam aents irúntrarmatsátma arantúkmajai pachínkiataswakérawai. Nú pachinmaka, arántukmajai,aents pachíntrar matsátma nekamujai tura níiaenstrí chíkich tepákmanum wekaíniashayámprúkmajai tura wainkiámujai. a

Íi nunkénka, chíkich akúpkamu turamánaiyamu átin nakítiamuiti, túrunawain tusarEkuatúra nunke tsupírnaktin akásmamuiti.Nunkánia aentsjai, nekáska irúntrataj tamaití,métek aújmatsar íi nunkén kuítsha

umúchiakur, íi enentaimmiarijain pénkerpujústin émtuktin wakérakur.

Yurúmkanu pénker áti tusar aújmatmaka,yaúnchu arákmatai, yurúmtai, aínia yapajkíariwiárkatin tamaiti. Aítkiasan, nunká kakármariekemátai aínia juákrisha, pénker yurumátitamasha, tura éntsa takústin tamasha émestsuknajánkatin aíniawai.

Yamaí takat juámuka, yaúnchu kúit írunu áyatumásh akítmataikia, yamáran émkatin enentaijuámu nújai métek turunátniuti. Núnisan,máyaijia chichataísha íniu awákeararnajánkatnitui, aítkiasan íniuka íiwákeramujain turúktiniati, nú nekáskaikiakámuiti.

Takát enentaí juámu aínia

5.1. Íi núnke ayámpramu tura aents pénkermatsámsatin eámu, nekáskaikiakámuiti.

5.2. Íi núnke ayámpramu tura íiniuarantúkma átin.

5.3. Arántia yurúmak tura tsurámat keenaínia kaúneak, íniun imiánchaajuákaru aúsha yapajiátin.

5.4. Yajánia yaímin aíniajai, chíchampénker ejéturar, yaímmiari tura kúitamámu pénker iwiárkamu átin.

5.5. Yamáram nunkanam matsataíniati,arántia nunka tsurakunammatsataíniajaisha irúntrar yaíniaíktinchicham aújmatsatin.

72

Najánatin eámu uwéj: Mash nunkanam arantunaíkmajai pénkermánitsuk matsámsatin, aítkiasan, máshi nunkanam nuyá yamáramnunkanmaya irúntratin enentai juámu.

(COPS) ujúk náwe nekápak tesámuitiártin tamaíti.

4.5.1 Tsawánt yapájniak emésmamu jimiaránáwe menaínt nekapka tesámu tura

jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, ujúk náwe usúmtai nékapaktesámu itiártin tamaíti íi núnkaitiúrchat emésmamu.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 72

Page 73: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

5.6. Yaíniaiktin enentai nekáska Amíraknunkánmayajai najánatin.

5.7. Yajá nunkanmaya arantunaikmajai,enentai júkmajai, awásmajain nekásyainiáktin enentai juámuíti.

Jeátak tusar wakéramu

5.1.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tuakár apáchnium éemmatsátmanum níi takúrmakchamuri(NBI) írunu jimiará náwe uwéj nekápakitiáratin, tura kampuniúnmania aentskauwéj náwe nekapak tesámun itiáratin.

5.1.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nunkáni apách aents tuákmatsátainia níi takúrmakchamuri(NBI) jimiará náwe nekápak tesámuitiáramu átin, tura aents kampuniúnammatsataíniaka uwéj náwe nekapaktesámu itiáratin.

5.1.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, ajapé núnka apách aentsmatsátmanum níi takúrmakchamuri(NBI) aínia jimiará náwe uwéj nekápaktesámu itiáratin tura kampuniúnammatsataíniaka, uwéj náwe nakapaktesámu itiáratin tamaíti.

5.1.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, íi nunkén, arántia aents

itiúrchat amájkartin maniáyamujaiatsút tamaíti.

5.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, naséjai iniarkár yurumtai(GLP) yajaúch takáshma nú ajápentarát tamaíti.

5.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aíntiuk náwe nekápaktesámu aents arántia árak aínia (sháa,mácha soya-jai iwiáramu, trikiu nuyácebada) sumatai itiantrát tamaíti.

5.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yaímiamu kuit nekápmarmaujúk náwe tesámu jeákat tamaíti.

5.5.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, atsá aíntiukrinti nekápaktesámu, chíkich nunkajai irúnma átin.

5.6.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, atsá usúmtai náwe uwéjtinnekapak tesámu inínin jíru najánkamusúramu núkap, áraka súrutairijai apátkaíisám.

5.6.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, áya chikíchik yajá súrinpachinmajai ujúk uwéj nekápak juákattusar takákmamu.

5.6.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, áya chikíchik yajániasúmau, náwe menaínt nekapak tesámu juákat tamá.

73

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

UNajátin eámu ujúk: Nékas takát takústin eámu, métek tuinkísh takákmamunam.

Takátka, aentsú najántairi ása imía penkeraiti,nújai irúntrar matsátmanum iwiáku pujataí ása.Yamáram papí umpuármanum, táwai, takátkaaentsú ímiántrinti, núna umiák níi kuítrinshawainkiátniun jeáwai turamjí.

Nankámasma iyámka, aents takákmamunamkúit núkap wainkiámuiti, túrasha, niniuchúantsu takámtikniunú. Takákmat íismaiti, aents

takákma kasáreamu túrak chíkich kuítrintinnajánma, túrunki weákka aents pénkerpujústin tamán umiátsui.

Yamáram papí kára atírma áarmanum júnistáwai: takákmau aíniaka arantúkma, tura níniurichicham aínia umímtikma átiniaíti. Turamuka,pénker tura nékasen akíamu átiniati, núnisantakákmamurish pénker átiniati, yajaúch

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 73

Page 74: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

imiáncha íisma áchatniuíti. Nú turamuka,takákmau pénker ikiakámu chichamaíti.

Ekuatúr nunkanmaka, irúntramunam takátjuámuka métekcha aíniawai. Aítkiasan,takákmat aínia pénker íischamusha aíniawai.Apach tura kampunin irutkamunamtakákmamush tura suámusha níi aentsrijainnajánainia ása áya kuitniákkaenentaimtuiniatsui; antsu pénker pujústinianeániawai. Nú turamuka, níi nekatairi,kakármari, kuit ikiurmatai, irúntramuri pénkeráyat, úunt tépakma éemtikiu yaínchamu ásamaját jukímiuíti.

Jú takat juámunmanka, itiúrkesh irúntrarapampártin néka aínia nú yaíntiniaíti:írutkamunam irúnar takákmainia, nuamtákjunaírar takákmainia, tura chíkich itiúrkeshirúntrar takámtai aíniasha, pachíniarartakátmainiash, takatrín túruiniak níi aentsríjaipénker matsámsarat tusar yaínma ártiniaíti.

Takát nájanmanum yainiaiyamu enentaikia,yainiaíktin tura wainmankátin enentaiti, núturamuka yaimtai kúit anenaíyamujai tamaiti.Tuma ása, irúntrar takákmastin enentaikiaémtikiatniuíti, kuítian waítmainiakpachínmajai métekrak kuítniumsha árat tusar.

Takat enentaí juámu aínia

6.1. Másh takat aínia páant amájsatniuíti,takákmatai pénker átin tura takákmauníniuri aínia ayamprúktin.

6.2. Nínki takatán nájanu waínma, aentswaínma, tura níniuk túramu nuyá níipujámuri yapájtiuatin aínia núikiakámu ártiniaíti.

6.3. Iruntra takát juámu nukap yaíntiniaíti,túrakur yamáram takat aents sukár wétin.

6.4. Takát nájanmanum pénker akíkmaátin, imián enentaímtachmajai, túrakurjuní utsumkaiti tamashá métekawájtustin.

6.5. Takákmatai írunu, takatan súa turayamáram takát ipiampá ikiakártin,turakur aents takatán takakaíyachuishíchik awajsátai tamaíti.

6.6. Takákmamunam, shíir átin, péajchaenentaímtunaischamu, nawámnaiyamuenentaijai jukímiu áti tusar ikiakármaátiniaíti.

6.7. Takatán pénker najánin árat tusaraents pénker unuíkiatin.

6.8. Ekuatúrnumia aents, yajá nunkanamweáru, wakétki táaru aíniasha, níinunkénin takatán pénker waitmákartusar yaínma ártiniaíti.

Jeátak tusar wakéramu

6.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, ashí takat nájanmanumtsawánt iniánkastin métek tesámu átinchikíchik nekamú atniáti.

6.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, arántia aents ímiak kaúneamuchikichik náwe uwéj tsénkenrintinamuchat nekapak tesámu átin.

6.3.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents irúntrar takákmainiamunúkap kawémtikiamu átin.

6.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents takákmak núkapkuítian matúmcha yamai akíkmamuiyámujai jimiará náwe tsénken nekaptesámu itiártin.

6.5.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents takatán takákchamatsataínia náwe nekapak tesámuitiártin tawái

6.5.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi nátsa takat wainiáchmajimiará náwe aíntiuk nekapak tesámuitiáratin.

6.5.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi nátsa aínia úuntunuimiátnum weárat tusar aíntiuknáwe nekápak tesámu iwiarnáktin.

6.7.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, imiátkin najántainiamtakákmainia, jimiará náwe uwéjnekápka tesámu ipiampá áartin.

6.7.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents takákmaiya (PEA),takát juámun unuimiátaiya aíntiuknekapka tesámu iwiáktin.

74

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 74

Page 75: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Takát juámunam, aents pachínin árat tusar,ankán tuataí najánkar, aents irúraraújmatmaka, nekás tíi penkeraíti. Ashípachinmajai, enentai amáiniajai, úunt takatshanajánkar métekrak yaíniaiyamu takústin jújeámmaka tamaití. Tuma áti takurkia, ashíaents surítkiachmajai, métekrak enentaijaitakát pénker pujústin tuakár júkitniutipachínkiamujai. Ashí irunkur, takát túratinaíniasha enentaí jimiártamujai émkattaji.

Ankán tuakár irúntai nájanmanumka, nekás íinekátairi, aújmatatairi, najántairi tura pujutaíaínia nekárnaiyamuiti. Íniu arantútai aíniajaiapátkar íismaka, tuatainkia máshiniunekánairtai ashi aentsjai tusa jeamkamuiti,níniuri ájaink. Úunt mátsatkaka éemtikiu, ashíaents ankán wekásatniun tura nekátai ashínajantai aínian páant awájsatniuti túrakyaímkiatui.

Ankán aents iruntai najánkamu aíniaka,pénker íisma ártiniaíti, wapíkrincha, shíirwarasmájai aents irúntrar ní takatríntúruiniaksha, warásma nankámasartiniati.Ankán súmamma iniu tururati tura nakúrutainájaneam mashi uwí takakainia, nekás níiiyashin tura wakanín pénker amájtuiniawai.

Nékas utsumnawai, másh tuakár matsátmanumpénker iwiárkatin chichatai tura etsertaimáshiniu tura chikichkiniu, émkatin takatjuámunmasha pachínmajai, antúrnaiyamujaiashí aents matsatma enentaísha sunaíyamu árattusar. Nú túrakur, aentsú enentai, chicháme,wakéramuri antúrkachma ármia nú yamaikiaantúrnaktatui.

Takát enentaí juámu aínia

7.1. Ankán irúntai najánkamunan, aentsmétekrak pachínkiatin.

7.2. Máshiniu iruntai najánkamu aíniasha,arantúktintri tura umírkatniuri aíniashaaents nekámtikiatin.

7.3. Ankán najánkamu aíni núsha, námperákui, chícham juámu ákui, tura nakúainia nájankur, takástainiáiti, chíkichtakat nájaneachmajai.

7.4. Ashí aents irúntrar pachíniairarmatsataínia, níi nékamuri,iniákmamtairi, túrutairi aíniashaarantúkmajai nekáramu aíniak,máshiniu ankán pachínmaátiniaíti.

7.5. Takák ashí aents irúntra matsataínianíniuriri iniákmamsamnia aíniasha,pénker aínia asámtai mash najanmaémtikiatniuítji.

7.6. Aents matsataínia ikiakámuiti, ankánchicham ujanaíyamujai,nekánaiyamujai, pachikmajai,arántunaiyamujai metékrakáchamunam.

7.7. Úunt tuákma aínia nuísha, ashímáshiniunu najánkamu aíniashaarantúkamajai, métekratenentaímmiajai, emésmatsuk takámuátiniaíti.

7.8. Aents iruntai, máshiniunu tamanajánkamu íruneana núsha,emésmakma aín tusar pénker waínmaátiniaíti.

Jeátak tusar wakéramu

7.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, núkap aents nakú takatan,aránt iratai takatsha núkap túramuátiniaíti.

7.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, íi najántairi aínia túkeatsakamutin túramuka aíntiuk náwenekapak tesámu iwiákma átiniaíti.

75

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

Najánatin eámu tsénken: Jeámkatin tura ikiakártin máshiniu aents tuataí.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 75

Page 76: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

7.8.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kunkúimianam wekásaraents kajiámu, jimiará náwe nekapaktesámu itiártin tamaíti.

7.8.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents mankártamu uwéj náwe nekápak tesámu taráttamaítí.

76

Najánatin eámu yarúsh: Mash matsátma panpámtikma émtikiatin, tarímiat aents, tarímiat aentscha aíniasha takámtsuk níniu najántairi aínia ikiakámu.

Yaúnchu aentsú turutairi aíniaka, tsawantnankamakár weákuish, níniuri aíniakainiánkakí támaiti tawai. Nú turamuka “níniuriiniákmamma” tutainti. Nú turutai, esáram turasútarchis áwaiti. Jú nekatai aíniaka, esármaka,túke iniánkaki weámu tura chíkichkamenkaíniash íruneawai, ashí aentsmatsátmanum turatai aíniasha.

Aents tuakmájai tura najántai aíniajaishmétekrak íisma ása, únnt mátsatka irúntraruníniuri aína waínkiatniuíti, níi iwiákmariirúntar pujutai asámtai. Nínisan aentsmátsatkasha, nú enentai útsuktiniati umínkiattusa. Tura nunká tépakusha aents matsatkajaimétek aentsú níniuri aínia arantúkmajaiumíntikiák emenkákchamu atí tusa ikiakáwai.

Yamáram papí umpuármaka, Ekuaturka úuntnunka matsátkamurinkia tarímiat aents turatarímiat aentschajai irúnar matsátmanájanaiyawai tamaiti, tuma asámtai nekásiruntratin ikiakámuiti. Nú túramunam, níniuriaítkiasan ní túrutairi íismaiti tarímiat aentsná,aítkiasan chíkich irúntrar takák juámushayayáwai.

Yamáram enentaijai íismaka, chikíchpachíntrar matsátmaiti, níi nunkénin pujuínia,núwa tura aíshman, aents iwiakamri íirmaiti,nú iyáamuka pénker matsamtai enentai jintíatamaíti, métek, aújmatsamu yamáram juámuchicham.

Núnis nékamujai, irúntratin enentaikia pénkerjeákminiati, tarímiat aentsjai antúrnaikia

pénker pujústin tamaiti. Nú turamuka,métekrak sunaíyamu, arantúnaikma enentaíákui, ukúnam éemkatniusha tura tíi kuítrintinemésmau aínia núsha wajátratin jeátají tawai.

Takát enentaí juámu aínia

8.1. Pénker pujústin enentaijai, tarímiataents nuyá tarímiat aentschajai irúntrar úunt núnka nájanma,chikíchkimsar nishá enentaimmiaírunma tura arantúnaiyamujai irúntrar matsámsatin takat nájanmaiti.

8.2. Metékcha irunú, pujutainiam turaniniúrin, nú ámanum, aents irúntrarukanarár matsamtai iniaisár tuakártai,nuyá arántutsuk pachínkiar enentaíápujkur, pénker aíniasha waitmáktaitamaíti.

8.3. Másh najantai, enentaímtai, aentsirúntrar matsataíniasha arantúkarémkatniutji, nútiksan ashí aentsekuatúrnumia yaja pujuiniashayainkiártin.

8.4. Aents irúntramunam, ní najántairiaínia, ní chicháme tura iniákmamtairiaíniasha túke najánki weárat tusaryaíntiniati, chikichkí tura untsuríaentsna.

8.5. Ikiakártin, wainkiátin, páant najánatin, íistin tura iyákmastin íiniu aínia chikichkí tura untsuríaentsna, níi pénkeri tura warirínshaírunu.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 76

Page 77: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Jeátak tusar wakéramu

8.3.1 Jimiará nupanti náwe menaínt uwitinkia,tarímiata aents aínia, níi tarímiatchichámen chichaínia árat tamaitiyarúsh náwe nekapak tesámu ámanum.

8.5.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, warínsha máshiniu tusar najánkamu aínia, menaintiú náwe nekápak tesámunam takústin.

77

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

Najánatin eámu usúmtai: Ayamprúnaiktin nuyá máshiniu arantúnaiyakur umíktin enentai émtikiatin.

