ph¸t triÓn kinh tÕ cña nhËt b¶n - grips · trang web tiÕng anh cho ch¬ng tr×nh häc th¹c...

Ph¸t triÓn Kinh tÕ cña NhËt B¶n

Con ®êng ®i lªn tõ mét níc ®ang ph¸t triÓn

Kenichi Ohno

Hµ Néi th¸ng 3 n¨m 2007

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

http://www.pdffactory.com

B¶n quyÒn tiÕng ViÖt © DiÔn ®µn Ph¸t triÓn ViÖt Nam 2007.

DiÔn ®µn Ph¸t triÓn ViÖt Nam

Phßng 401, Tßa nhµ Trung t©m Melia,

44B Phè Lý Thêng KiÖt, Hµ Néi, ViÖt Nam

§iÖn tho¹i: 84-4-9362633

Fax: 84-4-9362634

Email: [email protected]

Website: http://www.vdf.org.vn

Biªn dÞch tõ cuèn “The Economic Development of Japan” cña Gi¸o sKenichi Ohno (The Path Traveled by Japan as a Developing Country),

DiÔn ®µn Ph¸t triÓn GRIPS, Tokyo, 2006.



Xin ch©n thµnh çm ¬n çc sinh viªn ë GRIPS, nh÷ng ngêi

®· t¹o c¬ héi cho t«i viÕt cuèn s¸ch nµy. Çm ¬n hai trî lý

Azko Hayashida vµ Vò ThÞ Thu H»ng ®· gióp t«i chØnh söa

b¶n in tiÕng Anh vµ tiÕng ViÖt cña cuèn s¸ch nµy.



Môc lôc

Lêi tùa cho b¶n tiÕng ViÖt

Lêi tùa cho b¶n tiÕng Anh

Lêi tùa cho b¶n tiÕng NhËt

Ch¬ng 1 Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña nh÷ng níc ®i sau ...... 1

Ch¬ng 2 Thêi kú Edo: Nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho c«ng nghiÖp ho¸ ...... 25

Ch¬ng 3 Meiji (1): Nh÷ng môc tiªu quan träng cña chÝnh phñ míi ...... 45

Ch¬ng 4 Meiji (2): NhËp khÈu vµ hÊp thô c«ng nghÖ ...... 63

Ch¬ng 5 Meiji (3): Sù ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chñ chèt ...... 83

Ch¬ng 6 Meiji (4): Ng©n s¸ch, tµi chÝnh vµ kinh tÕ vÜ m« ...... 101

Ch¬ng 7 ThÕ chiÕn lÇn thø nhÊt vµ nh÷ng n¨m 1920: Bïng næ xuÊt khÈu vµ suy tho¸i ...... 119

Ch¬ng 8 Khñng ho¶ng tµi chÝnh Showa n¨m 1927 ...... 135

Ch¬ng 9 Nh÷ng n¨m 1930 vµ nÒn kinh tÕ chiÕn tranh ...... 151

Ch¬ng 10 Håi phôc sau chiÕn tranh, 1945-49 ...... 173

Ch¬ng 11 Kû nguyªn t¨ng trëng cao ...... 195

Ch¬ng 12 NÒn kinh tÕ chÝn muåi vµ suy tho¸i ...... 219

Ch¬ng 13 Sù suy tho¸i vµ nÒn kinh tÕ bong bãng ...... 239

Thi cuèi kú ...... 261

Nh÷ng c©u hái sinh viªn ®Æt ra ...... 265

Tµi liÖu tham kh¶o ...... 283



Lêi tùa cho b¶n tiÕng ViÖt

T«i rÊt h©n h¹nh vµ biÕt ¬n nh÷ng ngêi ®· tham gia dÞch cuèn s¸ch nµy

sang tiÕng ViÖt. MÆc dï cuèn s¸ch nµy cã thÓ thu hót ®îc rÊt nhiÒu ®éc

gi¶ quan t©m ®Õn qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña NhËt B¶n, nhng ®èi víi t«i,

çc ®éc gi¶ ViÖt Nam lu«n lµ nh÷ng ®éc gi¶ ®Æc biÖt. Ngoµi viÖc nÒn

kinh tÕ ViÖt Nam ®ang ph¸t triÓn rÊt n¨ng ®éng víi rÊt nhiÒu con ngêi

mÕn mé tri thøc, ViÖt Nam cßn lµ n¬i t«i g¾n bã phÇn lín thêi gian

nghiªn cøu cña m×nh suèt tõ n¨m 1995 ®Õn nay. Ban ®Çu, t«i chØ tíi th¨m

ViÖt Nam mçi n¨m mét vµi lÇn. Khi ®ã, çc ®êng phè cña Hµ Néi cßn

cã nhiÒu xe ®¹p h¬n xe m¸y. Sau nµy, t«i ®Õn ViÖt Nam thêng xuyªn

h¬n, hÇu nh th¸ng nµo t«i còng ®Æt ch©n ®Õn Hµ Néi. Ch¼ng bao l©u sau

t«i nhËn thÊy r»ng m×nh nªn sèng ë ViÖt Nam vµ chØ cÇn thØnh tho¶ng

l¹i trë vÒ NhËt B¶n ®Ó gi¶ng d¹y vµ gÆp vî cña t«i.

N¨m 2004, chóng t«i thµnh lËp DiÔn ®µn Ph¸t triÓn ViÖt Nam (VDF),

mét dù ¸n hîp t¸c nghiªn cøu gi÷a trêng ®¹i häc cña t«i, ViÖn nghiªn

cøu ChÝnh s¸ch Quèc gia NhËt B¶n (GRIPS) ë Tokyo vµ trêng ®¹i häc

Kinh tÕ Quèc d©n ë Hµ Néi. Dù ¸n cã trô së chÝnh ®Æt ë Hµ Néi vµ mét

chi nh¸nh ë Tokyo. VDF ®îc thµnh lËp víi môc ®Ých tiÕn hµnh nh÷ng

nghiªn cøu theo ph¬ng ph¸p míi víi nh÷ng gîi ý ®æi míi chÝnh s¸ch,

trong ®ã chó träng ®Õn viÖc phèi hîp m¹ng líi liªn kÕt gi÷a çc nghiªn

cøu viªn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng nghiªn cøu viªn trÎ nhiÖt huyÕt vµ tµi n¨ng.

T«i lµ ®ång gi¸m ®èc chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chuyªn m«n cña VDF vµ hiÖn

nay t«i ®ang sèng ë Hµ Néi. Cuèn s¸ch nµy ®îc dÞch sang tiÕng ViÖt

víi sù hç trî vµ hiÖu ®Ýnh cña VDF.

C«ng viÖc hiÖn nay cña t«i ë VDF liªn quan trùc tiÕp ®Õn viÖc t vÊn cho

qu¸ tr×nh ho¹ch ®Þnh çc chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña ViÖt Nam. Çc ch¬ng

tr×nh nghiªn cøu cña chóng t«i rÊt cô thÓ vµ ®îc tiÕn hµnh rÊt nhanh gän,

bao gåm viÖc x©y dùng çc kÕ ho¹ch tæng thÓ ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ th¶o

luËn çc vÊn ®Ò x· héi xuÊt hiÖn khi ViÖt Nam tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn



kh¸ nhanh. Tuy nhiªn, nÕu chØ tËp trung vµo gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ng¾n

h¹n kh«ng th× cha ®ñ nÕu ViÖt Nam muèn ®¹t ®îc sù t¨ng trëng bÒn v÷ng

trong t¬ng lai. T«i tin tëng ch¾c ch¾n r»ng mét tÇm nh×n lÞch sö dµi h¹n

cÇn ph¶i g¾n liÒn víi nh÷ng hµnh ®éng chÝnh s¸ch ng¾n h¹n bæ sung.

NhËt B¶n lµ mét níc ®i sau nhng ®· thµnh c«ng trong viÖc b¾t kÞp víi

ph¬ng t©y tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 20. §Õn nay NhËt B¶n ®· lµ mét

trong nh÷ng níc c«ng nghiÖp hµng ®Çu trªn thÕ giíi. Khi ViÖt Nam gia

nhËp Tæ chøc Th¬ng m¹i ThÕ giíi vµ cè g¾ng vÒ c¬ b¶n trë thµnh mét

níc c«ng nghiÖp ®Õn tríc n¨m 2020 th× nh÷ng kinh nghiÖm mµ NhËt

B¶n ®· tr¶i qua sÏ lµ mét ®Þnh híng rÊt h÷u Ých cho ViÖt Nam trong thÕ

kû 21. Tuy nhiªn, nÕu sao chÐp y hÖt nh÷ng chÝnh s¸ch mµ NhËt B¶n ®·

¸p dông tríc ®©y sÏ kh«ng thÝch hîp víi ViÖt Nam v× nh÷ng ®iÒu kiÖn

vµ hoµn c¶nh hiÖn nay ®· thay ®æi. ViÖt Nam nªn häc tËp vµ ¸p dông mét

çch cã chän läc vµ s¸ng t¹o tõ nh÷ng kinh nghiÖm quèc tÕ. T«i hy väng

r»ng çc ®éc gi¶ sÏ ®ång ý víi t«i vÒ quan ®iÓm nµy.

Cuèn s¸ch nµy viÕt vÒ lÞch sö cña NhËt B¶n tõ thêi kú Edo, thêi kú tríc khi

c«ng nghiÖp NhËt B¶n cÊt çnh. Cuèn s¸ch nµy kh«ng chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng

thùc tÕ vµ sè liÖu mµ cßn giíi thiÖu rÊt nhiÒu nh÷ng cuéc tranh luËn trong lÞch

sö vµ nh÷ng çch gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ nh÷ng cuéc tranh luËn nµy. Víi

phong çch viÕt ®¬n gi¶n, cuèn s¸ch nµy ®· sö dông rÊt nhiÒu nh÷ng nghiªn

cøu häc thuËt ë NhËt B¶n, trong ®ã cã mét sè nghiªn cøu cßn cã nhiÒu tranh

c·i. Hai vÊn ®Ò chÝnh mµ cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp ®Õn lµ (i) v× sao NhËt B¶n cã

thÓ trë thµnh mét níc c«ng nghiÖp dÉn ®Çu trong çc níc ®i sau, vµ (ii) v×

sao NhËt B¶n l¹i dïng ®Õn viÖc x©m chiÕm qu©n sù çc níc l¸ng giÒng trong

qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸. T«i kh«ng ®a ra mét kÕt luËn cuèi cïng nµo cho

nh÷ng c©u hái hãc bóa nµy nhng cuèn s¸ch nµy sÏ cung cÊp rÊt nhiÒu th«ng

tin phong phó vµ nh÷ng gîi ý tr¶ lêi cho nh÷ng c©u hái nµy. T«i hy väng r»ng

çc ®éc gi¶ sÏ c¶m thÊy thó vÞ vµ hµo høng khi ®äc cuèn s¸ch nµy.

Hµ Néi, th¸ng 3 n¨m 2007

Kenichi Ohno



Lêi tùa cho b¶n tiÕng Anh

Nh÷ng th«ng tin trong cuèn s¸ch nµy ban ®Çu ®îc xuÊt hiÖn trªn mét

trang web tiÕng Anh cho ch¬ng tr×nh häc Th¹c sü t¹i ViÖn Nghiªn Cøu

ChÝnh S¸ch Quèc Gia (GRIPS) t¹i Tokyo. Sau ®ã, nh÷ng th«ng tin nµy

®îc dÞch sang tiÕng NhËt vµ ®îc xuÊt b¶n díi d¹ng s¸ch v× quyÒn lîi

cña ®éc gi¶ NhËt B¶n vµo ®Çu n¨m 2005. Tuy nhiªn, ngêi ta sím nhËn ra

r»ng nhiÒu ngêi ®äc t¹i çc quèc gia kh¸c còng rÊt muèn ®îc ®äc cuèn

s¸ch nµy. Çc sinh viªn níc ngoµi t¹i NhËt B¶n vµ nh÷ng nhµ xuÊt b¶n ®·

®Ò nghÞ t«i cho phÐp hä ®îc dÞch cuèn s¸ch nµy sang çc ng«n ng÷ kh¸c

nh tiÕng ¶ RËp, tiÕng Trung vµ tiÕng ViÖt. MÆc dï b¶n tiÕng NhËt lµ b¶n

gèc nhng nÕu nh cuèn s¸ch ®îc in b»ng tiÕng Anh th× sÏ khiÕn viÖc

dÞch thuËt sang çc ng«n ng÷ kh¸c sÏ nhanh vµ ®¸ng tin cËy h¬n. H¬n n÷a,

víi Ên b¶n b»ng tiÕng Anh, lîng ngêi ®äc s¸ch nµy sÏ lín h¬n rÊt nhiÒu.

§ã lµ lý do t¹i sao cuèn s¸ch nµy ®· ®îc dÞch sang tiÕng Anh.

Víi cuèn s¸ch nµy ngêi ®äc sÏ ®îc ®i mét chuyÕn hµnh tr×nh ph©n tÝch

vÒ nh÷ng thay ®æi kinh tÕ x· héi cña NhËt B¶n. Cuèn s¸ch kh«ng ph¶i lµ

mét chuçi nh÷ng sù kiÖn buån tÎ vµ còng kh«ng ph¶i lµ mét bé s¸ch su

tÇm nh÷ng bµi häc thuËt kh«ng liªn quan tíi nhau. Cuèn s¸ch giíi thiÖu

cho ®éc gi¶ nh÷ng nghiªn cøu míi nhÊt vµ ®«i khi g©y tranh c·i vÒ lÞch sö

hiÖn ®¹i cña NhËt B¶n. Kh¶ n¨ng néi lùc t¹o ra bëi sù t¬ng t¸c thêng

xuyªn gi÷a néi lùc vµ ngo¹i lùc lµ sîi chØ xuyªn suèt cuèn s¸ch nµy. MÆc

dï lèi viÕt trong cuèn s¸ch nµy cã vÎ nh ®¬n gi¶n vµ kh«ng nÆng vÒ lý

thuyÕt nhng quan ®iÓm trong cuèn s¸ch ®· ®îc rót ra tõ nh÷ng cuéc ®iÒu

tra nghiªm tóc vµ mÊt nhiÒu thêi gian cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu. T«i tin

r»ng ®©y lµ cuèn s¸ch ®Çu tiªn kiÓu nµy ®· ®îc xuÊt b¶n c¶ b»ng tiÕng

Anh vµ tiÕng NhËt. §éc gi¶ h·y cïng ®äc.

Tokyo, th¸ng 2 n¨m 2006

Kenichi Ohno



Lêi tùa cho b¶n tiÕng NhËt

Cuèn s¸ch nµy gåm nh÷ng bµi gi¶ng vÒ sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña NhËt

B¶n ®· ®îc t¸c gi¶ tr×nh bµy b»ng tiÕng Anh t¹i ViÖn Nghiªn Cøu ChÝnh

S¸ch Quèc Gia (GRIPS) t¹i Tokyo tõ n¨m 1998 ®Õn n¨m 2004. PhÇn lín

sinh viªn cña t«i lµ nh÷ng çn bé nhµ níc trÎ tuæi ®Õn tõ çc níc ®ang

ph¸t triÓn vµ ®ang trong giai ®o¹n chuyÓn ®æi, hä lµ nh÷ng ngêi sÏ quay

trë l¹i ®Êt níc víi vÞ trÝ vµ nhiÖm vô cña m×nh sau khi häc tËp t¹i

GRIPS. NhËt B¶n lµ mét ®Êt níc ®Æc biÖt. §Êt níc ®· ®i lªn tõ mét nÒn

kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu t¹i khu vùc ViÔn §«ng ®Ó trë thµnh mét

quèc gia ®i ®Çu trong lÜnh vùc c«ng nghÖ c«ng nghiÖp. MÆc dÇu t«i

kh«ng ph¶i lµ mét nhµ lÞch sö häc kinh tÕ nhng t«i ®· ®ång ý gi¶ng d¹y

kho¸ häc nµy bëi v× t«i ®· bÞ cuèn hót bëi th¸ch thøc r»ng t«i cã ®ñ trÝ

tuÖ ®Ó cã thÓ kÓ l¹i c©u chuyÖn phi thêng vÒ sù ph¸t triÓn cña NhËt B¶n

theo mét çch míi kh«ng ph¶i nh mét c©u chuyÖn ®Ó håi tëng vÒ qu¸

khø cña b¶n th©n NhËt B¶n mµ nh mét th«ng ®iÖp thêi ®¹i cho nh÷ng

çn bé níc ngoµi ®ang nç lùc ®Ó ph¸t triÓn quª h¬ng hä ngay trong

thêi ®iÓm nµy.

T«i lµ mét ngêi ho¹t ®éng thùc tiÔn vÒ sù ph¸t triÓn kinh tÕ. T«i sèng

t¹i mét quèc gia ®i sau (cô thÓ lµ ViÖt Nam), c«ng viÖc cña t«i lµ t vÊn

cho chÝnh phñ ViÖt Nam x©y dùng çc chÝnh s¸ch, ®µo t¹o ngêi trÎ tuæi

cã thÓ thay thÕ t«i trong t¬ng lai vµ hç trî nghiªn cøu cho chÝnh phñ

NhËt B¶n vµ nh÷ng nhµ tµi trî kh¸c cña ViÖt Nam. Chñ ®Ò cña cuèn s¸ch

nµy vÒ lÞch sö NhËt B¶n sau thêi kú t¸i héi nhËp toµn cÇu gi÷a thÕ kû 19.

Chñ ®Ò cã vÎ kh«ng míi ®èi víi mét sè häc gi¶ NhËt B¶n, nh÷ng ngêi

®· dµnh nhiÒu giÊy mùc cho chñ ®Ò nµy. Nhng t«i vÉn quan t©m tíi chñ

®Ò nµy víi hy väng r»ng chóng ta cã thÓ thÊy ®îc chÆng ®êng mµ NhËt

B¶n ®· ®i qua víi mét ¸nh s¸ng míi ®îc soi räi bëi nh÷ng tiªu chuÈn

vµ lÏ thêng cña nh÷ng níc ®ang ph¸t triÓn ngµy nay. T«i ®· viÕt cuèn

s¸ch nµy b»ng tiÕng NhËt ®Ó chia sÎ niÒm vui cña t«i víi ®éc gi¶ NhËt.



Chóng ta c«ng nhËn b¶n th©n b»ng sù tån t¹i cña nh÷ng ngêi kh¸c. Sù

so s¸nh víi quèc tÕ lµ hoµn toµn cÇn thiÕt ®Ó hiÓu ®îc nh÷ng ®Æc tÝnh

cña bÊt cø x· héi nµo. Nh÷ng bµi gi¶ng cña t«i cã ý nghÜa nh mét tÊm

g¬ng mµ ë ®ã nh÷ng sinh viªn níc ngoµi cã thÓ kh¸m ph¸ ra ®Êt níc

cña hä. §ång thêi, t«i tin r»ng hä cã thÓ lµ mét tÊm g¬ng cho nh©n d©n

NhËt B¶n ®Ó kh¸m ph¸ l¹i b¶n th©n hä. B¶n th©n t«i còng ®· gÆp rÊt

nhiÒu nh÷ng ®iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn khi t«i chuÈn bÞ vµ tr×nh bµy nh÷ng

bµi gi¶ng nµy. Nghiªn cøu trong níc ®ãng kÝn víi phÇn cßn l¹i cña thÕ

giíi kh«ng thÓ cho thÊy vÞ trÝ cña NhËt B¶n trong lÞch sö thÕ giíi. Trong

khi chuÈn bÞ trang web vµ nh÷ng chó thÝch cho bµi gi¶ng mµ t«i ®· sö

dông ®Ó biªn so¹n cuèn s¸ch nµy, t«i ®· cè g¾ng thu thËp th«ng tin réng

r·i. MÆc dï nh÷ng tµi liÖu c¬ b¶n trong cuèn s¸ch nµy ®· cã trong nh÷ng

tµi liÖu häc thuËt vÒ lÞch sö kinh tÕ NhËt B¶n nhng t«i còng ®· bæ sung

thªm mét lo¹t nh÷ng bµi ph¸t biÓu hoÆc bµi b¸o vÒ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ

nh÷ng ý kiÕn ®Ó gióp cho nh÷ng bµi gi¶ng dÔ hiÓu vµ thó vÞ h¬n ®èi víi

ngêi nghe. V× thêi gian vµ kiÕn thøc cña t«i cã h¹n, nh÷ng vÊn ®Ò ®a

ra trong cuèn s¸ch nµy ®«i khi cã thÓ Ýt chÝnh x¸c h¬n çc chuyªn gia

chÊp nhËn. Sù m« t¶ chi tiÕt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®îc tranh luËn gay g¾t

bëi çc häc gi¶ cã thÓ cã nguy c¬ dÉn ®Õn lèi viÕt qu¸ ®¬n gi¶n mµ

kh«ng chó träng ®Õn nhiÒu dÉn chøng. NÕu nh quý vÞ t×m thÊy bÊt cø

lçi nµo trong nh÷ng chi tiÕt, t«i sÏ rÊt vui nÕu lçi Êy ®îc chØnh söa. Tuy

nhiªn, t«i còng xin nhÊn m¹nh r»ng môc ®Ých cña cuèn s¸ch nµy lµ ®Ó

miªu t¶ mét dßng lÞch sö réng lín víi sù hç trî cña mét tÇm nh×n cô thÓ

h¬n lµ xem xÐt nh÷ng sù kiÖn lÞch sö mét çch chi tiÕt. T¸i hiÖn l¹i h×nh

¶nh lÞch sö lµ mét nhiÖm vô cã thÓ ®îc thùc hiÖn t¬ng ®èi t¸ch rêi khái

viÖc lµm râ nh÷ng chi tiÕt nhá.

Khi t«i tíi th¨m çc th viÖn vµ çc hiÖu s¸ch cò t¹i QuËn Kanda cña

Tokyo ®Ó viÕt cuèn s¸ch nµy, t«i thêng bÞ thÊt väng. T«i cho r»ng qu¸

nhiÒu nghiªn cøu vÒ lÞch sö NhËt B¶n ®· bÞ ¶nh hëng bëi t tëng

MaxÝt. Mét nhãm nh÷ng nghiªn cøu kh¸c th× kh«ng ngõng theo ®uæi

nh÷ng kh¸m ph¸ nhá vµ nh÷ng lý gi¶i l¹i mét çch nhá nhÆt mµ kh«ng

®Æt chóng vµo ®óng bèi c¶nh lÞch sö. Ngoµi ra, nh÷ng cuèn s¸ch kh¸c th×



liÖt kª ra mét lo¹t nh÷ng sù kiÖn trong lÞch sö mµ kh«ng cã kÕt cÊu khiÕn

cho nh÷ng cuèn s¸ch ®ã kh¸ tÎ nh¹t ®èi víi ®éc gi¶. MÆc dï t«i kÝnh

träng nç lùc cña hä trong viÖc t×m kiÕm sù thËt, nhng râ rµng r»ng ë ®ã

thiÕu ®i sù c¹nh tranh gi÷a nh÷ng quan ®iÓm lÞch sö kh¸c nhau ®Ó gióp

chóng ta lùa chän vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng sù thËt kh¸c nhau. HiÖn tîng x·

héi ph¶i ®îc hiÓu mét çch c¬ häc vµ toµn diÖn, nhng ®iÒu nµy kh«ng

cã nghÜa cøng nh¾c r»ng t tëng MaxÝt nªn lµ kim chØ nam duy nhÊt.

Nãi mét çch khiªm tèn, cuèn s¸ch nµy nç lùc ®Ó ®a ra tÇm nh×n gÇn

®Ó xem xÐt vµ dù ®o¸n sù ph¸t triÓn kinh tÕ. TÇm nh×n nµy ®îc thÓ hiÖn

®Çy ®ñ h¬n trong ch¬ng 1 vµ cho thÊy sù n¨ng ®éng cña x· héi NhËt

B¶n lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng t¬ng t¸c ngµy cµng nhiÒu gi÷a nh÷ng c¬ chÕ

trong níc vµ níc ngoµi mµ ë ®ã sù thay ®æi dÇn dÇn cña tæ chøc trong

níc vµ nh÷ng ph¶n øng ®èi víi nh÷ng yÕu tè níc ngoµi ®· ®îc lÆp ®i

lÆp l¹i trong suèt thêi kú lÞch sö. MÉu h×nh ph¸t triÓn ®éc ®¸o ®èi víi

NhËt B¶n (vµ T©y ¢u) nµy ®· t¨ng cêng kh¶ n¨ng cña çc doanh nghiÖp

t nh©n vµ çc quan chøc chÝnh phñ, chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi mét çch

tõ tõ nhng hÕt søc to lín vµ chuÈn bÞ nh÷ng ®iÒu kiÖn cho c«ng nghiÖp

ho¸ nhanh chãng trong thêi kú Meiji vµ vÒ sau nµy. Tuy nhiªu, mÉu h×nh

thuËn lîi nµy ®· kh«ng tån t¹i t¹i çc níc ®ang ph¸t triÓn ngµy nay. V×

vËy, nh÷ng níc ®ã kh«ng thÓ sao chÐp con ®êng ph¸t triÓn cña NhËt

B¶n ®Ó ph¸t triÓn vµ c«ng nghiÖp ho¸ ®Êt níc cña hä. T«i xin ®Ó cho

®éc gi¶ tù ®¸nh gi¸ tÇm nh×n nµy.

Trong khi xuÊt b¶n cuèn s¸ch nµy, nh÷ng nghiªn cøu vÒ ngêi NhËt ®Çu

tiªn ®· ®îc tãm t¾t vµ dÞch sang tiÕng Anh, sau ®ã ®îc dÞch trë l¹i

tiÕng NhËt. Trong qu¸ tr×nh nµy, mét sè tõ ng÷ cæ ®· ®îc thay thÕ bëi

ng«n ng÷ th«ng dông h¬n. Mét sè gi¶i thÝch hoµn toµn kh«ng cÇn thiÕt

®èi víi ®éc gi¶ NhËt B¶n tuy nhiªn vÉn ®îc gi÷ l¹i mét phÇn ®Ó truyÒn

t¶i kh«ng khÝ cña nh÷ng bµi gi¶ng ®îc tr×nh bµy cho sinh viªn níc

ngoµi. Nh÷ng sè liÖu vµ ¶nh bæ sung ®îc sö dông trong tµi liÖu gi¶ng

d¹y vµ trang web ®· ®îc bá bít khái cuèn s¸ch nµy do sè lîng trang

s¸ch cã h¹n. Nh÷ng c©u ph¸t biÓu b»ng tiÕng NhËt cæ ®· ®îc tr×nh bµy



l¹i b»ng tiÕng NhËt ®¬ng ®¹i. ë cuèi cuèn s¸ch lµ nh÷ng c©u hái kiÓm

tra cuèi cïng t«i ®a ra cho sinh viªn vµ líp häc trao ®æi ý kiÕn ®· ®îc

®Ýnh kÌm ®Ó nh÷ng ®éc gi¶ quan t©m tham kh¶o.

Trong qu¸ tr×nh chuÈn bÞ vµ viÕt cuèn s¸ch nµy, t«i biÕt ¬n s©u s¾c Bµ Yuko

Fujita, ¤ng Susumu Ito cña C«ng ty xuÊt b¶n Yuhikaku. Mét lÇn n÷a t«i

xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¶ hai ngêi tríc ®ã ®· gióp t«i xuÊt b¶n mét cuèn

s¸ch kh¸c. Vµ t«i còng xin c¶m ¬n nh÷ng sinh viªn cña t«i, nh÷ng ngêi

®· tham gia vµo kho¸ häc vÒ sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña NhËt B¶n trong 6

n¨m qua. Con sè tham gia thi cuèi kho¸ chÝnh thøc lµ 172 nhng nÕu tÝnh

c¶ nh÷ng ngêi rêi trêng tríc khi tham gia kú thi nµy th× cã h¬n 200

sinh viªn ®· nghe nh÷ng bµi gi¶ng cña t«i. T«i hy väng r»ng hä sÏ nhí con

®êng ®· ®îc ®i qua bëi mét níc ®ang ph¸t triÓn tªn NhËt B¶n víi

nh÷ng thµnh c«ng chãi läi cña nã vµ nh÷ng thÊt b¹i tåi tÖ khi NhËt B¶n

thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch chèng l¹i chÝnh ®Êt níc cña hä.

Th¸ng 12 n¨m 2004

T¸c Gi¶



Ch¬ng 1Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña nh÷ng

níc ®i sau

Ng©n hµng ThÕ giíi, Washington DC, Hoa Kú

Tin trªn b¸o vÒ c¸c con tµu ®en cña Perry, 1853



1. Néi lùc vµ ngo¹i lùc

ë bÊt cø quèc gia nµo, lÞch sö ph¸t triÓn lµ sù t¬ng t¸c gi÷a

ngo¹i lùc vµ néi lùc. Trong th¶o luËn vÒ sù ph¸t triÓn cña NhËt B¶n díi

®©y, khÝa c¹nh vÒ sù t¬ng t¸c hÖ thèng sÏ ®îc ®Æc biÖt quan t©m. C«ng

cuéc hiÖn ®¹i ho¸ cña NhËt B¶n ®· b¾t ®Çu víi viÖc ®èi ®Çu víi ph¬ng

T©y hïng m¹nh vµo thÕ kû 19. Do ®ã, con ®êng c«ng nghiÖp ho¸ cña

NhËt B¶n cã thÓ ®îc lý gi¶i nh qu¸ tr×nh cña nh÷ng nhµ ho¹t ®éng

trong níc gåm cã chÝnh phñ, çc doanh nghiÖp, céng ®ång vµ nh÷ng ç

nh©n ph¶n øng víi nh÷ng có shock vµ ¶nh hëng tõ níc ngoµi. Quan

®iÓm nµy thËm chÝ cho tíi thêi ®iÓm hiÖn nay vÉn cßn h÷u dông, bëi v×

çc quèc gia ®ang ph¸t triÓn buéc ph¶i ph¸t triÓn díi ¸p lùc lín cña toµn

cÇu ho¸. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çc quèc gia ®ã cã thÓ ®îc hiÓu nh

sù t¬ng t¸c n¨ng ®éng cña hai hÖ thèng: néi lùc vµ ngo¹i lùc. Ngµy nay,

nh÷ng ý tëng vµ hÖ thèng míi xuÊt hiÖn víi nh÷ng çi tªn nh c¬ chÕ

thÞ trêng, d©n chñ, ®iÒu kiÖn, th«ng lÖ quèc tÕ, chiÕn lîc xo¸ ®ãi gi¶m

nghÌo (PRSP), môc tiªu ph¸t triÓn thiªn niªn kû (MDGs), .v.v.

Néi lùc lµ c¬ së ®Ó çc hÖ thèng níc ngoµi ®îc ®a vµo x· héi.

Mçi x· héi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm ®éc ®¸o riªng ph¶n ¸nh sinh th¸i häc vµ

lÞch sö cña nã. Nh÷ng hÖ thèng tæ chøc ®ang tån t¹i trong x· héi ®ã phô

thuéc lÉn nhau vµ t¹o nªn mét thÓ thèng nhÊt (®îc gäi lµ “sù bæ sung hÖ

thèng tæ chøc”). X· héi néi ®Þa cã nh÷ng lý luËn vµ c¬ chÕ vÒ sù ph¸t triÓn

néi lùc trong nh÷ng giai ®o¹n nhÊt ®Þnh vµ cã thÓ ph¸t triÓn vµ thay ®æi

dÇn dÇn trong mét thêi gian dµi chñ yÕu th«ng qua ngo¹i lùc. Sù ph¸t triÓn

nµy thêng chËm vµ liªn tôc. Nhng khi kh«ng ®îc b¶o vÖ khái nh÷ng

¶nh hëng m¹nh mÏ cña níc ngoµi, sù c©n b»ng cña x· héi sÏ bÞ ¶nh

hëng vµ quèc gia ®ã bÞ chÖch híng khái sù ph¸t triÓn tríc ®ã. NÕu

nh÷ng ph¶n øng trong níc ®èi víi ngo¹i lùc m¹nh mÏ vµ ®óng ®¾n th×

x· héi sÏ b¾t ®Çu mét tiÕn tr×nh ph¸t triÓn n¨ng ®éng. Nhng nÕu sù ph¶n

øng ®ã yÕu ít hoÆc kh«ng ®ång nhÊt, x· héi ®ã cã thÓ bÞ r¬i vµo t×nh tr¹ng

bÊt æn vµ thËm chÝ bÞ diÖt vong bëi sù thèng trÞ cña níc ngoµi.

Trong thÕ kû 20, kÕ ho¹ch ho¸ x· héi chñ nghÜa ®· theo ®uæi

chÝnh s¸ch c« lËp vµ tù cung tù cÊp, tuy nhiªn, nh÷ng nç lùc ®ã ®· thÊt

2

Ch¬ng 1



b¹i th¶m h¹i ®Ó cho ra ®êi c¬ chÕ kinh tÕ n¨ng ®éng. Sau khi Liªn X«

tan r·, NhËt B¶n tõ chèi héi nhËp víi thÕ giíi vµ ®iÒu nµy ®· ®îc tin

tëng vµ coi nh mét chiÕn lîc kinh tÕ quèc gia. MÆc dï néi dung

nh÷ng chÝnh s¸ch cña çc tæ chøc quèc tÕ nh WTO, IMF vµ Ng©n hµng

thÕ giíi cã nhiÒu ®iÓm yÕu, çc quèc gia ®Õn sau kh«ng cã sù lùa chän

nµo kh¸c ngo¹i trõ viÖc tham gia vµo çc tæ chøc Êy. HiÖn t¹i, vÊn ®Ò

kh«ng ph¶i lµ cã héi nhËp hay kh«ng mµ lµ héi nhËp nh thÕ nµo. Héi

nhËp quèc tÕ lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn nhng ®iÒu kiÖn ®ã cha

®ñ (UNCTAD, 2004).

ThuËt ng÷ sù ph¸t triÓn kh«ng nhÊt thiÕt ¸p dông cho sù tån t¹i

cña nh÷ng ¶nh hëng ngo¹i lùc. VÒ lý thuyÕt, sù ph¸t triÓn cã thÓ ®îc

thùc hiÖn trong níc hoÆc ®îc thóc ®Èy tõ níc ngoµi. Tuy nhiªn, trong

thêi ®¹i cña chóng ta, sù ph¸t triÓn æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng ®· trë nªn kh«ng

thÓ ®¹t ®îc nÕu kh«ng cã sù sao chÐp hiÖu qu¶ vµ kh«ng héi nhËp víi

hÖ thèng toµn cÇu. Sù ph¸t triÓn giê ®©y hÇu nh mang ý nghÜa t¬ng tù

nh “theo kÞp çc quèc gia c«ng nghiÖp” hoÆc “hiÖn ®¹i ho¸ th«ng qua

th¬ng m¹i, FDI vµ c«ng nghiÖp ho¸”. Víi quan ®iÓm lÞch sö l©u dµi,

®©y lµ lo¹i ph¸t triÓn rÊt ®Æc biÖt. Nhng chóng ta khã cã thÓ nghÜ ra mét

çch nµo kh¸c. Cho dï ®iÒu nµy cã ®îc mong muèn hay kh«ng, ®©y lµ

thùc tÕ mµ ngµy nay chóng ta ph¶i ®èi mÆt1.

Xuyªn suèt lÞch sö cña NhËt B¶n, ®Êt níc ®· tr¶i qua çc thêi

kú ph¸t triÓn trong níc t¬ng ®èi b×nh lÆng vµ nh÷ng thêi kú thay ®æi

n¨ng ®éng díi nh÷ng t¸c ®éng m¹nh mÏ tõ bªn ngoµi. Nh÷ng giai ®o¹n

kh¸c nhau nµy ®· t¹o nªn mét x· héi NhËt B¶n víi mét phong çch ®a

tÇng (H×nh 1-1). Nh÷ng ¶nh hëng lín tõ bªn ngoµi ®èi víi NhËt B¶n bao

gåm nh÷ng ¶nh hëng sau:

3

Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña nh÷ng níc ®i sau

1 Trong çc chiÕn lîc ph¸t triÓn, nh÷ng ngêi thóc ®Èy sù ph¸t triÓn néi lùc ®· tranh c·i ®Ó ng¨nc¶n sù héi nhËp quèc tÕ vµ ®Ó cho nh÷ng hÖ thèng trong níc trong mçi x· héi trë thµnh cç m¸y

ph¸t triÓn. VÝ dô, ®iÒu nµy bao gåm nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Ó tiªu dïng trong níc h¬n lµ ®Ó

bu«n b¸n th¬ng m¹i vµ sù ph¸t triÓn chung dùa trªn t«n gi¸o truyÒn thèng, gi¸ trÞ vµ phong tôc.

Ph¬ng híng nµy cã thÓ thóc ®Èy nh÷ng céng ®ång vµ cung cÊp mét c¬ chÕ chia sÎ nh÷ng rñi ro

ë mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn. Nhng hiÖu lùc cña nã kh«ng ®îc x¸c nhËn nh lµ

mét chiÕn lîc ph¸t triÓn toµn cÇu l©u dµi.



· Th©m canh lóa — ®· ®îc ®a vµo tõ lôc ®Þa ¸ ¢u kho¶ng gi÷a thÕ

kû tríc c«ng nguyªn (nh÷ng b»ng chøng míi ®©y chØ ra r»ng th©m

canh lóa cã thÓ ®· ®îc mang tíi NhËt B¶n tríc ®ã)

· PhËt gi¸o — ®îc mang tíi tõ Trung Quèc th«ng qua Hµn Quèc vµ

thÕ kû thø s¸u sau c«ng nguyªn

· V¨n hãa vµ hÖ thèng chÝnh trÞ Trung Hoa — ®· ®îc du nhËp m¹nh

mÏ tõ thÕ kû thø 7 ®Õn ®Çu thÕ kû 10 sau c«ng nguyªn

· LÇn ®Çu tiªn tiÕp xóc trùc tiÕp víi ngêi ch©u ¢u — sóng vµ Thiªn

chóa gi¸o ®· vµo NhËt B¶n vµo thÕ kû 16 sau c«ng nguyªn

· HiÖn ®¹i ho¸ — lÇn thø 2 tiÕp xóc víi nÒn v¨n minh ph¬ng T©y

vµo thÕ kû 19

Qu©n M«ng Cæ ®· cè x©m lîc NhËt B¶n hai lÇn vµo thÕ kû 13

nhng nh÷ng nç lùc qu©n sù cña M«ng Cæ ®· thÊt b¹i. Ngêi ta nãi r»ng

trong mçi lÇn x©m lîc nµy, mét c¬n b·o lín ®· huû ho¹i nh÷ng tµu

chiÕn cña chóng ë phÝa ngoµi ®¶o Kyushu. NÕu qu©n M«ng Cæ thµnh

c«ng trong viÖc x©m lîc NhËt B¶n th× NhËt B¶n ch¾c h¼n ®· tiÕp thu

mét ¶nh hëng níc ngoµi lín kh¸c.

So s¸nh víi lÞch sö cña çc quèc gia kh¸c kh«ng thuéc thÕ giíi

ph¬ng T©y, cã thÓ nãi r»ng NhËt B¶n ®· gi¶m çc có shock liªn tiÕp tõ

bªn ngoµi kh¸ tèt vµ ®· sö dông chóng mét çch tÝch cùc ®Ó thay ®æi vµ

ph¸t triÓn. NhËt B¶n còng duy tr× b¶n s¾c d©n téc suèt giai ®o¹n nµy, mÆc

dÇu NhËt B¶n ngµy nay vµ NhËt B¶n trong qu¸ khø hoµn toµn kh¸c nhau

vÒ diÖn m¹o. X· héi NhËt B¶n cho thÊy mét c¬ cÊu ®a tÇng d¹ng cñ

hµnh n¬i mµ nh÷ng yÕu tè cò vµ míi cïng tån t¹i mét çch tho¶i m¸i vµ

nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau cã thÓ næi lªn tuú vµo hoµn c¶nh (H×nh 1-1).

Trong khi ®ã, mét nhµ khoa häc x· héi Trung Quèc ®· nhËn xÐt r»ng

Trung Quèc gièng nh mét qu¶ bãng b»ng ®¸ nÆng nÒ kh«ng thÓ thay

®æi trõ khi bÞ næ tung vµ thay thÕ b»ng mét qu¶ bãng nÆng kh¸c (gäi lµ

“çch m¹ng”) cã thÓ víi mét mµu s¾c kh¸c.

Ngêi NhËt B¶n vui vÎ tiÕp nhËn rÊt nhiÒu nh÷ng yÕu tè m©u

thuÉn tiÒm tµng vµ sö dông chóng mét çch cã thÓ thay thÕ cho nhau khi

cÇn. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm ®éc ®¸o cña ngêi NhËt, ®iÒu nµy kh«ng

thêng thÊy ë çc x· héi kh¸c. Nãi mét çch tÝch cùc, ngêi NhËt linh

4

Ch¬ng 1



ho¹t, phãng kho¸ng vµ thùc tÕ. Nhng nÕu nãi mét çch phª ph¸n, hä lµ

nh÷ng ngêi kh«ng cã nguyªn t¾c, qu¸ trung thµnh hay qu¸ hy sinh.

Trong cuèn s¸ch næi tiÕng vÒ t©m lý ngêi NhËt, Masao Maruyama

(1961) ®· thÊt väng cho r»ng ngêi NhËt kh«ng cã truyÒn thèng suy nghÜ

mét çch logic vµ ®ång nhÊt mÆc dï hä cã nhiÒu c¶m xóc vµ kinh nghiÖm.

Sù phª ph¸n nµy cã thÓ hîp lý nÕu ®øng trªn quan ®iÓm duy ý trÝ cña

ph¬ng T©y. Nhng ë mét khÝa c¹nh kh¸c, çch Ýt nguyªn t¾c nµy cña

ngêi NhËt B¶n cã vÎ cã mét gi¸ trÞ nµo ®ã nÕu chóng ta ph¶i cïng

chung sèng hoµ b×nh gi÷a nh÷ng t tëng ®¹o ®øc, t«n gi¸o vµ lý tëng

kh¸c nhau trong thÕ giíi héi nhËp nµy. Cho dï thÕ nµo, ®iÒu chóng ta

muèn nãi ë ®©y ®ã lµ suy nghÜ cña ngêi NhËt kh¸c víi suy nghÜ cña

ngêi ph¬ng T©y chø kh«ng kh¼ng ®Þnh lèi suy nghÜ nµo ®óng.

5


H×nh 1-1 Çc tÇng v¨n ho¸ cña NhËt B¶n

Cuèn s¸ch nµy tËp trung vµo sù chuyÓn ®æi lín gÇn ®©y nhÊt cña

NhËt B¶n g©y ra bëi mét ¶nh hëng lín tõ phÝa bªn ngoµi gäi lµ qu¸ tr×nh

T©y ho¸ vµ c«ng nghiÖp ho¸ díi søc Ðp cña ph¬ng T©y trong thÕ kû 19

vµ 20.

TiÒn sö

Th©m canh lóa

PhËt gi¸o, Trung Quèc

V¨n ho¸ Heian vµ Samurai

Sóng vµ Thiªn chóa gi¸o

V¨n ho¸ Edo

¶nh hëng cña ph¬ng T©y



2. Sù thÝch nghi chuyÓn ®æi

Keiji Maegawa, mét nhµ nh©n chñng häc kinh tÕ t¹i trêng ®¹i

häc Tsukuba ®· ®a ra ý tëng vÒ sù thÝch nghi chuyÓn ®æi.

Khi mét quèc gia ngo¹i biªn gia nhËp hÖ thèng thÕ giíi, nã cã thÓ

tr«ng gièng mét níc (ch¼ng h¹n nh Kazakhstan) ®ang bÞ hót vµo t×nh

h×nh x· héi quèc tÕ næi bËt (ch¼ng h¹n nh hÖ thèng kinh tÕ toµn cÇu). §Êt

níc ®ã cã vÎ nh bÞ buéc ph¶i tõ bá v¨n ho¸ truyÒn thèng, nh÷ng c¬ chÕ,

c¬ cÊu x· héi... nh÷ng ®iÒu mµ bÞ coi lµ “l¹c hËu”, ®Ó ®ãn nhËn “th«ng lÖ

quèc tÕ tèt nhÊt”. Tuy nhiªn, nh×n tõ bªn trong cña ®Êt níc trong qu¸ tr×nh

héi nhËp th× t×nh h×nh nµy kh«ng lu«n lu«n ph¶i lµ thô ®éng. Maegawa nãi

r»ng trong mét qu¸ tr×nh héi nhËp ®óng ®¾n ®Êt níc NhËt nªn chñ ®éng

trong viÖc quyÕt ®Þnh nh÷ng c¸ch thøc héi nhËp ®Ó ®¶m b¶o r»ng ®Êt níc

cã thÓ duy tr× quyÒn së h÷u (®éc lËp quèc gia), tÝnh liªn tôc cña x· héi vµ

b¶n s¾c d©n téc. Níc NhËt thay ®æi nhng nh÷ng thay ®æi Êy ph¶i ®îc

kiÓm so¸t bëi chÝnh phñ vµ nh©n d©n NhËt chø kh«ng ph¶i bëi c¸c c«ng ty

hay tæ chøc níc ngoµi. Nh÷ng ý kiÕn vµ hÖ thèng cña níc ngoµi ®îc

giíi thiÖu tíi NhËt B¶n ®· ®îc thay ®æi hoÆc chØnh söa chø kh«ng hoµn

toµn nguyªn b¶n ®Ó phï hîp víi nhu cÇu trong níc. NÕu ®¹t ®îc ®iÒu

nµy, ®Êt níc NhËt ®· ®îc chuyÓn ®æi thùc sù kh«ng ph¶i lµ mét níc

qu¸ yÕu hoÆc bÞ ®éng. Níc NhËt ®ang tËn dông nh÷ng lùc tõ bªn ngoµi

®Ó thay ®æi vµ ph¸t triÓn. §iÒu nµy ®îc gäi lµ “sù thÝch øng chuyÓn ®æi”.

Maegawa nãi r»ng NhËt B¶n sau thêi kú Meiji ®· lµm ®îc ®iÒu ®ã.Khi mét x· héi kh«ng ph¶i lµ x· héi ph¬ng T©y ®èi ®Çu víi mét ®¹i diÖn cña

nÒn v¨n minh Ph¬ng T©y, x· héi ®ã khã cã thÓ tho¸t khái nh÷ng ¶nh hëng cña

nã. Mét sè nhãm d©n téc ®· bÞ xo¸ sæ trong nh÷ng thêi kú ng¾n sau khi tiÕp xóc

víi ph¬ng T©y. §ång thêi, nhiÒu quèc gia vµ x· héi ®· lùa chän nh÷ng c¬ cÊu

tæ chøc vµ nh÷ng thø cña ph¬ng T©y kh«ng biÕt ®óng hay sai ®Ó tån t¹i (hoÆc

b»ng sù lùa chän cña riªng hä). Tuy nhiªn, ®iÒu quan träng lµ ph¶i thõa nhËn

r»ng hä kh«ng chÊp nhËn nh÷ng s¸ng t¹o cña ph¬ng T©y theo ®óng nguyªn mÉu

cña nã. BÊt cø mét vËt thÓ nµo trong mét nÒn v¨n ho¸ sÏ thay ®æi ý nghÜa cña nã

khi ®îc chuyÓn ghÐp sang mét nÒn v¨n ho¸ kh¸c, nh ®îc thÊy réng r·i trong

d©n téc häc trªn thÕ giíi. Kh«ng chØ vò trô häc, häc thuyÕt t«n gi¸o, nghi thøc

mµ c¶ hÖ thèng gia ®×nh, c¬ chÕ trao ®æi vµ thËm chÝ nh÷ng tæ chøc kinh tÕ x·

6

Ch¬ng 1



héi ch¼ng h¹n nh mét c«ng ty cho thÊy tµi s¶n cña viÖc thÝch nghi ®èi víi nh÷ng

tæ chøc vµ nguyªn t¾c bªn ngoµi víi hÖ thèng v¨n ho¸ ®ang tån t¹i duy tr× thÓ

lo¹i c¬ cÊu cña nã. B¶n chÊt cña çi ®îc gäi lµ “hiÖn ®¹i ho¸” lµ sù chÊp nhËn

thÝch nghi cña nÒn v¨n minh ph¬ng T©y díi h×nh thøc kiªn tr× cña v¨n ho¸ hiÖn

thêi. §ã lµ nh÷ng nhµ ho¹t ®éng trong hÖ thèng hiÖn t¹i ®· thÝch nghi víi hÖ

thèng míi b»ng çch t¸i thÓ hiÖn l¹i mçi yÕu tè cña v¨n ho¸ ph¬ng T©y (cô thÓ

lµ “nÒn v¨n minh”) trong c¬ cÊu gi¸ trÞ cña chÝnh b¶n th©n hä, chuyÓn ®æi tuy

nhiªn vÉn duy tr× nh÷ng c¬ cÊu tæ chøc hiÖn cã. T«i sÏ gäi ®iÒu nµy lµ “sù thÝch

nghi chuyÓn ®æi”) (Maegawa, 1998, trang 174-175)

Tuy nhiªn, héi nhËp quèc tÕ lµ qu¸ tr×nh rñi ro vµ kh«ng ph¶i tÊt

c¶ çc quèc gia ®Òu cã thÓ thùc hiÖn sù thÝch nghi chuyÓn ®æi nµy. Mét

quèc gia ®ang ph¸t triÓn kh«ng ®îc b¶o vÖ khái nh÷ng ¸p lùc m¹nh mÏ

tõ bªn ngoµi ph¶i ®èi mÆt víi mét th¸ch thøc lín. §©y lµ thêi ®iÓm quan

träng trong lÞch sö cña ®Êt níc ®ã. So s¸nh víi thêi gian ph¸t triÓn trong

níc dÔ dù ®o¸n h¬n, sè phËn cña x· héi vµ nh©n d©n cña x· héi Êy hiÖn

nay phô thuéc chñ yÕu vµo viÖc hä ph¶n øng thÕ nµo ®èi víi th¸ch thøc

nµy. N¨ng lùc trong níc vÉn yÕu trong khi nh÷ng nhu cÇu cña toµn cÇu

ho¸ t¨ng. Kh«ng ®îc b¸o tríc, NhËt B¶n cÇn ph¶i cã mét có nh¶y lín

vÒ phÝa tríc hoÆc sÏ bÞ r¬i vµo mét t×nh h×nh nguy hiÓm ®¸ng sî. §iÒu

nµy gièng nh mét häc sinh trung b×nh bÞ thÇy gi¸o b¾t tham gia vµo

cuéc thi to¸n quèc tÕ. Víi nh÷ng nç lùc to lín, cËu häc sinh ®ã cã thÓ

n©ng cao kü n¨ng vµ ®¹t gi¶i. Nhng cã nhiÒu nguy c¬ h¬n r»ng cËu häc

sinh ®ã sÏ bÞ thÊt b¹i th¶m h¹i. VÊn ®Ò ë ®©y lµ th¸ch thøc Êy qu¸ lín

®èi víi thùc lùc hiÖn t¹i cña anh ta. NÕu môc tiªu lµ kh«ng thÓ ®¹t ®îc

th× nç lùc sÏ kh«ng mang l¹i thµnh c«ng.

7


H×nh 1-2 Quan ®iÓm Héi nhËp tõ bªn ngoµi

HÖ thèng thÕ giíi hiÖn ®¹iD©n chñ, kinh tÕ thÞ trêng, c«ngnghiÖp, c«ng nghÖ, lèi sèng, ...

Thay ®æi n¨ng ®éng (+)Rñi ro héi nhËp (-)

Çc níc ®i sau



Trong khi nh÷ng nç lùc cña çc doanh nghiÖp vµ céng ®ång

trong níc lµ quan träng, ph¶n øng thiÕt yÕu nhÊt ®èi víi toµn cÇu ho¸

ph¶i ®Õn tõ nh÷ng chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ trung ¬ng. NÕu chÝnh phñ

mÊt kiÓm so¸t qu¸ tr×nh héi nhËp, nh÷ng hËu qu¶ cùc kú nguy hiÓm vµ

nghiªm träng cã thÓ x¶y ra ch¼ng h¹n nh sù bÊt æn ®Þnh vÜ m«, chia rÏ

x· héi, khñng ho¶ng chÝnh trÞ, m©u thuÉn d©n téc, thèng trÞ cña níc

ngoµi, .v.v.

Khi bÞ víng vµo t×nh h×nh tiÕn tho¸i lìng nan gi÷a n¨ng lùc yÕu

vµ nh÷ng th¸ch thøc lín cña toµn cÇu ho¸, mét sè chÝnh phñ tõ chèi lµm

viÖc víi thÕ giíi bªn ngoµi vµ quay sang c« lËp, kiÓm so¸t kinh tÕ vµ tõ chèi

nh÷ng ý kiÕn cña ph¬ng T©y. Nh÷ng chÝnh phñ kh¸c véi vµng tiÕp nhËn

nh÷ng nguyªn t¾c vÒ tù do th¬ng m¹i vµ d©n chñ ph¬ng T©y mµ kh«ng

phª ph¸n vµ kh«ng xem xÐt nh÷ng t¸c ®éng mµ chóng mang ®Õn cho x· héi

trong níc. C¶ hai çch ph¶n øng nµy ®Òu n«ng c¹n, cùc ®oan vµ kh«ng

nªn lµm. Sù thÝch nghi chuyÓn ®æi yªu cÇu nh÷ng nhµ lµm chÝnh s¸ch cã

suy nghÜ s©u s¾c h¬n. §©y thùc sù lµ mét nhiÖm vô rÊt khã kh¨n.

NhËt B¶n ®· ®èi mÆt nh÷ng th¸ch thøc lín khi më cöa víi thÕ

giíi ph¬ng T©y vµo gi÷a thÕ kû 19. NhËt B¶n còng tr¶i qua khã kh¨n

sau khi thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh vµo n¨m 1945. Trong c¶ hai

8

Ch¬ng 1

H×nh 1-3 Quan ®iÓm Héi nhËp tõ bªn trongT¬ng t¸c gi÷a hÖ thèng trong níc vµ níc ngoµi

M©u thuÉn vµ§iÒu chØnh

Ph¶i cã sùqu¶n lý cñaNhµ níc

TiÕp nhËn tõ bªn ngoµi th«ng qua

X©m chiÕmNhËp cTh¬ng m¹i vµ FDIODAÇc tæ chøc quèc tÕ

Çc hÖ thèngníc ngoµi

X· héi c¬ sëPh¸t triÓn hÖ thèng néi bé



trêng hîp, NhËt B¶n cuèi cïng ®· næi lªn chãi s¸ng nh mét ngêi ®Õn

sau thµnh c«ng Ýt nhÊt lµ vÒ mÆt kinh tÕ.

3. Lý do NhËt B¶n thµnh c«ng

VÒ mÆt truyÒn thèng, chóng ta cã thÓ xem

NhËt B¶n trong thÕ kû 19 lµ mét níc n«ng nghiÖp l¹c

hËu víi c«ng nghÖ thÊp vµ kh«ng ®îc b¶o vÖ khái

nh÷ng ¶nh hëng cña ph¬ng T©y hïng m¹nh. NhËt

B¶n ®· nç lùc ®Ó c«ng nghiÖp ho¸ vµ ®· thµnh c«ng.

Nhng t¹i sao NhËt B¶n cã thÓ thµnh c«ng sím nh

vËy so víi tÊt c¶ çc quèc gia kh«ng thuéc ph¬ng

T©y kh¸c? §©y lµ c©u hái lín nhÊt cho bÊt cø ai

nghiªn cøu vÒ lÞch sö hiÖn ®¹i cña NhËt B¶n. Tuy

nhiªn, TiÕn sü Tadao Umesao, mét häc gi¶ næi tiÕng vÒ nÒn v¨n minh nãi

r»ng kh«ng cã sù kú bÝ nµo ë ®©y. Theo «ng, NhËt B¶n ®· næi lªn nh mét

níc c«ng nghiÖp kh«ng ph¶i ph¬ng T©y mét çch rÊt tù nhiªn.

Cho tíi n¨m 1993, TiÕn Sü Umesao lµ tæng gi¸m ®èc cña B¶o

tµng d©n téc häc t¹i Osaka ®îc «ng thµnh lËp n¨m 1974. Trong nh÷ng

ngµy ®Çu nµy, «ng ®· ®i nhiÒu n¬i t¹i M«ng Cæ, Aph-ga-nix-tan, §«ng

Nam ¸, Ch©u Phi vµ Ch©u ¢u ®Ó tiÕn hµnh c«ng viÖc nghiªn cøu d©n téc

häc. N¨m 1997, «ng ®· ®a ra mét lý thuyÕt míi vÒ lÞch sö vµ b¶n s¾c

d©n téc cña NhËt B¶n.