Máshiniu arantúktin aínia émtikiakur, nékásúunt nunka m átsatka arantúnaikmajaipujámun Ekuatúrna eáwai. Aítkia juámunam,yaúnchu pujutainkia iniásar, aents matsátma -chíkich irúntraru aínia – kampúnniujai métekpénker irúntrar matsámsatai tamaití. Turaaents matsataíniaka, tarímiat aentska níi itiúrpénker pujústinian wakéruinia núna, úuntmátsatkaka, yaíntin aíniawai níi wakéramunwaitmákarat tusa.

Amíktin papí yamáram umpuárma, aentsníniuri aínia ayamprúktin tíi pénkeraiti. Itiúrumíktin aínia tura aentsú níniuri aíniasha itiúrarantukma ártiniaít nuyá anaíkiamu aíniashaakúpma umiák aentsnásha itiúr umintkiatniuítnúna páant amájeawai. Tuma ása, yamáramenentaikia, pénker pujústin tamá nújai métekjunáktiniati. Nú wakéramu umíniakka, úuntpapí umpuarmash jú tamán arantuktiniati,aítkiasan jintía átiniati itiúr jú takat umíktinaittura awájiniakush itiurnáktiniaít núnajintíntramjí.

Chíkich umíktin tura umímtikiatin chichamtarimiat aentsna, yajá nunkanmaya áinia nushanunkách íisma achátniuti, yaunchuk chikíchikumitiá ámia aentsachú. Núnisan, umíktin papípénker umímtikma ákui, métekrak átinenentaisha, péjchach enentaímtunaitiaíshaatsákui nekás umímtikma átatui.

Jú wakéramuka, utsurí papí chicham umiktíneámuiti; nusha wárik, páant, nákak, yakesh

yaintak tachamujai, yaintín nekás utsumáwakéramuiti. Nú túruneak, aents irúntarumatsataíniamunam emésmatai enentaiírunusha asakárma átatui.

Amuák, aents níi ankán pujutaíri suritkiámuaíniasha tura núna shuarísha, pénkerwainkiámu áti tamaití, chícham yamáramiwiarnajái, awájiru ainiáksha kuit tura pénkerpujutai enentai achikiár yapajiáwarat tusar.

Takát enentaí juámu aínia

9.1. Aentsú níniuri aínia arántakur,máshiniu umíktin tura umímtikiatinpapí áarna nekás túratin aínia.

9.2. Ikiakamú umíktin papí, Ekuatúrnumaents pachiniair irunar matsatmaenentaijai metek najánkar, iwiarkartakát júkitin.

9.3. Chícham iwiártunaitiai aínia, pénkertúrunat, uminkiát, ankán turachikíchkish enentaímtuschamujaiumímtikma átin tamaití.

9.4. Aents nuyá tarímiat aents matsataíniakajerkámu nuyá arantúkchamu aínianúsha arantúkma ártiniaíti tawai.

9.5. Ashí aents ankán pujutairi suritkiámuaaínia, níniuri ayámprak umíktintriaínia najánin árat tusar útsuktinianikiakáwai.

9.6. Aents irúnar matsátmanum, umíktintura umímtikiatin chícham najánkamuaínia aents jintíntiamu, émtikiamuíti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 77

Page 78: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Yamáram papí, jimiará nupanti yarúsh uwitinumpuármaka másh aents pachinkiátniunikiakawaí. Pachinkiátin, nekaskairutkamunmayá, matsatkamunmayá, aentsirúntraru tura tarímiat matsataínia nekaska júchichamka wakérawai. Nú turamunmash, úchinátsa náwe yarúsh uwí takákainia, yajánunkanam wéar matsataínia, yajánia aents íinímatsataíniash, suntár tura pushú entsáruaíniasha, tura, aents sepunam pujuínia asútiaksúsachma aínia nusha, Ekuatúrnun anaíyamuákuisha ajápin áarti tamaítí.

Úunt takát juámuna aents irúntra pachímakayáma nékaneawai, tura pachínkiatin aentsaíniaka, áya unuimiákaru tura náamprau aíninúnakchaiti antsu írutkamu aínia, aentsirúntraru aínia tura tarímiat aents irúntraru aíniapachínmaiti. Núnis júnakui, aents tura írutkamuaíniasha takát íwiármanum pachínianiak, takátjuámunan júnisaíti tiartiniaíti: iwiármanun, kuíttesámunam, eákmamunan, iyámunam turanájanma nekápmamunam.

Aents máshi pachínma nájanmaka, irúntrarmatsátmanum pachínma ikiakámuiti; aentsaínia, írutkamu, aents irúntraru tura tarímiataents matsátma takát irúntrar juámunammuchítratin enentai útsuamuíti, túruneak,

Ekuatúr émeamush nú enentai éemkattamaití.

Úunt náamka takatrínti, pachínkiatniunenentain tura irúntrar matsátkurpachínkiamujai émkatniun takatánémtikiatniua núka. Nú uminkiát takurkia,najántai aínia, aíntsan itiúr aents matsatainianúna pénker nékainiak, níi takát juámurinchapénker iniákmastin aíniawai, tura umíktin,metek pachínkiatin chícham jusámunshauminkiát tusar íisma átiniaíti.

Takát enentaí juámu aínia

10.1. Ankán enentaijai, irúntar tuakármatsámsatin yaínma átin.

10.2. Takát juámu áinia nuyá akupín aínianú níi takatrí juámu páant nekámtikmaatí tusar enentaí ikiakámu turaíwiareamuiti.

10.3. Anaíyamunmasha, tura anaímiakartakákmamunmasha métekrakpachínma átiniaíti.

10.4. Máshiniu takát juamu aínai nuisha,yúpichuch ujákma átiniaiti túramu aínia.

10.5. Aents tuakáru, tepakmari tura aenstrinekatai tamaíti, turakur, níniuri pénkertakarsatai tusar.

Jeátaj Tusar Wakéramu

9.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, chícham iwiáramu, tsénken náwe uwéj nekapak tesámu ejétin.

9.3.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, wárik chícham iwiáramu,ujúk náwe nekapak tesámunamwaínma.

9.4.1 Núa katsúmeamu, yajaúch amájma juníitiarma átin:- Iniashí awátamú, yarúsh nekapak

tesámunam.

- Chichamjai tura enentaímiarieméstamu, uwéj nekapak tesámu.

- Núa nakítia túramu.9.4.2 Uchích tura úunt unuimiatainia,

unuíkiartin asúkratma emenkáktin.9.5.1 Jimiará nupanti náwe menaínt

uwitinkia, aents umitmákaru sepúnamjukímiu pujústintri iwiártukma átin,náwe nekapak tesámunam.

9.5.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents sepúnam pujuínia,suách sunkuran achikainia tsuwákuremenkáktin.

78

Najánatin eámu náwe: Mash pachínma takat juámunam nuyá pachíntiaí enentai émtikiatin.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 78

Page 79: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

79

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

10.6. Núkap aents irúntrar matsátmanékarkur, emésmatsuk jintínkiatinenentai émtikiamuíti.

Jeatáj Tusar Wakéramu

10.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi nátsa náwe yarúsh uwitakákainia irúntrar matsátmanumchicham juámunam uwéj náwenekapak tesámu pachínin árat tamaíti.

10.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, anaikiatin aíniamunamnúawa aíniasha menaintiú náwenekapak tesámu pachínmajaianaíkiamu árat tamaiti.

10.3.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, úchi nátsa aíniashaanaímiatainiam pachiniaíniak náweuwéj nekapak tesámu anáikiamuártiniaíti.

10.3.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, ekuatúrnumia aents yajá nunkanam pujuíniasha, atsátsenkentrintin nekapak tesámu,anaíyamunam pachínin árat tamaiti.

10.6.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yamáram nunkanam, úunt núnka irúntra aíniamunam máshi pachínma átin tamaíti.

Najánatin eámu náwe chikíchik (11): Emésmatsuk kúit máshipachíntiamu enentai émtikiatin.

Yamáram papí, jimiará nupanti yarúsh uwitínáarmaka (2008), Ekuatúrnumka kúitkia yaimíntura máshiniu átin tamaiti. Tuma ása,yapájiamu yaúnchu métekrat takátnájanchamunam, ashí kúit enkému méteksunaíyashma, aents kasaraíniamu, núkap kuitjusátsar kampunín emésmamu ámia núkainiaísár, yamáikia yámaram enentaienkeamuití, pénker pujústin kuit métekrakwaítmakur tura métekcha áma asakákur.

Pénker yurumátin takákeakur, kúítsha waínmaákui, pénker pujústin tamaka uminkiámniaíti.Núkap iwiákma intkí weákui, métek irúntrarwaítmamusha ákui, takatnumsha, núenentaijain irúnmasha émkamnia aíniawai.Kuit takát juámunam yapájiamu átinaiti:arákmatniunam, apampártinium,sunaísatniunam tura íi yurúmmanum, aítkiasanashí suramu, arákmamusha pachírar, yapajkiarnájankur íi kampuniúri waínmajai métek najánkataji, túrakur émtikiamu átatui.

Yapajiámuka áminiati íi turutairi pénker írunuasamtai: arákmamu tura ipiampamú chikíchik

tura untsurí aentsun enentaímsa takákmataiasámtai. Nú takákmatka, sunaíyamu métek,wainnaíyamu, íniu tura kampunín nekátaijaiikiakamú ása, iwiakmá átinian émtikiawai, áyakuit irúrtin enentai chíkich itiúrin aínianúnischaíti.

Yajiámunan kuit wainkiatin utsúmkaiti,máshiniu takátmatkur juní émkatin: kuitipiampatai métek pachíntiakur, nekás kuitipiampatai aíni nú ikiakakur, núnka, kuitumúchma pachintiakur, nekaska kuítrinchanajátmakuitiak nuí íi tama uminkiátniuíti.

Yamáram enentaijai takát juámunmaka, úuntmatsatka kúit chichamnaka íisma átin ása,métekrat átin enentaijai kúit chichamnakayapákiatniuíti. Ashí íi penkéri tura kúitmuchítman, yajánia aents nerénawarain tusaíistiniaíti, tura nuík máshiniu aínian surúrarmanunashá awákeartiniati, aents pénker pujústintamá yain asamtai. Iniúk takátmatkur, kuitapujtakur pénker pujústin ikiakamuití, íinunké nunkach aínia útsuakur. Aítkiasan,máshi takat nájanmanum, pachíntiamunam,tura chíkich iruntrarujai takákmaneaksha, ashí

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 79

Page 80: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

aents matsataínia pénkeran takurmásarat tusanajánmaiti.

Yamáram enentaijai arákmatin juármaka,tarímiat aents nekátairijai tura unuimiármajai,nunkáka takatái atí timiaíti. Takát juámuka,irúntra kúit chichámjaisha métek aújmatnaásamtai, pénker yaíniaíktai ikiúrmakur,pachímprar arákmakur tamaíti.

Irúntrar matsátmanum, íi kampunniúrintakákmakur kúit waitmátai asámtai, íiyurúmmasha irmamsátniutji. Waríutsumnawai, aents yurumátin aínia núnékáreamu, pénker yurumátin tura íi kuítriikiakárma áti tusar.

Takat enentaí juámu aínia

11.1. Íi nunkénin kúit waitmáktin enentaiútsuamu, nánkami árak aíniaapampátsuk íi nunké pénkerwainkiámujai tura aentsú níniuiri aíniaarantúkmajai takákmastin, arákamitinpachinra nekás unuimiátramujai.

11.2. Uchích tura áputka irúntrar kuitjaitakákmainiak waítmainiasha, níipénkeri nájanmasha turaipiampámurisha sumárkatinútsuktiniaíti.

11.3. Yurumátniunu arákmamu, aíniamáshiniu pénker áti tusar émtikiamuártiniaíti.

11.4. Íi kampunniúrin kúri, yáwi, turachíkich súram amukámnia aínia nú,emésmakaij tusar pénkertakákmamunam íismá átiniati.

11.5. Imiátkin máshiniu aentsna tama átin:jeameamú, jintia tura chíkich aínia núnajanma, núran najánnaki wéti tusaikiamaítí.

11.6. Surúktin chíkich jintia eáteamu,súramu tura akíkrish métek átin,turakur chíkich aents sumákar súrinaínia emésmakarain tusar pénkeryaíniayamu émtikma átin.

11.7. Íi arákri ipiampártin juínk tura yajánunkanam surúktinsha áti tusa pénkerikiakámuiti, nekáska, ipiampamuri turayaímkiataj táma enentai íismajai.

11.8. Nekátin, íistin tura asútiatin kúitsúramu umúchmanum yajaúchamájkartin áinia, turakursunaíyamunmash métekrak takusártaitusar ikiakámuiti.

11.9. Yamáram nekámujai imiátkinnajánkartin ikiákamuíti, turaku íipujakmarinian pénker aínia najánkurémkatin tamaití.

11.10. Yurúmtaisha pénker íisma átiniati,utsúmachma arántia súmamu aín tusar,yurúmeamunmasha íi nunkénin arámu,imiátkincha, nunka emésmachu arámuyuátin tusar.

11.11. Íi kampunniúri emésmatsukukúnmasha kúit waínkiatai tamaíti, núturamuka yamáram emésmachunekátaijai arákman, ejénaktatui.

11.12. Aents irúntramunam úunt kúitchicham iwiártamuka, nakárnaiyamu,waínmajai tura iyámujai méteknakarnaíyamu áti tusar chichamémtikmaiti.

11.13. Kúit ikiaúnkatin tura umúchkiatinmáshiniu matsátmanum íi nunkéninémkatat takurkia, máshiniu aents,níniunak tura yaímin enentáimniujaitakákmakur émkataji.

Jeátaj Tusar Wakéramu

11.1.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nínki surú matsamin aínia,atsá tsénken náwe jímiarintin nekapaktesámu itiártin.

11.1.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nunka macharísuráchmanumia, antsu chíkich surutaiaíniamunmaya uwéj nekapak tesámuwainkiatin.

11.2.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, uchích iruntrar súma turasúrin aínia (MIPYMES) pachínmaaíntiuk náwe uwéj nekapak tesámuwakéramu.

11.2.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yurúmak sumatai máshiniutepákmanum surutai áti tamá.

11.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, takámtsuk tepákmanum

80

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 80

Page 81: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

mash surúktaj támanumia íisha usúmtaináwe yarush nekapak tesámupachíniamu.

11.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nunká macharí uwéjwashim, uwéjrintin amúchat surúktasajuámu chikichkí tsawan ámanum.

11.4.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, nunká macharíjainajánkamu aínia tsénken náwechikíchik amúchat nájaneamu turajimiará nupanti náwe aíntiukuwitinkia, washím tsénken náwe ujúkamuchat aímpramu ejékataj tama.

11.4.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kúri aínia juámu tsénkennáwe usúmtai nekapak tesámuwakéramu, emésmatsuk, uchích kuríjaitakákmau aínia nújai.

11.4.4 Súmamunam, jirújainchu najánamuaínia nú súmamu.

11.5.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yajánia imiátkin sumákmaakíkmakar júsatin, uwéj tsawannankámachmanum jútai átin.

11.5.2 Ekuaturnum mash tépakmanumwekákur, sútarach náwe nekapaktesámu wakéramu.

11.5.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, chicham nekatai, etsertainuyá ujanaítia aínia nájanmanummenaínt menaínt náwe aíntiukrintinnekapak tesámu ejétak tamá.

11.5.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, wekásatniunu iwiártamuyurásh aíntiukrintin nekapak tesámuiwiáktaj tamá.

11.5.5 Jimiará nupanti náwe menaínt uwitinkia,aents nanápjai wekatai ujúk uwéjrintinnekapka tesámu iwiáktaj tama.

11.6.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, áya ninki súrin aínia, atsáujúkrintin nekapak tesámu itiáratin.

11.11.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yajánia aents iraú árat tusaríi penkeri nájánmaka náwe uwéjchikíhckirtin nekapak tesámu ejéamu,nunka macharí suráchmanumia.

11.12.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yajánia súmamu ámanumiaakíkmachma ajápen itiártaj tamá.

11.12.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yajánia súramu ámanumiaakíkmachma ajápen itiártaj tama.

11.12.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, takatna kuitápujeamunmaya yarúsh chikíchiknekapak tesámu pachíntiuktin.

11.13.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yajánia kuit takatnáápujeamu, menaínt nekapak tesámuátin, íi kuit takákmajai apátka íisam.

11.13.2 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, menaintiú patakma íismaátiniati, aents yajanía kuítian arákrumipiampa.

11.13.3 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, kuítia nantujé, aentsu yayákujúk náwe usúmtai nekapak tesámunapújtustin.

11.13.4 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, yaímtai kúit íi nunkénumúchkiatin chikichkí washím náwenekapak tesámu iwiáktiniaíti.

81

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

7. T

EPÁ

KM

AN

UN

PÉN

KER

PUJÚ

STIN

ENEN

TAI

NA

JÁN

ATIN

EÁM

U

Takat najánatin eámu náwe jímiar (12): Mash irúntrar úunt nunka nájanmanum, pachínkiar pénker pujústin enentai émtikma.

Kuitjia níniunak takakmau aínia nuka,tepakmanun níniunak takákmainiak áyakuitrintin aentsnan Ekuaturnakanajanawarmai, mashiniu taman níi juíniak,túruniak tepakman yajaúch éemkachminnajánawarmai.

Nekás Pénker Pujústin enentai juámuka,takamtsuk Ekuatúr nunka pujámu íniunajánatniuti, pachíntramu ámajai. Nú turamuka,tepakma arantukma átiniaíti, máshiniu tamanekás máshiniu áti tusar, nekás turakur úuntnunka mátsatkasha páant yaínma átatui.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 81

Page 82: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Mash írunu, takámtsuk máshiniunu aíniawaitítia takurkia, takát penker iwiárkatin, métekakantúnaiyamu áti tusar íwiarma, íniuk átitusar nájanma ákui nekás uminkiátawai.Núnisan ashí aents utsúmamuri pénkerenentaínmiajai yáinma aíniakui, pénker úuntnunkasa íwiarma átatui.

Jú túramunmanka, jímiar enentai máshiaentschajai irúntrar nájanma, nekánaiyamujai,arantúkmajai átiniaíti. Turátsarkia, máshyapájkiatniuti takát chicham, tura tarimiataents níniura arántakur, ikiakártiniati. Núnisáti takurkia, tarímiat aents yaúnchu pujutairi,matsamtaíri, nekátairijai takámtsuk níi nunkétentákmajai ikiakámuiti. Túruneak, nekástepakmash máshiniu nájaneamuiti, kakáramsuámujai níinki ímiasarát tura kakárarat tusarjú chichamka jusámuíti.

Úunt tepakma mashiniúti tamaka, níi aentripachínkia takákmamujai aínis nekámuiti,nekás níniuri aínian tura nunkénsha arántak.Nú turatak tamaka, kakáram suámuiti aentsyaíntin tusar yaímin najánkamu aíni nújai.Turasha metekrar enentaijai ashí iruntrarunájaneamuiti, antúrnaikiamujai takátshapénker pujústak tusar túramuiti. Nú enentaiuminkiát tusarkia, nunka pénker iwiáratinutsúmnawai ankán pujámujai émkatai tusar.

Jú takat émtik maka, aentsu iwiákmari nekáskaíirui. Nú túramunam, nekáska aents takátjuámunam irúntar pachínkiamujai émkatajtimaíti.

Úunt tépakma, nekáska émkaiti, takát juámunpénker enentaijai yapajiátin, túrak, ashípenker waínmasha máshiniunu áti tura níipújakmarín iwiárkar matsámsarat, nuyá níniuriaíniasha arantúkma árat tusar íirsatinchichámramuíti.

Takat enentaí juámu aínia

12.1. Pénker pujústai tusar, tarímiat aentstura tarímiat aentschajai irúntrar úuntnunka nájanma átiniaíti.

12.2. Úun nunka mátsatkanum, takatyamáram juámu, pénker iwiáramujai,waínmajai, íismajai, chíkich nekataitura pachínma aíniajai.

12.3. Úunt matsatka jintiámujai, nunkaumúchma, métekrak sunaíyamuenentai juámu tura ninkí imiasarattusar kakáram suámuiti.

12.4. Aents tepákmanum yaínmia, pénkertura wári yaímkiamu átin.

12.5. Máshiniu átin tusar najánkamuaíniaka, pénker, wárik, tuke, nukaptura íismajai takatnaka najánináartiniati.

12.6. Yaímin aínia, níi takatrí umúchmanumpénker najánkarart tusar íismajaiyaimkiarat timiatí.

12.7. Takat chícham iwiáramu ikiakámuiti,pachínkiamujai tura nú túramushauchích tépaku kakáram susámujai.

Jeátaj Tusar Wakéramu

12.1.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tarímiat aents tura mukúsaaents aíniasha, úunt nunka tuakmánumtakákmainia náwe jímiar nekapaktesámu ártiniati.

12.3.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, aents jeá takúrmaku entsásusámujai yarúsh náwe jímiar nekapaktesámunam átiniaíti.

12.4.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, takákmau aínia núshayaínmia ujúk náwe nekapaktesámunam íisma átiniati.

12.5.1 Máshiniunu takát najantai aínimunam,aents pénker yainmiatí tamá átiniati,tsénken nekapak ámanumka.

12.6.1 Jimiará nupanti náwe menaíntuwitinkia, tsurámat ekemátai aíniasukártamunam, emenkámu írunu, náwechikíchik nekapak tesámuitiántratniuíti.

82

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 82

Page 83: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Núnka itiúr ayámpruktiniat núka, uchíchtepakma émkataj tusa níi wakéramuri takatjuámunam páchitiamuiti. Takat umíktaj tusartesámua nújai métek, nuka nekás chíchamiwiáramujai úunt tura uchích tépakmanummétekrak émkatai tusar.

Núnkaka, ní muchítmari, írunmari itiúrchatnúkap aíniawai, tura túke tsawant yapajniákiwéa asámtai, takát juámunam níi enentaishatura chichámesha antúrkatniuti. Tumaasámtai, aentsu chicháme yúpichu ántinátiniati.

8.1. Pénker pujústin enentaijai jearkátai tusar ii núnke íwiarma

Núnka tura núnka unuimiátma aíniaka, nekásyaúnchu kúit iruntai, chícham jutai, kuitshaikiaúnkar, najánkar nakárnairar sunaítiaaíniawai. Núnis ása, nunkanmaití, ashíchichan najántai aíniaka. Yamaiya núnkapujámu íismaka, irúntrar kúit chichamémtikiatniun yapájnian iimtikramjí, kuítnium,

íi pujútairi tura pachínkia anaímiatainiam, núíismajai nunké nekáramujai, émkatin tusarnajánkamujai, wekátai aíniajai, warí arakáipiampárminiat tura tuimpía najínin aínianusha apújamniat núna iniákturmají.

Nunka máshiniuri íismaka49, tuí íi nunketépakuit, yá aentsua mátsatkait tura waríniatúrin aínia nú nekarátniuti, nú nekamujaitakát chichamsha émtikiatniuíti táwai (Santos M, 1992).

Yamaiya juínkia, núnkaka, áya téntakarmatsátmaka achátniuti, nekaska nuí aentspujuínia, kampunniúrijai irúntrar turawarínsha írunmajai pachintrá matsátma íismaátiniaíti (Coraggio, 2009:13).

Tuma ása, nunkaka, pénker pujústin chichamnankámamua nújai métek jukitniutí,kampúnniu níniuri aínia, kampúntinarantúkmajai aents níi utsúmamuriwaítmainiak, pujámurin takákmainiak,kuitjiashá émkatniun jeaíniawai.

Núnka émankesár iámunmaka, takát júkitinchikíchkimsar utsúmamujai apátkar

83

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

8. Úunt nunka tepakú, umúchkiatin, takát chícham iwiártamu

49 Máshiniu tépaku tamaka nakárchamniati, nú turatai takurkia tíi unuimiatrar tura nekárar túramniati.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 83

Page 84: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

najánkartiniati, íi pújakmarin tura chíkich yajánunkanam matsataíniajai junaíyamu átinenentaijai najánkatin aíniawai.

Nú enentaikia, Ekuatur tepakma nunkén takátjuámunam, tuí pújakea nújai métek chikichíismájaish pénker nunka nakárnairar émkatajtimiatí. Túrakur, irúntrar aents matsátmasha,tura kampuniúnam matsataíniasha nunképénker tesarkár métekrak matsámsarat tusarnajátkatin wakéramuiti. Aítkiasan,chichamprúktin iwiárkamu aíniawai, pénkerantúrnaikiamujai takat junáki weák Ekuatúrnunkanam páant amájma áti tusar.

Nú túratai tusarkia, iwiáratniutiunuimiarmajaí, ítiur júkitiaj tamáit, turashapachínkiamujai. Emeamujai, aújmatkamujai,enentai awánmajai, yaíniayamujai, jukaenentaimsamuiti ashí aents irúnar matsataínianíi itiúrchatrí, utsúmamuri yaínma árat tusar,tura yamaíya juínkia kúit chichamshayaíniaíktin enentaijai, emésmakma juákaintusar takat pénker júkitniuíti.

8.2. Ekuatúra núnke, uwínankámasmanum íisma

Yaúnchu Ekuatúra núnke tesakmáka, Incaaents matsataíyamunmayaiti: Arákiankia,micha núnkajai (Quito). Nú turá ámanumiajintia (Kapac Ñan) najánamunammatsámkarmiayí, jú iruntramujai ayllus turallactas. Jú irútkamuka núnka achiámu turayapájiamu enentai turúnamai. Nú túramunam,métekcha ajakí wémai júnis tepakmanum(Cuzco tura támunam Quito) nankámakCuenca tura yamái tépakma úuntrui aínia aí.

Pujú ápach, kaúnkar, Incas aentstakákmasmanum, núkap aents irúntrarmatsamtain najánkarmiayi, túruiniak, tarímiatmatsataínianka nunkén atantaíniak arrantkíshmákarmiayi, tura nú aentska yajá shiakarmatsámsaru aíniawai. Tura Etsa jíntiaínmaninunka tépakmanumka, úunt nunkánnerénawar kúri jutai najánawarmayi.

Náwe yarúsh úunt uwí nankámamunam,chíkich nunkajai yurúmak sunaíyamu turamash nájanma súramu áti tusar,nayántsanmaní wekásatin tusar kanúnnajántan juárkiarmiayi, júka tsúer nunkanam(Guayaquil), jú túramunam entsá yantamaents matsámta núkap juárkiaruíti.

8.2.1. Núnka umúchma, Ekuatúr akíyamunam

Ekuatúr nunkaka, yáma irúnarjuárkimiunmayan warínkish súriniati, chikíchtepakman yayák, túra ása ankán enentaijaisurúkchaíti, tura émkachuíti.

Íi nunkénin, aents irúntrar matsátmanumsha,nunká pénkeri aínian núkap jútannankámawarmiayi, níniunak ímiau áinia nú.Nú itiúrchatka, unuimiatramuitimátsatmanum, nú unuimiátramujai íismajaimétekrakcha, ishíchkiniu tura áyakúitrinniunuk nunka ajásuíti.

Nú tsawantinkia kuítrintin aínia úunt nunkantakákainiakui, kuítrincha aíniaka uchíchnunkajai juákma núkap amiayí. Nú turamujai,áya úunt nunkak yayámujai uchik nunkakaíischamu ámai, turuneak métekrakcha ajánkiwémai.

Aíntsan yajánia aents kaúnkar íi nunkéniankúri irúnainian núkap júkiaru aíniawai,túmakui métekrak kúit takákma áchamiayi.Uwí, chickichkí nupanti usúmtai washimyarúsh náwe juárki chikihckí nupanti usúmtaiwashim usúmtai náwe ámanum, núkapitiúrchat nankámasmiayi. Micha nunká(Quito) nuyá tsuér nunka (Guayaquil) núkapkúit jukímiu asámtai chíkich nunkanmakatsakárcharu aíniawai.

Úunt uwí náwe usúmtai amuwámunam,Ekuatúr nunkaka náwe uwéj nunkamátsatkamu ámiayi; náwe michá nunkánamnuyá uwéj tsuér nunkanam, tura Etsajintiaínmani mátsatka irúntraruka, úunt uwíjimiará náwe ámanum najánaku aíniawai,turasha áya warirí aíniak wakérutakur aítkiasan

84

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 84

Page 85: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

nínki aents pújaku matsátkamu uraíwiaruíti.Uunt uwí jú ámanum (XX) pampámu tíiajásuiti, nekáska jú uwí ámanum (1950-2001),tumak métekrakcha ámasha núrantek ajásuíti(León, J., 2009).

Ekuatúrnumka émeamuka níi pujutairijia turatakákmarijai metek wémaiti, júnis tsuirnunkanmanka Cacao arákmau aíniaka inítkampúnniunam pujuarmiayí. Nankámakiweákui, pantam arákmat juarnakmiá nuíkunkuím wekatai najánnakmai, aítkiasannunká macharí juámujai wekasátniusha turanú jukítniusha najánnakmai, kampúntinnunkanan. Túrunki wénak, kunkuímiajaiwekátai jintian najánki wénak nunkámacharín surútan nankámawaruiti. Núnisnankámaki weámunam, yaítmataik irúnmaaíniasha najánaki wémaiti.

8.2.2. Ekuatúr nunka tépakma50

Naínt tsakarú nankámaku, íi nunkénkamenaín nakáruiti: tsuér, mícha, tura kampunínnunka tépaku. Chikíchkimsar jú nunkanamíismaka, nunkésha, aents matsátmarisha métekaíniatsui. Kúit waimáktai tusartakákmatairisha, matsamtaírisha, nekátairishanisá aíniawai.

Aní nunka matsatma ákuisha, nakanairmaenentaíchuiti. Tepakma émeamuka,utsúmnawai yapájiamu, másh pachínmajaiémkatai tusar.

Tsuér nunka, nekáska jimiará arákmarsúramujai pénker kuitjia émkaiti, turakampunín nunka tépakmanumka, nunkámacharín júsar súrin ámanuman tí nunkájuakuíti, júka kúit waínmasha métekraksunaísachma asámtai.

Núnis nunká tesarmári ámanum, takát juákurjimiará tepakma nekáska ikiakarmatí: arákia-nunkánia, juínkia entsá yantam matsataínia

pachínkiamujai (Guayaquil, Manta, PuertoBolívar tura Esmeraldas) aítkiasan michánunkanmayá pachíniainia jú ármiayi: Quito,Ibarra, Ambato, Cuenca tura chíkich aínia.

Jimiará nunka tepaku émkaru amiayí.Arákmawar tura surukár émin aínia nú entsátsukín matsatainia ásar, tura michá nunkanammatsátkaka nú iruntramún ikiakáruyí, túrakmashi tepakman íruak yaínmiayí.

Núkap tsawant nankámasma íismajai, áyajimiará nunka irúntraru Quito tura Guayaquílnúkap émkaru aíniawai. Chikíchkimsar nítakákmarijai ékaruiti: Micha núnkaka (Quito)Ekuatúr nunka tuakma úuntri tura nunkáajapéri tú nekamuíti nuyá tsuér nunkaka(Guayaquil) yajá nunkanmaya ashí kanu aíniatatai asámtai kúit núkap waintiaínti, tura júmatsatka tsaninkiar kúit waínmaka menaintiúnáwe nekápkaiti.

Jimiará úunt matsatka najánarmanum, júnunkanam núkap aents pampáraruiti, tumaása, irúntrar aújmatmajaisha, takákmamujaishamétek túruiniak núkap émkaru aíniawai. Turajimiará nunka úunt irúntramunam, yantámchíkich uchích iruntraru najánaku aíniawaiturasha núkap aentsrintin, tura aránt íismakachíkich iruntraru nunka tesarnaíyamunamkampuniúnam matsataíniawai, túrasha núirúntramu nekás páant íschamuiti.

8.2.3. Ekuatúra núnke pénker iwiártamu

Ekuatúra núnke pénker iwiárkatai tusar takatnekás juámunmaka, núnka tesákma aíniaíismájai, íi nunkén takát túramu ákui, íniujainchichámsha pénker enentaimtusar émkataitusar jusámujai. Núnka tépaku aíniasha imiatíkenentaímturchamujai, utsúmamu aínia nuíshamásh métekrak sunaísamu wakeramuiti,chikíchik enentai jukímiu ámanumia.

85

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

50 Jú támaka Jean Paul Deler núnka pénker ichípsa íisma ámanumia.

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 85

Page 86: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Nunká takákmastin pénker iwiárnatmaka,enentaí jusámu aíniaka uchích irúntraru aíniatura úunt iruntraru aíniamunmash pénkerpujústin tama uminkiaít tusar íisma átinaíniawai. Túrasha nú enentai juámu mashínekámtikiatin utsúmnawai, takatiwiárnatmanum pachínma áti tusar.

Úunt nunka, métek nájanma, emésmatsuktakát émtikma, máshiniunu aíniawai tamajainajánataj takurkia, kúit pénker umúchiakurtura pénker takat chicham yapájiamumínkiattawai. Jú chicham uminkiát takurkia,tsénken enentai jukítniuíti:

• Ekuatúrnum aents tuák mátsatkamuajapérin pénker iwiártuktin takat juámuémtikiakur, ikiakártin.

• Kampuniúnam irúntrar matsátmanumpénker pujústin tura pénker yurumátinenentai émtikiatin.

• Pénker najánkatin aentsu utsúmtaíriaínia: wekásatin, tsurámat kéen aíniatura mash útsumak.

• Íi kampunniúrinia súram amukámniatura amúkachmin aíniasha takákurnunka emésmatsuk jútai áti tusar pénkertakasma áti timiatí.

• Aents tuák pachíntrar matsátmari turatakámtsuk túrutairi aínia ikiakártin.

• Pachínkiatin aneármajai turaarántukmajai, mash tura América nunka tepakmanum.