TiÕn sü Umesao nãi r»ng viÖc nh×n nhËn lÞch sö theo çch NhËt

B¶n lµ mét ®Êt níc l¹c hËu lµ sai. ¤ng ®a ra ý kiÕn r»ng NhËt B¶n vµ T©y

¢u lµ hai x· héi ®éc ®¸o trªn thÕ giíi. C¶ hai ®Òu n»m ë ngo¹i biªn cña

ch©u lôc ¸ ¢u. C¶ hai ®Òu ®îc hëng khÝ hËu «n hoµ. Quan träng h¬n, c¶

hai x· héi nµy ®Òu ®îc b¶o vÖ khái çc cuéc x©m lîc bëi d©n du môc c

tró t¹i nh÷ng khu vùc kh« phÝa trung t©m cña ch©u lôc ¸ ¢u. ¤ng ®a ra

lý lÏ r»ng nh÷ng lîi thÕ vÒ ®Þa lý vµ thêi tiÕt nµy lµ quan träng cho sù ph¸t

triÓn liªn tôc vµ tù nhiªn cña x· héi. Cô thÓ lµ NhËt B¶n vµ Anh Quèc t¬ng

tù nhau vÒ mÆt c¶ hai níc ®Òu lµ quèc ®¶o kh«ng xa lôc ®Þa ¸ ¢u.

9


Tadao Umesao (1920-)



NhËt B¶n vµ T©y ¢u çch kh«ng xa çc nÒn v¨n minh lín cña ch©u

lôc ¸ ¢u nh Trung Quèc, Ên §é vµ Trung §«ng (Islam). Chóng cã thÓ

tiÕp thu nh÷ng thµnh qu¶ vÒ v¨n ho¸ cña nh÷ng nÒn v¨n ho¸ nµy khi Ýt bÞ

x©m lîc vµ ph¸ huû h¬n rÊt nhiÒu so víi çc quèc gia n»m ë gi÷a ch©u lôc.

§iÒu nµy cho phÐp c¶ hai x· héi thay ®æi nhanh dÇn mét çch c¬ häc.

Chóng trén lÉn nÒn v¨n ho¸ trong níc víi nh÷ng ¶nh hëng cña níc

ngoµi mét çch phï hîp mµ kh«ng bÞ xo¸ bá vµ ph¶i b¾t ®Çu l¹i tõ ®Çu. Víi

nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö t¬ng tù, NhËt B¶n vµ T©y ¢u ®· ph¸t triÓn ®éc lËp

vµ song song tõ viÖc thèng trÞ tËp trung sang phi tËp trung, thiÕt lËp chÕ ®é

phong kiÕn, sau ®ã lµ chÕ ®é ®éc tµi vµ cuèi cïng lµ chÕ ®é t b¶n. Kh«ng

ph¶i lµ t×nh cê mµ Çch m¹ng c«ng nghiÖp diÔn ra ®Çu tiªn t¹i níc Anh vµ

r»ng ®Êt níc duy nhÊt kh«ng ph¶i lµ níc ph¬ng T©y ®· c«ng nghiÖp ho¸

m¹nh nh mét níc ph¬ng T©y lµ NhËt B¶n. Kh«ng cã mét khu vùc nµo

kh¸c, lÞch sö ®· ph¸t triÓn theo tr×nh tù nh vËy. Theo nh Umesao, NhËt

B¶n c«ng nghiÖp ho¸ sau Anh quèc v× ®Êt níc nµy ®· ban hµnh chÝnh s¸ch

c« lËp víi bªn ngoµi tõ n¨m 1639 ®Õn n¨m 1854 (ch¬ng 2). NÕu nh

kh«ng cã sù kh¸c biÖt nµy, Umesao kh¼ng ®Þnh hai quèc gia sÏ cïng cã

®îc çch m¹ng c«ng nghiÖp trong cïng thêi gian2.

Çc nÒn v¨n minh Ên §é, Trung Hoa vµ Håi gi¸o ®· s¶n sinh ra

nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ vÜ ®¹i, nhng c¬ cÊu x· héi kh«ng ph¸t triÓn,

chØ cã ®Õ chÕ, ®éc tµi (vµ sau ®ã lµ chÕ ®é thùc d©n) n¾m quyÒn. Tõ triÒu

®¹i nµy ®Õn triÒu ®¹i kh¸c, kh«ng cã nh÷ng tiÕn triÓn râ rÖt theo quan

®iÓm vÒ sù ph¸t triÓn x· héi chÝnh trÞ. Trong hµng ngµn n¨m, çc ®Õ chÕ

vµ çc vÞ vua vÒ c¬ b¶n còng nh vËy. Theo Umesao, chØ cã T©y ¢u vµ

NhËt B¶n tho¶ m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cÇn thiÕt ®Ó c«ng nghiÖp ho¸.

10

Ch¬ng 1

2 Trong bµi viÕt lÞch sö cña TiÕn Sü Umesao, ®o¹n v¨n g©y shock nhÊt ®èi víi t¸c gi¶ ®ã lµ quan

®iÓm cña «ng vÒ viÖc x©m lîc cña NhËt B¶n ®èi víi çc quèc gia §«ng ¸ tõ cuèi thÕ kû 19 ®Õn

n¨m 1945. ¤ng ®· tranh luËn r»ng NhËt B¶n lÏ ra sÏ cã ®îc §«ng ¸ dÔ dµng h¬n nhiÒu vµ ®¸nh

nhau víi Anh vµ Ph¸p ë ®ã nÕu kh«ng cã chÝnh s¸ch c« lËp kú l¹. Theo nh TiÕn Sü Umesao, “vai

trß cña NhËt B¶n trong quyÒn lùc chÝnh trÞ quèc tÕ t¬ng tù víi Anh, Ph¸p, Hµ Lan vµ th¸i ®é sau

®ã cña NhËt víi vai trß nh mét cêng quèc trong khu vùc kh«ng chØ lµ kÕt qu¶ cña viÖc gia t¨ng®ét biÕn vÒ qu©n sù sau C¶i çch Meiji (1868). Vai trß cña NhËt B¶n t¨ng lªn do m©u thuÉn gi÷a

NhËt B¶n vµ §«ng Nam ¸ vÒ t×nh h×nh cña hä trong lÞch sö v¨n minh vµ sù hoµ hîp vÒ nh÷ng ®iÒu

kiÖn hoµn c¶nh gi÷a NhËt B¶n vµ T©y ¢u” (Umesao, 2003, trang 110).



NhËt B¶n ®· kh«ng b¾t chíc ph¬ng T©y, hai khu vùc nµy ®· ph¸t triÓn

mét çch tù nhiªn vµ ®éc lËp (B¾c Mü cã thÓ ®îc coi lµ mét phÇn cña

T©y ¢u). ¤ng rÊt bi quan vÒ kh¶ n¨ng c«ng nghiÖp ho¸ ë phÇn cßn l¹i

cña thÕ giíi bao gåm c¶ nh÷ng níc ®ang ph¸t triÓn ngµy nay.

Ch¬ng nµy võa giíi thiÖu quan ®iÓm cña TiÕn Sü Umesao kh«ng

ph¶i v× t¸c gi¶ ®ång ý hoµn toµn víi Umesao mµ bëi v× quan ®iÓm ®ã thó

vÞ vµ kh«ng g©y buån ch¸n. Çch diÔn gi¶i cña «ng vÒ lÞch sö NhËt B¶n

®éc ®¸o vµ Ýt cã çch diÔn gi¶i nh vËy. Thùc tÕ, quan ®iÓm cña Umesao

kh«ng næi tiÕng l¾m thËm chÝ t¹i NhËt B¶n. VÒ mÆt ç nh©n, t«i nghÜ ý

tëng r»ng c«ng nghiÖp ho¸ chØ diÔn ra víi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cøng

nh¾c nhÊt ®Þnh vµ kh«ng ë n¬i nµo kh¸c lµ qu¸ gi¶n ®¬n vµ duy t©m. NÕu

con ®êng ®Õn víi c«ng nghiÖp ho¸ kh«ng thÓ ®îc x©y dùng mµ chØ do

kÕ thõa, ODA, FDI, kinh tÕ häc ph¸t triÓn, Ng©n hµng ThÕ giíi, nh÷ng

chÝnh s¸ch cña UNDP vµ tÊt c¶ nh÷ng kho¸ häc trong trêng cña chóng ta

(bao gåm c¶ bµi gi¶ng nµy) ®Òu kh«ng cã t¸c dông. Chóng ta cã thÓ thùc

sù nãi r»ng Trung Quèc sÏ kh«ng bao giê trë thµnh mét quèc gia c«ng

nghiÖp ho¸ hay kh«ng? Ch©u Phi liÖu cã ph¶i kh«ng cã hy väng?

T¸c gi¶ tin r»ng c«ng nghiÖp ho¸ ngµy nay n¨ng ®éng h¬n vµ cã

thÓ chuyÓn ®æi. Çch gi¶i thÝch cña TiÕn sü Umesao cã thÓ kh«ng cßn

gi¸ trÞ cho tíi thêi gian võa qua. Tuy nhiªn, chóng ta hiÖn ®ang sèng

trong thêi ®¹i internet, hµng kh«ng vµ trao ®æi th«ng tin toµn cÇu.

Kho¶ng çch vËt lý gi÷a çc quèc gia kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò lín n÷a. MÆc

dï lÞch sö ®· ¨n s©u vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm cña mçi d©n téc, nh÷ng ®Æc

®iÓm d©n téc còng liªn tôc ph¸t triÓn vµ cã thÓ thay ®æi. Víi kh¶ n¨ng

l·nh ®¹o vµ nh÷ng ý tëng tuyÖt vêi, mét çch thøc ph¸t triÓn míi phï

hîp víi mçi quèc gia nªn ®îc t×m ra. H¬n n÷a, nªn cã nhiÒu h¬n mét

con ®êng ®Ó ph¶n øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ban ®Çu kh¸c nhau vµ nh÷ng

hoµn c¶nh lÞch sö ®ang thay ®æi. Ngoµi ra, TiÕn sü Umesao kh«ng bµn

luËn nhiÒu vÒ vai trß cña c«ng nghÖ, vèn vµ ®Çu t. Víi vai trß lµ mét

chuyªn gia trong viÖc so s¸nh nÒn v¨n minh, «ng nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn cña c¬ cÊu x· héi h¬n lµ nh÷ng yÕu tè vËt lý cña c«ng nghiÖp

ho¸. Nhng çc níc ®i sau còng rÊt quan träng trong viÖc quyÕt ®Þnh

thµnh c«ng hay thÊt b¹i cña sù ph¸t triÓn.

11




H×nh 1-4 Quan ®iÓm cña TiÕn sü Umesao vÒ thÕ giíiLôc ®Þa ¸ ¢u

Nguån: T¸c gi¶ trÝch lîc tõ Umesao 1974, 1986.

4. Tãm t¾t lÞch sö NhËt B¶n

MÆc dï cuèn s¸ch nµy tËp trung vµo NhËt B¶n hiÖn ®¹i nhng

viÖc tãm t¾t toµn bé lÞch sö NhËt B¶n ngay tõ thêi kú ®Çu lµ rÊt h÷u Ých.

S¬ lîc díi ®©y kh«ng cã ý nghÜa lµ mét bµi viÕt tèt mang tÝnh häc

Nh ®· nãi vÒ ®iÒu nµy, tuy nhiªn TiÕn Sü Umesao cã thÓ ®·

®óng trong mét sè lÜnh vùc. Cô thÓ lµ lý thuyÕt cña «ng cã thÓ lý gi¶i t¹i

sao NhËt B¶n cã mét c¬ cÊu x· héi ®éc ®¸o phï hîp víi c«ng nghiÖp ho¸,

®iÒu vèn kh«ng ®îc thÊy ë çc quèc gia kh¸c thËm chÝ tríc khi NhËt

B¶n tiÕp xóc víi Ph¬ng T©y. §©y lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn c¬ häc

kh«ng ngõng cña x· héi NhËt B¶n trong h¬n hai thiªn niªn kû. §iÒu ®ã

cho phÐp NhËt B¶n tiÕp thu nh÷ng ¶nh hëng míi cña níc ngoµi mét

çch linh ho¹t víi phong çch ®a tÇng vµ thµnh c«ng trong viÖc thÝch

nghi chuyÓn ®æi nh÷ng suy nghÜ vµ c«ng nghÖ cña ph¬ng T©y. §iÒu nµy

Ýt nhÊt còng mét phÇn lµ c©u tr¶ lêi cho c©u hái t¹i sao NhËt B¶n cã thÓ

®¹t ®îc thµnh c«ng sím nh vËy.

Ch¬ng tiÕp theo sÏ nªu lªn nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ tån t¹i ë

NhËt B¶n trong thêi kú Edo ®· cho gióp cho NhËt B¶n ®¹t ®îc thµnh

tùu nhanh chãng cuèi thÕ kû 19 vµ thÕ kû 20.

12

Ch¬ng 1

Nga

T©y¢u Vïng

VÞnh

Vïng Kh« TrungQuèc

Ên ®é

NhËt



13


thuËt mµ lµ mét ph¸c th¶o s¬ qua cho nh÷ng ngêi biÕt Ýt vÒ lÞch sö NhËt

B¶n. Cho nh÷ng ngêi míi b¾t ®Çu, lÞch sö NhËt B¶n cã thÓ ®îc chia

lµm 4 thêi kú chÝnh : (1) thêi kú vua n¾m quyÒn lùc thùc sù, (2) thêi kú

nhµ níc samurai, (3) thêi kú hiÖn ®¹i ho¸ vµ chiÕn tranh x©m lîc qu©n

sù, vµ (4) thêi kú ph¸t triÓn sau thÕ chiÕn 2.

< Thêi kú 1 — Sù ra ®êi vµ sôp ®æ cña v¬ng triÒu>

Trong thêi tiÒn sö, nh©n d©n NhËt (nguån gèc vÉn ®ang ®îc

tranh c·i) lµ nh÷ng thî s¨n víi ho¹t ®éng n«ng nghiÖp h¹n chÕ. Hä sèng

t¸ch biÖt ë nh÷ng lµng nhá nhng ®îc kÕt nèi bëi bu«n b¸n ®êng s«ng

®êng dµi. Hä sèng t¬ng ®èi yªn æn.

Khi viÖc th©m canh lóa ®îc giíi thiÖu tõ ch©u lôc (thÕ kû 3

tríc hoÆc sau c«ng nguyªn), cuéc sèng ®· thay ®æi ®¸ng kÓ. Th©m canh

lóa yªu cÇu nç lùc tËp thÓ vît qua giíi h¹n çc hé gia ®×nh díi sù l·nh

®¹o hiÖu qu¶. KÝch cì cña lµng t¨ng vµ vÞ trÝ x· héi ®îc thiÕt lËp. Nh÷ng

nhµ l·nh ®¹o t«n gi¸o vµ qu©n ®éi b¾t ®Çu h×nh thµnh ra bang nhá. ChiÕn

tranh gi÷a çc bang nhá trë nªn phæ biÕn, vµ sau lÇn ®Çu tiªn vµi thÕ kû

chiÕn tranh NhËt B¶n ®· thèng nhÊt vÒ mÆt chÝnh trÞ (do thiÕu b»ng

chøng nªn chóng ta kh«ng biÕt ®îc chi tiÕt).

Sau vµi thÕ kû, hoµng gia ®· n¾m quyÒn lùc thùc sù vµ phô thuéc

vµo çc thÞ téc cã ¶nh hëng kh¸c (C¶i çch cña Taika, 645 sau c«ng

nguyªn). Díi sù l·nh ®¹o cña mét v¬ng triÒu hïng m¹nh, mét nhµ

níc mµ quyÒn lùc tËp trung theo kiÓu hµnh chÝnh cña Trung Hoa vµ hÖ

thèng thuÕ ®· ®îc t¹o ra. NhiÒu thµnh phè ®îc x©y dùng lµm thñ ®«

vµ bÞ bá hoang hÕt çi nµy ®Õn çi kh¸c (®iÒu nµy cho thÊy nhiÒu nguån

lùc ®· bÞ l·ng phÝ nhiÒu trong viÖc x©y dùng nµy), nhng cuèi cïng thñ

®« cña ®Êt níc ®· ®îc cè ®Þnh t¹i Kyoto3. X©m lîc qu©n sù ®îc tiÕn

hµnh ®èi víi çc d©n téc thiÓu sè. §¹o PhËt ®îc sö dông cho môc ®Ých

chÝnh trÞ ®Ó thÓ hiÖn søc m¹nh cña hoµng ®Õ vµ cai trÞ ®Êt níc. §©y lµ

3 Kyoto nghÜa ®en nghÜa lµ thñ ®«. NÕu thñ ®« ®îc ®Þnh nghÜa lµ n¬i ë chÝnh thøc cña vua th×

Kyoto vÉn lµ thñ ®« cña NhËt B¶n cho tíi n¨m 1868



thêi kú duy nhÊt trong lÞch sö NhËt B¶n mµ Nhµ vua cã quyÒn lùc thùc

sù vÒ chÝnh trÞ.

<Thêi kú 2 — thêi kú cña samurai>

Nhng sù tËp trung quyÒn lùc kh«ng kÐo dµi l©u. Çc l·nh chóa

trong níc vµ çc ®Òn chïa trë nªn ®éc lËp h¬n khái Nhµ níc trung

¬ng vµ kh«ng tr¶ thuÕ hay tu©n lÖnh n÷a. Hä thµnh lËp shoen (tr¹i Êp)vµ thuª ngêi ®Ó cµy cÊy. §Ó b¶o vÖ ®Êt cña hä, tÇng líp qu©n ®éi

(samurai) ®· xuÊt hiÖn. §èi víi çc samurai, ®Êt lµ tµi s¶n quý nhÊt ph¶i

b¶o vÖ b»ng m¹ng sèng cña hä. Trong khi ®ã, quyÒn lùc chÝnh trÞ cña

tÇng líp quý téc dÇn suy gi¶m. Hä s¸ng t¸c th¬, tæ chøc çc nghi lÔ vµ

ch¬i kemari (bãng ®¸ trong vên) t¹i Kyoto.

Tõ cuèi thÕ kû 12 trë ®i, ngêi ®øng ®Çu samurai thµnh lËp Nhµ

níc4. Nhµ níc samurai ®Çu tiªn ®îc thµnh lËp t¹i Kamakura, çch

Kyoto 350 km vµo n¨m 1192 (Kyoto, n¬i vua sèng vÉn lµ thñ phñ nhng

quyÒn lùc thùc sù ®· vµo tay samurai t¹i Kamakura). Samurai ®øng ®Çu

®îc gäi lµ shogun. Nhµ níc Kamakura ®¶m b¶o quyÒn lîi cña samurai

®îc së h÷u ®Êt ®ai vµ còng ph©n phèi vïng ®Êt míi cho nh÷ng ngêi phôc

vô xuÊt s¾c trong chiÕn tranh. Tuy nhiªn, toµn ®Êt níc NhËt B¶n ®· bÞ

rung chuyÓn m¹nh bëi 2 cuéc x©m lîc cña M«ng Cæ n¨m 1274 vµ 1281.

Nh÷ng thuyÒn lín cña M«ng Cæ ®· tÊn c«ng vïng ven biÓn Kyushu mçi

lÇn x©m lîc nhng ®· bÞ ®Èy lïi bëi sù kh¸ng cù cña NhËt B¶n vµ bëi mét

c¬n b·o lín. MÆc dï kh«ng thµnh c«ng, çc cuéc tÊn c«ng cña M«ng Cæ

®· dÉn ®Õn sù sôp ®æ cuèi cïng cña nhµ níc Kamakura. Nhµ níc nµy ®·

14

Ch¬ng 1

4 ThËm chÝ sau khi vua mÊt quyÒn lùc thùc sù, nh÷ng nhµ l·nh ®¹o samurai vÉn t×m kiÕm mét sù

chÊp thuËn cña Nhµ vua cho phÐp thiÕt lËp mét nhµ níc míi vµ hîp ph¸p ho¸ quyÒn lùc cña hä.

TÊt c¶ çc chÝnh phñ tiÕp sau ®ã (thËm chÝ c¶ ngµy nay) ®· sö dông sù uû quyÒn tîng trng cña

nhµ vua thay v× chÊm døt chÕ ®é hoµng téc vµ tù thiÕt lËp mét kinh ®« vµ ®Õ chÕ míi. Lîi Ých cñaviÖc nhËn phª chuÈn cña nhµ vua cho phÐp ®iÒu hµnh ®Êt níc ch¾c ch¾n lín h¬n nhiÒu so víi chi

phÝ ®Ó gi÷ l¹i vÞ vua ®ã, ngêi mµ hiÕm khi can thiÖp vµo viÖc chÝnh trÞ. Mét khi th«ng lÖ nµy ®îc

x©y dùng, sù sai lÖch khái th«ng lÖ nµy cã thÓ trë nªn tai h¹i vÒ mÆt chÝnh trÞ bëi v× nã ch¾c ch¾n

sÏ g©y ra mét sù ço buéc nghiªm kh¾c vÒ sù h¹ m×nh cña hoµng téc cao quý.



hÕt ®Êt ®Ó ph©n chia cho çc samurai, nh÷ng ngêi ®· dòng c¶m chiÕn ®Êu

víi qu©n M«ng Cæ.

Sau ®ã, nh÷ng cuéc xung ®ét néi bé gi÷a nh÷ng daimyo (nh÷ng

ngêi ®øng ®Çu samurai) ®· diÔn ra. Cuèi cïng, Ieyasu Tokugawa, mét

trong nh÷ng daimyo ®· thèng nhÊt l¹i NhËt B¶n vµ thµnh lËp Nhµ níc Edo

vµo n¨m 1603 (n¬i nµy giê ®îc gäi lµ Tokyo). Sengoku Jidai (thêi kú chiÕn

tranh) ®· chÊm døt vµ cuèi cïng NhËt B¶n ®· b¾t ®Çu ®îc hëng sù æn

®Þnh trong níc.

Nhµ níc Edo b¶o thñ vÒ mÆt chÝnh trÞ vµ rÊt quan liªu. Nhµ níc

Edo ¸p ®Æt nh÷ng luËt lÖ x· héi cøng nh¾c vµ cÊm quan hÖ vµ bu«n b¸n víi

níc ngoµi (ngo¹i trõ mét sè trêng hîp). Hoµ b×nh ®îc phôc håi víi quy

®Þnh hµnh chÝnh nghiªm kh¾c. Tuy nhiªn, trong mét nghiªn cøu lÞch sö gÇn

®©y, thêi kú Edo ®îc coi lµ mét thêi kú ph¸t triÓn n¨ng ®éng h¬n lµ thêi

kú ®en tèi tr× trÖ. Do sù c« lËp víi níc ngoµi ®· kÐo dµi h¬n 2 thÕ kû (1639-

1854), n¨ng suÊt n«ng nghiÖp t¨ng dÇn, n«ng nghiÖp, th¬ng m¹i, tµi chÝnh

vµ c«ng nghiÖp ®Òu ph¸t triÓn. NÒn v¨n ho¸ ®éc ®¸o cña NhËt B¶n ®· ph¸t

triÓn. Nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó c«ng nghiÖp ho¸ ®· ®Õn giai ®o¹n chÝn muåi.

<Thêi kú 3 — thêi kú Meiji c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ chiÕntranh>

Mét sè cêng quèc ph¬ng T©y muèn më cöa NhËt B¶n khái

viÖc tù c« lËp. §Çu tiªn, ngêi Nga ®· ®Õn NhËt B¶n vµ sau ®ã lµ çc

níc ch©u ¢u kh¸c. Nhng Nhµ níc Edo tõ chèi lµm viÖc víi çc níc

nµy. Cuèi cïng, n¨m 1853, qu©n ®éi Mü do Commodore Perry dÉn ®Çu

®· ®Õn víi bèn “con tµu ®en” chë ®Çy sóng ®Ó buéc NhËt B¶n ph¶i

nhîng bé. Nhµ níc Edo vµ c¶ níc NhËt ®· bÞ bèi rèi. Mét phong trµo

chèng ngêi níc ngoµi m¹nh mÏ ®· næi lªn. Trong n¨m tiÕp theo, Nhµ

níc Edo ®· chÞu thua søc Ðp cña Mü vµ ký HiÖp íc h÷u nghÞ NhËt -

Mü. Çc cêng quèc ph¬ng T©y kh¸c ®· ®i theo Mü. Ngêi Mü sau ®ã

®· yªu cÇu thªm mét hiÖp íc th¬ng m¹i hoµn toµn víi NhËt B¶n. N¨m

1858, gi÷a mét cuéc tranh c·i quèc gia n¶y löa, chÝnh phñ ®· ®µn ¸p sù

chèng ®èi vµ ký çc hiÖp íc th¬ng m¹i víi çc níc ph¬ng T©y mµ

15




sau nµy ho¸ ra lµ cã nh÷ng khuyÕt ®iÓm (ch¬ng 3). Sù phª ph¸n chèng

l¹i Nhµ níc ®· t¨ng nhanh vµ m©u thuÉn chÝnh trÞ trong níc ®· diÔn ra

vµ cuèi cïng Nhµ níc Edo bÞ lËt ®æ n¨m 1867.

Nhµ níc Meiji ®· phôc chøc l¹i cho nhµ vua (ngêi ®· kh«ng

cã quyÒn lùc thùc sù trong mét thêi gian dµi tríc ®ã) víi vai trß lµ ngêi

cai trÞ tèi cao vµ ban hµnh mét chÝnh s¸ch T©y ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ qu©n

sù ho¸ nhanh. Trong lÜnh vùc chÝnh trÞ, HiÕn ph¸p ®Êt níc ®Çu tiªn ®îc

ban hµnh n¨m 1889 vµ chÝnh trÞ nghÞ viÖn ®· ®îc thµnh lËp. VÒ lÜnh vùc

kinh tÕ, viÖc tiÕp thu c«ng nghÖ ph¬ng T©y vµ viÖc t¹o ra çc ngµnh

c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i lµ nh÷ng môc tiªu hµng ®Çu cña quèc gia. Ngµnh

dÖt dÇn dÇn ®· næi lªn nh mét ngµnh c¹nh tranh trªn thÕ giíi. Trong lÜnh

vùc qu©n sù, NhËt B¶n ®· ®¸nh th¾ng Trung Quèc (TriÒu Thanh) n¨m

1894-1895 vµ b¾t ®Çu x©m chiÕm TriÒu Tiªn (sau ®ã ®· bÞ thùc d©n ho¸

n¨m 1910). NhËt B¶n còng ®· ®¸nh th¾ng trËn víi §Õ quèc Nga n¨m

1904-1905.

Kinh tÕ NhËt B¶n ®· tr¶i qua mét cuéc bïng næ lín víi ®Þnh

híng xuÊt khÈu trong thÕ chiÕn thø nhÊt. Trong nh÷ng n¨m 1920, c«ng

nghiÖp ho¸ tiÕp tôc bÊt chÊp çc cuéc suy tho¸i thêng xuyªn, ®éng ®Êt

Kanto vµ çc cuéc khñng ho¶ng vÒ ng©n hµng. HÖ thèng néi çc ®¶ng vµ

chÕ ®é d©n chñ ®· dùa trªn hîp t¸c quèc tÕ (®Æc biÖt víi Mü) ®· ®îc

thùc hiÖn trong suèt nh÷ng n¨m 1920. Nhng vµo nh÷ng n¨m 30, NhËt

B¶n ®· kiªn quyÕt quay l¹i víi qu©n sù. Trong sù kiÖn Manchurian 1931,

§«ng B¾c Trung Quèc ®· bÞ chiÕm gi÷. Mét cuéc chiÕn tranh toµn diÖn

víi Trung Quèc ®· ®îc khëi xíng n¨m 1937 vµ ChiÕn tranh Th¸i B×nh

D¬ng b¾t ®Çu n¨m 1941. KÕ ho¹ch kinh tÕ thêi chiÕn ®· ®îc ban hµnh.

< Thêi kú 4 — Ph¸t triÓn sau chiÕn tranh>

NhËt B¶n ®· bÞ ®¸nh b¹i n¨m 1945 vµ c¬ së kinh tÕ cña ®Êt níc

®· bÞ ph¸ huû. Díi sù chiÕm ®ãng cña Mü, mét chiÕn lîc phôc håi víi

kÕ ho¹ch vËt chÊt ®· ®îc thùc hiÖn mét çch thµnh c«ng tõ n¨m 1947-

1948 vµ t×nh tr¹ng l¹m ph¸t ®· chÊm døt vµo n¨m 1949. Tõ gi÷a nh÷ng

n¨m 50 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 70, NhËt B¶n ®· hëng sù t¨ng trëng vµ

16

Ch¬ng 1



c«ng nghiÖp ho¸ nhanh. LÜnh vùc s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ NhËt

B¶n trë thµnh nÒn kinh tÕ lín thø 2 trªn thÕ giíi (sau Mü) cuèi nh÷ng

n¨m 60. An ninh quèc gia díi sù b¶o trî cña qu©n ®éi Mü, sù më réng

th¬ng m¹i toµn cÇu vµ tØ gi¸ hèi ®o¸i æn ®Þnh gãp phÇn vµo sù t¨ng

trëng thÇn kú.

Khi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n trëng thµnh, sù t¨ng trëng gi¶m dÇn.