• Takat chicham émtikiatin, uchíchtepaku kakáram turátin suákur, nútúramusha iwiáramujai, métekenentaínmiajai tura máshi tepakmapachínkiamujai.

86

Núnka nakumkámu 8.1: Nunka tépakmanum takát juámu nakumkár iniákmamu51

Júkma: SENPLADES 2009.Najána: SENPLADES.

51 Jú nakumkamu iyákmawai, ítiur takat chicham umíktaj tamait, nekás iwiáramu: nunka tepaku umuchkaitin, waríutsúmamu aínia nú iwiarturma ni tepakmarin tura yá turatniut nú nekámujai.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 86

Page 87: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

8.3. Aénts, ni nunkén yamáramenentai jusámua nújaimétekrak matsámsatin takát juámu

Úunt nunka mátsatkamunam irúntrarnajánatin takák ikiakámuka, takat métekraksunaísar takákmamuiti (CE, 2004). Júirúntramuka, íi takatrí juámunam métekarkyainiáyamuiti: kuítniumash, irúnmanumashtura nunká chichámnumash, pénker pujústinenentai umíktai tusar.

Nújai, níniuri arantúktin aíniawai, utsúmamumáshiniunu áti tusar; arákmatin takákémtikiakur, imiátkin nunkán emésmau aínia núpénker íistinaíti, nekátai tura imiáktin najantainekátati aíniasha íi nunkén utsúmamu nájanmaákui, utsúmamu yayákur ikiakártai tamaití.

Yamaí tsawantái, mátsatka núkap panpánkarnajánawaru aíniawai, yaúnchuya iruntraru tura

núkap aents mátsatka irúnainiak nunkamétekrakcha émeamu najánawaruíti.Aítkiasan, chíchik iruntraru aíniaka, nítepakmarin jeátin itiúrchat asamtai, yajaúchpujuíniawai tuma ása pénker émkatniumjeaniatsuí.

Nánkaku íismajai: michá tura tsuér nunka(Quito-Guatyaquil) nínki enentaimtuminaínia núna iniásar, chikíchkia, yantám irúntrarpujúinia nuka, pénker iruntrar matsámsatniun,tura nuamták antúrnaikiatniun, kúitwainkiátniun émtuiniawai, Ekuatúr irúntrarmatsátma nishá yapajiatai tusar.

Aní nunka nakárma ámanum, íismaiti júnis:ápuri tura jeáchat tepakmari, aíntiukirúntramu, níi utsúmamuri aínia yayákur métek najánkataj tamaití. Tura jútikiarakankár íismájai yaínchamu juákchartatui,antsu urutmá aentsua matsataínia nújai métekyaínma ártiniaíti.

87

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

Núnka nakumkámu 8.2: Aents matsátmajai nawámnaiyamu nuyá túrutairi aínia

Étserma: Irúntar aents matsatmaka juní náamka aíniawai:

• Utsúmamu, (20.000 _ 50.000) jimiará nupanti tura uwéj nunpanti, arákmamu irúrar sunaísatin íi uchích matsatkamurín.• Chíkich nunka tesámu tépakmajai takatán jimiártin aínia, (200.000 _ 500.000) jimiará washim nupanti tura uwéj washim nupanti, aents

imiátkin nájanmari iwiárkar nuamták juínk surútmau aíniawai.• Ekuatur mash émkatak tusa utsúmamu najáteamu aínia, (500.000_1!000.000) uwéj washim nupanti tura chikichkí amuchat, iruntrar

nékachma nékatai ainia, imiátkin najantai iniankatai tura imiátkin iwiarar surutaí aínia nú penker íwiarkar najantaín takatmainiaipiampamú.

• Yajá nunkanmayajai aújmatin aínia (2!000.000 _3!000.000) jimiará amuchat tura memaintiú amuchat aents, kúit chicháman, umuchtáintúrin tura juín yajá nunka surútain éemtikin.

Iniákma: INEC, 2001. Proyección de población, 2009.Najána: SENPLADES, Dirección de Planificación Territorial/Subsecretaría de Planificación.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 87

Page 88: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

88

Júnis tuakár matsátmaka iniákmamuka, íinúnke pénker tesarmájai takát juámuniniákmatsui, antsu júnis matsátmajai enentaiyamáram jusár métek íi núnke iwiárkatniumyainmají. Tura nekáska, anaíkiamu aíniayaímkiatin aíniawai, ashí aentsu wakéramuri,utsúmamuri yapájtiuktai tusar.

8.3.1. Íniu arantúktin áinia nuyá aents utsúmamuri súsatin íisma átin

Aents irúntramu, tuakár matsátma nájanmaka,nekás ashí utsúmamu aínia najánkatniunyaímiawai, tura nú najankamu aíniamáshiniunu árat tura pénker waínmajai tamaiti.Jú aújmatamanum jimiará enentai áwai:

• Máshiniunu átin tamanum yaínmaártiniaíti: tsuáknum, unuimiátnum nuyáaents pénker pujusárat tusarwaínmanum. Tura aítkiasan, warínmayaínchamu aínia nú iirsámujai,

nekáramujai, takurmástin aíniaayámpruiniak yaínma ártiniaíti.

• Utsúmak aínia suámu tura iwiártamuártiniaíti, jú aínia: éntsa pénker umártin,yajaúch entsa wétinsha pénkeriwiártukma, aítkiasan tsuat ajápma pénkerikiúntsatin tama aínia iwiárkamu átiniaíti.

Irúntramunam aents tuakár matsátmanumka,takát najánkatin, utsúmamu jeamnáktiniamchichamprúktin aíniawai. Tura úunt náamkaruankán níi nunkén takákmainiaka, nunkánankán ikiusártin aíniawai, tsuak jean,unuimiátai nuyá úchi nakurutain penkeriwiárkartin aíniawai, túruiniak utsúmamujaimétek nunkánsha takasártiniaíti.

Aents tuakma irúntraru aíniaka, chikíchkimsarutsúmamurish aínia asámtai, ekuatúrnumka níitakatrí juámu aínia ikiakártin aíniawai. Jútentakmanum, iniákmamunmakachikíchkimsar irúntraru aínia utsúmkariikiakártin aínia páant amájnawai.

Téntakma 8.1: Aents taukár matsataínia takatrí najantai akantúrma

Júkma: SENPLADES,2009.Najána: SENPLADES.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 88

Page 89: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

89

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

8.3.2. Íi nunkén pachímrararákmamujai, najánkamujaikúit waínma aínia

Íi nunkén arákmatin enentai juámunmaka,nekaska pénker íintsatniuíti, núkap aents tuákmatsátmanum tura kampuniúnam arákmaniak,ní tepakma kuitri ikiakartiniati. Aítkiasan,arákmamusha áya surúktiniak enentaímtuschaátiniati, antsu mashi pénker pujústak tamáenentaíti. Nú pénker turamushá, máshipachintrarat tamaití máshi irúntrarmatsámsarti tusar.

Aents tuák matsátmanum tura kampuniúnammatsataínia arákmamurijai akankár íisma áraintusar, métekrak shíir enentaímtusma árat tusar,jímiar iruntraru aínia méker ikiakárar, níiarákri pénker iwiarkar, ukúnam iwiárkarsurutainsha najátmawar surútmau árat tusaryaíntiniaítji, níi aentsrísha unuíyakar turaníniuri aíniasha yajá nunkanam surútmau árattimiaíti. Aítkiasan íi kampunniúrinsha penkérinúkap íruna asamtai, yajá nunkanmaya aentskaunkar íimsatniun pénker iwiarkar iniákmauárat tusar aents unuíniaktin aíniawai, túruiniakkúitniasha waítmau árat timiaíti.

8.4. Kampuniúnam irúntrarmatsátmanum, pénkerpujústinnia tura pénkeryurumár matsámsartinenentai émtikma

Kampuniúnam núnka tépakmanum pénkerpujústin tamaka, íi arákmatairi aínia waínkiur,pénker iwiárkar arámakur aents núkap tuákmatsátmanumsha súrakur, takámtsuk aentsmatsátmanum métekrak íisma atatjí. Íi nunkénémeamuka, íi nunkén nekámujai iruntrararákmakur, pénker kuit waíniakur tura takátaents suákur, kuít ikiaúwakur páantémmaíti(Brassel, 2008:11).

Jútikiar arákmatin enentaí émkatai takurkia,takákmasar émeakur pénker pujústinenentaijai juarkimiu átiniaíti, túratsarkia

émkak irúntrar, arákmatin, wekásatin turautsúmak aínia najánkatiniuti, yamainia turaukúnam pénker pujústin eámu asámtai.Núnisan, aents kampuniúnam matsataíniautsúmkarisha yaínma ártiniaíti warínmansha.Túma asámtai, chikíchkimsar nunka tesármaaínia nuinkia níi takákmari níi pujutaíri níiaentsri íirsa yaínma ártiniaíti.

8.4.1. Úunt nunka tépakmanum,nekás émkatin éamu

Nú turatai takurkia, kampúnin matsatkaenentai utsumnawai, wárik tura pachímrararákmamu átin, juní íismajai:

• Ankán nunkanam pachímrar arákmamuátiniaíti, yurúmatin ákui surúktinsha átitusar.

• Nekás utsúmamu arátin átiniati, íinekátairi tura nékamu írunu asamtai,nekáska árak íniuk aínia pénker jukárakantrámujai arákmatin émtikiatniuíti.

• Nú nunkanmak, arákmamunmak,iwiárkar, najánar susátai tamaití,takáksha nuínk wainkiur íi kuítrishanuínk juákat tusar, turakur íiyurumátniusha núkap takústai tusar.

• Arákmau aínia, irúntraru áti tamaitíturákui yaíntai timiatí, anítakakmáneakui, árak iwiárkarsurúktinsha, súrakur nuyá árakchikíchnium akúpratniusha,ayamrúkartin tamaíti.

8.4.2. Íí arákmar yurumtaíri, núkap, máshiniunu nuyápénker nájanma aínia

Kampúnniunam arákmamuka tuí akánratniutnuka manaint íirsámu átiniaíti: íi pénkeryurúmatin íninin sunaiyakur, áwasan najáninaínia nú súsatin páchimsam najánawarat tusar,tura takát impiámpartin aents takákmasarat tusar,aítkiasrik yajá surúktin, íi nékamuri apúksamujaitura arántukamajai, yamáram súmau eákar.

Núkap arak arákmamuka, warík tura ishíchiktsawanti súrakur, kuít takurmástin tí

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 89

Page 90: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

penkeraití. Túruneak, kúit waínmasha ínininnukap enkémeawai. Aítkiasan, íi pujákmarinsúramu asámtai, surúktai tusar kúit ajaptainkiaatsúttawai. Amuak, nú pachímrar arákmamunúpa matai, tsuák janánkamu aíniasha núkaputsúmnashtatui, íi najantairijain, nekátairijainttúramu ásamtai.

Nuní enentaimsamujai, kampuniúnam aentsmatsátma arákmamu aíniajai, aents pénkeryurumá matsámsat tusar wakéramuiti, pénkeryurumátin tura métekrak sunaíyamu átin aíniaayamprúktin pénker íisma átiniati.

Núnka pénker iwiárkatin juámunmaka, tuípénker arákmamnia, tura chíkich takátnajánkamnia aínia nú íisár nakárma átiniaíti,tura najánkamu aínia uminkiát tusar íismaátiniaiti. Tura máshiniu arákmakur takústinaíniasha najánkatniuíti (núnka, éntsa, kúit,surúktin), tura nú ikiústin, áarak entsa ukátratin,aítkiasan ukataí najánkatniuíti. Kanpúnniunamarákmau aínia utsumaíyawai, chíkich nekatainníi arákrin núkap ipiampártaj tusa.

8.5. Métekrak pénker wekásatin, shiríkip tura aújmattai takústin

Wekásatin, shiríkip tura aújmatati nájanmaaíniaka, pénker enentaímsamujai najánkatinaíniawai, túruneak, chikíchkimsar íismajaiukúnmaya enentaimtusar yaínma átiniati,túrakur ukúnam itiúrchat nunkánam áminshaatsut tusar.

8.5.1. Wekásatin: nekás utsúmak,mátsatka aínia mash súsatin

Wekásatin tamaka, aents matsátu chíkichaentsjai, yajá nunkanam matsataíniajaiaújmatas pujústasa utsúmamu aínia nuíti nuyámuchítkiatin nunka arákmamunmaya turasurútmaktin, nú aíniawai. Yamaiya juínkia,aújmatnawai wekátsatin aínia pénkeriwiárkamu átiniaíti, wekákur núkap kuítajápamu aínk tusar. Ekuatúrnunka, wekátai

iwiáramu átiniaíti, arántia pénker aíniasha turaaents aíniasha muchítma wári árat tusar. Núenentai uminkiaít tusarkia núkap wekatai,entsá wekatai núkap najánkatin utsúmnawai.

Wekásatin tamá chichamprúktai tusarkia,émkak aents wekatai tura surúktin utsúmamuíirsar najánkatniuti. Tura aitkiasan, júnájanmanum núnka emésmamu átinia núshanekámu átiniaíti, aentsun tura imiátkin súramujuámunam yajaúch amájkain tusar.

Ekuatúr nunkanmaka wekátai núkapnajánkamu aíniawai, túraitiat pénkerakántrashma asámtai, núnka nakumkáriniákmamunam pénker waínniatsui. Úuntjintia najánamu”Panamericana” tama, úunttakat najánamuíti, jú jintiaka úunt nunkairúntrau: Colombia nuyá Perú aíniajaiinkiúnaiyawai. Túrasha, nú jintianajanamunam wekásatin pénker tesárchamuiti tuma asámtai kunkuímiawekataíri tesarátniuíti.

Tura chíkich jintiasha najántin utsúmnawai,úunt jintiajai ikiúmtikratai tusar. Jú jintianajánmaka ní takákmamuri, arákmamuripujámunmak surútmaktinian yayáwai.

Amuákur tíminiaítji, ashí jinta najánkamuaíniaka, takámtsuk ekuatúra nunkén najánamuátiniati. Jú turamunmanka, úchich jintianajánkamu ártiniaíti, túruneak máshiáchítramujai émkatim najánatak tamaíti.

Takámtsuk, íi jintí nekatai takurjia júshaíistinaiti: úunt kanu kauntai, nánap iniátai,aítkiasan, cháka najánkamu tura kunkuímjeátai aínia. Núnisan, yaunchu kajinmátkimiupujá, júka esáram kunkuimia wekataírijintiamámu, atáksha iwiáratniuíti, yajániaaents íimsátsa taínia wekásarmi tusar.

Nanápjai wekataínmaka, najánkamu aíniaiwiártkatniuti, aents wekaíniaksha itiúrchatanwaínkiarain tusar, aítkiasan umínkiatniutinánap papí umpuarma. Jú takat najánkamuaínia, pénker waínkiur, arántia aents turajuyánk aents aíniasha wekámu núkap átatui.

90

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 90

Page 91: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Jú najánkamu aínia émamkesar akantrárwaínmajai, chikíchkimsar nunka tesarmánumúunt anaíkiamu aínia ní nunkén irúnainiakapénker áti tusar utsúmamurinsha iwiártuktaitamaití. Tura úunt matsatkamunmaka ashíwekatai najánkamu aínia pénker waínkiámuáti tusar chícham umíktin pénker najátkatinaíniawai.

8.5.2. Tsurámtajai kéen aínia najánarnuyá akantrár sunaíyamu

Tsurámtajai kéen aínia Ekuatúrnumnájanmaka máshiniu ása nekás akásmakmaátiniati. Tuma asámtai, ashí aents ekémataimátsatkamunam takusárat tamaití, aítkiasrik,nunká macharíjai ichachkiám tsurámtan amaú aíniaka ememkákur yamaikia entsákakármarijai, tsurámat kéen aínia najánkarémtikiatin tamaití, aentsú utsúmamurijaimétek. Júka yaítmataik uminkí weák, tákamamúkachmin aínia nújai takákmam: etsákakármari, nasé kakármari, nunká kakármari,aráknumia najantai aínia tura entsájai najantaí aíniajai tsurámat kéen najánkarpénker íi núnke emésmatsuk takástatji.

Ashí takat nájanmaka, íi kampunniúriemésmakaij tusar pénker íismájai najánkatinaíniawai. Tura métekrak sunaísatin enentaijaisunaíyamu átin tusar najánkamu átiniaíti,máshiniu mátsatkamunam takáknajánkatniunam yaímiu áti tusar.

Mátsatkamunan pujuínia íismájai, ekemátainajánkamu aínia pénker áti tusarchichamprúkma ártiniaíti, aítkiasan papínajánatniuíti ítiur aents umúchkiatniuítchícham tura ekémat suámu. Núnisan aentskampuniúnam matsataíniamunmasha takákuárat tusar yaínma ártiniaíti.

8.5.3. Achiniaírar matsátkur,chícham ujanaíyamu átin

Chíchatai tura uájmattai takát, Ekuatúrnumkamétek émkichmaiti. Aents, uchích chichatainnúkap takakaiyawai turasha jeá takusárchichatai aínianka núkap takákaiyatsui. Jéapujúsar chichatai, tuke nukap utsumnanyaitijuna takákeak (wakán ítiai, chichatái turainkisá mutsuké najánamu yajaniajai chichatai),nusha nekás pénker aíyajai, nú turamu aentsmatsátma páant tura páantcha najanyuiti.

91

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 91

Page 92: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

92

Núnka nakumkámu 8.3: wekátai, achiníairma nuyá tsurámtajai kéen najánkamu aínia

Júkma: Energía eléctrica (Plan de expansión del sector eléctrico-MEER y Transelectric 2008), Conectividad-fibra óptica(Corp. Nac. Telecomunicaciones, Fondo Solidaridad, 2009), Vialidad (MTOP, 2008), Puertos (Dig. Mer, 2005; IGM, 2003),Aeropuertos (DAC, 2003).Najána: SENPLADES.

Úunt nunka mátsatkamun, jéa apujá turaínkisa mutsuké ákmataijai tura chichataíutsúmamu nékamuiti, júka aénts irúnar tuákarmatsamtainiam nuyá kampuniúnam aéntsmatsatainiamunmash, unuimiátainmash,takákmamunmash mash takúsarat tusar susátniuíti.

8.6. Ii nunkén irúnainia, máshiniutama pénker waínkiatin,kampúnniu níniuri amukámniatura amúkachmin aínia, núpénker enentaimrar takástin

Ékuatura nunkenka, murarish, kampuniurish,imiátkintri aíniasha núkap níisha íira aíniawai.Úunt nunka ankánt tépaku tesarár máshiniu

timia najánkar apújsamu aíniaka, aéntstakámtsuk mátsatkan pénker pujústinianyaímkiatniuti, kampúniu níniuri arántamujaitura papí umpuármanum chícham umíktinnajánamua nújai métek túruneakui. Ékuaturakampuniúrinkia, takámtsuk chikíchkiti túenentaímturma átiniati, imiátkin takámamúkamnia tura amúkachmin aíniajai pénkerenentaimrar takástiniaíti.

8.6.1. Iwiákma takákainia núkap matsátma

Ekuatúr nunkaka, nawe tsénken úunt nunkairúntraru, níi nunkén núkap iwiákmatakákainiamunam páchitkiawai, tura uwéjnuyá náwe nekapak tesámu iwiákmantakákeawai takámtsuk úunt nunkanam

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:46 Page 92

Page 93: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

93

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

íismajai.52 Ekuatúra nunkénka kampunin timiaúunt tépakeawai. Núnisan nayantsanam nunkatsurakuncha tépaku takakui (archipiélago deGalápagos), núu nunkanmanka iwiáku aínia,tsakataíri, pampatairi unuimiattai aíniawai,nuyá kampunnin nunka tépakujai apátkamnekás nekápmachminiaíti, tuma áak pénkertura páant najanáchmaíti.

Kampúnin nunka máshiniu téntakma aíniaka,úunt mátsatka máshiniu pénker waínkiatinaíniawai, aítkiasan máshiniu nunkatesákchamu aíniasha, pénkeri irúnainiansha,aénts matsátma kampunniúrishaarantúktiniaíti, emésmatsuk matsámsatai tusar,nú yaínma ártiniaíti.

Íi kampunniúri, iwiákman amáwaiti,kampánniuka nekamú átiniati, nekátainiam,imiátkin najánkatniunam, kúitwaínkiatniunam, pénker yurumátniunam, yajánunkanmaya aents irasártinium, tura násepénker átin, núna másh yaímin íisma átiniaíti.

Iwiákma takákainia núkap matsátmaka, nunkátura nayántsanam matsataínia chichamprúktaitakurkia, aents matsataínia pachínmajainajánatniuti. Núnisan, núnka mesekú aíniashaiwiárkatin utsúmnawai, túratsar númiarákmatniuíti atsámunmaka tura íi takatrísha,núnka tesakár iwiárkamunam takákmastinaíniawai.

Núnka nakumkámu 8.4: kampunín nunka tépaku nuyá nayántsa wankantí waínkiatin tama aínia

Júkma: kampúnin ásák (PROMSA 2002, Ecociencia 1999). Kampúnin waínkiatin utsúmamu (EcoCiencia, TNC, CI, MAE, 2006).Najána: SENPLADES.

52 Ekuatura kampúnniuri takáschamu tépakuka júnis íismati 52%, tuma ámanum penké takáschatin máshiniu tamaPANE júnis tesamuiti 17%, tumak chíkich takáschatai tama nújai páchitrawai. Aítkiasan, entsá níniuri iruntuiniámpruktin júnis tesámuiti 1.164 km2 tura 47.098,58 km2 nunka úunt entsanam tépakusaha pachíkmaiti,Archipielago de Galápagos (MCPNC, 2009).

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 93

Page 94: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

8.6.2. Entsá yantam núnkatépakainia, tura Entsachichamprúktin

Entsaka máshininu asámtai másh takústintimiaíti, tuma asámtai úunt mátsatkaka pénkerwaínkiarat, tura aents métekrak úmamu áti,suámu nuyá aráknumka pénker íismajai susámuátiniati. Arákmamujai pénker pujústinaújmatma asámtai, ukúnam íi entsarí mesekárumárchamnia ajasárain tusar waínkiatniuítji.

Ekuatúrka tíi nukap entsán takákeawai,túraitiat, métekrak sunaíyamu atsáwai, tumakúunt matsátmanuman nukap juakuití.Yamáram enentaijai takát juámuka, pénkerwaínkiámujai entsásha umártin, árakukáteakrisha, tsurámtajai kéen nájankursha,iwiárnarmajai takástin tamaití. Aíntsan, éntsatakákmamu wapík ajápeamu aíniasha, chíkichentsán eméskarain tusar wainkiámu ártiniaíti.

Chikichkí nupanti usúmtai washim usúmtaináwe aíntiuk tura jimiará nupanti ujúk uwínankámarmanum íisám, entsájai tsurámat kéennajantai núkap tára aíniawai, júka nekáskayáksha kúitian apújas takákmascha asámtai,tura chikíchjai tsurámat kéen najánartakákmasma asámtai, nújai ashí matsatmanumtsurámat kéa nukap susáchma áiniawai. Tumaasámtai, yamáram takat juámuka, ekématainishá takakmatsatniuti, ashí irunujai, íikampunniúri emésmatsuk, entsa tsurámtajaikéen najantaím wakéramuíti.

Nú najánki wétai tusar, ashí aents matsátmaurúkamtai éntsa pénker waínkiatniuít nújintintiámu ártiniaíti, túrakur utsúmamujaimétek, nuyá irúntraru aíniasha enentaíjimiártukmajai, utsúmak nekámujai, máshiniu takúsma áti tamajai takákmastinaíniawai.

94

Núnka nakumkámu 8.5: núnka tépakmanum éntsa írunu iniákmamu

Júkma: SENAGUA 2009.Najána: SENPLADES.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 94

Page 95: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

95

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

8.6.3. Kampuniúnam írunuamukámnia aínia

Ekuatúra núnke íisám, uwéj akankamú nunkatépakmanum, imiátkin amukámnia aínia júírunui: nunká macharí, yáwi jíru najantai turachíkich jirújai najántaichu aínia. Tura júpenker irúnainia jusátsar wakéramka nunkánemésmakmin aíniawai, túraitiak nekásutsúmnawai júsatin íi nunkén kúit áti tusar.

Úunt mátsatkaka, páant nékawai nékás júsatin utsúmna núna máshiniu kúit áti tusa,túmaitiat, núnka eméskaij tusar umíktin papínajánamua nújai métek iisár júsatniuíti. Turaaítkiasan, nunká pénkeri juámunam, kúitwaínmasha, émkak núi mátsatka aíniaírutkamunmaya yaínma ártiniaíti, núnisanyáwi takát juármanumka, emésmakmaiwiárkatniuti. Aítkiasan, nú takatjuámunmanka írutkamu pachínkiamujai,aújmatsamujai tura enentaí pachíkmajaitakátka najátin aíniawai.

8.6.4. Nunká emésmau aínia, itiártai tusar chichámpramu

Ekuatúra nunkénka núkap itiúrchatamájkartin írunui: yumi tíi kakáram yútak,

éntsa núkap nujánruiniak, núkapmetsánruiniak, núnka páka tepakumurártincha nayánts yantam aíniak, níshanunka pachíniar najánaru inít írunu aíniaknúkap úrmamtikiak tura sankaí aínia núkapkéen, jú nekáska itíurchat amájkartinaíniawai (Trujillo, D`Ercole, 2003:111).

Júnis itiúrchtat ámanum, aents matsámkarutura warinkish najánkamu aíniawai. Tumaasamtai, itiúrchat nankámasmin wainkiajtakurkia, íi núnke pénker iwiárar, tesárar,kúitsha pénker akantúkmajai yaimkiátniutitura emésmakma aíniasha iwiárkatniuíti.

Núkap tura shíchik íi nunke amésmauaíniawai. Túma asámtai, úunt matsátkaka,pénker tura wárik nájaneamujai aents matsátka wárik yaínma átiniati, kúit núkapajápma aín tusar éem iwiarnar takatánjúkitniuíti.

Núkap ikiakámu áwai, aents irúnarmatsátmanuma yaíntin enentai, nunkáemésmau aínia núkap itiúrchat amajtámkaijtusar, ukúnam itiúrchat nankámainiak aentsún tura níi pújakmarin eméskarain tusar.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 95

Page 96: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

96

Núnka nakumkámu 8.6: Kampunín tépakmanum, itiúrchat emésmamu waínma

Júkma: emésmakminia nakúmak iniákma (DINAREN-MAG, INFOPLAN, INAMHI, IGM,IG/EPN, IRD, CEC, 2000).Najána: SENPLADES.

8.7. Ashí aents pachíniairarirúntrar matsátma aínia, nuyá ni najántairi aíniashaikiakátratin

Úunt núnka émtikmaka, tarímiat aents turatarímiat aentschajai métekrak irúntrararantúnaikmajai matsámsatai tamaiti. Turaaítkiasan, nekánaiyamujai tura níniuriarántukmajai, nuyá yákesh chíkich aentsunmaját enentaimtin árain tusar pénkerémtikiataj tamaíti (Chuji, 2008:11).

Nú turataj tamá tíi pantaití: nunka máshiaents mátsatma nekátin, tarímiat aents níinunkén téntakar papí umpuarma nújai métekpujúsarat tusar, ní túrutairin, máshiniu tamaaínian, kampúnniu pénkerin wáitianiak, nuyáníi nunkén pénker irúnainian waíniniak, nípénkeri aínia yajánia aentsu iniáktuiniak

émkarat tamaití, nú túruneak tarímiat aentsikiakámuíti.

8.7.1. Ekuatúr nunkanam, tarímiat aents mátsatma

Ekuatúr nunkánmaka, náwe aíntiuk tura náweyarúsh tarímiat aents matsatáiniawai. Níinunkénka, náwe jímiar chicham chichatáiaíniawai, tura jú chitatai aíniaka nekátin,ikiakártin aíniawai, Ekuatúrna máshiniuaíniawai tama áti tusar.

Nú takát iwiárnatar juámuka, tarímiat aentsúníniuri aínia arántakur, nunké pénkeriwiártukmanum matsataíniak ní túrutairin,nekátairin tura enentaímtairin métekrakjimiártakur, níi nunké tesámujai tura níiiwiákma pujútai najánamujai yaíntai tamaíti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 96

Page 97: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

97

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

Núnka nakúmkamu 8.7: tarímiat aents níi chichámejai matsátkamu iniákmamu

Júkma: SIISE 4.5, aentsu chicháme: INEC, 2001.Najána: SENPLADES.

8.7.2. Máshiniu tama aínia nuyáarántia aents iniáktutai írunu

Tarímiat aéntsna máshiniu tama áiniaka,antínmin tura atínchamnia jú aíniawai:chicháme tura iniákmamtairi, najánkamuri,ankántin nuyá tuák matsátma, papí aínia,warínkish najántai yura jútaí aínia, níinampéteri, nankámas enentaimtairi nuyáimiátkin najántkatin nekátairi aínia. Máshianaírajnia aú irúram, aentsú matsátkari pénkeriEkuatúrka tákakeawai. Túraitiak, ashí penkeríaínia itiúr átiniait, kúit chichamnum,takákmamunam, enentaí juámunam,kampunín umúchmanum, unuimiátnum,tsuáknum, nú túrachma ása, ashí pénker aíniamenkaíniawai. Tuma asámtai, wárik iwiárkatinutsúmnawai ashí aents irúntraru nekátairiaíniamu, yaúnchu turutairi pénker aínianemenkákarain tusar.

Núnka íwiarma aentsu pénkeri chichámnumka,takat juámunan métekrak kuít apújtusmaátiniati, yaínchamu aínia nuí takat nekásnájaneakur.

Tarímiat aentsu nekátairi tura Ekuaturakampunniúri pénkeri írunu aínia, Ekuatúrapáant nájaneawai arántia aents kaunákisártinian. Tuma pénker áink, aents matsátmayaínchamu áiniawai. Tuma asámtai, yamaikia,nú takat juámunmanka ní pujákmarinintakákmainiak kuítiniasha waitmákartatui,nekáska kanpúnniu pénkerijiai takákmainiak.

Aítkiasan, kajinmátkichminiaítji, Ekuatúranúnke tépakmari pénker írunu: aents tuákmatsátma tura yaúnchu uwitin jéa najánkamuaíniasha enentaímturma ártiniaíti. Núnajánkamunam íisminiaítji, ashí aentsu

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 97

Page 98: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

mátsatka pénkeri tamanum jimiará náwejímiar aents tuakár matsamta najánamu aínia,nuýa jímiar (Quito, Cuenca), ashí aentsu

matsatma penkéri timiaíti. Tuma asámtaichícham juámunam, waínkiatin, iwiáratin turapénker íistin chichamrúktiniaíti.

98

Núnka nakumkámu 8.8: aents irúntar matsátma máshiniu timia aínia, pénker írunu íistaitusar wekátai jintia najánkamu nuyá ashí aents pachíntrar matsátma

Júkma: Wekasá nunka pénkeri iítiai (PLANDETUR, 2008), PAI Plurianual, MCPNC, MINTUR, 2009.Najána: SENPLADES.

Íi núnke iwiáratsar takát juámunmaka, júenentai enkeámu átiniaíti: pénker íisma turaikikámu átin, awaínkir takústin tura yaúnchuturutai aínia emenkákchatin (arákmatai,tsuámatai, chíkich pénker najántai nákamu);tarímiat aentsu unuimiátairi ikiakártin, núnkapujúsar ikiúkmia pénker íismin najánkatinnuyá aents mátsatka najántairi aínia ikiakártinaíniawai.

8.7.3. Aents irúntrar matsamtai ikiakámu

Takákmakur íi nunkén kúit waínkiatin tamanekás túrunat takurkia, ashí aents matsatmamétek irúntrar takákmastin aíniawai, nuyátúke tsawant náamkaru aíniajai aújmatmaátiniaíti. Aents mátsatka aínia irúntrar,náamkaru aínia takatrí juámun íirsatinaíniawai pénker junákit tusa.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 98

Page 99: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Aents irúntrar matsamtai ikiakámu tamaka,nekáska, aents pachínma ikiakártiniaíti, ankánpachínma íismajai, enentáinmiajai, nekámujai,chícham jimiártukmajai, takat juámunammétekrak aújmatsar úunt matsátkamunan takátjuámusha ikiakártiniaí. Túruneak, úunt turauchích tepakmanum takákmamushapachínkiur ikiakártatji.

8.8. Iruntrar émankesar itiúr takat jukítniuit, nú enentaienkeár, yamáram nunkanamaents matsataíniamunmashpáant ajástin

Núnkáni núnka tépaku, “América del sur”,támanum núkap yapájnia waínniawai. Ashíaents pachínkiamujai úunt matsatka úuntrianaíkiamu asámtai, takát juámu, kuítchichamnumsha yapájkiatin aínia nuísha máshpachínmajai nájannawai.

Yamai itiúrchat waínma núka, úunt nunkátepaku chikíchik umúchkiatak tamaití.Ekuatúr nunkaka, máshi irúntrar yamáramenentaijai yapájkiar pénker iwiárnatrar takátjúkitniun chichámprawai, enentaí júukáriwiárnatramujai túrak chíkich nunkanmasha:arantúkmajai tura nishá émkataj tamajaiiruntrátniuíti.

Enentaí júukár iwiárnatramuiti, júka nekáskachíkich núnka irúntraru aíniajai nuyá núnunkajai chícham aújmatma átin tusar, aentsirúntrar matsataínia wakéramurijai métek turakúitrintin aínia wakéramurijainchu. Takámtsukíniu páant nájanmaka, nekáska takámtsukaents mátsatma tama umiámuiti. Yaúnchuankán enentaijai takákmastin jukímiunam, áyaanaíkiamu tura irúntraru aínia émainiak, aentsmatsátmaka yaínchamu ármiayi; nú waínkiur,yamaíkia másh irúntramujai pénker takátiwiárkar, nekás pachínkiamujai íi núnke páantamájsatniuíti.