Vµo nh÷ng n¨m 70, khñng ho¶ng dÇu vµ tØ gi¸ hèi ®o¸i th¶ næi ®· lµm

gi¶m sù t¨ng trëng cña NhËt B¶n xuèng kho¶ng 4%. Mét ¶o ¶nh tµi s¶n

vÒ ®Êt vµ chøng kho¸n ®· xuÊt hiÖn cuèi nh÷ng n¨m 80 vµ ®· vì tan vµo

n¨m 1990 -1991. Tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp kû 90 vµ thËm chÝ cho tíi

ngµy nay, nÒn kinh tÕ NhËt B¶n hÇu nh ®· ngõng t¨ng trëng.

17




Thêi kú Çc sù kiÖn trong níc Çc sù kiÖn níc ngoµi

Jomon (thÕ kû 3tríc c«ng nguyªn)

Yayoi/kofun(thÕ kû 3 trícc«ng nguyªn ®ÕnthÕ kû 5 sau c«ngnguyªn)

Asuka/Hakuho(thÕ kû 5-7 sauc«ng nguyªn)

Nara (710-794)Thñ ®«: Nara

Heian (794 - 1192)Thñ ®«: Kyoto

Sù r

a ®ê

i vµ

sôp

®æ

cña

Hoµ

ng §

ÕT

hêi

kú S

amur

ai

S¨n b¾t, h¸i lîm vµ n«ngnghiÖp

Çc cuéc néi chiÕn → ThèngnhÊt NhËt B¶n

ChÝnh trÞ thÞ técTenno (vua) cñng cè quyÒn lùc

HÖ thèng Ritsuryo - luËt lÖtrùc tiÕp cña Vua dùa trªnluËt ph¸p vµ nhµ níc tËptrung; §¹o PhËt ®îc ®a lªnmøc t«n gi¸o quèc gia.

Quý téc n¾m gi÷ chÝnh trÞtrong triÒu ®×nhHÖ thèng th¸i Êp (Phi tËp trungquyÒn lùc)Sù ra ®êi cña tÇng líp samurai(chiÕn binh)

← S¶n xuÊt lóa g¹o ®· ®îc®a vµo NhËt b¶n

→ Ngo¹i giao víi Trung Hoa(ch hÇu)

→ Sù can thiÖp vµo TriÒu Tiªn

← §¹o PhËt ®· ®îc ®a vµoqua TriÒu Tiªn

← HÖ thèng chÝnh trÞTrung Quèc ®îc du nhËp

× ChÊm døt ngo¹i giao víiTrung Quèc

Kamakura(1192-1333)

Muromachi(1338 - 1573)Thñ ®«: Kyoto

Sengoku (-1603)

Nhµ níc Samurai ®Çu tiªnNh÷ng gi¸o ph¸i míi cña ®¹oPhËt næi lªn

Nhµ níc Samurai2 hoµng ®Õ c¹nh tranh (miÒnb¾c vµ miÒn nam)Çc cuéc néi chiÕn vµ næi lo¹n

Çc cuéc néi chiÔn gi÷a daimyo(nh÷ng ngêi ®øng ®Çu samurai)

← Hai cuéc x©m lîc cñaM«ng Cæ (thÊt b¹i)

→ Giao lu bu«n b¸n víiTrung Quèc

→ Cíp biÓn NhËt B¶n tÊnc«ng bê biÓn Trung Quèc

→ Chñ ®éng giao lu bu«nb¸n víi §«ng Nam ¸

← LÇn ®Çu tiªn giao thiÖpvíi ngêi ch©u ¢u

18

Ch¬ng 1

B¶ng 1-1 S¬ lîc vÒ lÞch sö NhËt B¶n



19



Edo (1603 - 1867)Thñ ®«: Edo (Tokyo)

Thê

i kú

Sam

urai

→ Ieyasu Tokugawa thèngnhÊt NhËt b¶n

Nhµ níc Tokugawa Shogun(quy ®Þnh samurai, thuÕ n«ngnghiÖp, hÖ thèng giai cÊp)• æn ®Þnh víi mét nhµ nícm¹nh• Sù thóc ®Èy c¸c ngµnh c«ngnghiÖp trong níc cña Han• N«ng nghiÖp vµ thñ c«ngph¸t triÓn• Giao th«ng, tµi chÝnh, th¬ngm¹i, gi¸o dôc ®îc ®Èy m¹nh,thÞ trêng trong níc ®îc thèngnhÊt• QuyÒn lùc kinh tÕ cña ngêib¸n t¨ng• V¨n ho¸ phæ th«ng ®éc ®¸oph¸t triÓnTranh c·i vÒ “chÝnh s¸ch më cöa”®èi ®Çu víi “chiÕn dÞch qu©n sùchèng ngêi níc ngoµi”C¸c samurai Han lµm sôp ®ænhµ níc Shogun

Sóng vµ Thiªn Chóa gi¸o ®îcgiíi thiÖu

× ChÝnh s¸ch ®ãng cöa -kh«ng cho phÐp quan hÖ ngo¹igiao vµ th¬ng m¹i (ngo¹i trõvíi Trung Quèc, Hµ Lan,TriÒu Tiªn, Ryukyu); Thiªnchóa gi¸o bÞ cÊm

← Mü më cöa NhËt B¶nb»ng ®e do¹ qu©n sù (1853-54) Nguy c¬ bÞ thùc d©n bëiph¬ng T©y

Meiji (1868-1912) (Thñ ®«: Tokyocho tíi nay)

Taisho (1912 - 26)

HiÖ

n ®¹

i ho

¸

Nhµ níc m¹nh víi sù caitrÞ cña vuaBan hµnh chÝnh s¸ch më cöa vµ Ph¬ng t©y ho¸ nhanhchãng

Fukoku Kyohei (kinh tÕ vµqu©n sù v÷ng m¹nh)C«ng nghiÖp ho¸ (khu vùct nh©n m¹nh ®îc hç trî bëichÝnh phñ)

Phong trµo d©n chñ (trongthêi gian ng¾n)

CÇn theo kÞp ph¬ng T©y

→ ChiÕn tranh víi Trung Quèc(Thêi nhµ Thanh, 1894)

→ ChiÕn tranh víi Nga (1904)

→ Th«n tÝnh TriÒu Tiªn (1910)

→ Theo ®uæi sù quan t©m cñaTrung Quèc

→ X©m lîc Manchurie (§«ngB¾c Trung Quèc, 1931)



20

Ch¬ng 1


Showa thêi ®Çu(1926 - 45)

HiÖ

n ®¹

i ho

¸ Sù suy tho¸i vµ khñng ho¶ngkinh tÕ (nh÷ng n¨m 20-30)Qu©n ®éi kiÓm so¸t chÝnh phñHuy ®éng nh©n lùc vµ c¸cnguån lùc cho chiÕn tranh

→ ChiÕn tranh toµn côc víiNga (1937)

→ ChiÕn tranh Th¸i B×nhD¬ng x©m lîc §«ng Nam

→ (1941)

Showa thêi cuèi(1945-88)

Heisei (Tõ n¨m1988)

Sau

chiÕ

n tr

anh

D©n chñ ho¸ vµ phi qu©nsù, kh«i phôc kinh tÕ sauchiÕn tranhHÖ thèng s¶n xuÊt u tiªn C«ng nghiÖp ho¸ nhanh(nh÷ng n¨m 50 - nh÷ng n¨m 60)Nh÷ng ý tëng ®Ò xuÊt m¹nhmÏ cña bé phËn t nh©nChÝnh s¸ch c«ng nghiÖp cñaMITI

Sù t¨ng trëng kinh tÕ chËml¹i (Tõ nh÷ng n¨m 1970)

NÒn kinh tÕ xµ phßng b¾t ®Çutan vì, sù ®×nh trÖ cña nÒnkinh tÕ (tõ nh÷ng n¨m 90)

ThÊt b¹i trong chiÕn tranh

← BÞ Mü x©m chiÕm (1945-51)

ChÝnh s¸ch më cöa ®a ph¬ngGia nhËp Quü tiÒn tÖ QuècTÕ (IMF); Ng©n hµng thÕgiíi, Tæ chøc hîp t¸c kinh tÕph¸t triÓn (OECD)

Trë thµnh nÒn kinh tÕ lín thø2 trªn thÕ giíi (vµo kho¶ngn¨m 1970)

Trë thµnh mét trong nh÷ngnhµ tµi trî ODA hµng ®Çu(1990 - 99)



Kho¶ng çch gi÷a nh÷ng thµnh tùu kinh tÕ vµ x· héi

Trong cuèn s¸ch cã tùa ®Ò HiÖn ®¹i ho¸ vµ thay ®æi x· héi cña NhËt

B¶n, nhµ x· héi häc Kenichi Tominaga ®· ®a ra mét khu«n khæ chung ®Ó

hiÓu nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña hiÖn ®¹i ho¸ vµ c«ng nghiÖp ho¸ cña

NhËt B¶n. Theo truyÒn thèng, cã hai çch lý gi¶i tr¸i ngîc nhau vÒ lÞch sö

hiÖn ®¹i cña NhËt B¶n. Quan ®iÓm thø nhÊt xem xÐt tÝch cùc thµnh tùu kinh

tÕ cña NhËt B¶n, ®Æc biÖt thµnh c«ng chãi läi nh mét níc ®i sau. Quan

®iÓm thø hai khiÓn tr¸ch NhËt B¶n trong qu¸ khø nh kÎ ®µn ¸p nh©n d©n vµ

mét níc x©m lîc çc níc l¸ng giÒng. NhËt B¶n cã ph¶i lµ mét kiÓu mÉu

cho tÊt c¶ çc níc ®ang ph¸t triÓn hay lµ mét trêng hîp tiªu cùc ®Ó tr¸nh

b»ng tÊt c¶ mäi gi¸? Tominaga c¶nh b¸o r»ng mét cuéc tranh luËn vÒ thuyÕt

nhÞ nguyªn qu¸ gi¶n ®¬n mang l¹i kÕt qu¶ thÊp. Theo «ng, hiÖn ®¹i ho¸ lµ

mét hiÖn tîng phøc t¹p ph¶i ®îc ph©n tÝch víi nh÷ng kh¸i niÖm vµ kiÓu

mÉu khoa häc.

Tominaga ®Çu tiªn nhÊn m¹nh r»ng qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña mét ®Êt

níc kh«ng thuéc ph¬ng T©y kh«ng ®i theo mét con ®êng gièng nh con

®êng mµ çc níc ph¬ng T©y ®i.

§Ó thµnh c«ng, hiÖn ®¹i ho¸ cña mét níc kh«ng thuéc ph¬ng T©y

ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh s¸ng t¹o mµ ë ®ã cÇn cã sù so s¸nh gi÷a v¨n ho¸ ®Þa

ph¬ng vµ v¨n ho¸ níc ngoµi, nh÷ng khÝa c¹nh tèt h¬n cña níc ®i sau ®·

®îc giíi thiÖu mét çch chän läc, nh÷ng yÕu tè du nhËp vµ ®Þa ph¬ng

®îc kÕt hîp ®Ó nu«i dìng yÕu tè míi vµ m©u thuÉn gi÷a hai yÕu tè ®îc

lµm dÞu bít. HiÖn ®¹i ho¸ cña NhËt B¶n chÝnh x¸c lµ qu¸ tr×nh ®ã. HiÖn ®¹i

ho¸ hiÖn nay ®ang ®îc tiÕn hµnh trong çc x· héi cña çc níc kinh tÕ c«ng

nghiÖp ch©u ¸ (NIEs) còng thÝch øng víi qu¸ tr×nh nµy. (Tominaga, 1990,

trang 38-39)

Quan ®iÓm nµy thùc chÊt gièng víi sù thÝch nghi chuyÓn ®æi cña

Maegawa ®· ®îc ®a ra trong phÇn chÝnh kho¸. NhËn thøc ®îc vÊn ®Ò nµy,

21




22

Ch¬ng 1

ph¬ng ph¸p cña Tominaga ®a ra ®Ó chia x· héi thµnh bèn tiÓu hÖ thèng

díi ®©y vµ miªu t¶ chi tiÕt tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña mçi tiÓu hÖ thèng:

· HiÖn ®¹i ho¸ kinh tÕ (t¨ng trëng kinh tÕ qua b»ng c«ng nghiÖp ho¸)

· HiÖn ®¹i ho¸ chÝnh trÞ (d©n chñ ho¸)

· HiÖn ®¹i ho¸ x· héi theo nghÜa hÑp (chuyÓn ®æi tõ gemeinschaft

[nh÷ng nhãm dùa trªn l·nh thæ vµ nßi gièng] sang gesellschaft

[nhãm chøc n¨ng] còng nh viÖc chuyÓn ®æi tõ nh÷ng céng ®ång

n«ng nghiÖp ®ãng sang nh÷ng céng ®ång thµnh thÞ më)

· HiÖn ®¹i ho¸ v¨n ho¸ theo nghÜa hÑp (chuyÓn ®æi tõ nh÷ng phong

tôc mª tÝn vµ v« lý sang lèi suy nghÜa khoa häc hîp lý)

§iÒu tranh c·i chÝnh cña Tominaga cã thÓ ®îc tãm t¾t nh sau. HiÖn

®¹i ho¸ cña Ch©u ¢u b¾t ®Çu víi sù ph¸t triÓn néi bé cña nh÷ng tiÓu hÖ

thèng chÝnh trÞ vµ x· héi ®îc tiÕp theo bëi Çch m¹ng c«ng nghiÖp. Nhng

çc níc ®i sau kh«ng thÓ ®i theo chuçi nµy. §èi víi hä, hiÖn ®¹i ho¸ kinh

tÕ dÔ h¬n hiÖn ®¹i ho¸ chÝnh trÞ. HiÖn ®¹i ho¸ x· héi vµ v¨n ho¸ thËm chÝ

cßn khã h¬n. §iÒu nµy lµ v× cÇn cã nhiÒu thêi gian vµ søc lùc h¬n nhiÒu ®Ó

chuyÓn ®æi mét c¬ cÊu thèng trÞ vµ thÊm vµo mäi chi tiÕt cuéc sèng cña nh©n

d©n h¬n lµ viÖc sao chÐp c«ng nghÖ míi vµ çc ngµnh c«ng nghiÖp. §iÒu nµy

tù nhiªn dÉn ®Õn sù kh¸c nhau gi÷a sù t¨ng trëng kinh tÕ nhanh vµ tiÕn tr×nh

ph¸t triÓn chËm cña çc yÕu tè kh¸c. Tuy nhiªn, v× tiÓu hÖ thèng kinh tÕ vµ

çc tiÓu hÖ thèng phi kinh tÕ ®éc lËp víi nhau nªn sù kh¸c nhau nµy t¹o nªn

¸p lùc vµ xung ®ét ph¸ ho¹i qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña ®Êt níc ®ã. NhËt

B¶n tríc chiÕn tranh mét mÆt tù hµo vÒ c«ng nghÖ cao vµ mÆt kh¸c ¸p ®Æt

quan niÖm vÒ mét ®Êt níc thiªng liªng cã nguån gèc th¸nh thÇn cæ xa vµ

chÕ ®é gia ®×nh phong kiÕn lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. MÆc dï ®· ®îc thÓ hiÖn

mét çch x· héi, kh¼ng ®Þnh cña Tominaga thùc tÕ thuéc mét trong nh÷ng

quan ®iÓm rÊt phæ biÕn vÒ ®¹o ®øc vµ phi ®¹o ®øc cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸

cña NhËt B¶n.

Do ®ã, Tominaga còng chØ râ:

· Tríc thêi kú Edo, NhËt B¶n kh«ng ®a ra bÊt cø quan ®iÓm hoÆc



23


hÖ thèng nµo cã thÓ hç trî qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸. Víi lý do nµy,

hiÖn ®¹i ho¸ b¾t ®Çu tiÕp sau thêi kú Meiji ®îc gäi lµ sù phñ nhËn

çc chÕ ®é truyÒn thèng vµ chuyÓn ®æi sang çc chÕ ®é níc ngoµi.

· HiÖn ®¹i ho¸ kh«ng thÓ thµnh c«ng ë mét x· héi n¬i mµ gemeinschaft

vÉn cßn tån t¹i víi nh÷ng céng ®ång n«ng th«n ®ãng vµ nh÷ng

suy nghÜ v« lý. NÕu hiÖn ®¹i ho¸ ®îc theo ®uæi víi sù hiÖn diÖn

cña nh÷ng yÕu tè nµy, sù tiÕn tho¸i lìng nan vµ m©u thuÉn lµ khã

tr¸nh khái.

· M©u thuÉn nghiªm träng cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ t¹i NhËt b¶n

tríc chiÕn tranh ®· hÇu hÕt ®îc lo¹i bá nh lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng

c¶i çch sau chiÕn tranh, nhng mét sè yÕu tè truyÒn thèng vÉn cßn

cho tíi tËn ngµy nay. HiÖn ®¹i ho¸ cña NhËt B¶n sÏ kh«ng trän vÑn

trõ khi nh÷ng yÕu tè tån t¹i nµy cuèi cïng bÞ xo¸ hÕt.

Râ rµng, Tominaga ®· nh×n nhËn nh÷ng yÕu tè ®Þa ph¬ng cña NhËt B¶n mét

çch tiªu cùc. ¤ng coi chóng ch¼ng lµ g× ngo¹i trõ lµ nh÷ng c¶n trë ®èi víi

hiÖn ®¹i ho¸ h¬n lµ mét c¬ së ®Ó du nhËp çc yÕu tè cÇn ph¶i ®îc cÊy ghÐp

vµo. §iÒu nµy tr¸i ngîc h¼n víi sù ®¸nh gi¸ cao cña Umesao ®èi víi sù tiÕp

tôc cña lÞch sö NhËt B¶n, ®iÒu ®· khiÕn «ng chØ ra r»ng NhËt B¶n gièng nh

Anh Quèc, ®· ph¸t triÓn tù ®éng vµ tù nhiªn nh mét quèc gia hiÖn ®¹i. §iÒu

nµy còng m©u thuÉn víi thuyÕt sù thÝch nghi chuyÓn ®æi cña Maegawa vµ

kh¼ng ®Þnh cña «ng r»ng NhËt B¶n ®· giao hoµ thµnh c«ng çc hÖ thèng

trong níc víi çc hÖ thèng níc ngoµi, víi hÖ thèng trong níc lµ c¬ së

c¨n b¶n. Sù lý gi¶i nµo hîp lý h¬n? Sù quyÕt ®Þnh thuéc vÒ ®éc gi¶.



Ch¬ng 2Thêi kú Edo: Nh÷ng ®iÒu kiÖn

tiªn quyÕt cho c«ng nghiÖp ho¸

Cæng Yomei, §Òn Toshogu ë Nikko



1. Thêi kú Edo: 1603-1867

Tõ cuèi thÕ kû 12 ®Õn thÕ kû 17, samurai cai trÞ NhËt B¶n (nh÷ng

ngêi ®øng ®Çu qu©n ®éi) nhng chÝnh trÞ cña ®Êt níc vÉn kh«ng æn

®Þnh. Néi chiÕn vµ sù thay ®æi quyÒn lùc thêng xuyªn x¶y ra, ®Æc biÖt

trong thêi kú vµo cuèi thÕ kû 15 tíi cuèi thÕ kû 16, ®îc gäi lµ thêi kú

Sengoku (thêi kú chiÕn tranh).

Cuèi cïng, Ieyasu Tokugawa ®· thèng nhÊt ®Êt níc sau trËn

chiÕn quyÕt ®Þnh cña Sekigahara (n»m gi÷a Nagoya vµ Kyoto, vµ ngµy

nay cã thÓ nh×n thÊy tõ Shinkansen) n¨m 1600 vµ nh÷ng cuéc tÊn c«ng

vµo L©u ®µi Osaka vµo n¨m 1615 n¬i mµ gia ®×nh Toyotomi thï ®Þch ®·

diÖt vong. Ieyasu thµnh lËp mét nhµ níc míi t¹i Edo vµ trë thµnh

shogun ®Çu tiªn cña Edo Bakufu n¨m 1603. Edo, cho tíi tËn khi ®ã mét

thÞ trÊn nhá ®ang ngñ míi thay ®æi thµnh mét thµnh phè chÝnh trÞ lín víi

nh÷ng dù ¸n c«ng tr×nh c«ng céng ph¸t triÓn rÊt nhanh bao gåm khai

hoang ®Êt vµ çc c«ng tr×nh kªnh ®µo nh©n t¹o, tíi tiªu níc. Gia ®×nh

Tokugawa ®· cai trÞ ®Êt níc trong 264 n¨m tiÕp theo (tÊt c¶ cã 15

shogun). Ieyasu Tokugawa ®· ®îc sïng b¸i vµ vÉn ®îc thê t¹i ®iÖn

Nikko Toshogu.

Mét sù ph¸t triÓn quan träng cô thÓ trong thêi kú Sengoku vµ

thêi kú ®Çu Edo lµ sù lo¹i bá çc tæ chøc tÇng líp ë gi÷a kh¸c nhau nh

chïa vµ gi¸o ph¸i, çc chñ së h÷u th¸i Êp vµ chñ ®Êt vèn ®· tån t¹i tõ thêi

cæ ®¹i vµ thêi trung cæ. Phi tËp trung quyÒn lùc vµ cai trÞ gi¸n tiÕp ®·

®îc thay thÕ b»ng çch cai trÞ trùc tiÕp vµ thèng nhÊt bëi daimyo (ngêi

®øng ®Çu samurai) míi næi lªn t¹i mçi vïng. §iÒu nµy ®· ®¹t ®îc lµ nhê

vµo mét sè çc chÝnh s¸ch vµ hµnh ®éng ®îc thùc hiÖn bëi çc Daimyo

Sengoku, ®Æc biÖt lµ Nobunaga Oda vµ Kideyoshi Toyotomi, hai nhµ

l·nh ®¹o qu©n sù quyÒn lùc nhÊt tríc khi Ieyasu cuèi cïng n¾m quyÒn.

Nh÷ng chÝnh s¸ch cña hä bao gåm çc cuéc chinh phôc qu©n sù tríc

çc kÎ thï, tù do ho¸ th¬ng m¹i, cÊm çc lo¹i thuÕ quan liªn khu vùc,

kh¶o s¸t ®Êt chÝnh thøc vµ ®¨ng ký (kenchi), sung c«ng tÊt c¶ çc vò khÝ

cña nh÷ng ngêi kh«ng ph¶i samurai (katanagari), x©y dùng mét thÞ trÊn

l©u ®µi t¹i mäi khu vùc, yªu cÇu c tró cña tÊt c¶ çc samurai trong çc

26

Ch¬ng 2



thÞ trÊn l©u ®µi, t¹o l¹i vÞ trÝ cña çc chî tíi çc thÞ trÊn l©u ®µi, .v.v. Tõ

thêi gian nµy trë ®i, samurai vµ n«ng d©n bÞ t¸ch biÖt nghiªm ngÆt vÒ

c«ng viÖc vµ n¬i ë. Çc samurai nh÷ng ngêi kh«ng cßn b¶o vÖ ®Êt ®ai

cña hä ®· trë thµnh nh÷ng quan chøc thµnh thÞ ®îc tr¶ l¬ng. Çc

daimyo b¾t ®Çu tiÕp qu¶n trùc tiÕp ®Êt ®ai, n«ng d©n vµ ngêi hÇu cña

samurai. Phong trµo nµy ®· ®îc b¾t ®Çu trong thêi kú Sengoku vµ ®îc

tiÕp tôc vµ hoµn thµnh bëi Nhµ níc Edo.

Chóng ta b¾t ®Çu c©u chuyÖn vÒ sù ph¸t triÓn kinh tÕ NhËt B¶n

tõ thêi kú Edo bëi v× nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho sù nghiÖp c«ng

nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸ sau nµy ®· ®îc t¹o ra trong níc trong thêi

kú nµy. Chóng ta cïng liÖt kª ra çc ®iÒu kiÖn ®ã tõ ban ®Çu:

(1) Thèng nhÊt vµ æn ®Þnh chÝnh trÞ

(2) Ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vÒ c¶ khu vùc vµ s¶n lîng

(3) Sù ph¸t triÓn vÒ giao th«ng vËn t¶i vµ sù næi lªn cña çc chî

thèng nhÊt trong níc

(4) Sù ra ®êi cña th¬ng m¹i, tµi chÝnh vµ tÇng líp l¸i bu«n giµu cã

(5) Sù ra ®êi cña s¶n xuÊt tiÒn hiÖn ®¹i (chÕ biÕn thùc phÈm, thñ

c«ng, .v.v.)

27

Thêi kú Edo: Nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho c«ng nghiÖp ho¸

B¶ng 2-1. Mét sè thuËt ng÷ c¬ b¶n cña thêi kú Edo

Edo

Daimyo

Shogun

Bakufu

Han

Tªn cò cña Tokyo. Edo nghÜa ®en nghÜa lµ miÖng vÞnh. §ång

thêi, Tokyo nghÜa lµ thñ phñ phÝa ®«ng (ph¬ng t©y, hay

truyÒn thèng, thñ ®« lµ Kyoto)

Ngêi cai trÞ vïng cña samurai. Trong thêi kú Edo, nã cã

nghÜa lµ samurai ®øng ®Çu chÝnh phñ ®Þa ph¬ng (Han).

Nguån gèc, chØ huy tèi cao cña qu©n ®éi khÈn cÊp. Nhng

th«ng thêng, nã mang ý nghÜa lµ ngêi ®øng ®Çu nhµ níc

qu©n ®éi trung ¬ng.

N¬i sinh sèng cña chØ huy qu©n ®éi. Sau nµy nã cã nghÜa lµ

nhµ níc trung ¬ng ®îc thiÕt lËp bëi mét chØ huy qu©n ®éi.

ChÝnh phñ ®Þa ph¬ng (gièng nh tØnh hay quËn) trong thêi

kú Edo.



(6) Xóc tiÕn c«ng nghiÖp bëi çc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng (®«i khi

thµnh c«ng)

(7) Gi¸o dôc cÊp cao

§©y lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thêi kú Edo thêng ®îc çc nhµ

nghiªn cøu ®a ra. PhÇn cßn l¹i cña ch¬ng nµy nghiªn cøu chóng chi

tiÕt. Xin lu ý r»ng ngay c¶ ngµy nay mét sè níc còng kh«ng ®¸p øng

®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy. ThËm chÝ chóng ta cã thÓ nãi r»ng çc níc

®ang ph¸t triÓn vµ ®ang chuyÓn ®æi ®· ®îc trang bÞ víi tÊt c¶ çc ®iÒu

kiÖn nµy t¬ng ®èi hiÕm.

2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña chÕ ®é bakufu-han

X· héi Edo cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nh sau:

(1) §ã lµ mét x· héi giai cÊp. Giai cÊp thèng trÞ lµ samurai

(nh÷ng ngêi trong qu©n ®éi ®îc phÐp mang kiÕm). Giai cÊp bÞ thèng

trÞ bao gåm n«ng d©n (xÕp hµng thø 2), thî thñ c«ng (thø 3) vµ l¸i bu«n

(thø 4). Bèn giai cÊp nµy ®îc gäi lµ Shi-Nou-Kou-Shou (tõ trªn xuèng

díi)1. Cã mét m©u thuÉn lín gi÷a giai cÊp samurai vµ nh÷ng giai cÊp

kh¸c. N«ng d©n ®îc chÝnh thøc xÕp ë hµng thø 2 bëi v× hä tr¶ thuÕ lóa

nhng hä kh«ng ®îc t«n träng. Díi ®¸y cña giai cÊp x· héi lµ nh÷ng

ngêi v« gia c (eta vµ hinin - xem phÇn c©u hái ë cuèi cuèn s¸ch nµy).

(2) VÒ mÆt chÝnh trÞ, ®ã lµ hÖ thèng tËp trung. Bakufu (chÝnh phñ

trung ¬ng) cã quyÒn lùc chÝnh trÞ tuyÖt ®èi ®èi víi sè phËn cña çc Han

(chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng) vµ thËm chÝ cã thÓ c¾t chøc hoÆc thñ tiªu hä.

Shogun trao cho daimyo ®Êt ®Ó cai trÞ. §æi l¹i, çc daimyo høa trung thµnh

víi shogun2. BÊt cø dÊu hiÖu kh«ng tu©n lÖnh nµo cã thÓ gÆp ph¶i sù trõng

ph¹t nghiªm kh¾c nhÊt bao gåm seppuku (tù xö) vµ chu di tam téc.

28

Ch¬ng 2

1 VÒ lÞch sö, ViÖt Nam còng cã ®Æc ®iÓm SÜ – N«ng – C«ng – Th¬ng (ch÷ Hoa còng t¬ng tù, chØ

kh¸c ph¸t ©m). Quan ®iÓm nµy b¾t nguån tõ Khæng tö cña Trung Quèc cæ ®¹i, nhng hµng ®Çu

“sü” t¹i ViÖt nam nghÜa lµ çc häc gi¶, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ngêi tham gia chiÕn tranh. H¬n n÷a,

t¹i Trung Quèc vµ ViÖt Nam, sù ph©n lo¹i 4 tÇng líp chØ cho thÊy tÇng líp nµo ®îc t«n träng trongx· héi vµ kh«ng cã sù ¸m chØ vÒ mÆt chÝnh trÞ. ChÝnh phñ Edo ®· biÕn quan ®iÓm nµy thµnh hÖ t

tëng ®· hîp ph¸p ho¸ mét x· héi giai cÊp víi samurai ë tÇng líp trªn cïng.



(3) VÒ mÆt kinh tÕ, hÖ thèng ®· bít tËp trung. Bakufu ®· kh«ng

thÓ hoÆc kh«ng quan t©m tíi viÖc thùc hiÖn çc chÝnh s¸ch kinh tÕ nhÊt

qu¸n. Çc chÝnh s¸ch kinh tÕ cña nã thêng kh«ng æn ®Þnh vµ thiÓn cËn.

MÆt kh¸c, mçi Han cã quyÒn quyÕt ®Þnh nh÷ng chÝnh s¸ch néi bé bao

gåm hµnh chÝnh, thuÕ, gi¸o dôc, khuyÕn khÝch c«ng nghiÖp, ban hµnh

tiÒn giÊy, vµ nh÷ng quy ®Þnh kinh tÕ kh¸c miÔn lµ nã kh«ng vît qu¸ sù

cho phÐp cña Bakufu.

(4) Bakufu ¸p ®Æt nh÷ng chØ tiªu sau cho çc Han. (i) Sankin

kotai: cø 2 n¨m çc han l¹i ®æi chç cho nhau gi÷a nhµ vµ Edo: tÊt c¶ çc

daimyo ®îc yªu cÇu sèng t¹i Edo 2 n¨m mét lÇn vµ ë Han nh÷ng n¨m

cßn l¹i. §iÒu nµy mÊt mét kho¶n chi phÝ lín cho viÖc ®i l¹i vµ sinh sèng

bëi v× mét sè lîng lín nh÷ng ngêi hÇu còng ph¶i chuyÓn theo cïng

çc daimyo hµng n¨m; (ii) Sù ph©n c«ng bÊt nguyªn t¾c çc c«ng tr×nh

c«ng céng nh x©y dùng vµ söa ch÷a l©u ®µi, hµo, ®êng, bÓ chøa níc,

kªnh ®µo, c«ng tr×nh thuû lîi; (iii) Nh÷ng kho¶n thuÕ vµ chi phÝ ®Æc biÖt

vµ ph¸t sinh kh¸c, vÝ dô ®Ó tæ chøc kû niÖm ngµy sinh cña mét con trai

cña gia ®×nh shogun. ViÖc ¸p ®Æt çc kho¶n chi phÝ ®èi víi çc Han ®·

g©y ¶nh hëng lµm yÕu ®i kh¶ n¨ng tµi chÝnh cña çc Han. NhiÒu Han

bÞ ch×m vµo nî nÇn vµ hä hÇu nh kh«ng cã kh¶ n¨ng x©y dùng lùc lîng

®Ó næi lo¹n chèng l¹i Bakufu.

3. N«ng nghiÖp

X· héi Edo lµ x· héi trång trät, cô thÓ lµ thêi kú ®Çu víi kho¶ng

90% d©n sè lµ n«ng d©n mÆc dï tØ lÖ nµy sau ®ã ®· gi¶m mét chót. §¬n

vÞ c¬ së s¶n xuÊt lµ hé gia ®×nh nhá. Tríc ®ã, mét hé trång trät thêng

gåm hµng chôc ngêi víi nhiÒu gia ®×nh vµ ngêi hÇu cña hä. Nhng

mét lo¹t çc kh¶o s¸t vµ ®¨ng ký ®Êt ®ai chÝnh thøc (kenchi) ®· ®îc

29


2 Bëi v× mèi quan hÖ, thêi kú Edo ®«i khi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng nh chÕ ®é phong kiÕn. NhiÒu

ngêi (®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi ë thêi kú Meiji) còng nhí l¹i chÕ ®é Edo gièng chÕ ®é phong kiÕn

víi ý nghÜa tiªu cùc. Tuy nhiªn, chóng ta kh«ng muèn sö dông ý nghÜa nµy ®Ó tr¸nh sù tèi nghÜa

vµ nh÷ng tranh c·i kh«ng cÇn thiÕt.



thùc hiÖn tríc vµ sau thêi kú Edo b¾t ®Çu ®· ph¸ vì hÖ thèng gia ®×nh

lín thµnh çc ®¬n vÞ trång trät nhá víi viÖc mçi gia ®×nh ®îc ®¶m b¶o

(vµ buéc ph¶i canh t¸c) phÇn ®Êt cña gia ®×nh m×nh.

Theo luËt, n«ng d©n kh«ng cã quyÒn di chuyÓn vµ bÞ buéc g¾n

víi ®Êt nh mét lùc lîng lao ®éng vµ mét c¬ sè thuÕ. Nhng trªn thùc

tÕ, mét sè n«ng d©n ®· chuyÓn tíi vïng ®Êt míi, ®«i khi ®Ó tr¸nh g¸nh

nÆng thuÕ cao hoÆc nh÷ng chÝnh s¸ch v« lý vµ ®«i khi ®¬n gi¶n chØ ®Ó

c¶i thiÖn cuéc sèng cña hä. Sau ®ã, khi thu nhËp n«ng nghiÖp t¨ng, nhiÒu

n«ng d©n giµu cã ®· ®îc tËn hëng çc lÔ héi trong lµng còng nh

nh÷ng chuyÕn ®i tíi §Òn thê Ise vµ nh÷ng ®Þa danh t«n gi¸o kh¸c (chÝnh

thøc ®Ó thê cóng, nhng thùc sù lµ ®Ó vui ch¬i).

Çc lµng ®îc tæ chøc tèt vµ ®îc phÐp tù cai trÞ miÔn lµ hä tr¶

thuÕ lóa g¹o nh ®· ®îc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng vµ trung ¬ng ®Æt ra3.

ThuÕ ®Êt ®îc ¸p ®èi víi çc lµng chø kh«ng ph¶i lªn çc n«ng d©n ç thÓ.

Nh÷ng ngêi ®øng ®Çu lµng thêng lµ n«ng d©n, ph©n bæ g¸nh nÆng thuÕ

lóa g¹o ®èi víi çc n«ng d©n trong lµng. Víi ý nghÜa nµy, nh÷ng ngêi

®øng ®Çu trong lµng ®ãng vai trß cña mét bé m¸y hµnh chÝnh thuÕ cÊp thÊp

nhÊt. Nhê hä, Bakufu vµ çc Han cã thÓ thu ®îc thuÕ víi chi phÝ hµnh

chÝnh thÊp. Keiichi Tanaka (2000), mét nhµ sö häc Edo, cho r»ng çc n«ng

d©n ®· rÊt n¨ng ®éng vµ ®éc lËp, vµ hä thêng ph¶n ®èi çc quan chøc

bakufu vµ nh÷ng chÝnh s¸ch kh«ng nhÊt qu¸n vµ v« lý cña hä. Tanaka tin

r»ng chÝnh phñ bakufu nãi chung kh«ng cã quan ®iÓm chÝnh s¸ch dµi h¹n,

phÇn lín çc ®¹o luËt vµ quy ®Þnh cña hä lµ nh÷ng ph¶n øng ®Æc biÖt ®èi

víi nh÷ng thay ®æi lÞch sö ®ang diÔn ra kh«ng ngõng.

Cã hai çch ®Ó quyÕt ®Þnh nghÜa vô thuÕ lóa g¹o. Çch thø nhÊt

lµ kemi (hÖ thèng kiÓm tra) víi viÖc nh÷ng ngêi kiÓm tra chÝnh thøc tíi

th¨m lµng ®Ó kiÓm tra s¶n lîng lóa thùc sù mçi n¨m. Mét çch tù nhiªn,

nh÷ng ngêi ®øng ®Çu lµng ®èi xö víi nh÷ng ngêi kiÓm tra nµy víi

nhiÒu cao l¬ng mü vÞ vµ quµ tÆng. Mét sè quan chøc chØ ®Õn ®Ó tiÖc

30

Ch¬ng 2

3 Mçi han quyÕt ®Þnh riªng biÖt tØ suÊt thuÕ lóa g¹o vµ çch kh¸c nhau ®Ó thu thuÕ. T¬ng tù, bakufu ¸p thuÕ lóa g¹o tõ çc vïng mµ bakufu trùc tiÕp cai qu¶n. Doanh thu thuÕ lóa g¹o do ®ã

thuéc vÒ mçi chÝnh quyÒn thu thuÕ.



tïng chø kh«ng thùc sù tíi th¨m çc çnh ®ång. Quan chøc ®îc hèi lé

®· vui vÎ b¸o ço n¨ng suÊt lóa thÊp ®i, thêng lµ víi con sè gióp gi¶m

®i g¸nh nÆng thuÕ cho nh÷ng ngêi n«ng d©n trong lµng rÊt nhiÒu. Theo

nh nhµ sö häc Shinzaburo Oishi (1977), lo¹i tham nhòng nµy lµ nguyªn

nh©n chÝnh cho sù thiÕu doanh thu kinh niªn cña çc chÝnh quyÒn ë tÊt

c¶ çc cÊp. MÆt kh¸c nÕu quan chøc tíi th¨m ®éc ®o¸n vµ kh«ng hîp t¸c

th× quan chøc ®ã cã thÓ t¨ng nghÜa vô thuÕ g©y g¸nh nÆng thuÕ cho

nh÷ng ngêi n«ng d©n.

Çch thø hai ®ã lµ jomen (hÖ thèng kho¸n) víi viÖc kho¶n thuÕ

lóa g¹o kh«ng thay ®æi trong vßng 3 hoÆc 5 n¨m liªn tiÕp dùa trªn s¶n

lîng trung b×nh cña nh÷ng n¨m tríc ®ã. Víi hÖ thèng nµy, chÝnh

quyÒn cã thÓ an t©m víi kho¶n doanh thu thuÕ æn ®Þnh trong khi gi¶m

thiÓu ®îc chi phÝ cho viÖc kiÓm tra. Nh÷ng ngêi n«ng d©n ph¶i ®èi mÆt

víi mét rñi ro trong trêng hîp mÊt mïa, nhng ®éng lùc ®Ó s¶n xuÊt

còng lín h¬n nhiÒu nÕu hä lµm viÖc ch¨m chØ h¬n, bëi v× tÊt c¶ s¶n lîng

t¨ng thªm sÏ lµ cña hä. Theo nh Tanaka (2000), nh÷ng n«ng d©n thÝch

hÖ thèng jomen bëi v× hä kh«ng muèn hµng n¨m ph¶i lµm viÖc víi nh÷ng

quan chøc tham nhòng.

Trong thêi kú Edo, bé phËn n«ng nghiÖp ph¸t triÓn víi hai giai ®o¹n:

sù gia t¨ng vÒ sè lîng tríc tiªn vµ sau ®ã lµ sù t¨ng lªn vÒ chÊt lîng.

Tõ gi÷a thÕ kû 15 ®Õn cuèi thÕ kû 17, thêi kú bao gåm giai ®o¹n

chiÕn tranh (Sengoku) vµ thêi kú ®Çu Edo, ®Êt n«ng nghiÖp (®Æc biÖt lµ

çc çnh ®ång lóa) ®· gia t¨ng nhiÒu. Tríc ®ã, lóa ®îc trång t¹i çc

thung lòng hÑp ë cuèi çc d·y nòi vµ ®Çu çc ®ång b»ng bëi v× ®©y lµ n¬i

duy nhÊt ®îc cung cÊp níc thêng xuyªn. Nhng trong thêi kú nµy,

nh÷ng c«ng tr×nh qu¶n lý níc diÖn réng ®· ®îc x©y dùng trªn kh¾p ®Êt

níc NhËt B¶n bëi çc daimyo vµ nh÷ng n«ng d©n cã ¶nh hëng ®Ó kiÓm

so¸t lò lôt vµ sö dông çc dßng s«ng cho tíi tiªu. KÕt qu¶ lµ ®Êt ®îc

canh t¸c t¨ng m¹nh. Çc ®ång b»ng vèn lµ nh÷ng ®Çm lÇy kh«ng cã

ngêi ë ®· trë thµnh nh÷ng çnh ®ång lóa n¨ng suÊt cao. D©n sè t¨ng

nhanh mét çch hiÕm thÊy trong x· héi tiÒn hiÖn ®¹i. Shinzaburo Oishi

gäi ®©y lµ “thêi kú vÜ ®¹i cña nh÷ng çnh ®ång réng më”.

31




§Õn cuèi thÕ kû 17, viÖc më réng ®Êt ®· dõng l¹i. Sù t¨ng lªn

nhanh chãng cña diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trong thêi kú tríc ®ã còng

g©y ra nh÷ng ¶nh hëng tiªu cùc, bao gåm viÖc thiÕu lao ®éng, ph¸ rõng

vµ lò lôt thêng xuyªn x¶y ra. Tõ thêi kú ®ã cho tíi nay, n«ng nghiÖp

NhËt B¶n ®· nhÊn m¹nh viÖc th©m canh víi ®Çu vµo lao ®éng lín vµ c«ng

nghÖ cao h¬n lµ t¨ng vÒ sè lîng ®Êt trång.

Tõ thÕ kû 18 trë ®i, ®Êt canh t¸c vµ d©n sè vÉn t¬ng ®èi æn ®Þnh,

nhng s¶n lîng lóa g¹o tiÕp tôc t¨ng nhê n¨ng suÊt t¨ng. Nh÷ng yÕu tè

®ãng gãp vµo gåm cã viÖc t¨ng gÊp ®«i sè vô, chñng lo¹i gièng míi,

ph©n bãn (c¸ kh« ®Æc biÖt phæ biÕn), vµ sù xuÊt hiÖn cña c¸c c«ng cô

n«ng nghiÖp míi. NhiÒu cuèn s¸ch híng dÉn ®· ®îc xuÊt b¶n ®Ó d¹y

n«ng d©n trång lóa hiÖu qu¶ h¬n. Mét trong nh÷ng cuèn s¸ch ®ã lµ cuèn

Nogyo Zensho (B¸ch khoa n«ng nghiÖp) cña Yasusada Miyazaki víi 11

tËp ®îc xuÊt b¶n n¨m 1697 vµ t¸i b¶n nhiÒu lÇn sau ®ã.

§Çu thêi kú Edo (thÕ kû 17), nh÷ng n«ng d©n s¶n xuÊt chñ yÕu

cho gia ®×nh sö dông. Hä ¨n nh÷ng g× hä trång ®îc vµ møc sèng cña hä

ë møc võa ®ñ sèng. Tuy nhiªn tõ gi÷a thêi kú Edo, n¨ng suÊt t¨ng vµ s¶n

lîng n«ng nghiÖp d thõa còng ®· ®îc t¹o ra. N«ng d©n b¾t ®Çu b¸n

32

Ch¬ng 2

H×nh 2-1 D©n sè vµ S¶n lîng g¹o

(1600=100)

Nguån: Haymi vµ Miyamoto, ®ång chñ biªn, 1988, trang 44.

300

250

200

150

100

501600 1650 1700 1750 1800 1850

D©n sè

S¶n lîng g¹o

§Êt canh t¸c



lóa g¹o vµ çc hoa mµu kh¸c ra chî ®îc më réng trong níc. N«ng s¶n

hµng ho¸ t¨ng vµ n«ng nghiÖp th¬ng m¹i b¾t ®Çu.

ChÝnh thøc tÊt c¶ çc n«ng d©n ®· thuéc vÒ (bÞ g¾n chÆt vµo)

m¶nh ®Êt ®· ®îc chia. Nhng tríc thÕ kû 19, khi sè lîng nh÷ng n«ng

d©n kh«ng cã ®Êt t¨ng, kho¶ng çch thu nhËp gi÷a çc n«ng d©n t¨ng.

Nh÷ng chñ ®Êt lín, nh÷ng ngêi thuª n«ng d©n kh¸c trång trät trªn ®Êt

cña hä b¾t ®Çu næi lªn.

Sù næi dËy cña n«ng d©n thêng xuyªn diÔn ra ®Æc biÖt lµ thêi

gian cã n¹n ®ãi vµ cuèi thêi kú Edo. Nh÷ng n«ng d©n næi lo¹n kh«ng hµi

lßng víi thuÕ, l¹m ph¸t, ®ãi kÐm, quan chøc tham nhòng hoÆc çc chÝnh

s¸ch cña chÝnh phñ.

4. Ng©n s¸ch vµ tiÒn

Çc nguån doanh thu cña bakufu bao gåm nh÷ng nguån sau:

· ThuÕ lóa tõ vïng ®Êt ®îc cai qu¶n trùc tiÕp bëi bakufu (nh÷ng

khu vùc kh«ng ®îc ph©n chia cho nh÷ng daimyo kh¸c)

· §éc quyÒn vÒ khai th¸c má, ngo¹i th¬ng vµ ®óc tiÒn

· KiÓm so¸t trùc tiÕp nh÷ng thµnh phè lín (Edo, Kyoto, Osaka,

Nagasaki, Sakai, .v.v.)

· Nh÷ng ®ãng gãp tµi chÝnh bëi nh÷ng l¸i bu«n ®Ó trao ®æi quyÒn

®éc quyÒn vµ hîp t¸c lµm ¨n.

Ngoµi ra, nh ®· nªu ë trªn, bakufu tho¶i m¸i ra lÖnh cho çc

han ®i tíi nh÷ng c«ng tr×nh c«ng ë çc n¬i kh¸c nhau khiÕn hä kh«ng

cßn nhu cÇu cã ng©n s¸ch ®Çu t c«ng céng cña b¶n th©n hä. MÆt kh¸c,

doanh thu cña han gåm cã thuÕ lóa cña vïng ®ã vµ nh÷ng doanh thu tõ

thóc ®Èy çc ngµnh c«ng nghiÖp ®Þa ph¬ng (nÕu thµnh c«ng).

Toµn bé hÖ thèng tµi chÝnh dùa trªn thuÕ lóa. §¬n vÞ tµi chÝnh

cña tµi kho¶n lµ “koku” (kho¶ng 180 b¬ g¹o). Kh¶ n¨ng kinh tÕ cña han

®îc ®¸nh gi¸ b»ng koku vµ l¬ng cña samurai còng ®îc tr¶ b»ng lóa

g¹o (nhng tÊt nhiªn hä ph¶i ®îc chuyÓn thµnh tiÒn tríc khi mua hµng

ho¸). G¹o thùc sù ®îc thu thËp tõ mçi lµng vµ ®îc vËn chuyÓn tíi çc

33




chî g¹o lín, sau ®ã ®îc t¸i ph©n bæ tíi çc vïng kh¸c trong níc.

Osaka lóc ®ã lµ chî g¹o quan träng nhÊt NhËt B¶n.

HÖ thèng kinh tÕ dùa trªn lóa g¹o nµy ®· cã nh÷ng hËu qu¶ sau:

(1) Bëi v× g¹o ®îc vËn chuyÓn qua çc vïng, hÖ thèng thuÕ yªu cÇu

c¬ chÕ vËn chuyÓn vµ ph©n phèi thèng nhÊt c¶ níc. Nh÷ng l¸i

bu«n t nh©n ®· cung cÊp nh÷ng dÞch vô ®îc yªu cÇu nhng

bakufu vµ chÝnh quyÒn han thêng quy ®Þnh vµ hç trî hä. Bëi v×

vËn chuyÓn b»ng ®êng bé (b»ng ngùa) rÊt ®¾t vµ kh«ng hiÖu

qu¶ nªn vËn t¶i ®êng thuû b»ng ®êng s«ng biÓn hå thêng

®îc sö dông chÝnh.

(2) Trung t©m cña ho¹t ®éng kinh tÕ dÇn ®îc chuyÓn ®æi tõ n«ng tr¹i

tù cÊp sang n«ng nghiÖp th¬ng m¹i vµ çc ngµnh c«ng nghiÖp

thñ c«ng. Nhng c¬ së thuÕ cña chÝnh phñ c¬ b¶n vÉn dùa trªn lóa

g¹o. §«i khi cã nh÷ng nç lùc ®Ó ¸p thuÕ lªn th¬ng m¹i nhng

th¬ng m¹i ®· kh«ng trë thµnh c¬ së thuÕ ®¸ng tin cËy. Khi thêi

gian tr«i qua, bakufu vµ chÝnh quyÒn han ®· ph¶i ®èi mÆt víi

34

Ch¬ng 2

H×nh 2-2 ChØ sè gi¸ c¶ chung

(1840 tíi 44 = 100)

Nguån: H. Shinbo and O. Saito, chñ biªn, 1989, trang 71.Ghi chó: ChØ sè gi¸ c¶ chung ë Kyoto vµ Osaka, trung b×nh 5 n¨m liªn tiÕp.

200180160140120100

9080706050

400

300

1720 30 40 50 60 70 80 90 1800 10 20 30 40 50 60 N¨m

ChØ sè gi¸ c¶ ®o b»ng vµng

ChØ sè gi¸ c¶ ®o b»ng b¹c



nh÷ng cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh trong khi n«ng d©n vµ l¸i bu«n

®îc hëng nguån thu nhËp t¨ng vµ cµng trë nªn giµu cã.

(3) §èi mÆt víi sù th©m hôt vÒ tµi chÝnh triÒn miªn, bakufu ®· viÖn ®Õn

nh÷ng biÖn ph¸p sau: gi¶m gi¸ tiÒn (t¬ng tù víi in tiÒn, biÖn ph¸p

nµy dÉn ®Õn l¹m ph¸t), c¾t gi¶m chi tiªu, t¨ng thuÕ, kiÓm so¸t gi¸

c¶ vµ c¶i çch hµnh chÝnh. Mét sè chÝnh s¸ch th¬ng m¹i ®· ®îc

thö trong mét sè giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, bao gåm viÖc trao cho mét sè

l¸i bu«n quyÒn ®éc quyÒn mét lo¹i s¶n phÈm trªn thÞ trêng ®Ó trao

®æi l¹i sù ®ãng gãp tµi chÝnh cña hä ®èi víi nhµ níc. Tuy nhiªn,

nh÷ng biÖn ph¸p nµy kh«ng thÓ ®uîc coi lµ mét lo¹t çc chÝnh s¸ch

nhÊt qu¸n ®îc hç trî bëi mét tÇm nh×n dµi h¹n.

TiÒn bao gåm c¶ vµng vµ b¹c. Vµng phæ biÕn ë Edo (phÝa §«ng

NhËt B¶n) vµ b¹c ®îc sö dông chñ yÕu ë Osaka (phÝa T©y NhËt B¶n).

TiÒn ®ång còng ®îc sö dông trong nh÷ng giao dÞch nhá. Çc han còng

®îc phÐp ban hµnh tiÒn giÊy ®Þa ph¬ng. L¹m ph¸t t¨ng trong thêi gian

n¹n ®ãi vµ ®îc ®Èy tíi cuèi thêi kú Edo, ®Æc biÖt lµ sau khi th¬ng m¹i

quèc tÕ ®îc phôc håi.

35


C¶nh nh×n tõ “§¹i lé” Tokaido (¶nh cña Felice Beato)



5. Giao th«ng vµ th¬ng m¹i

Bakufu ®Þnh râ 5 ®êng cao tèc chÝnh thøc vµ më çc ®êng

biÓn lín. Nhng çc qu¸n trä, nhµ hµng, l¸i bu«n, tµu chë hµng, .v.v. ®·

cung cÊp çc dÞch vô cÇn thiÕt. Nh mét phÇn cña nghÜa vô kh«ng ph¶i

lµ thuÕ, nh÷ng lµng trang tr¹i gÇn ®êng cao tèc ®îc yªu cÇu cung cÊp

ngùa khi cã nhu cÇu di chuyÓn nÆng. Sankin kotai (sù chuyÓn ®æi vÞ trÝ

cña daimyo gi÷a Edo vµ çc han 2 n¨m mét lÇn) ®· thóc ®Èy h¬n n÷a sù

ph¸t triÓn cña hÖ thèng ®êng x¸. §ång thêi, do mèi lo ng¹i vÒ qu©n sù,

bakufu ®· kh«ng cho phÐp ngêi vµ hµng ho¸ di chuyÓn tù do. ë nh÷ng

®iÓm chiÕn lîc, sekisho (çc ®iÓm kiÓm so¸t xuÊt nhËp khÈu) ®· ®îc

dùng lªn. Bakufu ®· cè ý kh«ng x©y cÇu ë mét sè s«ng ®Ó chÆn hµnh

qu©n cña kÎ thï tíi Edo. Çc han kh«ng ®îc phÐp x©y dùng çc tµu

chiÕn hoÆc duy tr× h¶i qu©n.

Nh ®· ®îc nªu ë trªn ®©y, ngay tõ ®Çu, hÖ thèng thuÕ ®· bao

hµm mét thÞ trêng lóa g¹o trong níc thèng nhÊt. Sù ph¸t triÓn cña

n«ng s¶n hµng ho¸ vµ thñ c«ng còng ®· më réng th¬ng m¹i trong c¶

níc. Osaka lµ trung t©m th¬ng m¹i víi rÊt nhiÒu nhµ bu«n giµu cã vµ

nh÷ng ngêi cho vay tiÒn trong khi Edo lµ trung t©m chÝnh trÞ vµ còng lµ

mét thµnh phè lín víi nh÷ng ngêi tiªu dïng. Mét çch tù nhiªn, ®êng

biÓn gi÷a hai thµnh phè ®· ®îc ph¸t triÓn m¹nh. T¹i Osaka, thËm chÝ

chî víi h×nh thøc hµng ho¸ giao sau b»ng g¹o còng ®îc h×nh thµnh.

Ngêi ta nãi r»ng ®©y lµ chî hµng ho¸ giao sau ®Çu tiªn trªn thÕ giíi.

ChÝnh s¸ch cña bakufu ®èi víi th¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp kh¸c

nhau vµ kh«ng nhÊt qu¸n. §«i khi chÝnh quyÒn trung ¬ng cè g¾ng kiÓm

so¸t vµ ®¸nh thuÕ çc doanh nghiÖp t nh©n trong khi cã thêi gian nÒn

kinh tÕ tù do ®îc khuyÕn khÝch. §éc quyÒn ®«i khi ®îc ¸p ®Æt vµ ®«i

khi l¹i bÞ cÊm. Nh÷ng nhµ sö häc kinh tÕ vÉn tranh c·i vÒ viÖc liÖu nÒn

kinh tÕ Edo n¨ng ®éng h¬n díi chÝnh s¸ch thÞ trêng tù do hay chÝnh

s¸ch ñng hé ®éc quyÒn. Theo nh Matao Miyamoto vµ mét sè ngêi

kh¸c (1995), sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña kinh tÕ thÞ trêng phô thuéc vµo

çc c¬ chÕ vµ phong tôc ch¼ng h¹n nh giÊy b¸o tr¶ tiÒn, cung cÊp tÝn

dông ®Ó thóc ®Èy giao dÞch. Víi quan ®iÓm nµy, çc t¸c gi¶ b¶o vÖ nh÷ng

36

Ch¬ng 2



nhµ ®éc quyÒn trong thêi kú Edo nh mét c¬ chÕ t nh©n ®Ó t¹o ra nh÷ng

dÞch vô ®ã. Víi quan ®iÓm cña nhµ ph©n tÝch tæ chøc lÞch sö4, Tetsuji

Okazaki (1999) còng cè g¾ng cho thÊy GDP ®îc íc tÝnh ®· t¨ng nhanh

h¬n trong thêi gian çc nhµ ®éc quyÒn ®îc cho phÐp h¬n lµ thêi gian

çc nhµ ®éc quyÒn bÞ cÊm. ¤ng chØ ra r»ng nh÷ng nhµ ®éc quyÒn th¬ng

m¹i lµ mét nh©n tè tÝch cùc cho sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ Edo h¬n lµ mét

sù c¶n trë. Tuy nhiªn, nh÷ng d÷ liÖu s½n cã vµ nh÷ng sù ®i ngîc trë l¹i

cña «ng cã thÓ qu¸ s¬ lîc ®Ó cã thÓ ®a ra mét kÕt luËn m¹nh mÏ.