8.8.1. Yamáram nunkanam úuntmátsatka aínia irúnma

Íi nunkénin irúntratin juármaka, aújmatnankámmaiti: páant amájmamsatin,iniákmameamu, pachínma tura chíkichenentai aíniasha. Yamáran irúnki weámunam,úunt mátsatka tura úunt nunka tamajai pénkerenentaímsar íi matsátkak íitsuk iruntrátniuti.Nújai, Ekuatúra írunmarinkia yamáramenentaijia nunkáni úunt matsatkak irúntratajtawai. Túrak kúit chichamsha nunkatépakmanum métekrak aújmatma áti tusai.Ekuatúrka, jú takat juámunam émtuktiniati,níi aentsri “UNASUR”an úuntri anaíkiamniatura júi atí timia aentsan.

Irúntratin enentaikia, nekás yamáram nunkatépakmanum nunkáni úunt mátsatka irúntraru(UNASUR) enentaímpramujai, takát pénkerjuákur páant iniákmamsatin enentaijai émtamuáwai. Tuma asámtai, Ekuatúrka nímatsátmarinin irúnar takát juamunshaemtikiak, chíkich nunka irúntraru aíniajai turatsurakú nunka irúntraru aíniajaísh aútmatakirúntratniun émkatniuti. Enentaí juámu(ALBA), úunt nunka tépakainia irúntrartakatán juínia aítkiasan Ekuatúrsha émkatniuíti.

Núnis nájannak, núnka pénker íwiarmanumka,jú takat túrunkatin aíniawai: chikíchkimsarnunka tesákma aíniamunam, takámtsuk nunkaníi itiúrchatrijai, tura penkéri takákainia íismaátiniaíti, tura urúmka takámtsuk núnkatépakma chíkich nunka irúntraru aíniajaiaújmatma, tura amúak kúit chichamnashachíkich irútkajai émkatniunenentaímturtiniaíti, túrunki weák ajápen turaúunt entsanam matsátainiajaisha irunar turanawámnaik émkartiniaíti.

8.8.2. Uunt nunkanam pachínma

Ekuatúrka páant najánartasa wakérawai, áyaAmírak tamá juincha, ántsu úunt nunkanampachíniak, níi kakármarijian. Turak, Ekuaturkakampunín chícham juámunam ashí nunkanam

99

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 99

Page 100: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

páant ajásuiti yamaikia. Kampunin nunkatépaku ayámruktin Yasuní - ITT tamajuámunam, kampunniun waíniak, tura násemayátman pénker iyák, yajánia aentsu nunkawaínmanum akítmaktarun tawaí, turak yamáramirúntai tura kampúnin waintiáin ikiakáwai.

Jú enentai juamúnmanka, chíkich pachintia enentainsha ártiniati, yaúnchuirúntai enentai ajápar, yamáram irúntratineákur: Europa, Africa, Asia nuyá Oceaniáaíniajai, Pénker Pujústin enentai ajámakur,yajá nunkanmaya shíir matsámsatniuítji.

100

Núnka nakumkámu 8.9: EKUATÚR úunt nunkanam pachínma

Júkma: SENPLADES, 2009.Najána: SENPLADES.

8.9. Ií nunkénin, ni enentaimiajaintuakár matsámsatin enentaiakantrámu aíniajai, íi nunképénker iwiárar takát juámu

Métekrak sunaíyashma waínma nunkánmaiti.Ashí utsúmak takákeakur pénker pujústintama enentaikia, nunka métekrak tesarnaíyartura kúitsha sunayaímu átiniati. Júka nekáska,itiúrchatka waínniawai, nunka tesakmánumanaíramu matsataíni Ekuatúra úuntrijai

aújmatma, antúrnaiyamu tura takát jimiártukarjuámu atsá asámtai (Barrera, 2006).

Ekuatúrnum, takákmastin enentai yaunchususámu umínkiachuiti, nú takatan umíntikinatsá asamtai, aítkisan umíktin papí atsáasamtai, yapajiáta tamashá itiúrchatwainkiámuiti tura nú umíktarum tusarsusámusha maját takákmasaru asámtai.

Nunká umúchkiatin aújmatmaka, tepákmanuníismanum najántainti, turasha pénker tura

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 100

Page 101: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

wárik yaimkiátniunam awájintraiti., turaakantrár pénker waínma aínia émtikiárat tusarsuámuka, másh mátsatka pachínmajaiyaíniaíktin takák iwiárkar juámusha, íi núnkepénker iwiárkamujai umínkiatin jeáwai.

8.9.1. Akúpma aínia akánteamunuyá métekmasar waínma53

Akúpma aínia akánteamu áti takurkia,nekáska, Ekuatúr núnka chíkich áti tamaíti,núnka tura ankán aínia máshiniu árat tamachicham émtikiatniuíti. Akúpma aíniaakánteamu tamaka, Ekuatúrnunmka,takámtsuk takát íismájai, máshi najantaiaíniamunam, aítkiasan ashí nunka tesármamátsatkainiamunam najánkatniuíti, túrakur,pénker kúitsha núkap waínkiatniuíti, nekáskaaents mátsatka pachínkiamujai utsúmkari aíniayaínma ártiniaíti.

Akúpma aínia akánteamu nuyá métekmasarwaínma takat juámu ikiakártai takurkia, núnkatesarmánum, ankán enentaijai takákmasartinanaíramu matsataínia (GAD) ikiakártinaíniawai, nuyá takámtsuk mátsatkamunamtakát najátin wakéramuka métek enentaimmiaikiakártin aíniawai. Jú takat uminkiát takurkia,utsúmnawai uminkiát chícham tamá, áarmatura nájaneamunam aents ankánpachínkiamujai.

8.9.2. Núnka pénker iwiárkatin tura chícham júkitin jeámu

Ashí nunka tesakmánum, ankán mátsatkairúntramunam akupín aínia, takát júkitniuniwiárkar najánkaru aíniayat, níi nunkén takát juámunam pénker umíkcha aíniawai: júka,níi mátsatkamuri pénker unuimiátrachma ása,umúchkiatniun, íistinian tura nekápmatniun turachicháman émtikin aínia nú yaínchamu ása.

Núnis ása, takát juámuka chichamka, kuitumúchta jintiawai, tuí kuit ajápatniut, itíurtumashmaktiniat, nuna jintintiawai anaíkiamu

aínia núna, nekáska chichaman iwiárin turanunkan tesáu aínia núna, aentsu níniuriayámrakur tura nunké iwiártakur.

Aítkiasrik, émkatin tura nunka umúchkiatinúunt matsatkamunam takat juámunanpachíktiniati. Itiúr takat iwiarkátiniut, núkanajánnaki wénawai, nunka takat émtikma,árak impiampámu tura nékamu chichamjuámu pénker umíktaj takur. Takátíwiarmanum, yamaíya juínkia emánkesarutsúmamu aínia nekámujai, nunkáchichamnum tura arákmatnum, kúittesarátniush, pénker uminkiát tusar íistiniashnajánkatin aíniawai.

Nunka pénker iwiártkatin tura takákmakurémkatin enentai métek asámtai, ashí aentspachínmajai, arákmamush, kúit umúchmawaínmash nuya núnka pénker íwiarmashmétekrak tura pénker aents pachínkiamujaitúramu nuyá wainkiámu ártiniaíti.

Tuma ása, émkatin takát tura núnka iwiárkatinchichámpramuka nú enentaik tura nítsawantrísha tesákma aíniawai, nújai túketsawant íisma, wainkiámu aíniawai, tura nekáswakéramu enentaikia takát najánkatsariwiárkar juámunam níi nunkénin pénkerpujústinian waitmákania yaínma ártiniaíti.

Nakumkámu 8.1: Iwiárnatma takát túkeémtikma nuyá tsawantrí tesákma aínia

101

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

53 Jú ármanumia jusámu: “Emeskamunmania jínkitiai takur pénker najánatin, pachíntratin tura enentaímsatin” Falconítura Muñoz árma, 2007.

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 101

Page 102: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

8.10.Núnka pénker iwiárkatin tusar jintiámu

Jimiará nupanti usúmtai juárki jimiará nupantináwe menaínt uwitín, úunt mátsatkamunampénker pujústin tama takat juámuka, íi núnkepénker iwiármaíti. Esétrar, jintiárar turaenentaímsar takámtsuk núnkachichámramuka, takámtsuk núnkatepakmanum iwiárkar, tura ashí ankánirúntraru mátsatmanum akupín aíniajaiirúntrar nunká chícham ejékatai tusarkakánratniuíti.

8.10.1.Núnka akantrámunam takát juámu

Jimiará nupanti tsénken uwí ámanum, umíktinchicham umpuármaka, íruakur tura kakáramtépaku suákar pénker takatan umímtikin, umíntura mashi tépakmanun najánataj tamáiti.

Túrak, tsénken nunka tesák takát najanatniunEkuatúra úuntri najánaiti. Jú takat tesakárjuámuka, yúpichuch nuín mátsatkainiajainantúrnaikiamujai, takát najánkatin tura kúitchichamsha utsúmamujai métek nakártin,túrakur, takát juámunam uchích tépakususámu áti tamaíti.

Úunt nunka tépakmanum, yamáram enentaijaitakát tsénken tesakar juámunam, aíntiuk úuntenentai najánatin juíti: 1) Enentaí juámumáshiniu níi nukénian najánatin, turakur nekáschikíchkimsar utsúmamu aínia páant yainmaátin, 2) Najánkatin tura umíktin aínia pénkernúnka iwiárkamu ámanumia, 3) Akantrámununka aínia, úunt matsatka pénker pujústin níitakátrijiai yaímin nuyá esáram tsawannum kúitnúkap ikiaúnkar métek nakárnairatniun yaínimárat tamaiti, 4) Tsénken nunka tesakmánum,úunt enentai uchích takák juámunampachíniak, yamáran enentaijai kúitumúchkatniunsha yaímkiarat tamaíti.

102

Núnka nakumkámu 8.11: Núnka tesákma tépakmanum takát iwiárnatrar juámu

Najána: SENPLADES.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 102

Page 103: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Úunt nunka tépakmanum takát najátin tamátura uchich tepákmanum métek nú enentaijainnajánkaru aíniawai, menaínt enentaiakankámujai: 1) Nunka máshi sukui íismajai;yamai takákmari, ní pénkeri tura ní itiúrchatriaíniasha nekáramu átiniaíti, 2) Ukúnam itiúrnunka umuchkiámu átiniaít, nú íismajaichíkich enentai apújsar, úunt nunka iwiárkatintusar enentaí juámuiti, tura, 3) Chikíchkimsarnúnka tesakmánum, utsúmamu takátnajánkatin pénker iwiárkamu ámanum.

8.10.2.Émkatin tura núnkaiwiárkatin takát nájanma

Úunt papí umíktin juní tesá jintiawai, pénkerpujústin takát chicháman uchích tépakmanummétek uminkiat tusa, akúpin tura anaíramuaínia ní takatrín najánainiak. Aítkiasan, takátjuámunam enentaí waínmaka, ankánpachínmajai enentaí apújkir núnka iwiárkatintura nunka tesákma takatrísha irúrar yamáramnajánar émkatniuíti.

Núnka iwiárkatin takat juámunmaka, uchích matsatka takát najánkatniuka, nekáska, úunt matsátkamunam umíktin tama nújai métek najánkatniuíti. Ashímatsátkamunam takát enentaípramujainájanmaka, chikíchkimsar nunka tesákmanumpénker enentaímturma átiniaíti, túrakrikiapénker iwiárkatin nunká chíchamnum takátjuámunmaka, Ekuatúra úuntri pénkernajánkatsa wakéramu atúktiniaíti, túrakur íi nunkén takát nájankur émkatin átatui.

Takát nájankur émkatin tura núnka penkertesakár iwiárkatin enentai juámuka, ashí úuntanaíkiamu aíniajai nawámnairar pujústin turajúka níi aentsrí mátsatkainian, níi nunkénírunun nékainiak pénker takatán iwiáratinaíniawai. Nújai utsúmnawai, ankán mátsatkairúntraru aínia úuntri tura níi aentsríshanékamuri ikiakártin, túmaneak úuntmátsatkamu takát juámu pachínkiamujaiikiakártiniaíti.

103

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

8. Ú

UN

TN

UN

KA

TEPA

, UM

ÚC

HK

IATI

N, T

AK

ÁT

CH

ÍCH

AM

IWIÁ

RTA

MU

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 103

Page 104: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Níi nunkénin pénker pujústin enentaijuámuka, takát nájankur aentsú utsúmamuriumiák ní nunkénin takákmamujai émkarattamaíti. Túrakur, nékás kuítsha máshiniunájankur, aentsú utsúmamurish yaínma,kampúnniu níniuri aíniasha arántúkma ákui,arákmamusha kúitsha nuín núkap ákui, túraknekátai aíniasha ikiakárma átiniati, nújai áyanunká pénkeri juámusha itiantrátawai turanúkap takákmamu ákui Ekuatúr nunkasha yajánunkanam arantúkma tura páant amájsatniuíti.

Nú takát juámunam, émkataj takurkia núkapkúit ajápnatniuíti, turakur kúit ikiaúwakur,umuchiamuri tura íruamuri takat impiampámunanyaímiak pénker arákmatniunam émkattaji.

Núnisank, íi nunkenín kuit ipiampartaitakurkia jimiará itiurchat íistinaíti: i) umiámutakat nájanmanum takústin tura métekrakátin; nuya ii), kúit utuámu, nekáska takatánipiampaín aínia nú súsatsar.

Nú ejékatai tusar, pénker iwiárnatratniuíti,nekáska, kúit esáram tura ishíchik tsawannumajápatin.

9.1. Nekás utsúmamu aentssuákur, takákmastin turaémkatin eáteamu

Émkak enentaikia, utsúmnawai aents nekásenentaimin irúrtin ní nékamurijai, pénkerpujústinian waínkiarat tusar. Úunt matsátka

kúit apújtamunmania ní utsúmamuri súnaktura umírnak: yurúmtai, unuímiatai, tsuákchichaman, jeá tura chíkich tsuák jéa aínian,tura aents pénker waínkiatniun ikiakáwai.

Máshi takústin enentaímtamuka, nékamu aíniauraítniuíti, takákmamunam utsúmak asamtai,takát ipiampártinnium, árak arákmatin kúitikiámsatniunam, irúntrar takákmataiikiakártin, tura chíkich takat aents pénkerpujústin enentaijai nájanma aíniasha máshiyaínma ártiniaíti.

9.2. Kúit takátmajai, takákmatjuárkir, apampártinenentaijai nájanma

Chíkich enentaikia, arákmau aínia nú kúitikiaúntukma átiniaíti, núnaka Ekuatúra úuntriturátniuti. Nunkánmaya jusár súramuka núkapkuitian warí amáwiti, turak chíkich kuitiaamáu aínia nukap tsawanti kajinmatkimiuasámtai, kuit tesarár ikiúrsatniuíti.

Kuít ikiántuktai takákma aínia nú tamaka,takat nankámeamua nuín kuít apújtustiniati,takat nánkanma tí kuít jintiúkin tusar, turakurkuit takat najánmanum nukap enkémeakEkuatur tepákman núkap yaímkiat tusar. Jú kuíttakat írutmaka menaintiú enentaijia turamuití:

(1) Najánkamu takát júkitniunam: entsakarkármari tsurámat penker najánamu,chikích tsurámat najánkamu, chichatai

104

9. Pénker iwiárnatrar, máshiniu timia kuít aínia pénker umúchkiatin

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 104

Page 105: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

105 9. P

ÉNKE

RIW

IÁRN

ATRA

R, M

ÁSH

INIU

TIM

IAKU

ÍTAÍ

NIA

PÉN

KER

UM

ÚCH

KIAT

IN

aínia, wekátai, emkemrá wekátai,unuímiatai nájankur takat nukaptsawantin émtikiattaji.

(2) Nekás umpúmatratin: nékachma aínianekátaj tusar, imiátkin yamáramnajánkatai tusar, tura úunt unuimiátnumjintíntiai tusar.

(3) Yamáram takatan nankámainia yayákuripiampártin, júnis:

• Wárik utsúmamu: yurúmak, entsataí tura sapát awétai, jéa najánkatin, tsuákíninin najánkatin.

• Ikiakártin aíniawai, pénker yurumátinchicham, imiátkin najánkamu turakursumátai iniásar íi nekatairijian yurúmak,kakáram jíru umuchín tura inkisamutsúkejai íik najankar émkatin tamaití.

• Írutkamunam, kampúnniu arántia aentsíisartin tura kampúnniu mayaí surúktin.

Yamáram enentaijai jú takatnum kúitumúchmaka, nekás kúit núkap ikiaúnkatintakákma yaíntasar tamaití, túraitiat, takátjuámunam tsawant nankámakui íistiniaíti kuíttesámu nekás chícham jusamúa núnaumiáwak tusar.