37


4 Theo nh Okazaki, ph©n tÝch bé m¸y tæ chøc lÞch sö lµ “mét ch¬ng tr×nh nghiªn cøu ®· tiÕn hµnh

nh÷ng ph©n tÝch lý thuyÕt vµ thùc tiÔn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò quan träng trong lÞch sö kinh tÕ ch¼ng h¹n

nh vai trß, nguyªn nh©n cña sù tån t¹i vµ c¬ chÕ cña sù næi lªn vµ sù chuyÓn giao cña çc tæ chøc

b»ng viÖc ¸p dông lý thuyÕt trß ch¬i” (Okazaki, 1999, trang 5-6)

H×nh 2-3 Liªn kÕt kinh tÕ liªn vïng giai ®o¹n hËu Edo

Nguån: Miyamoto và Uemura, 1988, trang 285.

Chî ®Þaph¬ng Han Han

Han Han

HanHan

Chî ®Þaph¬ng

Luång hµng n«ng nghiÖpbao gåm c¶ g¹o

Luång hµng thñ c«ng münghÖ vµ hµng chÕ t¹o

Luång tiÒn cña bakufu

Chî ®Þaph¬ng

Chî ®Þaph¬ng

Chî ®Þaph¬ng

Chî ®Þaph¬ng

Osaka(Chî trung

t©m)

Edo(Chî trung

t©m)

Greater Edo Economic Area

Vïng Osaka më réngVïng thñ c«ng mü nghÖvµ hµng chÕ t¹o



§Õn cuèi thêi kú Edo, nhiÒu han vµ thµnh phè trong níc ®· ®¹t

®îc møc ph¸t triÓn kinh tÕ t¬ng ®èi cao. KÕt qu¶ lµ th¬ng m¹i trùc

tiÕp gi÷a çc han vµ çc thµnh phè b¾t ®Çu ®îc thùc hiÖn mµ kh«ng cã

sù can thiÖp cña Osaka. Trung t©m cña ho¹t ®éng kinh tÕ dÇn chuyÓn ®æi

vÒ phÝa §«ng, tõ Kansai (Osaka, Kyoto) tíi Edo vµ §«ng NhËt B¶n.

Cïng víi lóa g¹o, mét sè lîng lín çc s¶n phÈm ®· ®îc trao ®æi mua

b¸n trong çc chî ®· ®îc thèng nhÊt trong níc.

6. C«ng nghiÖp

Khi n«ng nghiÖp vµ th¬ng m¹i ph¸t triÓn, ngµnh s¶n xuÊt tiÒn

hiÖn ®¹i nh thñ c«ng vµ chÕ biÕn thùc phÈm còng b¾t ®Çu ph¸t triÓn.

Mçi khu vùc t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm ®Æc biÖt vµ ®îc b¸n trªn kh¾p NhËt

B¶n. VÝ dô nh trµ, thuèc l¸, s¸p ong, thuèc nhuém, muèi, dao, kiÕm, s¬n

mµi, lôa, b«ng, ®Ëu t¬ng, sake, giÊy, ®¸ mµi, thuèc, ho¸ chÊt ®îc bu«n

b¸n réng r·i. §Ó gióp cho nh©n d©n ®Þa ph¬ng lµm giµu vµ t¨ng doanh

thu thuÕ, rÊt nhiÒu han ®· khuyÕn khÝch çc ngµnh c«ng nghiÖp ®Þa

ph¬ng vµ mét sè ngµnh thËm chÝ ®· thµnh c«ng (Nishikawa vµ Amano,

1989). Díi ®©y lµ mét sè vÝ dô:

Tokushima han (thuèc nhuém chµm): N«ng d©n ®· s¶n xuÊt thuèc

nhuém däc theo s«ng Yoshino vµ s¶n lîng ®· t¨ng dÇn. Nhng sù

ph©n phèi thuèc nhuém ®· bÞ ®éc quyÒn bëi nh÷ng nhµ bu«n

Osaka ngêi ®· ¸p møc l·i suÊt cao ®èi víi çc kho¶n nî. §Ó b¶o

vÖ n«ng d©n ®Þa ph¬ng vµ nh÷ng nhµ bu«n ®Þa ph¬ng, chÝnh

quyÒn han ®· t¹o ra sù trao ®æi thuèc nhuém vµ cung cÊp tµi chÝnh

vµ dÞch vô ph©n phèi. Bakufu ph¶n ®èi viÖc di chuyÓn vµ cÊm

nh÷ng quan chøc tham gia vµo ho¹t ®éng ®ã. Trªn thùc tÕ, bakufu

®· muèn b¶o vÖ çc nhµ bu«n Osaka nh÷ng ngêi ®ãng gãp tµi

chÝnh cho kho b¹c cña bakufu. §Ó ph¶n øng l¹i, han ®· t nh©n

ho¸ sù trao ®æi thuèc nhuém chµm vµ nh÷ng dÞch vô kh¸c.

Takamatsu han (®êng): ChÝnh quyÒn Takamatsu ®· ban hµnh tiÒn

giÊy cña han ®Ó thóc ®Èy nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c nhau

38

Ch¬ng 2



nhng nh÷ng nç lùc cña chÝnh quyÒn nµy nãi chung ®· bÞ thÊt b¹i

vµ ®ång tiÒn cña chÝnh quyÒn bÞ mÊt gi¸. Sau nhiÒu thÊt b¹i,

Takamatsu han cuèi cïng ®· thµnh c«ng trong viÖc s¶n xuÊt ®êng

®Çu tiªn tõ c©y cñ c¶i ®êng vµ th¬ng m¹i ho¸ c«ng nghÖ. Khi

ngµnh s¶n xuÊt ®êng ph¸t triÓn nhanh chãng, han nµy ®· khuyÕn

khÝch th¬ng m¹i gi÷a çc han ®Ó më réng thÞ trêng. Nhng mét

lÇn n÷a, bakufu ®· can thiÖp ®Ó g©y c¶n trë ®èi víi viÖc giao

th¬ng kh«ng ®îc qua trung gian bëi nh÷ng nhµ bu«n Osaka.

Satsuma han (kü thuËt qu©n sù): han nµy ë t¹i vïng miÒn nam

Kyushu vµ du nhËp c«ng nghÖ míi tõ ph¬ng T©y; s¶n xuÊt thuèc

sóng, ph¸o vµ tµu ph¬ng T©y. Han ®· tham gia vµo nh÷ng vô giao

th¬ng bÊt hîp ph¸p víi Ryukyu (Okinawa) víi mãn lîi lín. B»ng

viÖc gia t¨ng sù giµu cã vµ kh¶ n¨ng qu©n sù, Satsuma han sau nµy

®· ®ãng vai trß chñ chèt trong viÖc lµm sôp ®æ nhµ níc bakufu

vµ thiÕt lËp nhµ níc Meiji.

Sau ®©y lµ mét sè dÉn chøng. NhiÒu han kh¸c ®· tham gia vµo

sù thóc ®Èy ph¸t triÓn çc ngµnh c«ng nghiÖp bao gåm Choshu han (giÊy,

s¸p ong), Yonezawa han (hoa r¬m kh« vµ s¬n mµi), Akita han (lôa vµ v¸y

lôa), Hizen han (gèm, than), Higo han (gç, lôa), .v.v. Tuy nhiªn, chóng

ta kh«ng quªn r»ng cßn cã nh÷ng han kh¸, nh÷ng ngêi Ýt thµnh c«ng

h¬n vµ bÞ lón s©u vµo t×nh tr¹ng nî nÇn. Hä ®· vay kho¶n tiÒn lín tõ çc

nhµ bu«n t nhng kh«ng bao giê tr¶ l¹i.

7. Gi¸o dôc

Sù phæ biÕn cña gi¸o dôc trong thêi kú Edo thêng ®îc coi nh

nguyªn nh©n cña c«ng nghiÖp ho¸ nhanh trong nh÷ng thêi kú sau ®ã.

Gi¸o dôc trong thêi kú Edo theo tr×nh tù tõ nghiªn cøu vÒ triÕt häc Trung

Quèc cæ ®¹i vµ v¨n häc ë çc trêng c«ng tíi gi¸o dôc c¬ së cho trÎ em

ë çc trêng t. C¬n sèt gi¸o dôc ®· kh«ng chØ ë nh÷ng thµnh phè lín

nh Edo, Osaka vµ Kyoto mµ lµ hiÖn tîng trªn c¶ níc. Díi ®©y lµ bèn

lo¹i trêng häc chÝnh:

39




(1) Trêng häc Bakufu - Çc trêng häc Bakufu chñ yÕu d¹y ®¹o

Khæng, mét triÕt lý cæ Trung Hoa ®îc khëi xíng bëi Khæng Tö

tõ thÕ kû 5-6 tríc c«ng nguyªn. ThuyÕt Khæng tö chó träng tíi

trËt tù x· héi, nh÷ng lÔ nghi chuÈn mùc, çch l·nh ®¹o chÝnh trÞ tèt,

vµ sù t«n träng ngêi lín tuæi vµ nh÷ng ngêi qu¶n lý. Nhµ níc

Edo khuyÕn khÝch m¹nh ®¹o Khæng nh mét lý tëng ®Ó hîp ph¸p

ho¸ vµ duy tr× x· héi giai cÊp. Seika Fujiwara, Razan Hayashi vµ

Hakuseki Arai lµ nh÷ng häc gi¶ bakufu hµng ®Çu. Sinh viªn ph¶i

ghi nhí vµ dÞch nh÷ng cuèn s¸ch Trung Quèc cæ. Lµm thÕ nµo ®Ó

thay ®æi häc thuyÕt chñ nghÜa níc ngoµi nµy ®Ó phï hîp víi t×nh

h×nh NhËt B¶n lµ mét trong nh÷ng c©u hái lý thuyÕt quan träng.

Còng cã nh÷ng trêng bakufu cho ng«n ng÷ Ch©u ¢u (tiÕng Hµ

Lan) vµ c«ng nghÖ (thuèc, hµng h¶i, kü thuËt qu©n sù, .v.v.).

(2) Çc trêng han – Çc han còng thµnh lËp çc trêng ®Ó d¹y cho

çc samurai cña hä. Ch¬ng tr×nh häc vÒ c¬ b¶n gièng nh

ch¬ng tr×nh häc t¹i çc trêng bakufu víi thuyÕt Khæng tö lµ

träng t©m. §Õn cuèi thêi kú Edo, çc trêng han ®îc më réng

®Ó chó träng vµo nh÷ng kü n¨ng thùc hµnh nh ®µo t¹o qu©n sù

vµ ngo¹i ng÷. Mét sè trêng thËm chÝ chÊp nhËn nh÷ng sinh viªn

kh«ng ph¶i lµ samurai. NhiÒu trêng han ®· ®îc chuyÓn thµnh

nh÷ng tæ chøc gi¸o dôc trong thêi kú Meiji tiÕp sau ®ã.

(3) Çc trêng chuyªn nghiÖp t nh©n – çc häc gi¶ kiÖt suÊt thêng

lËp trêng riªng cña hä vµ tuyÓn sinh viªn. Phô thuéc vµo ngêi

gi¶ng d¹y mµ çc m«n häc kh¸c nhau ®îc d¹y: §¹o Khæng,

“nghiªn cøu quèc gia” (nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ NhËt b¶n cæ ®¹i sau

nµy dÉn tíi chñ nghÜa quèc gia vµ phong trµo chèng ngêi ngo¹i

quèc), nh÷ng ng«n ng÷ ph¬ng T©y (tiÕng Hµ Lan, sau ®ã lµ tiÕng

Anh), dîc, khoa häc, kü thuËt, .v.v. Cuèi thêi kú Edo, hä thêng

thu hót nh÷ng ngêi trÎ tuæi tµi n¨ng, nhiÖt huyÕt víi mong muèn

®ãng gãp cho ®Êt níc. Hä nh×n nhËn ®îc t×nh h×nh quèc tÕ vµ vÞ

trÝ bÊp bªnh cña NhËt B¶n trªn thÕ giíi. Mét sè lîng lín nh÷ng

nhµ l·nh ®¹o ®Êt níc ®· ®îc ®µo t¹o tõ nh÷ng trêng chuyªn

nghiÖp t nh©n nµy cuèi thêi kú Edo vµ ®Çu thêi kú Meiji.

40

Ch¬ng 2



(4) Terakoya (Çc trêng tiÓu häc t nh©n) - Nh÷ng trêng nµy do

nh÷ng gi¸o viªn ®Þa ph¬ng ®iÒu hµnh ®Ó d¹y çc m«n ®äc viÕt vµ

sè häc cho trÎ nhá. Ban ®Çu, terakoya lµ mét tæ chøc tõ thiÖn ®Æc thï

nhng sau nµy ®· ph¸t triÓn thµnh mét lo¹i h×nh kiÕm lîi b»ng çch

thu häc phÝ cña häc sinh. Th«ng thêng, mét gi¸o viªn d¹y kho¶ng

vµi chôc trÎ nhá vµ giao nh÷ng bµi tËp riªng cho chóng. Kh«ng cã

quy ®Þnh nµo vÒ ®é tuæi tíi trêng, nhng hÇu hÕt trÎ nhá b¾t ®Çu

häc terakoya lóc 7 hoÆc 8 tuæi vµ theo häc cho tíi khi 12 hoÆc 13

41


Trêng vµ®Þa ®iÓm

Shokason Juku(Hagi, ChoshuHan)

Gi¸o viªn vµn¨m ho¹t ®éng

Shoin Yoshida1855 (tíi 1857)

Néi dung

ChÝnh trÞ vµ x·héi

§èi tîng häc sinh

Shinsaku Takasugi (ngêi chiÕn®Êu chèng l¹i bakufu)Genzui Kusaka (ngêi chiÕn®Êu chèng l¹i bakufu)Hirobumi Ito (Thñ tíng)Aritomo Yamagata (Thñ tíng)

Teki Juku(Osaka)

Koin Ogata1838

TiÕng Hµ Lanvµ thuèc t©y

Yukichi Fukuzawa (ngêi s¸nglËp ®¹i häc Keio)Masujiro Omura (nhµ c¶i çchqu©n ®éi)Sanai Hashimoto (Western studies)Keisuke Otori (ngêi ph¸t ng«ncña bakufu vµ Meiji)

Narutaki Juku(Nagasaki)

Philipp F. B.von Siebolt(ngêi §øc)1824

Thuèc t©y

Choei Takano (häc gi¶ vÒ ph¬ngT©y)Genboku Ito (b¸c sü)Keisuke Ito (b¸c sü vµ nhµ thùcvËt häc)

Kangien(Hita, BungoHan)

Tanso Hirose1817

§¹o Khæng vµv¨n ch¬ngTrung Quèc cæ

Choei Takano (nghiªn cøu ph¬ngT©y)Masujiro Omura (nhµ c¶i çchqu©n ®éi)

B¶ng 2-2 VÝ dô vÒ çc trêng chuyªn nghiÖp t nh©n (cuèi giai ®o¹n Edo)



tuæi. Khi c«ng chóng nhËn thÊy tÇm quan träng cña viÖc häc ch÷ vµ

sè, rÊt nhiÒu trêng terakoya ®îc thµnh lËp tõ n«ng th«n ®Õn thµnh

thÞ gãp phÇn vµo viÖc n©ng tØ lÖ ngêi biÕt ch÷ trong c¶ níc.

42

Ch¬ng 2

C«ng nghiÖp ho¸ nguyªn thuû vµ ®éng lùc häc d©n sè

Çc nhµ sö häc kinh tÕ ®· lu ý r»ng mét sè khu vùc nhÊt ®Þnh cña Ch©u

¢u nh Flander t¹i BØ vµ Lancashire t¹i Anh ®· ®îc “c«ng nghiÖp ho¸” vµo thÕ

kû 17 vµ 18 thËm chÝ tríc c¶ cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp khëi xíng ®Çu tiªn

t¹i Anh. Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ nµy cã ®Æc ®iÓm dùa trªn nÒn s¶n xuÊt dÖt

hé gia ®×nh ë n«ng th«n mµ kh«ng cã m¸y mãc hiÖn ®¹i vµ thêng ®îc çc nhµ

bu«n thµnh phè lµm trung gian.

Kh¸i niÖm c«ng nghiÖp ho¸ nguyªn thuû ®îc ®a ra ®Ó gi¶i thÝch lý do

t¹i sao ®iÒu nµy ®· diÔn ra vµ t¹i sao nã chØ ®îc tiÕp thu ë mét sè vïng nhÊt

®Þnh. Nh÷ng ngêi ®Ò xíng ®· ph¸t triÓn mét gi¶ thuyÕt ®Ó gi¶i thÝch tiÕn

tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ n«ng th«n tõ sù giao thoa ®éc ®¸o cña n«ng nghiÖp,

d©n sè vµ th¬ng m¹i. Sù gia t¨ng d©n sè thêng ®îc coi lµ mét kÕt qu¶ cña

h×nh thµnh m« h×nh kinh tÕ, nhng trong gi¶ thuyÕt vÒ c«ng nghiÖp ho¸

nguyªn thuû, ®éng lùc häc d©n sè lµ mét yÕu tè néi sinh chñ yÕu. F.F.

Mendels vµ P.Deyon, nh÷ng ngêi ®a ra quan ®iÓm nµy ®· x¸c ®Þnh c«ng

nghiÖp ho¸ nguyªn thuû nh mét hiÖn tîng tho¶ m·n ba ®iÒu kiÖn sau:

· C«ng nghiÖp ho¸ lµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt cho viÖc mua b¸n trªn thÞ

trêng chø kh«ng ph¶i cho tiªu dïng gia ®×nh

· C«ng nghiÖp ho¸ ®îc thùc hiÖn bëi nh÷ng n«ng d©n t¹i khu vùc

n«ng th«n víi ®Êt ®ai xÊu vµ çc m¶nh ®Êt nhá

· C«ng nghiÖp ho¸ gÇn gièng víi n«ng nghiÖp th¬ng m¹i víi kÝch cì

trang tr¹i lín vµ n¨ng suÊt cao

C«ng nghiÖp ho¸ nguyªn thuû b¾t ®Çu nh mét nghÒ phô t¹i çc lµng

n¬i n¨ng suÊt n«ng nghiÖp thÊp. Hä cã thÓ b¸n v¶i vµ hµng dÖt cho nh÷ng lµng

giµu cã gÇn kÒ n¬i mµ n¨ng suÊt n«ng nghiÖp cao. §ã lµ mét lo¹i chuyªn m«n

ho¸ (ph©n c«ng lao ®éng) trong mét khu vùc ®Þa lý t¬ng ®èi nhá: çc lµng cã



43


®Êt ®ai mµu mì th× s¶n xuÊt n«ng s¶n vµ nh÷ng lµng ®Êt ®ai Ýt mµu mì th× s¶n

xuÊt hµng ho¸ vµ hä trao ®æi s¶n phÈm víi nhau. §«i khi hä còng b¸n çc s¶n

phÈm cña hä tíi çc chî lín h¬n.

Thªm vµo ®ã, gi¶ thuyÕt vÒ c«ng nghiÖp ho¸ nguyªn thuû thõa

nhËn mét sè ®éng lùc häc nh©n khÈu häc theo chuçi nh sau:

(1) V× mét lý do nµo ®ã, çc lµng ®Êt ®ai kh«ng mµu mì ph¶i ®èi mÆt

víi viÖc gia t¨ng d©n sè dÉn tíi thiÕu l¬ng thùc.

(2) Nh÷ng ngêi n«ng d©n nghÌo tham gia vµo s¶n xuÊt dÖt may ®Ó

b¸n vµ gi¶m søc Ðp vÒ d©n sè.

(3) C«ng nghiÖp ho¸ gióp t¨ng thu nhËp cho hä khiÕn hä kÕt h«n sím

h¬n vµ cã nhiÒu con h¬n

(4) Sù gia t¨ng d©n sè tiÕp tôc khiÕn cho nh÷ng ngêi n«ng d©n vÉn nghÌo

nh tríc ®ã cho dï hä bÞ c«ng nghiÖp ho¸ nhiÒu h¬n

(5) Sù cung øng lao ®éng gi¸ rÎ do ®ã t¨ng lªn, vµ nh÷ng lµng n«ng

nghiÖp giµu cã vµ nh÷ng nhµ bu«n thµnh thÞ tiÕp tôc tÝch luü cña c¶i.

(Kho¶ng çch thu nhËp ngµy cµng lín cã thÓ cho ra ®êi nhµ t b¶n

vµ nh÷ng n«ng d©n kh«ng cã ®Êt dÉn tíi c«ng nghiÖp ho¸ víi chñ

nghÜa t b¶n ®· ®ñ l«ng ®ñ çnh theo nh chñ nghÜa M¸c. Tuy nhiªn,

mèi liªn kÕt lÞch sö nµy kh«ng ®îc chøng minh mét çch thuyÕt

phôc vÒ mÆt kinh nghiÖm).

Theo Osamu Saito (1985) cña trêng ®¹i häc Hitotsubashi, d÷ liÖu

NhËt B¶n trong thêi kú Edo ®· kh«ng hç trî cho gi¶ thuyÕt c«ng nghiÖp ho¸

nguyªn thuû. Kh«ng cã b»ng chøng cho sù gia t¨ng d©n sè hÖ thèng t¹i

nh÷ng khu vùc mµ n«ng d©n tham gia vµo s¶n xuÊt tiÒn hiÖn ®¹i. Ngîc l¹i,

ngêi ta nãi r»ng nh÷ng n«ng d©n thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸, ®«i khi thËm chÝ

®· giÕt chÕt nh÷ng ®øa trÎ míi ra ®êi ®Ó kiÓm so¸t ®îc ¸p lùc vÒ d©n sè.

C«ng nghiÖp ho¸ nguyªn thuû cã vÎ nh lµ ®éng lùc häc d©n sè kh¸

®Æc biÖt cã thÓ ¸p dông ®èi víi mét sè khu vùc Ch©u ¢u trong nh÷ng giai ®o¹n

nhÊt ®Þnh, nhng kh«ng ®èi víi nh÷ng n¬i kh¸c hoÆc nh÷ng thêi ®¹i kh¸c. Tuy

nhiªn, quan ®iÓm vÒ sù gia t¨ng d©n sè t¬ng øng víi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸

thêi kú ban ®Çu lµ mét quan ®iÓm thó vÞ.



Ch¬ng 3Meiji (1) :

Nh÷ng môc tiªu quan träng cñaChÝnh phñ míi

Hai phÇn cßn l¹i cña Odaiba, phÇn h×nh ch÷ nhËt cßn l¹i do Bakufu dùng nªn



1. Sù më cöa çc c¶ng vµ sù sôp ®æ cñabakufu

Tõ n¨m 1639, chÝnh quyÒn bakufu ®· cÊm bÊt cø liªn l¹c nµo víi

níc ngoµi ngo¹i trõ mét çch rÊt giíi h¹n ë Dejima (mét ®¶o nh©n t¹o

nhá) cña Nagasaki díi sù kiÓm so¸t chÆt chÏ cña quan chøc. Nãi çch

kh¸c, bakufu ®éc quyÒn viÖc bu«n b¸n víi níc ngoµi. TriÒu Tiªn vµ

Ryukyu (Okinawa) cã mèi quan hÖ ngo¹i giao víi NhËt B¶n trong khi

nh÷ng nhµ bu«n Trung Quèc vµ Hµ Lan ®îc phÐp bu«n b¸n víi NhËt

B¶n. TÊt c¶ nh÷ng giao dÞch kh¸c ®Òu bÞ nghiªm cÊm. Kh«ng cã ngêi

NhËt nµo ®îc phÐp ®i ra níc ngoµi hoÆc trë l¹i quª h¬ng tõ níc

ngoµi. Víi chÝnh s¸ch c« lËp, çch duy nhÊt ®Ó tiÕp thu kiÕn thøc ph¬ng

T©y, chñ yÕu lµ th«ng tin khoa häc vµ y häc lµ th«ng qua nh÷ng cuèn

s¸ch cña Hµ Lan vµ çc s¶n phÈm.

Nhng tõ cuèi thÕ kû 18, çc tµu bu«n níc ngoµi b¾t ®Çu tiÕp

cËn NhËt B¶n víi ý ®Þnh giao th¬ng. Ngêi Nga vµ ngêi Anh ®Æc biÖt

rÊt mong muèn lµm viÖc víi ngêi NhËt nhng bakufu ®· tõ chèi nãi

chuyÖn víi hä. Trong khi ®ã, tin tøc vÒ chiÕn tranh thuèc phiÖn (1840-

1842) lµ mét có shock ®èi víi bakufu khi Anh ®¸nh b¹i Trung Quèc,

chiÕm Hång K«ng vµ Ðp Trung Quèc ph¶i më cöa çc c¶ng.

Cuèi cïng, bèn tµu chiÕn cña Mü (“Tµu ®en”) ®îc chØ huy bëi

thiÕu tíng h¶i qu©n Matthew C. Perry ®· tiÕn vµo VÞnh Edo n¨m 1853.

Bakufu ®· ®îc c¶nh b¸o tríc vÒ viÖc nµy nhng ®· kh«ng lµm g× ®Ó

chèng l¹i. §©y lµ mét hµnh tr×nh ®îc chuÈn bÞ chu ®¸o víi chiÕn lîc

®µm ph¸n víi NhËt B¶n ®îc chuÈn bÞ cÈn thËn. Perry ®· bÞ thuyÕt phôc

r»ng viÖc sö dông b¹o lùc sÏ hiÖu qu¶ h¬n lµ ngo¹i giao hoµ b×nh ®èi víi

NhËt B¶n. N· ph¸o vµo NhËt B¶n, Perry yªu cÇu mét hiÖp íc “h÷u nghÞ”

víi NhËt B¶n cho phÐp çc tµu cña Mü ®îc sö dông c¶ng cña NhËt. Qu©n

Mü rót ®i vµ nãi r»ng hä sÏ quay trë l¹i ®Ó nghe c©u tr¶ lêi vµo n¨m sau1.

46

Ch¬ng 3

1 Khi nh÷ng chiÕc tµu ®en cña Mü rêi ®i, bakufu ®· ra lÖnh cho ngêi cÇm quyÒn cai trÞ cña Izu

nhanh chãng x©y dùng odaiba, mét sè hßn ®¶o ®îc lµm v÷ng ch¾c, ngoµi kh¬i Shinagawa. Ngµynay, Odaiba cßn l¹i cã thÓ ®îc nh×n thÊy tõ tµu ho¶ Yurikamome gÇn cÇu CÇu vång. Râ rµng,

nh÷ng ph¸o ®µi nµy kh«ng ®ñ ®Ó ng¨n chÆn qu©n Mü.



C¶ níc NhËt r¬i vµo t×nh tr¹ng n¸o lo¹n vµ mét cuéc tranh c·i lín liªn

quan tíi viÖc NhËt B¶n cã nªn më cöa çc c¶ng hay lµ ®Èy lïi ngêi níc

ngoµi ®· b¾t ®Çu. Khi Perry vµ qu©n ®éi cña «ng quay trë l¹i vÞnh Edo vµo

n¨m sau, bakufu ®· ®ång ý ký hiÖp íc h÷u nghÞ víi Mü vµ më c¶ng

Shimoda vµ Hakodate cho nh÷ng tµu bu«n níc ngoµi. Nh÷ng hiÖp íc

t¬ng tù còng ®îc ký víi nh÷ng ngêi Ch©u ¢u.

N¨m 1858, chÝnh quyÒn bakufu ®· xin phÐp nhµ vua cho ký

nh÷ng hiÖp íc th¬ng m¹i toµn diÖn víi çc cêng quèc nhng ®·

kh«ng ®îc phÐp. Tuy nhiªn, bakufu ®· ký nh÷ng hiÖp íc Êy mµ kh«ng

cÇn sù cho phÐp. VÒ mÆt chÝnh trÞ, bakufu nªn nghe quan ®iÓm cña çc

nhãm trong níc, ®Æc biÖt lµ nh÷ng daimyo cã ¶nh hëng tríc khi ký

nh÷ng hiÖp íc ®ã nhng hä ®· kh«ng lµm nh vËy. Mét çch tù nhiªn,

hµnh ®éng ®¬n ph¬ng cña bakufu ®· bÞ phª ph¸n m¹nh mÏ. Naosuke Ii

(quan chøc cÊp cao bakufu, gièng nh Thñ tíng) ®· ph¶n øng b»ng

çch b¾t vµ xö tö nh÷ng ngêi chèng ®èi chÝnh trÞ. Tuy nhiªn, Ii ®· bÞ

¸m s¸t mét n¨m sau ®ã, n¨m 1959 bëi nh÷ng samurai qu¸ tøc giËn víi

chÝnh s¸ch ®µn ¸p cña bakufu.

Víi viÖc ký kÕt nh÷ng hiÖp íc th¬ng m¹i vµ h÷u nghÞ, nh÷ng

nhµ ngo¹i giao vµ nhµ bu«n ®· b¾t ®Çu æn ®Þnh t¹i NhËt B¶n. Tuy nhiªn,

hä ®· chØ ®îc cho phÐp sèng ë nh÷ng n¬i chØ ®Þnh cho ngêi níc ngoµi

vµ ®i l¹i trong nh÷ng vïng l©n cËn. Liªn hÖ tù do víi nh©n d©n NhËt ®·

bÞ cÊm. Vïng ®Êt cña nguêi níc ngoµi lín nhÊt lµ Yokohama, mét thµnh

phè míi thµnh lËp cho môc ®Ých nµy.