Nuyá, utsúmnawai kúit ajápatin, sútarachtsawánnum takat áti tusar tura utsúmamususátin, métekrak émkatai turakur tepakuutsúmamu aín tusar, kuít mashiniu emésmatsukyaíniayamujai émkatai tamaíti.

9.3. Kúit máshiniu tama, itiúra umúchkiatin aínianu iniákmamu

Jú takát juámunmaka, nekás utsúmamu súsatintawai (IPI), júnis íismajai:

• Takákmastin ipiampártin.• Mashiniu tuakmánum metekrak átin

(NBI) (takúrmakchamuri utsúmamuumínkiachu).

• Ipiampártin esáram tsawan iwiárkamu.• Kampuniúnam írunu wárik amúkashtin

enentaijia takámu.

Takát najánmanum kuit ápujeakur jú íistinaiti:warí takatna nájanea tura urútma aentstakákmastinian akiátta.

Núnka métekrak tesanaírar takustai tamaka,nekás utsúmamua nú nekáramuíti (NBI); tura nekámu ámanum nájanmanum nekásutsumkan emenká nuíti.

Takát ipiampártin iwiárkamuka, urutmáyaímkiatta tepákmanum, urútma íiníninipiampámujai émeaj, tura urútma yajánunkanmasha nukap sumátai aíniasha íinunkén nájankur itiártataj nú enentaímturartakat émtikiamuíti.

Íi kampunniúri emésmatsuk takástinkia, nekás enentaín amáji, nunká irúnainiaampirmashím takakur, pénker íismájai arákmar ipiampámusha átiniaíti

Amuákur, nekáska íi nunkén takát juámuka,kúit waítmamu aíniaka, nekás úunt nunkanammátsatkamunam kúit ápujeakur ikiaúweamuátinaiti, ukúnam utsúmak tura emésak akuishá, pénker kuít takámujai, nékamujaiémeakur tura kuít takákmakur ikiaúwakurukúnam pénker matsámsatin wainniáktatui.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 105

Page 106: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

10. Júkar najánkamu54

Achion, P., Williamson J. Growth, Inequalityand Globalization, Theory, History and Policy.Cambridge, Cambridge University Press, 1998.

Acosta, A. “La trampa de la dolarización”, en Dolarización: Informe Urgente. Quito, Abya-Yala, 2000.

Acosta, A. “El Buen Vivir, una oportunidadpor construir” en Revista Ecuador Debate, 28 de diciembre del 2008.

Agenda del Consejo Sectorial de Política dePatrimonio, 2009-2010. MinisterioCoordinador de Patrimonio. 2009.

Andrade, P. “Democracia y economía”, enRevista Íconos # 8. Quito, FLACSO, 1999.

“Continuidad y cambio de la dominaciónoligárquica en el Ecuador”, Inédito. Quito,UASB, 2005.

Araujo, M.C. “Crisis y políticas de ajuste”, enLa Ruta de la Gobernabilidad, Informe final delproyecto CORDES – CIPIE. Quito, 1999.

Asamblea Constituyente 2008. Constitución dela República del Ecuador. Ciudad Alfaro, 2008.

Ávila Santamaría, R. “Estado constitucionalde derechos y justicia”, en La Constitución del2008 en el contexto andino, análisis de la doctrinay el derecho comparado, Serie Justicia y

Derechos Humanos. Quito, Ministerio deJusticia y Derechos Humanos, 2008.

Báez, R. “La quimera de la modernización”, en Ecuador: pasado y presente. Quito, Libresa,1995.

Banco Central del Ecuador. Boletín AnuarioNo. 24. Quito, 2002.

Banco Central del Ecuador. Ecuador: Evoluciónde la Balanza Comercial, Enero – Diciembre de2006. Quito, 2006.

Banco Central del Ecuador. PlanMacroeconómico de Estabilización. Quito, 1992.

Barrera, A. Acción colectiva y crisis política: elmovimiento indígena ecuatoriano en los noventa.Quito, Osal-Ciudad-Abya-Yala, 2001.

Barrera, A. Un Estado descentralizado para eldesarrollo y la democracia. Documento de discusión. ILDIS. 2006.

Bobbio, N. El tiempo de los derechos, Bogotá,Fondo de Cultura Económica, 1991.

Brassel, Frank. ¿Reforma Agraria en el Ecuador?:viejos temas, nuevos argumentos. Sistema deInvestigaciones de la Problemática Agraria enel Ecuador, SIPAE, Quito, 2008.

Bresser-Pereira. “Estado y mercado en el nuevodesarrollismo”, en NUEVA SOCIEDAD No.210, julio-agosto de 2007. 2007. Disponible en:http://www.nuso.org

106

54 Jú takat juámuka jú árma aínia junía jusamuiti.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 106

Page 107: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

107

Campbell, T. La justicia: los principales debatescontemporáneos. Barcelona, Ed. Cedisa, 2002.

CE. Informe intermedio sobre la cohesión territorial. Comunidad Europea, 2004.

CEPAL. América Latina y El Caribe.Crecimiento Económico, Población y Desarrollo.Serie Población y Desarrollo No. 2. Santiagode Chile, 2000.

CEPAL. Balance preliminar de las economías deAmérica Latina y el Caribe. Santiago de Chile,2008.

CEPAL. Protección de cara al futuro, financiamiento y solidaridad. Montevideo, 2006.

CEPAL. Transformación productiva con equidad.Santiago de Chile, 1990.

CEPAL. Una década de desarrollo social enAmérica Latina 1990-1999. Santiago de Chile,2004.

CEPAR. Encuesta Demográfica y de SaludMaterna e Infantil – ENDEMAIN 2004. Quito,2005.

Chiriboga, M. Diseño de las políticas nacionales de desarrollo rural territorial. Quito,MIES-PRODER, 2008.

Chiriboga, M. La crisis agraria en Ecuador: tendencias y contradicciones del reciente proceso.Quito, Corporación Editora Nacional, 1985.

Chuji, M. “El Estado Plurinacional”, enYachaykuna: saberes Nº 8. Quito, Publicacióndel Instituto científico de culturas indígenas,2008.

CISMIL (SENPLADES-FLACSO-PNUD).Los ODM en el Ecuador: indicadores y disparidades cantonales, notas para la discusión,Estrategia nacional de desarrollo. Quito,SODEM-CISMIL-COSUDE-ONU, 2006.

CISMIL (SENPLADES-FLACSO-PNUD).Segundo Informe Nacional de los Objetivos delMilenio en el Ecuador. Alianzas para elDesarrollo. Quito, 2007.

Conaghan, C. Reestructuring Domination:Industrialist and the return to democracy inEcuador. Pittsburg, University of PensilvaniaPress, 1984.

CONAMU – INEC. El tiempo de ellas y deellos. Indicadores de la encuesta del uso del tiempo – 2007. Quito, 2008.

CONELEC. Estadística del Sector EléctricoEcuatoriano Año 2008. Quito, 2009.

Coraggio, J.L. “La Economía social y solidariacomo estrategia de desarrollo en el contexto de la integración regional latinoamericana”http://www.coraggioeconomia.org/jlc/archivospara descargar/ponencia_jlc.doc. Recons trucción de una parte de la ponenciapresentada en el 3er EncuentroLatinoamericano de Economía Solidaria yComercio Justo organizado por RIPESS enMontevideo, 22-24 octubre, 2008. Disponibleen: http://www.coraggioeconomia.org.

Coraggio, J.L. “Territorios y economías alternativas”. Ponencia presentada en el I Seminario Internacional PlanificaciónRegional para el Desarrollo Nacional.Visiones, desafíos y propuestas. La Paz, 30-31 de julio 2009.

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 107

Page 108: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Coraggio, J.L. La gente o el capital. Quito, ediciones Abya-Yala-CIUDAD, 2004.

CORDES. La ruta de la Gobernabilidad.Informe Final del Proyecto CORDES-Gobernabilidad. Quito, Corporación deEstudios para el Desarrollo-CIPIE, 1999.

Cosse, G. “Reflexiones acerca del Estado, el proceso político y la política agraria en elcaso ecuatoriano, 1964-1977”, en Ecuador:Cambios en el agro serrano. Quito, FLACSO-CEPLAES, 1980.

Cueva, A. Las democracias restringidas deAmérica Latina. Elementos para una reflexióncrítica. Quito, Planeta,1989.

De la Torre, C. “Populismo, cultura política yvida cotidiana en Ecuador”, en El fantasma delpopulismo. Caracas, ILDIS – FLACSO, NuevaSociedad,1998.

De Sousa Santos, Boaventura. Renovar la teoría crítica y reinventar la emancipación social.Buenos Aires, CLACSO, 2006.

De Sousa Santos, Boaventura. Socialismo do Século XXI. Brasil, Mimeo, 2007.

Delcourt, L. “Retour de l’Etat. Pour quellespolitiques sociales?”, 2009. Disponible en:http://www.cetri.be/spip.php?page=imprimer&id_article=1216&lang=fr.

Díaz Polanco, H. “Los dilemas del pluralismo”en Dávalos, Pablo (comp.) Pueblos indígenas,estado y democracia. Buenos Aires, CLACSO,2005.

DNP. “Fortalecer la descentralización y ade-cuar el ordenamiento territorial”, propuestapara discusión. Colombia, Dirección Nacionalde Planeación (DNP), 2007.

Falconí, F. “La construcción de una macroeconomía con cimientos ecológicos”, en Acosta, A.; Falconí F.; eds. Asedios a loimposible: Propuestas económicas en construcción.Quito, FLACSO-ILDIS, 2005.

Falconí, F. y León, M. “Pobreza y desigualdaden América Latina”, en ICONOS, No. 15.Quito, FLACSO, 2003.

Falconí, F. y Oleas, J. (ed). Antología de laeconomía ecuatoriana 1992- 2003. Quito,FLACSO, 2004.

Falconí, F., Muñoz, P. “En búsqueda de salidasa la crisis ética, política y de pensamiento”, en La descentralización en el Ecuador: opcionescomparadas. Quito, FLACSO, 2007.

Fraser, N. “Repensando la esfera pública. Una contribución a la crítica de la Democraciaactualmente existente”, en Revista EcuadorDebate, No 46. Quito, 1999.

Gudynas, E. “Crisis económica y la critica aldesarrollo extractivista”, 2009. Disponible en:www.rebelion.org

Harvey, D. Breve historia del neoliberalismo.Madrid, Akal, 2007.

Herrera, G. Hacia un régimen social del cuidadomás justo, mimeo. Quito, 2009.

108

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 108

Page 109: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Hidalgo, Francisco. Apuntes para la formulaciónde políticas públicas en materia de soberanía alimentaria. Quito, SENPLADES, 2009.

Houtart, F. “Quelle éthique sociale face au capitalisme mondialisé ?”, 2001. Disponible en:http://www.cetri.be/spip.php?article520&lang=fr.

Ibarra, H. “Análisis de coyuntura política”, en:Ecuador Debate, Quito, CAAP, No. 38, 1996.

Instituto Nacional de Estadística y Censos. VCenso Nacional de Población y IV de Vivienda1990. Quito.

Instituto Nacional de Estadística y Censos. VI Censo Nacional de Población y V de Vivienda2001. Quito

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Encuesta de Empleo, Desempleo y Subempleo -ENEMDU, 1995, 1998, 1999, 2005-2006,2007, 2008. Quito.

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Encuesta de Condiciones de Vida. 1995, 1998,1999 y 2005-2006. Quito.

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Encuesta de Uso del Tiempo. Quito, 2007.

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Anuario de Egresos Hospitalarios. 1990 – 2005.Quito, 2007.

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Anuario de Recursos y Actividades de Salud.1990 – 2005. Quito, 2007.

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Anuarios de Estadísticas Vitales. Nacimientos yDefunciones. 1990 – 2005. Quito, 2007.

Instituto Nacional de Estadística y Censos.Ecuador: La desnutrición en la población indígena yafroecuatoriana menor de cinco años. Quito, 2009.

Instituto Nacional de Estadísticas y Censos,Ministerio de Agricultura y Ganadería delEcuador –Servicio de Información y CensoAgropecuario. III Censo Nacional Agropecuario,2001.

Katz, R. “El Papel de las TIC en el Desarrollo:Propuesta de América Latina a los retoseconómicos actuales”. España, FundaciónTelefónica, Ariel, 2009.

Korovkin, T. “Globalización y pobreza: losefectos sociales del desarrollo de la floriculturade exportación”. en Efectos sociales de la globalización. Petróleo, banano y flores enEcuador. Quito, Abya Yala-CEDIME, 2004.

Larrea, A.M. La disputa de sentidos por el buen vivir como proceso contra-hegemónico. CLACSO,Grupo de Trabajo Hegemonías yEmancipaciones. 2009.

Larrea, C. “Dolarización, exportaciones ypobreza en Ecuador”, en Efectos sociales de laglobalización. Petróleo, banano y flores enEcuador. Quito, Abya Yala- CEDIME, 2004.

Larrea, C. Pobreza, dolarización y crisis en elEcuador. Informe de Avance de Investigación.CLACSO – IEE. Quito, 2002.

109

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 109

Page 110: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Larrea, C. y Sánchez, J. Pobreza, empleo yequidad en el Ecuador: perspectivas para el desarrollo humano sostenible. Quito, PNUD, 2002.

LATINOBARÓMETRO. Informe 2007.Disponible en:http://www.latinobarometro.org/

LATINOBARÓMETRO. Informe 2008.Disponible en:http://www.latinobarometro.org/

León, J. “Análisis de relaciones funcionales de los asentamientos humanos en Ecuador”.Quito, SENPLADES, documento de consultoría, 2009.

León Trujillo, M. “Lo que vale el trabajodoméstico gratuito de las mujeres”, Boletín Laotra mitad No. 7, Quito, Fundación Mujer ySociedad – CONAMU, 1999.

Mancero, A. “Transición a la democracia ecuatoriana”, en La ruta de la Gobernabilidad.Quito, CORDES, 1999.

Ministerio Coordinador de Desarrollo Social.Agenda de Desarrollo Social, documento borrador. Quito, 2009.

Ministerio Coordinador de Desarrollo Social.Informe de Gestión. Quito, 2009

Ministerio Coordinador de Desarrollo Social.SELBEN, Quito, 2007.

Ministerio Coordinador de Seguridad Interna yExterna. Agenda Nacional de Seguridad Interna y Externa. Quito, 2008.

Ministerio de Desarrollo Urbano y Vivienda.2007. Disponible enhttp://www.miduvi.gov.ec/.

Ministerio de Desarrollo Urbano y Vivienda.PRAGUAS. 2007. Disponible en:http://200.105.234.210/sitiopraguas/indice.htm.

Ministerio de Educación. Informes Aprendo.Quito, 2007.

Ministerio de Energía y Minas. AgendaEnergética 2007 – 2011. Quito, 2007.

Ministerio de Relaciones Exteriores. Relacionesdel Ecuador con sus países vecinos. Quito, MRE– PLANEX 2020, 2006.

Ministerio de Salud Pública – CONASA.Marco General de la Reforma Estructural de laSalud en el Ecuador. Quito, 2006.

Ministerio de Salud Pública – CONASA. Plande Acción. Política de salud y derechos sexuales yreproductivos 2006 – 2008. Quito, 2006.

Ministerio de Salud Pública, Subsecretaría deExtensión de Protección Social en Salud. PlanOperativo Anual. Quito, 2007.

Ministerio de Salud Pública. Dirección de Controly Mejoramiento de la Salud Pública. Quito,Programa Ampliado de Inmunizaciones, 2007.

Ministerio de Salud Pública. Indicadores Básicosde Salud. 2005, 2006. Quito, 2006.

Ministerio de Salud Pública. LineamientosEstratégicos del Ministerio de Salud. 2007.

110

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 110

Page 111: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Ministerio de Salud Pública. Manual para laVigilancia Epidemiológica e Investigación de laMortalidad Materna. Quito, 2006.

Ministerio de Salud Pública. Micro Área deSalud de la Niñez. Proyecto Fortalecimiento de la atención integral de la niñez. Quito, 2007.

Ministerio de Salud Pública. Proceso deNormatización del Sistema Nacional de Salud.Quito, Planes y Programas de Salud, 2007.

Ministerio de Salud Pública. Subproceso deEpidemiología. Coberturas de los Programas yEstadísticas de Salud. Quito, 2005.

Ministerio de Salud Pública. Subsistema deVigilancia Epidemiológica e Investigación dela Muerte Materna. Propuesta de NormaTécnica del Manejo Activo del Tercer Período delParto. Quito, 2006.

Ministerio de Salud Pública. Unidad Ejecutorade la Ley de Maternidad Gratuita y Atención a laInfancia. Quito, 2007.

Ministerio del Ambiente. Análisis de las necesidades de financiamiento del SistemaNacional de áreas naturales protegidas delEcuador. Quito, MAE, 2006.

Ministerio del Ambiente. Plan Estratégico delSistema Nacional de Áreas Protegidas del Ecuador2007-2016. Informe Final de Consultoría.Quito, Proyecto Sistema Nacional de ÁreasProtegidas (SNAP-GEF). REGAL-ECOLEX,2006.