ViÖc më cöa çc c¶ng dÉn tíi nh÷ng thay ®æi kinh tÕ vµ x· héi

to lín.

(i) Ngêi níc ngoµi mang nh÷ng ý tëng míi, c«ng nghÖ, c«ng

nghiÖp vµ nh÷ng hÖ thèng, vµ ngêi NhËt b¾t ®Çu tiÕp thu chóng

rÊt nhanh. Nhng hä còng e dÌ søc m¹nh qu©n sù siªu ®¼ng cña

ph¬ng T©y.

(ii) Lôa vµ chÌ ®ét nhiªn t×m thÊy nh÷ng thÞ trêng níc ngoµi

khæng lå. S¶n lîng t¨ng lªn vµ gi¸ cña çc hµng ho¸ nµy t¨ng

vät ®· lµm giµu cho nh÷ng ngêi n«ng d©n s¶n xuÊt ra nh÷ng

s¶n phÈm nµy2.

47

Meiji (1): Nh÷ng môc tiªu quan träng cña ChÝnh phñ míi



(iii) Nh÷ng n«ng d©n giµu cã b¾t ®Çu mua v¶i ®îc lµm ë Anh quèc

thay v× mÆc v¶i trong níc vµ v¶i cò.

(iv) Mét tÇng líp nhµ bu«n míi gäi lµ nhµ bu«n Yokohama, ®· næi

lªn ®Ó liªn kÕt nh÷ng nhµ s¶n xuÊt vµ nh÷ng thÞ trêng trong

níc vµ nh÷ng nhµ bu«n níc ngoµi. Nh ®· chó ý trªn ®©y,

nh÷ng ngêi níc ngoµi kh«ng ®îc phÐp ®i l¹i bªn ngoµi vïng

®Þnh c cña ngêi níc ngoµi.

(v) Khi l¹m ph¸t gia t¨ng, çc samurai vµ d©n thµnh thÞ ®· bÞ bÇn

cïng ho¸. Toµn bé c¬ cÊu gi¸ ®· ®îc chuyÓn ®æi sau khi më çc

c¶ng. Nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp cò vµ çc nhµ bu«n ®· gi¶m sót

vµ nh÷ng ngµnh míi l¹i næi lªn.

Çc hiÖp íc th¬ng m¹i mµ bakufu ®· ký víi ph¬ng T©y lµ

nh÷ng hiÖp íc kh«ng c«ng b»ng ë ®iÓm (i) NhËt B¶n kh«ng cã quyÒn

quyÕt ®Þnh møc thuÕ suÊt; vµ (ii) toµ ¸n NhËt kh«ng thÓ xÐt xö téi ph¹m

níc ngoµi t¹i NhËt B¶n. Sau mét thêi gian, thuÕ suÊt nhËp khÈu cña

NhËt B¶n ®· ®îc ¸p gièng nhau ë møc 5% (t×nh tr¹ng nµy tiÕp tôc diÔn

ra cho ®Õn n¨m 1899 khi quyÒn vÒ thuÕ ®· phÇn nµo ®îc phôc håi).

Kh«ng cã kh¶ n¨ng truy tè téi ph¹m níc ngoµi bÞ coi lµ mét nçi sØ nhôc

quèc gia. Phe chèng ®èi ®· buéc téi bakufu v× ®· ký nh÷ng hiÖp ®Þnh

khiÕm khuyÕt nµy. Hä còng phª ph¸n bakufu v× sù rèi lo¹n kinh tÕ bao

gåm l¹m ph¸t vµ chÞu thua søc Ðp cña níc ngoµi mµ thiÕu sù ®ång thuËn

trong níc vµ sù cho phÐp cña hoµng ®Õ.

Sau khi më cöa çc c¶ng, nh÷ng cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ khèc

liÖt ®· x¶y ra trong vßng 15 n¨m. Nh÷ng chi tiÕt phøc t¹p ®Ó m« t¶ ë ®©y,

nhng nh÷ng sù kiÖn ®· ®îc më ra trong ba vÊn ®Ò chÝnh díi ®©y:

48

Ch¬ng 3

2 Mét sè nhµ kinh tÕ häc ph¸t triÓn coi héi nhËp quèc tÕ vµ tù do th¬ng m¹i lµ nh÷ng cç m¸y ph¸ttriÓn. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, mét sù më cöa ®ét ngét cña nh÷ng nÒn kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn thêng

dÉn tíi çc cuéc ph¸ s¶n cña doanh nghiÖp, phi c«ng nghiÖp ho¸, sù bÇn cïng ho¸ n«ng th«n vµ

kho¶ng çch thu nhËp ngµy cµng lín. B¸o ço çc níc ph¸t triÓn chËm nhÊt cña UNCTAD (2004)

®· chØ ra r»ng mét chÝnh s¸ch ph¸t triÓn trong níc nhÊt qu¸n lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho xo¸ ®ãi

gi¶m nghÌo mµ thiÕu nã vµ chØ thóc ®Èy xuÊt khÈu th«i sÏ kh«ng cã ®îc nh÷ng hiÖu qu¶ mong

muèn. Trong bèi c¶nh nµy, kinh nghiÖm cña NhËt B¶n víi viÖc xuÊt khÈu lôa vµ chÌ ®· lµm mangl¹i nguån lîi lín cho n«ng d©n vµo cuèi thêi kú më cña çc c¶ng Edo rÊt thó vÞ (ch¬ng 5)



(i) ChÝnh s¸ch më cöa ®i ngîc víi chñ nghÜa d©n téc chèng ngêi

níc ngoµi

(ii) ñng hé vua tr¸i ngîc víi hç trî bakufu

(iii) §Êu tranh ®Ó kiÓm so¸t chÝnh trÞ gi÷a c¸c han lín m¹nh (®Æc biÖt

Satsuma vµ Choshu)

Chñ nghÜa d©n téc chèng ngêi níc ngoµi ban ®Çu rÊt m¹nh nhng

nh©n d©n dÇn dÇn nhËn ra viÖc kh«ng thÓ ®Èy lïi ngêi ngo¹i quèc b»ng b¹o

lùc v× Ph¬ng T©y qu¸ hiÖn ®¹i vµ m¹nh. Nh÷ng cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ

cuèi cïng ®· tËp trung vµo ngêi sÏ lËt ®æ bakufu vµ thµnh lËp nhµ níc míi.

Trong mét lo¹t nh÷ng cuéc chiÕn nhá (mét trong trËn ®Þa d÷ déi nhÊt lµ

C«ng viªn Ueno ngµy nay), qu©n bakufu ®· bÞ ®¸nh b¹i vµ chÝnh quyÒn

Meiji míi ®· ®îc thµnh lËp n¨m 1868. V¬ng triÒu ®· chuyÓn tõ Kyoto tíi

Edo vµ ®îc ®æi tªn thµnh Tokyo (nghÜa lµ thñ phñ phÝa ®«ng).

2. Nhµ níc Meiji vµ nh÷ng môc tiªu

Nhµ níc Meiji ®· ®îc thµnh lËp vµ ®iÒu hµnh bëi nh÷ng samu-

rai trÎ tuæi tõ nh÷ng han m¹nh t¹i phÝa T©y NhËt B¶n (®Æc biÖt lµ

Satsuma, Choshu, Tosa vµ Hizen) vµ mét vµi quý téc cã ¶nh hëng. Vua

®îc ®a lªn ®øng ®Çu nhµ níc chÝnh thèng vµ nh mét biÓu tîng

thèng nhÊt cña chÕ ®é míi. Nhµ níc Meiji cã mét môc tiªu chÝnh s¸ch

râ rµng vµ kiªn ®Þnh ®ã lµ ph¬ng T©y ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸ nhanh chãng

NhËt B¶n. Ban ®Çu, trë ng¹i bªn ngoµi lín nhÊt lµ tr¸nh bÞ thùc d©n ho¸

bëi ph¬ng T©y. Nhng nçi sî nµy ®· l¾ng xuèng trong thêi kú ®Çu cña

giai ®o¹n Meiji khi NhËt B¶n b¾t ®Çu tiÕp thu m¹nh mÏ nh÷ng hÖ thèng

vµ kü thuËt ph¬ng T©y trong khi vÉn duy tr× tÝnh thèng nhÊt vµ b¶n s¾c

d©n téc. ¦u tiªn hµng ®Çu cña ®Êt níc trong thêi kú sau cña giai ®o¹n

Meiji vµ thêi gian sau ®ã, lµ theo kÞp ph¬ng T©y trong mäi vÊn ®Ò liªn

quan tíi v¨n minh ho¸ ®Êt níc, cô thÓ lµ trë thµnh mét quèc gia hµng

®Çu trªn thÕ giíi cµng sím cµng tèt.

Sau “mét giÊc ngñ dµi vµ yªn b×nh” (c« lËp víi quèc tÕ), NhËt

B¶n chît kh¸m ph¸ ra r»ng ngêi Ch©u ¢u vµ ngêi Mü ®· cã nh÷ng tiÕn

49




bé vÜ ®¹i vÒ kü thuËt vµ c«ng nghiÖp trong khi NhËt B¶n vÉn cßn lµ mét

níc n«ng nghiÖp l¹c hËu. §iÒu nµy lµ mét có shock lín ®èi víi NhËt

B¶n. Sù thõa nhËn mét çch ®au ®ín vÒ sù l¹c hËu cña m×nh cïng víi

niÒm kiªu h·nh bÞ søt mÎ lµ søc m¹nh tinh thÇn thóc ®Èy ®»ng sau qu¸

tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ cña NhËt B¶n trong thêi kú Meiji.

KhÈu hiÖu cña quèc gia lµ fukoko kyohei nghÜa lµ “níc giµu,

qu©n ®éi hïng m¹nh”. §Ó hiÖn ®¹i ho¸ NhËt B¶n, nhµ níc Meiji cã 3

môc tiªu:

· C«ng nghiÖp ho¸ (hiÖn ®¹i ho¸ nÒn kinh tÕ)

· §a ra hiÕn ph¸p ®Êt níc vµ giíi thiÖu chÕ ®é nghÞ viÖn (hiÖn

®¹i ho¸ nÒn chÝnh trÞ)

· Më réng ra níc ngoµi (hiÖn ®¹i ho¸ qu©n sù)

§©y lµ nh÷ng môc tiªu ®îc chia sÎ víi tÊt c¶ çc chÝnh trÞ gia,

quan chøc vµ thËm chÝ c¶ nh©n d©n. MÆc dï cã nhiÒu nç lùc chÝnh trÞ

gi÷a çc nhµ l·nh ®¹o Meiji nhng hä ®· ®Êu tranh vÒ ph¬ng ph¸p vµ

sù u tiªn ®Ó ®¹t ®îc nh÷ng môc tiªu nµy. VÝ dô, mét nhµ chÝnh trÞ cã

thÓ ph¶n ®èi ®èi thñ cña m×nh, ngêi ñng hé viÖc x©m lîc TriÒu Tiªn,

nhng khi ®èi thñ ®ã bÞ hÊt c¼ng, nhµ chÝnh trÞ t¬ng tù cã thÓ göi qu©n

tíi §µi Loan (®iÒu nµy ®· thùc sù x¶y ra vµo n¨m 1873-74). KiÓu níc

®«i vÒ mÆt quan ®iÓm lËp trêng nµy ®· ®îc thÊy ë nhiÒu vÊn ®Ò kinh

tÕ chÝnh trÞ kh¸c.

VÊn ®Ò lín nhÊt cho nhµ níc Meiji trong nh÷ng n¨m ®Çu ®ã lµ sù

chèng ®èi cña nh÷ng ngêi b¶o thñ kh«ng thÝch nh÷ng c¶i çch c¨n b¶n.

TÇng líp samurai tríc ®ã giê ®©y ®· bÞ tíc phÇn l¬ng thùc vµ ®Æc quyÒn

sö dông kiÕm ®· kh«ng hµi lßng víi nhµ níc míi ®îc thµnh lËp vµ trí

trªu l¹i ®îc thµnh lËp bëi nh÷ng samurai trÎ. Nhng dÇn dÇn, nhµ níc

míi ®· thµnh c«ng trong viÖc gi¶m sù ¶nh hëng cña hä vµ cñng cè quyÒn

lùc. Nhµ níc ®· xo¸ bá tÇng líp samurai vµ cho hä mét sè mèi rµng buéc

víi chÝnh phñ nh mét sù ®Òn bï cho nh÷ng ngêi mµ gi¸ trÞ cña hä ®· bÞ

gi¶m trong thêi kú l¹m ph¸t. QuyÒn tù trÞ cña ®Þa ph¬ng díi chÕ ®é han

®· ®îc thay thÕ bëi chÝnh quyÒn trung ¬ng vµ çc quËn mµ nh÷ng ngêi

®iÒu hµnh ®îc chØ ®Þnh bëi Tokyo. Mét lo¹i thuÕ ®Êt míi ë møc 3% gi¸ trÞ

®Êt ®· thay thÕ hÖ thèng thuÕ lóa g¹o cò ¸p trªn s¶n lîng hµng n¨m.

50

Ch¬ng 3



N¨m 1871-73, mét ®oµn ®¹i biÓu chÝnh thøc cÊp cao gäi lµ Ph¸i

®oµn Iwakura bao gåm çc bé trëng néi çc ®· ®îc cö ®i Mü vµ Ch©u ¢u

trong vßng gÇn 2 n¨m. Khi ®oµn ®¹i biÓu khëi hµnh tõ Yokohama, kho¶ng

107 ngêi bao gåm nh÷ng sinh viªn ®îc cö ®i häc ë níc ngoµi. Nh÷ng

môc tiªu cña ®oµn ®ã lµ (i) tiÕn hµnh nh÷ng ®µm ph¸n ban ®Çu cho viÖc söa

®æi nh÷ng hiÖp íc kh«ng c«ng b»ng; vµ (ii) häc tËp kü thuËt vµ nh÷ng hÖ

thèng cña ph¬ng T©y. Hä ®· thÊt b¹i trong môc tiªu ®Çu tiªn bëi v× ph¬ng

T©y sÏ kh«ng ®èi xö víi NhËt B¶n mét çch c«ng b»ng bëi v× nh÷ng bé m¸y

tæ chøc cña NhËt B¶n vÉn cßn rÊt l¹c hËu. Nhng ®oµn ®¹i biÓu ®· thµnh

c«ng trong viÖc ®¹t ®îc nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c víi môc tiªu thø hai. §oµn

®¹i biÓu nµy ®· ®îc chµo ®ãn nång hËu bÊt cø n¬i nµo hä tíi.

3. C«ng nghiÖp ho¸

Trong çc thµnh viªn cña ®oµn Iwakura, Toshimichi Okubo ®· ®Æc

biÖt bÞ Ên tîng bëi kü thuËt cña ph¬ng T©y. Quay trë l¹i NhËt B¶n, Okubo

®· thóc ®Èy m¹nh mÏ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ víi vÞ trÝ lµ bé trëng bé

tµi chÝnh (sau nµy ë vÞ trÝ bé trëng bé néi vô). Nh÷ng chÝnh s¸ch cña «ng

51


Ph¸i ®oµn Iwakura ë San Francisco. Tomomi Iwakura (trëng ®oµn trong trangphôc truyÒn thèng cña NhËt B¶n) ngåi ë gi÷a. Çc thµnh viªn kh¸c mÆc quÇn

¸o kiÓu ph¬ng T©y. Okubo ngåi bªn tr¸i.



bao gåm viÖc thuª çc nhµ t vÊn níc ngoµi, tæ chøc çc héi chî c«ng

nghiÖp trong níc vµ x©y dùng ®êng bé, ®êng s¾t vµ çc trung t©m

nghiªn cøu n«ng nghiÖp. NhiÒu nhµ m¸y m« h×nh nhµ níc ®· ®îc thµnh

lËp trong çc ngµnh s¶n xuÊt vò khÝ, quay t¬ dÖt lôa, ®ãng tµu vµ khai th¸c

má (hÇu hÕt çc má lµ nh÷ng má ®îc kh«i phôc l¹i tõ thêi Edo). Nh÷ng

hÖ thèng míi ch¼ng h¹n nh hÖ thèng ®o lêng, lÞch T©y, mét hÖ thèng tiÒn

tÖ míi, ng©n hµng vµ c«ng ty cæ phÇn ®· xuÊt hiÖn. Okubo ®· bÞ ¸p s¸t n¨m

1878 nhng nh÷ng ngêi ñng hé «ng ®Æc biÖt lµ Kiyotaka Kuroda vµ

Shigenobu Okuma ®· tiÕp tôc çc chÝnh s¸ch cña «ng.

HÇu hÕt nh÷ng doanh nghiÖp nhµ níc ®· kh«ng thµnh c«ng vÒ

mÆt th¬ng m¹i, nhng hä ®· cã nh÷ng luËn chøng m¹nh mÏ ¶nh hëng tíi

nh÷ng nhµ doanh nghiÖp NhËt B¶n ®ang næi lªn. Nh÷ng nhµ m¸y nµy còng

®· ®µo t¹o rÊt nhiÒu kü s NhËt B¶n, nh÷ng ngêi sau nµy ®· lµm viÖc t¹i

hoÆc thµnh lËp çc nhµ m¸y kh¸c. Sau ®ã, nh÷ng doanh nghiÖp nhµ níc

nµy ngo¹i trõ nh÷ng nhµ m¸y s¶n xuÊt vò khÝ qu©n sù ®· bÞ t nh©n ho¸.

Nh÷ng nhµ m¸y nµy ®· ®îc b¸n l¹i víi gi¸ rÎ cho nh÷ng th¬ng gia cã ¶nh

hëng nh Tomoatsu Godai (®îc nªu díi ®©y), vµ ®iÒu nµy ®· g©y ra mét

vô bª bèi chÝnh trÞ n¨m 1881. Tuy nhiªn, nhiÒu doanh nghiÖp nhµ níc g©y

thua lç tríc ®ã ®· ®îc phôc håi ®Ó t¹o ra lîi nhuËn th«ng qua viÖc t¸i c¬

cÊu tæ chøc vµ ®Çu t míi bëi çc chñ së h÷u míi. Phª ph¸n çc th¬ng gia

nµy ¨n c¾p tµi s¶n quèc gia cã lÏ kh«ng c«ng b»ng.

Nhµ níc ®«i khi lµm cho çc doanh nghiÖp bèi rèi bëi çc chÝnh

s¸ch kh«ng nhÊt qu¸n. Nhng nhµ níc thêng ñng hé m¹nh mÏ khu vùc

t nh©n ®ang næi lªn ®Ó thµnh lËp çc ngµnh c«ng nghiÖp néi ®Þa vµ hÊt

c¼ng nh÷ng ®èi thñ c¹nh tranh níc ngoµi. ChÝnh s¸ch nµy ®îc gäi lµ

yunyu boatsu (thay thÕ hµng nhËp khÈu). Víi sù hç trî chÝnh thøc, çc tËp

®oµn lín ®· b¾t ®Çu ®îc h×nh thµnh. Nh÷ng doanh nh©n cã mèi quan hÖ

tèt vÒ mÆt chÝnh trÞ ®îc gäi lµ seisho vµ nh÷ng tËp ®oµn doanh nghiÖp cña

hä ®îc gäi lµ zaibatsu. Mét sè ngêi trong sè hä vÝ dô nh Sumitomo vµ

Mitsui ®· cã tõ thêi Edo, nh÷ng nhiÒu ngêi kh¸c nh Mitsubishi,

Furukawa, Yasuda vµ Asano ®· næi lªn trong thêi kú Meiji. Mét sè tªn tuæi

lín ®îc nªu díi ®©y:

Yataro Iwasaki — «ng lµ mét doanh nh©n ®Õn tõ Tosa vµ lµ ngêi

52

Ch¬ng 3



khëi xíng mét c«ng ty vËn t¶i ®êng biÓn. Nhµ níc cña Okubo ®·

hç trî «ng vµ cho «ng quyÒn ®éc quyÒn ®Ó «ng cã thÓ hÊt c¼ng

nh÷ng l¸i bu«n chë hµng níc ngoµi. Iwasaki ®· thu ®îc mét

kho¶n lîi khæng lå víi hîp ®ång ®éc quyÒn víi nhµ níc ®Ó cung

cÊp viÖc vËn chuyÓn vò khÝ tíi §µi Loan n¨m 1874. Iwasaki lµ ngêi

thµnh lËp Mitsubishi Zaibatsu vµ còng lµ doanh nghiÖp ®· kiÓm so¸t

hoµn toµn lÜnh vùc vËn t¶i vµ ®· më réng sang khai th¸c than, ®ãng

tµu vµ sau ®ã lµ gÇn nh mäi thø.

Eiichi Shibusawa — sinh ra t¹i Saitama, ®Çu tiªn «ng lµ mét ngêi

hÇu bakufu phôc vô cho shogun cuèi cïng, sau ®ã «ng trë thµnh mét

quan chøc ®Çy nhiÖt huyÕt cña bé tµi chÝnh trong chÝnh phñ míi, vµ

cuèi cïng lµ nhµ ®iÒu phèi ®éc quyÒn cña çc ngµnh c«ng nghiÖp

cña NhËt B¶n. Shibusawa ®· gióp thiÕt lËp hµng tr¨m c«ng ty cæ

phÇn nh Imperial Hotel, Nippon Usen, Nippon Steel, Bank of

Tokyo, Osaka Spinning vµ Sapporo Beer vµ çc tæ chøc kinh tÕ v¨n

ho¸ nh Uû ban th¬ng m¹i Tokyo, Nhµ h¸t Emperial, Trêng ®¹i

häc cña phô n÷ NhËt vµ HiÖp héi tõ thiÖn trung ¬ng. Tuy nhiªn,

kh«ng gièng Iwasaki, «ng kh«ng thµnh lËp zaibatsu cña chÝnh «ng.

Tomoatsu Godai — Godai lµ nhµ ®iÒu phèi doanh nghiÖp ®Õn tõ

Satsuma. Gièng nh Shibusawa, «ng còng ®· ®ãng gãp vµo viÖc

thµnh lËp nhiÒu c«ng ty vµ çc tæ chøc doanh nghiÖp t¹i Osaka.

53


Tomoatsu Godai lµ mét seisho ë phÝa T©y NhËt B¶n

Yataro Iwasaki, ngêi s¸ng lËp TËp ®oµn Mitsubishi



Mitsui Zaibatsu — Mitsui lµ mét gia ®×nh bu«n b¸n lín trong thêi

kú Edo. Doanh nghiÖp ban ®Çu cña gia ®×nh nµy chuyªn bu«n b¸n

kimono (trang phôc truyÒn thèng cña NhËt) vµ ®æi tiÒn. Trong thêi

Meiji, gia ®×nh Mitsui ®· cã ®îc vÞ trÝ lµ gia ®×nh gi÷ tµi chÝnh cña

chÝnh quyÒn trung ¬ng vµ ®iÒu nµy rÊt cã lîi vµ gia ®×nh Mitsui ®·

thµnh c«ng trong viÖc c¶i çch tæ chøc néi bé. Ng©n hµng, khai th¸c

than vµ bu«n b¸n th¬ng m¹i (“mitsui bussan”) ®· trë thµnh nh÷ng

lÜnh vùc kinh doanh chÝnh cña Mitsui.

Sumitomo Zaibatsu — tËp ®oµn Sumitomo ®· ®iÒu hµnh má ®ång

Besshi t¹i Shikoku (phÝa t©y NhËt B¶n) trong thêi kú Edo. Má ®ång

cò ®· ®îc hiÖn ®¹i ho¸ trong thêi Meiji. Doanh nghiÖp ®· më réng

sang çc lÜnh vùc nh khai th¸c than, ng©n hµng, d©y çp ®iÖn, thuèc

trõ s©u, .v.v.

Do ®ã, thêi kú Meiji ®· chøng kiÕn sù ra ®êi cña nhiÒu tËp ®oµn

doanh nghiÖp vµ çc c«ng ty ®· tån t¹i vµ ph¸t triÓn thÞnh vîng sang

thêi kú tiÕp theo. Nhng dï thÕ nµo th× sù lªn xuèng cña çc doanh

nghiÖp cùc kú dÔ thay ®æi tõ thêi Edo sang thêi Meiji. Nh÷ng có shock

kinh tÕ nh thêi kú ®Çu cña giao lu bu«n b¸n víi níc ngoµi, sù thay

®æi nhu cÇu, çc tæ chøc níc ngoµi vµ c«ng nghÖ níc ngoµi vµ sù

chuyÓn ®æi lín cña gi¸ c¶ t¬ng ®èi ®· dÉn tíi sù thay thÕ çc doanh

nghiÖp cò b»ng çc doanh nghiÖp míi. ThËm chÝ nh÷ng nhµ bu«n cã ¶nh

hëng vµ nh÷ng nhµ s¶n xuÊt lín trong qu¸ khø ®· kh«ng thÓ tån t¹i sau

nh÷ng có shock nµy trõ khi hä cã thÓ tr¶i qua nh÷ng cuéc c¶i çch m¹nh

mÏ hoÆc x©y dùng mèi liªn kÕt víi tÇng líp nhµ bu«n ®ang næi lªn.

H×nh 3-1 cho thÊy sù suy gi¶m çc triÖu phó ®· ®îc tÝnh trong

d÷ liÖu quèc gia t¹i Miyamoto (1999). Râ rµng nh÷ng ngêi giµu míi

cña cuèi thêi kú Edo tíi ®Çu thêi kú Meiji ®· gi¶m nhanh chãng. Tèc ®é

biÕn mÊt cña çc triÖu phó thËm chÝ cã vÎ nhanh h¬n sè lîng triÖu phó

næi lªn trong nh÷ng thêi kú sau. Trong 231 triÖu phó trong thêi kú Edo,

chØ cã 20 ngêi vÉn cßn gi÷ vÞ trÝ trong thêi kú cuèi cña thêi kú Meiji.

Ýt nhÊt vÒ sè lîng gia ®×nh giµu cã th× ®iÒu nµy chøng minh r»ng lùc

lîng chÝnh cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ Meiji kh«ng ph¶i lµ nh÷ng

nhµ bu«n giµu cã cña thêi kú Edo.

54

Ch¬ng 3



4. HiÕn ph¸p vµ chÝnh phñ nghÞ viÖn

VÒ mÆt chÝnh trÞ, sù thµnh lËp mét nghÞ viÖn theo kiÓu ph¬ng

T©y vµ hiÕn ph¸p lµ môc tiªu chung cña c¶ níc. §iÒu nµy ®îc coi lµ

hoµn toµn cÇn thiÕt cho NhËt B¶n ®Ó ®îc c xö c«ng b»ng bëi ph¬ng

T©y. Nhng nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau vÒ thêi gian vµ néi dung cña hiÕn

ph¸p ®îc ®a ra ®· g©y rÊt nhiÒu rèi lo¹n chÝnh trÞ.

VÒ mÆt thêi gian, tõ 1873 trë ®i, nhiÒu tËp ®oµn chÝnh trÞ bªn ngoµi

chÝnh phñ ®· yªu cÇu cã hiÕn ph¸p cµng sím cµng tèt. Nh÷ng phe ®èi lËp

chÝnh trÞ, nh÷ng nhµ trÝ thøc vµ n«ng d©n giµu cã ®· tham gia vµo phong trµo

vÒ tù do vµ quyÒn cña nh©n d©n, phong trµo ®· lan to¶ trªn c¶ níc. ChÝnh

phñ ®· ®µn ¸p phong trµo nµy vµ nh÷ng ngêi ñng hé hiÕn ph¸p ban ®Çu ®«i

khi còng trë nªn b¹o lùc. Trong khi ®ã, phÇn lín çc quan chøc chÝnh phñ

muèn qu¸ tr×nh ®a ra hiÕn ph¸p chËm ®i. Hä nghÜ r»ng nh©n d©n NhËt míi

chØ “ph¸t triÓn mét nöa” vµ sù chuÈn bÞ kü lìng lµ cÇn thiÕt.