Ministerio del Ambiente; EcoCiencia; UniónMundial para la Naturaleza. La biodiversidad del

Ecuador: Informe 2000. Quito, MAE;EcoCiencia; UICN. Quito, 2001.

Montúfar, C. Hacia una teoría de la asistenciainternacional para el desarrollo: un análisis desdesu retórica. Quito, UASB - CorporaciónEditora Nacional, 2002.

Montúfar, C. La reconstrucción neoliberal.Febres Cordero o la estatización del neoliberalismo en el Ecuador 1984-1988.Quito, Abya Yala, Universidad Andina Simón Bolívar, 2000.

Moreno, Leonardo. “Hacia políticas socialescon enfoque de derechos humanos garantizados”,en Políticas públicas para un Estado social dederechos, Vol. II. Santiago de Chile, LOMEdiciones, 2008.

Muradian, R. y Martínez-Alier, J. “Globa -lization and Poverty: an ecological perspec-tive”, en World Summit Papers of the HeinrichBöll Foundation, No. 7. Berlín, The HeinrichBöll Foundation, 2001.

Nazmi, N. “Failed reforms and economic collapse in Ecuador”, en The Quarterly Review of Economics and Finance 41. Holanda, 2001.

Negri, A. y G. Cocco. GlobAl – Biopoder yluchas en una América latina globalizada, Buenos Aires, Paidós, 2006.

North, L. “Implementación de la políticaeconómica y la estructura del poder político en Ecuador”, en Economía Política del Ecuador.Campo, Región, Nación. Quito, CorporaciónEditora Nacional, 1985.

111

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 111

Page 112: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Nussbaum, M. Las fronteras de la Justicia.Consideraciones sobre la exclusión. Barcelona,Paidos, 2006.

Ministerio Coordinador de Patrimonio Naturaly Cultural. Objetivos de Desarrollo del Milenio.Estado de Situación 2008. Nacionalidades yPueblos Indígenas del Ecuador, 2008.

Offe, C. Partidos políticos y nuevos movimientossociales. Madrid, Editorial Sistema, 1988.

Wright, E. O. “Los puntos de la brújula. Haciauna alternativa socialista”, en New LeftReview, No.41. Madrid, AKAL, 2006.

Páez, P. “Democracia, lucha contra la pobreza ypolíticas alternativas de estabilización”, enCuestiones Económicas, Vol. 16 No. 2. Quito,BCE, 2000.

Paz y Miño, J. et al. Asamblea Constituyente yEconomía: Constituciones en Ecuador. Quito,Editorial Abya Yala, 2007.

Peemans, J.P. “Le développement des peuplesface à la modernisation du monde”, Bélgica,Bruylant-Academia, LLN, 2002.

PNUD. Informe sobre desarrollo humano.Madrid, Mundiprensa, 1997.

Prebisch, R. “El desarrollo económico de laAmérica Latina y algunos de sus principalesproblemas”, en El Trimestre Económico No.249. México D.F, 1996.

Prebisch, R. Capitalismo periférico, crisis y transformación. México D.F., Fondo de CulturaEconómica, 1987.

Rabotnikof, N. En busca de un lugar común. El espacio público en la teoría política contemporánea. México, UNAM-Instituto de Investigaciones Filosóficas, 2005.

Ramírez, F. “Equateur: la crise de l Etat et du model néolibéral de développement”, en Problèmes d’Amérique Latine, Trimestriel No. 36. La documentation Française. París,2000.

Ramírez, F. “Mucho más que Dos Izquierdas”,en Nueva Sociedad, No. 205. 2006

Ramírez, F. y Ramírez, J. La estampida migratoriaecuatoriana. Crisis, redes transnacionales y repertorios de acción migratoria. Quito, CIUDAD-UNESCO, 2005.

Ramírez, F. y Rivera, F. “Ecuador: crisis, security and democracy”, en The Andes inFocus. Security, Democracy, and EconomicReform in the Andes. Baltimore, WesternHemisphere Program, Johns HopkinsUniversity –SAIS, 2005.

Ramírez, R, et al. Objetivos de Desarrollo delMilenio. Estado de situación 2006. Provincia dePichincha. Quito, CISMIL, STFS, CONCOPE,FLACSO, PNUD, AECI, Banco Mundial,2006.

Ramírez, R. “Desarrollo, desigualdad yexclusión: los problemas nutricionales en el Ecuador (1990-2000) desde el enfoque de las capacidades humanas”, en Versiones yAversiones del Desarrollo. Quito, CIUDAD-SIISE, 2002.

112

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 112

Page 113: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

Ramírez, R. Igualmente pobres, desigualmentericos. Quito, Editorial Ariel, Programa deNaciones Unidas para el Desarrollo, 2008.

Ramírez, R. Pseudo-salida, silencio y ¿deslealtad?:entre la inacción colectiva, la desigualdad de bien-estar y la pobreza de capacidades (estudio de casode la participación política en Ecuador). México.FLACSO, 2002.

Ramírez, R. y Minteguiaga, A. “¿Queremosvivir juntos?: entre la equidad y la igualdad”,en Ecuador Debate, No. 70. Quito, 2007.

Ramón, Galo. “Estado, región y localidades enel Ecuador (1808 – 2000)”, en Báez, Ospina yRamón, Una breve historia del espacio ecuatori-ano. Quito, CAMAREN – IEE, 2004.

Rawls, J. A theory of Justice. Great Britain,Oxford University Press, 1999

Revista Ecuador Debate No. 47, Quito, CAAP,1999.

Revista Gestión. “Las 50 de Gestión, y losprincipales grupos económicos del Ecuador”,en Gestión, No. 120. Quito, Dinediciones,2004.

Revista Gestión No. 47. Quito, Dinediciones.

Revista Vistazo Edición No. 667. Guayaquil,Editores Nacionales S.A., 1998.

Revista Vistazo Edición No. 779. Guayaquil,Editores Nacionales S.A., 2000.

Riechmann, J. y Recio, A. Quien parte yreparte... el debate sobre la reducción del tiempode trabajo. Barcelona, Icaria editorial, 1997.

Romero, M. “Coyuntura nacional: se profundiza la recesión y la incertidumbre”, en Revista Ecuador Debate, No. 47. Quito,CAAP, 1999.

Santos M. Espaço e Método. Sao Paulo,Editorial Nobel, 1992.

Schumpeter, J.A. Capitalism, Socialism andDemocracy. New York, Harper and Row, 1950.

Secretaría Técnica del Frente Social. SistemaIntegrado de Indicadores Sociales del Ecuador(SIISE). Versión 3.0. Quito, 2001.

Secretaría Técnica del Frente Social. SistemaIntegrado de Indicadores Sociales del Ecuador(SIISE). Versión 4.5. Quito, 2007.

Sen, A. Desarrollo y libertad. Barcelona,Editorial Planeta, 2000.

Nuevo examen de la desigualdad. Madrid,Alianza Editorial, 1992.

SENACYT. Indicadores de actividades científicasy tecnológicas. Quito, 2009.

SENPLADES, et al. Notas para la discusión dela Estrategia Nacional de Desarrollo Humano.Quito, Editorial Delta, 2009.

SENPLADES, Elementos para el Diseño de laPolítica del Deporte de la Revolución Ciudadana,Documento Borrador. Quito, 2009.

SENPLADES, Estrategia Nacional deDesarrollo. Quito, 2009.

SENPLADES, Estrategia para el buen vivirrural. Quito, 2009.

113

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 113

Page 114: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

SENPLADES, Informes de Veedurías ciudadanas. Quito, 2008.

SENPLADES, Metodología de priorización de proyectos de inversión pública. Quito, SENPLADES, Subsecretaria de inversiónpública. Documento interno, 2008.

SENPLADES, Plan Nacional de Desarrollo2007-2010. Quito, 2007.

SENPLADES, Talleres de ParticipaciónCiudadana de Quito y Guayaquil. Notas de la sistematización, Quito, 2009.

SENPLADES, Varios documentos y presentaciones. 2008-2009.

Stiglitz, J. El malestar en la globalización. BuenosAires, Taurus, 2002.

Thoumi, F. y Grindle, M. La política de laeconomía del ajuste: La actual experiencia ecuatoriana. Quito, FLACSO, 1992.

Trujillo, Mónica, D Ercole, Robert. Amenazas,vulnerabilidad, capacidades y riesgo en el Ecuador.

Los desastres un reto para el desarrollo. IRD,COOPI, OXFAM, 2003.

UN-ECLAC. Development Problems in LatinAmerica. Austin, Institute of Latin AmericanStudies, Texas University Press, 1970.

Verdesoto, L. Descentralizar, grados deautonomía para enriquecer a la democracia.Quito, Abya-Yala, 2001.

Vos, R. “Ecuador: economic liberalization,adjustment and poverty, 1988-99”, en RobVos, Lance Taylor y Ricardo Paes de Barros.Economic Liberalization, distribution andPoverty. Latin America in the 1990s.Cheltenham, Edward Elgar - UNDP, 2002.

Vos, R. et al. Ecuador 1999: Crisis y protecciónsocial. Quito, Ediciones Abya Yala, 2000.

Vos, R., Lance, T. y De Barros, R. (Editores).Economic Liberalization, Distribution andPoverty: Latin America in the 1990s.Cheltenham, Edward Elgar – UNDP, 2002.

World Bank. Ecuador Poverty Assesment.Washington D.C., WB, 2004.

114

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 114

Page 115: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

11. Chícham sútarach najánar nékamu

AGD Kúit Ikiúrmamun Wainín.

ALBA Yamáram Nunka Tépakmanum Yaímkiartasa üunt Nunka Irúntraru.

BCE Ekuatúra kúit ikiautai üuntri.

CEC Ekuatúrnum Imiátkin Nájankur Uminitiái Papí.

CEPAL Yamáram Nunka Tépakmanum nuyá Tsurakú Nunkanam KúitChichamprúkta Tusar Anaíkaimu.

CIADI Kúit Umúchmanum Itiúrchat Irunun Iwiárin Yajá Nunkanmaya Irúntraru.

CISMIL Aents Matsátma Nekatai Najánamu (SENPLADES-FLACSO-PNUD).

CODENPE Ekuatúr Nunkanam Aents Irúntrar nuyá Tarímiat Aents MatsataíniaIrúntrar Takákmamu.

CONAIE Ekuatúrnum Ashí Tarimiat Aents Irúntraru Úunt Nájanma.

CONAM Úunt nunkanam Takát Iwiárkatniun Irúntra.

CONAMU Úunt Nunkanam Núwa Irúntramu.

CONELEC Úunt Nunkanam Tsurámat Kéen Aínia Íin Irúntraru.

COPs Nunkán Núkap Emésmau Aínia.

DAC Nánap Ewekamtai Íin Aínia.

DINAREN Úunt Nunkanam Kampúnniu Imiátkintri Amúkachminian Íin Aínia.

DPT Núnka Pénker Iwiárkatin Takat Najántai.

ECV Aents Matsátma Anujkár Nekatai.

ENDEMAIN Aents Matsátmanum Núwa nuyá Úchi Tsuámatnum Ímiamu Anujkár Nekatai.

115

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 115

Page 116: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

ENEMDUR Úunt Nunkanam Takatán Takáku, Takákcha tura Penké Takuchu, Aents Irúntrar Matsátmanum nuyá Kampuniúma Irúntrar MatsataíniaAnujkár Nekatai.

EPN Úunt Nunkanam Núkap Unuimiatai Najánamu.

ETN Úunt Nunkanam Núnka Umúchkatin Takat Juámu.

EUT Takákmakur Tsawán Iniánkamu Anujkár Nekatai.

FLACSO Yamáram Nunkanam Irúntraru Ainia, Aents Matsátman UnuimiattainÉmtamu Ekuatúrnum Najánamu.

FMI Fondo Monetario Internacional.

FOB Ankán Waínma (libre a bordo).

G-20 Jimiará Náwe Kuítrintin Nunka Irúntramu (países industrializados y emergentes).

GAD Ankán Matsatka Irúntramunam Akupín Aínia.

IGM Núnka Unuimiattai Suntárna Najánamu.

IG/EPN Úunt Nunkanam Nunká Tépakmari Nekataí Najánamu.

IESS Ekuatúrnumia Aents Pénker Íistin Tusar Najánamu.

INEC Üunt Nunkanam Aents Matsátma Anujkár Nekatai.

INFOPLAN Takát Iwiáratai Tusar Nekátai Aínia.

IRD Siglas en francés de: Takátjai Émkatai Tusar Nékachma Nekatai Najánamu.

ISI Yajá Nunkanmay Súmamu Yapajiátai Tusar Imiátkin Najanma.

ITT Yasuní Nunka Tépakmanum Takát Juámu. (Ishpingo-Tambococha-Tiputini).

LOREYTF Takát Umiákur, Métekrak Nájankur Úunt Nunkanam Páan Amájsatin Papí Aarma.

MAE Kampunín Chichaman Iwiárkamin.

116

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 116

Page 117: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

MCPNC Kampunín Tépaku Mashiniu Najánamu nuyá Aentsú Níniuri MáshiniuTimia Iwiárkamin.

MEER Tsurámtajai Kéen nuyá Kéen Amúkachmin Aínian Iwiárkamin.

MIES Kúit Chicham Pachínkiamujai Aents Yaíntinian Iwiárkamin.

MINTUR Arántia Aents Irástinian Iwiárkamin.

MIPYMES Tíi Uchich, Uchích nuyá Yaímken Irúntrar Takákmau Aínia.

MPD Aents Matsátma Pachínmajai Irúntramu.

MSP Úunt Nunkanam Tsuák Chichaman Iwiárkamin.

MTOP Kunkúimiajai Wekatai tura Takát Najantain Iwiárkamin.

NBI Necesidades Básicas Insatisfechas.

OCP Nunká Macharí Kijínt Aínia Jutai Jintiampruámu.

ODM Yamáram Uwitin Emkatin Takat Najátin Wakéramu.

OELAC Yamáram Nunka Tépakmanum nuyá Tsurakú Nunkanmaya Úunt Nunka Matsatka Irúntramu.

OPEP Nunká Macharín Surin Ainia Úunt Nunka Irúntraru.

PAI Uwí Nankámamunam Kúit Ajápma Takát Najantai.

PEA Aents Mátsatka Kuítjai Takákmainia.

PETROECUADOR Ekuatúrnum Nunká Macharí Júsatniun Irúntaru.

PIB Nunká Macharí Jusámu Iwiárachma.

PLANDETUR Úunt Nunkanam Yajánia Aents Irástinian Iwiartai Nájanma.

PNBV ÚUunt Nunkanam Pénker Pujústin Takat Juámu.

PND Úunt Nunkanam Emkatin Takat Juámu.

PNUD Úunt Nunka Irúntraru Emkatin Takat Juámu.

117

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 117

Page 118: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

POA Uwítin Takát Júkitin Nájanma.

PROMSA Arákmamunam Iwiárkatin Takat Juámu.

SELBEN Úunt Nunkanam ,Aents Yaintin Takat Juámunam Pachíniania Nekatai.

SENAGUA Úunt Nunkanam Entsa Chícham Iwiasmatai.

SENPLADES Úunt Nunkanam Emkatin Takat Iwiartai Iwiásmatai.

SIGAGRO Nunká Tépakmari Nekatai, Irúntrar Arákmainianu.

SIISE Ekuatúrnum Aents Mátsatka Iniákmamu Nekatai.

SISPAE Ekuatúrnum Mukúsa Aents Mátsatka Iniákmamu Nekatai.

SNAP Ekuatúrnum , Úunt nunka Takáschatin Najánkamu Aínia.

SPPP Takát Iwiákatin nuyá Máshiniu Chíma Juámu Iwiásmatai Akankámu.

SSI Yajá Nunkanmaya Súmamu Pénker Íismájai Yapájiamu.

TIC Chícham Etsertai nuyá Ujanaítia Pénker Iwiárkamu Aínia.

UICN Kampunín Níniurijai Wainkiátai tusar Yajá Nunkanmaya Matsatka Irúntramu.

UNASUR Yamáram Nunkanam Nunkáni Úunt Nunka Mátsatka Irúntraru.

UNESCO Unuimiátai, Nekátai nuyá Aentsú Níniuri Aínian Émtikiatniun ÚuntNunka Irúntraru.

UNICEF Siglas en Inglés de: Úunt Nunka Irúntramunmaya Úchi Yaíntin Kuít Waínma.

UPA Árak Arákmatain Íin.

118

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 118

Page 119: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

119

ELPR

OC

ESO

DE

CO

NST

RU

CC

IÓN

DEL

PLA

NN

AC

ION

AL

PAR

AEL

BU

ENV

IVIR

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 119

Page 120: Plan Nacional del Buen Vivir (versión Shuar)

RESUMEN_BUEN_VIVIR_SHUAR_RESUMEN BUEN VIVIR SHUAR 22/06/10 14:47 Page 120