55


Nguån: TÝnh to¸n tõ Miyamoto, 1999, tr.53. Mçi ®êng chØ ra sè lîng çctriÖu phó næi lªn ë giai ®o¹n tríc vµ tån t¹i ®îc tíi giai ®o¹n sau

H×nh 3-1 Sù suy gi¶m çc TriÖu phó cuèi thêi kú Edo vµ thêi kú Meiji

(Ngêi)

TriÖu phó thêi Edo TriÖu phó míi thêi kú bïng næ kinh doanh

TriÖu phó míi cuèi thêi Edo

250

200

150

100

50

01849 1864 1875 1888 1902

TriÖu phó míi thêi ®Çu Meiji



VÒ mÆt néi dung cña hiÕn ph¸p, mét cuéc tranh luËn gay g¾t ®·

næ ra vÒ sù lùa chän gi÷a mét hÖ thèng d©n chñ vµ nghÞ viÖn kiÓu Anh

vµ mét nÒn qu©n chñ lËp hiÕn kiÓu §øc Ýt d©n chñ h¬n. RÊt nhiÒu tri thøc

vµ nh÷ng nhµ chÝnh trÞ h·nh tiÕn thÝch chÕ ®é kiÓu Anh trong khi nh÷ng

nhµ b¶o thñ trong chÝnh phñ thÝch m« h×nh kiÓu §øc. Nh÷ng nhµ b¶o thñ

lo ng¹i r»ng nÕu cã qu¸ nhiÒu tù do trong khi quan ®iÓm chÝnh trÞ cña

nh©n d©n vÉn cßn nguyªn s¬ th× b¹o lùc vµ sù kh«ng æn ®Þnh sÏ x¶y ra.

Hä ®· ®a ra cuéc b¹o lùc diÔn ra sau cuéc çch m¹ng Ph¸p nh mét thø

NhËt B¶n cÇn ph¶i tr¸nh b»ng mäi gi¸.

VÒ mÆt nµy, sù m©u thuÉn trong quan ®iÓm gi÷a Toshimichi

Okubo vµ Yukichi Fukuzawa ®¸ng chó ý. Sau khi trë vÒ quª h¬ng tõ

chuyÕn ®i cïng ®oµn ®¹i biÓu tíi Mü vµ Ch©u ¢u, bé trëng tµi chÝnh

Okubo ®· tr×nh ®Ò xuÊt con ®êng chÝnh trÞ lËp hiÕn lªn chÝnh phñ vµo

n¨m 1873 víi nh÷ng luËn ®iÓm cã thÓ ®îc tãm t¾t ng¾n gän díi ®©y:D©n chñ vµ qu©n chñ ®Òu cã nh÷ng ®iÓm yÕu vµ ®iÓm m¹nh. VÒ lý tëng th×

d©n chñ râ rµng tèt h¬n nhiÒu. Nhng d©n chñ thùc sù thêng r¬i vµo tay çc

®¶ng ph¸i chÝnh trÞ vµ thËm chÝ r¬i vµo tay chÝnh thÓ chuyªn chÕ cña ®a sè h¬n

lµ thiÓu sè trong trêng hîp xÊu nhÊt. MÆt kh¸c, nÒn qu©n chñ cã thÓ ho¹t ®éng

tèt nÕu nh©n d©n kh«ng ®îc khai s¸ng vµ vua cùc kú giái, nhng d©n chóng

sÏ ph¶i chÞu ®ùng rÊt nhiÒu nÕu nh÷ng quan chøc tham nhòng chØ theo ®uæi

nh÷ng lîi Ých ç nh©n díi thêi kÎ cai trÞ ®éc ¸c. NÕu so s¸nh víi Anh, NhËt

B¶n míi chØ ph¸t triÓn b»ng mét nöa vµ kh«ng thÓ tho¸t khái nh÷ng phong tôc

phong kiÕn. Qu©n chñ lµ mét thø trong qu¸ khø, nhng chóng ta cha s½n sµng

cho d©n chñ. H¬n n÷a, chÝnh quyÒn trung ¬ng ph¶i cã quyÒn lùc m¹nh trong

thêi gian hiÖn t¹i ®Ó tiÕn hµnh nh÷ng c¶i çch m¹nh mÏ. Tuy nhiªn, hÖ thèng

thùc tÕ nhÊt NhËt B¶n cã thÓ ban hµnh ®ã lµ chÝnh phñ lËp hiÕn dÇn dÇn phï

hîp víi tèc ®é thay ®æi cña x· héi. §iÒu nµy nghÜa lµ nÒn qu©n chñ lËp hiÕn.

Ngîc l¹i, nhµ gi¸o dôc u tó Fukuzawa ®· chØ ra nh÷ng luËn

®iÓm c¬ b¶n nh sau trong cuèn s¸ch S¬ lîc vÒ thuyÕt nÒn v¨n minh(1875): Çc quèc gia cã thÓ ®îc ph©n lo¹i thµnh níc ph¸t triÓn, níc

®ang ph¸t triÓn vµ níc kÐm ph¸t triÓn, vµ NhËt B¶n thuéc vµo nhãm thø

hai. D©n chñ vµ qu©n chñ mçi çi ®Òu cã nh÷ng ®iÓm yÕu vµ ®iÓm m¹nh.

QuyÒn u tiªn cao nhÊt cho NhËt B¶n thêi ®iÓm hiÖn t¹i lµ tr¸nh bÞ thùc

56

Ch¬ng 3



d©n ho¸ bëi çc cêng quèc ph¬ng T©y vµ duy tr× nÒn ®éc lËp [vÒ ®iÓm

nµy, quan ®iÓm cña «ng gièng víi quan ®iÓm cña Okubo vµ hÇu nh

kh«ng ®éc ®¸o]. §Ó ®¹t ®îc môc tiªu lín, Fukuzawa ®· thóc ®Èy NhËt

B¶n vøt bá nh÷ng phong tôc truyÒn thèng trong qu¸ khø vµ nhanh chãng

®a nÒn v¨n minh ph¬ng T©y vµo NhËt. Cã hai khÝa c¹nh vÒ vËt chÊt vµ

tinh thÇn ®èi víi nÒn v¨n minh. VËt chÊt th× cã thÓ dÔ dµng sao chÐp

trong khi tinh thÇn th× khã ®Ó tiÕp thu. §Ó chÊp nhËn vµ thùc hiÖn ®Ò xuÊt

nµy, Fukuzawa ®· ®Ò nghÞ theo ®uæi çi khã tríc vµ çi dÔ sau b»ng viÖc

®Çu tiªn c¶i çch çch suy nghÜ cña nh©n d©n, sau ®ã thay ®æi chÝnh trÞ

vµ luËt, cuèi cïng lµ ®a vµo nh÷ng vËt h÷u h×nh.

Nãi çch kh¸c, chiÕn lîc cña Okubo ®îc dïng ®Ó ®a ra

nh÷ng chÝnh s¸ch vµ hiÕn ph¸p míi b»ng çch chÊp nhËn tinh thÇn l¹c

hËu cña nh©n d©n nh ®· cã trong khi Fukuzawa muèn c¶i çch tinh thÇn

cña quèc gia nh mét vÊn ®Ò u tiªn hµng ®Çu. Sù tr¸i ngîc gi÷a chñ

nghÜa thùc dông cña Okubo, mét quan chøc cÊp cao, vµ chñ nghÜa duy

t©m cña Fukuzama, mét nhµ t tëng khai s¸ng rÊt ®¸ng chó ý. Nh÷ng

tranh c·i gi÷a hä vÉn kh«ng hÒ l¹c hËu cho tíi ngµy nay bëi v× nã cã mét

vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ sù tiÕp tôc cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ ngîc l¹i víi hiÖn

®¹i ho¸ chÝnh trÞ (d©n chñ ho¸) t¹i çc níc ®i sau.

Díi ¸p lùc ®ang gia t¨ng ngµy cµng nhiÒu, n¨m 1881, vua Meiji

®· c«ng bè nhµ níc nghÞ viÖn sÏ ®îc thµnh lËp trong vßng 10 n¨m n÷a.

§Ó nghiªn cøu vµ chuÈn bÞ nh÷ng néi dung cña hiÕn ph¸p ®· ®îc ®Ò

xuÊt, Bé trëng Hirobumi Ito ®· tíi Ch©u ¢u trong h¬n mét n¨m ®Ó häc

hái ý kiÕn cña çc chuyªn gia §øc vµ Anh. Sau khi quay trë l¹i NhËt,

nhãm cña «ng ®· th¶o hiÕn ph¸p dùa trªn m« h×nh kiÓu §øc vµ kÕt hîp

víi mét sè quan ®iÓm cña nh÷ng t vÊn níc ngoµi nh K.F.H Roesler.

B¶n th¶o cuèi cïng ®· ®îc tr×nh chi tiÕt trong çc phiªn häp kÝn. HiÕn

ph¸p Meiji ®· ®îc ban hµnh n¨m 1889 vµ sau mét cuéc bÇu cö nghÞ

viÖn qu©n chñ lÇn ®Çu tiªn ra ®êi n¨m 1890., NhËt B¶n trë thµnh quèc

gia kh«ng ph¶i ph¬ng T©y ®Çu tiªn cã hiÕn ph¸p hiÖu lùc (trong çc

quèc gia kh«ng ph¶i níc ph¬ng T©y, Thæ NhÜ Kú còng cã mét b¶n

hiÕn ph¸p nhng ®· sím bÞ tr× ho·n).

57




5. ChÝnh s¸ch ®èi ngo¹i

Môc tiªu ngo¹i giao quan träng nhÊt trong thêi Meiji lµ söa ®æi

nh÷ng hiÖp íc kh«ng c«ng b»ng víi ph¬ng T©y, nh÷ng hiÖp íc thiÕu

quyÒn ¸p thuÕ vµ quyÒn ®îc xÐt xö téi ph¹m níc ngoµi. §iÒu nµy lµ

cÇn thiÕt ®Ó lÊy l¹i niÒm tù hµo quèc gia vµ tham gia vµo hµng ngò nh÷ng

níc ®øng ®Çu trªn thÕ giíi. Nhng ®Ó thµnh c«ng, qu¸ tr×nh ph¬ng T©y

ho¸ trong x· héi NhËt B¶n ®îc coi lµ cÇn thiÕt. §Ó cho thÊy NhËt B¶n

®· ph¬ng T©y ho¸, chÝnh phñ thËm chÝ ®· x©y dùng Rokumeikan, mét vò

trêng do nhµ níc ®iÒu hµnh, vµ mêi c¸c nhµ ngo¹i giao vµ th¬ng nh©n

níc ngoµi tíi sµn nh¶y vµo buæi tèi3. Sù ph¬ng T©y ho¸ qu¸ lè nµy ®·

bÞ phª ph¸n bëi nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa d©n téc vµ nh÷ng phe nhãm

®èi lËp chÝnh trÞ. Tuy nhiªn, dÇn dÇn khi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ

hiÖn ®¹i ho¸ cña NhËt B¶n ®· ®¹t tíi møc thùc chÊt th× nh÷ng hiÖp íc

®· ®îc ®µm ph¸n l¹i vµ viÖc chØnh söa nh÷ng hiÖp íc nµy ®· ®îc hoµn

thµnh. QuyÒn ¸p thuÕ còng mét phÇn ®îc lÊy l¹i vµo n¨m 1899 vµ hoµn

toµn ®îc phôc håi vµo n¨m 1911. QuyÒn xÐt xö téi ph¹m níc ngoµi

còng ®· ®îc lÊy l¹i dÇn trong kho¶ng thêi gian tõ 1894-99.

Mét ®Æc ®iÓm kh¸c cña nÒn d©n chñ Meiji lµ chñ nghÜa bµnh

tríng. §Ó b¶o vÖ sù ®éc lËp vÒ chÝnh trÞ vµ lîi Ých quèc gia chèng l¹i sù

can thiÖp cña ph¬ng T©y, NhËt B¶n cho r»ng cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng

mét khu vùc ¶nh hëng xung quanh NhËt B¶n. ChÝnh phñ ®· nhanh

chãng “më cöa” TriÒu Tiªn, níc vÉn duy tr× chÝnh s¸ch ®ãng cöa nh

NhËt B¶n tríc kia vµ ký hiÖp íc kh«ng c«ng b»ng cã lîi cho NhËt

gièng nh ph¬ng T©y ®· lµm víi NhËt B¶n tríc ®ã. TriÒu Tiªn tÊt

nhiªn ®· chèng l¹i. N¨m 1873, x©m lîc qu©n sù ®èi víi TriÒu Tiªn ®·

®îc ®Ò xuÊt nhng ®· bÞ ph¶n ®èi trong chÝnh phñ NhËt B¶n. Trong n¨m

tiÕp theo, chÝnh phñ ®· ®a qu©n ®éi tíi §µi Loan nh©n sù viÖc nh÷ng

ngêi ®¸nh c¸ Okinawa ®· bÞ giÕt bëi nh÷ng ngêi §µi Loan. Nh÷ng

58

Ch¬ng 3

3 Sµn nh¶y kiÓu T©y nµy ë Hibiya, gÇn kh¸ch s¹n Imperial. Bëi v× nh÷ng nhµ ngo¹i giao vµ doanhnh©n níc ngoµi ®· sèng chñ yÕu t¹i Yokohama nªn chÝnh phñ thËm chÝ ®· chuÈn bÞ mét chuyÕn

tµu ®Æc biÖt vµo lóc khuya tõ Shimbashi tíi Yokohama ®Ó ®a hä vÒ nhµ sau khi ®Õn sµn nh¶y.



cuéc viÔn chinh ra níc ngoµi nµy thêng ®îc lËp kÕ ho¹ch ®Ó híng

sù giËn d÷ cña nh÷ng samurai tríc kia nh÷ng ngêi ®· bÞ tíc ®i l¬ng

®îc tr¶ b»ng lóa g¹o vµ ®Æc quyÒn ®îc cÇm kiÕm sang chç kh¸c.

Nh÷ng n¨m 1880, NhËt B¶n trë nªn hung h·n h¬n trong nh÷ng

nç lùc ®Ó ®Æt TriÒu Tiªn díi ¶nh hëng cña m×nh. §èi thñ cña NhËt B¶n

lµ Trung Quèc (thêi Thanh) còng ®· coi TriÒu Tiªn nh níc b¶o hé cña

hä. NhËt B¶n b¾t ®Çu can thiÖp vµo chÝnh trÞ néi bé cña TriÒu Tiªn vµ më

tÊn c«ng qu©n sù. §iÒu nµy cuèi cïng dÉn ®Õn chiÕn tranh NhËt B¶n -

Trung Quèc n¨m 1894-95.

59




60

Ch¬ng 3

Bµi gi¶ng cña Soseki Natsume

Soseki Natsume (1867 - 1916) lµ tiÓu thuyÕt gia næi tiÕng nhÊt t¹i NhËt

B¶n. ¤ng sèng chñ yÕu trong thêi kú Meiji. ¤ng lµ mét chuyªn gia vÒ v¨n häc

cæ Trung quèc vµ v¨n häc Anh. Nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt thêi gian ®Çu cña «ng

lµ nh÷ng truyÖn hµi híc (“ T«i lµ mét con mÌo”; “Bocchan”) vµ tiÓu thuyÕt l·ng

m¹n (“Shansiro”) hay th«ng th¸i rëm (“Kusamakura”). Nhng nh÷ng cuèn tiÓu

thuyÕt cña «ng sau nµy ph¶n ¸nh mÆt tèi cña x· héi NhËt B¶n hiÖn ®¹i ho¸, ®Æc

biÖt lµ nh÷ng ç nh©n nh÷ng ngêi ®· cè g¾ng nhng ®· kh«ng thµnh c«ng trong

cuéc sèng hiÖn ®¹i ho¸ do sù h¹n chÕ vÒ con ngêi. (“Sorekara”; “Mon”).

Nh÷ng mèi quan hÖ t×nh c¶m tay ba tuyÖt väng lµ chñ ®Ò yªu thÝch cña «ng.

Trong bµi gi¶ng næi tiÕng cña «ng, “Sù ph¸t triÓn cña NhËt B¶n hiÖn ®¹i”

(1911), Soseki ®· c¶nh b¸o nh÷ng ngêi b¹n NhËt chèng l¹i tÝnh tù m·n míi

næi lªn. Vµo cuèi thêi kú Meiji, khi bµi nµy ®îc gi¶ng, NhËt B¶n ®· cã chÝnh

phñ nghÞ viÖn vµ míi chiÕn th¾ng Nga vµ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®· ®ang

diÔn ra nhanh chãng. Nhng Soseki ®· nãi r»ng sù hiÖn ®¹i ho¸ cña NhËt B¶n

chØ lµ bÒ næi.

Tõ khi NhËt B¶n më cöa çc c¶ng cho ngêi níc ngoµi, ¶nh hëng cña

ph¬ng T©y ®· thay ®æi NhËt B¶n hoµn toµn. Nhng tÊt c¶ nh÷ng ¶nh hëng

b¾t nguån tõ ph¬ng T©y vµ NhËt B¶n chØ sao chÐp mét çch thô ®éng mµ

kh«ng thùc sù lÜnh héi vµ tiÕp thu chóng. Nh÷ng lµn sãng ph¬ng T©y ®· ®Õn

NhËt qu¸ nhanh ®Ó ngêi NhËt cã thÓ khiÕn chóng trë thµnh cña chÝnh hä.

Nh÷ng sù tiÕp thu Ðp buéc nh÷ng ý tëng vµ hÖ thèng níc ngoµi sÏ lµm cho

ngêi NhËt lo sî vµ kh«ng hµi lßng, nhng kh«ng cã mét gi¶i ph¸p tèt nµo cho

vÊn ®Ò nµy. §©y lµ cèt lâi cña th«ng ®iÖp cña Soseki víi nh÷ng lêi trÝch ®îc

dÉn ra díi ®©y. Soseki ®· ®éng ch¹m tíi mét t×nh h×nh tiÕn tho¸i lìng nan

c¬ b¶n vÒ b¶n s¾c d©n téc cña NhËt B¶n vµ t×nh h×nh nµy vÉn kh«ng ®îc gi¶i

quyÕt cho tíi tËn ngµy nay.Vµo thÕ kû 21, ®«i khi NhËt B¶n quan hÖ kh«ng tèt

®Ñp víi çc quèc gia ph¬ng T©y ph¸t triÓn mÆc dï NhËt vÉn kh«ng thÓ x©y

dùng mèi quan hÖ h÷u nghÞ vµ sù tin tëng thËt sù víi çc níc l¸ng giÒng

Ch©u ¸.



61


“Sù ph¸t triÓn ë ph¬ng T©y lµ néi sinh trong khi sù ph¸t triÓn cña NhËt

B¶n lµ ngo¹i sinh. ë ®©y, néi sinh nghÜa lµ ph¸t triÓn næi lªn mét çch tù nhiªn

tõ bªn trong gièng nh nô hoa në thµnh b«ng hoa víi t¸c ®éng tõ bªn ngoµi

vµ ngo¹i sinh nghÜa lµ bÞ buéc ph¶i lùa chän mét h×nh thøc nµo ®ã bëi v×

nh÷ng ¶nh hëng bªn ngoµi…”

“Nh÷ng x· héi ph¬ng T©y ®ang ph¸t triÓn tù nhiªn nhng NhËt B¶n sau

cuéc c¶i çch Meiji vµ quan hÖ víi níc ngoµi kh¸ kh¸c biÖt. TÊt nhiªn, tÊt c¶

çc quèc gia ®Òu bÞ ¶nh hëng bëi nh÷ng níc l¸ng giÒng, vµ NhËt B¶n kh«ng

ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. Trong nh÷ng thêi kú cô thÓ, TriÒu Tiªn vµ Trung Quèc lµ

nh÷ng mÉu h×nh cho chóng ta. Nhng nh×n chung, trong suèt lÞch sö, NhËt B¶n

®· ph¸t triÓn Ýt nhiÒu néi sinh. Nhng bÊt chît, sau hai thÕ kû c« lËp, chóng ta

®· më cöa vµ tiÕp xóc víi nÒn v¨n minh ph¬ng T©y. §ã lµ mét có shock lín

mµ chóng ta cha tõng tr¶i qua tríc ®ã. KÓ tõ ®ã, x· héi NhËt ®· b¾t ®Çu ph¸t

triÓn theo mét híng kh¸c. Có shock ®· qu¸ nÆng nÒ ®Õn nçi chóng ta buéc

ph¶i thay ®æi çc híng…”

“Nh÷ng lµn sãng ph¬ng T©y ®· ¶nh hëng to lín tíi sù ph¸t triÓn cña

chóng ta. V× chóng ta kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ngêi ph¬ng T©y nªn mçi khi cã

mét lµn sãng míi tíi tõ ph¬ng T©y chóng ta ®Òu c¶m thÊy kh«ng dÔ dµng nh

mét ngêi sèng ë nhµ cña mét ngêi kh¸c. ThËm chÝ tríc khi chóng ta cã thÓ

n¾m b¾t ®îc b¶n chÊt cña lµn sãng tríc ®ã th× mét lµn sãng míi ®· tíi. §iÒu

nµy gièng nh cã qu¸ nhiÒu mãn ¨n ®îc mang vµo bµn ¨n vµ nhanh chãng

®îc dän ®i tríc khi chóng ta cã thÓ b¾t ®Çu ¨n. Trong nh÷ng t×nh huèng ®ã,

mäi ngêi ch¾c ch¾n sÏ bÞ ®ãi, tøc giËn vµ lo l¾ng.”

(Nguån: Yukio Miyoshi, biªn so¹n, Nh÷ng bµi viÕt vÒ nÒn v¨n minh cña

Soseki, Iwanami Bunko,1986)



Ch¬ng 4Meiji (2):

NhËp khÈu vµ hÊp thô c«ng nghÖ

§Çu m¸y h¬i níc ®Çu tiªn s¶n xuÊt t¹i NhËt B¶n



1. Tæng quan vÒ thêi kú c«ng nghiÖp hãaMeiji

Chóng t«i më ®Çu nh÷ng ph©n tÝch trong ch¬ng nµy b»ng çch

giíi thiÖu ba ®Æc ®iÓm næi bËt c¬ b¶n cña thêi kú c«ng nghiÖp hãa thêi

kú Meiji:

- NhiÒu s¸ng kiÕn ñng hé vµ hç trî chÝnh thøc sù ph¸t triÓn m¹nh

mÏ khu vùc t nh©n

- ChiÕn lîc thay thÕ nhËp khÈu thµnh c«ng trong ngµnh dÖt

- Sù ph¸t triÓn song hµnh cña çc khu vùc ¸p dông c«ng nghÖ hiÖn

®¹i T©y ¢u vµ cña çc lÜnh vùc ¸p dông c«ng nghÖ b¶n ®Þa

Nh÷ng ®Æc trng chñ yÕu kÓ trªn sÏ ®îc ph©n tÝch kü trong

ch¬ng nµy vµ çc ch¬ng tiÕp theo.

Nh ®· ®Ò cËp ë çc ch¬ng tríc, mét trong nh÷ng môc tiªu

chÝnh cña ChÝnh phñ Meiji lµ thóc ®Èy nhanh qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa.

Trong khi chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ lµ tËp trung vµo giíi thiÖu çc thÓ

chÕ T©y ¢u, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, thuª mín çc chuyªn gia níc

ngoµi, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, thiÕt lËp çc doanh nghiÖp nhµ níc vµ trung

t©m nghiªn cøu, thiÕt lËp çc héi chî th¬ng m¹i, hç trî çc tËp ®oµn

kinh tÕ lín (zaibatsu) vµ çc vÊn ®Ò kh¸c lµ rÊt quan träng, tuy nhiªn cÇn

nhËn thÊy r»ng khu vùc t nh©n n¨ng ®éng thËm chÝ cßn thiÕt yÕu vµ

quan träng h¬n çc chÝnh s¸ch kÓ trªn. Çc doanh nh©n hµng ®Çu trong

khu vùc t nh©n nh Shibusawa, Iwasaki vµ Godai l·nh ®¹o vµ thiÕt lËp

çc tæ hîp c«ng nghiÖp lín (Zaibatsu). ë møc ®é thÊp h¬n, çc th¬ng

nh©n míi vµ cò, kü s tay nghÒ cao, thî thñ c«ng næi tiÕng vµ çc n«ng

d©n giµu cã ë kh¾p ®Êt níc lµ ®éng lùc chÝnh tiÕp nhËn vµ hÊp thu mäi

lo¹i c«ng nghÖ. NÕu kh«ng cã n¨ng lùc tiÕp nhËn vµ hÊp thô c«ng nghÖ

cña khu vùc t nh©n th× chÝnh s¸ch tèt còng khã lßng thµnh c«ng trong

viÖc tiÕp thu c«ng nghÖ tiªn tiÕn.

Còng nªn nhí r»ng rÊt nhiÒu yÕu tè ¶nh hëng ®ãng gãp vµo sù

thµnh c«ng cña c«ng cuéc c«ng nghiÖp hãa ®îc thõa hëng tõ thêi kú

ph¸t triÓn Edo tríc ®©y. Nã bao gåm mét thÞ trêng quèc gia hîp nhÊt,

çc hÖ thèng giao th«ng vËn t¶i vµ hÖ thèng ph©n phèi, mét truyÒn thèng

64

Ch¬ng 4



doanh nh©n cã kh¸t väng lµm giµu, sù ph¸t triÓn cña çc dÞch vô tµi

chÝnh, d©n sè cã tr×nh ®é d©n trÝ cao vµ çc chÝnh s¸ch thóc ®Èy c«ng

nghiÖp hãa cña çc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· cã tõ l©u.

Ngµnh dÖt lµ mét trong nh÷ng ngµnh dÉn ®Çu trªn thÕ giíi vµo thÕ

kû thø 19. Ban ®Çu, çc s¶n phÈm cña ngêi Anh thèng trÞ thÞ trêng thÕ

giíi. ë Ch©u ¸ th× Ên §é lµ quèc gia s¶n xuÊt chÝnh trong khu vùc. Nhng

NhËt B¶n tiÕp thu vµ hÊp thô c«ng nghÖ dÖt rÊt nhanh chãng vµ hiÖu qu¶.

Sau khi më cöa çc c¶ng biÓn, NhËt B¶n nhËp quÇn ¸o tõ Anh, sau nµy

NhËt B¶n nhËp sîi b«ng ®Ó dÖt ra çc thµnh phÈm tiªu dïng trong níc.

Vµo kho¶ng n¨m 1900, NhËt B¶n b¾t ®Çu xuÊt khÈu sîi mÆc dï vÉn nhËp

b«ng tõ çc níc kh¸c. Vµo ®Çu thÕ kû 20, NhËt B¶n lµ mét trong nh÷ng

quèc gia chñ yÕu xuÊt khÈu çc mÆt hµng quÇn ¸o tõ v¶i b«ng. MÆc dï

ngµy nay nhiÒu ý kiÕn cho r»ng chÝnh s¸ch thay thÕ nhËp khÈu cña NhËt

B¶n trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ lµ mét chÝnh s¸ch kh«ng thµnh c«ng,

sù thµnh c«ng s¸ng chãi cña NhËt B¶n víi t çch lµ mét quèc gia ®i sau

vµo thêi ®iÓm h¬n mét thÕ kû tríc lµ mét thµnh tÝch næi bËt.

Tuy nhiªn, sù xuÊt hiÖn cña c«ng nghÖ ph¬ng T©y ®· kh«ng

nhÊt thiÕt lµm mÊt ®i çc c«ng nghÖ truyÒn thèng tõ thêi kú Edo. Trong

ngµnh dÖt vµ çc ngµnh kh¸c, c«ng nghÖ truyÒn thèng vÉn duy tr× song

hµnh víi çc nhµ m¸y cã c«ng nghÖ hiÖn ®¹i. Th«ng thêng, hai khu vùc

cã c«ng nghÖ kh¸c nhau nµy s¶n xuÊt çc s¶n phÈm kh¸c nhau cho çc

thÞ trêng kh¸c nhau. T¹i mét sè thêi ®iÓm, hai khu vùc s¶n xuÊt cã c«ng

nghÖ kh¸c nhau nµy liªn kÕt däc víi nhau b»ng çch khu vùc nµy s¶n

xuÊt ®Çu vµo cho khu vùc kia. C«ng nghÖ míi ¶nh hëng ®Õn çc ph¬ng

ph¸p s¶n xuÊt truyÒn thèng, nhng çc doanh nghiÖp b¶n ®Þa còng c¶i

biÕn c«ng nghÖ nhËp cho phï hîp víi yªu cÇu thùc tiÔn.

Cho ®Õn kÕt thóc thêi Meiji (1912), ngay tríc thêi kú chiÕn

tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt Ýt n¨m, NhËt B¶n ®· c«ng nghiÖp hãa thµnh

c«ng trong khu vùc c«ng nghiÖp nhÑ, ®Æc biÖt lµ c«ng nghiÖp dÖt. Nhng

c«ng nghiÖp nÆng vµ c«ng nghiÖp chÕ t¹o vÉn cßn trong thêi kú ®Çu cña

sù ph¸t triÓn. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng nghiÖp nÆng vµ chÕ t¹o

m¸y thùc sù ph¸t triÓn sau nµy trong thÕ chiÕn thø 2 vµ sau thÕ chiÕn thø

2.

65

Meiji (2): NhËp khÈu vµ hÊp thô c«ng nghÖ



2. Kinh tÕ vÜ m« vµ çch m¹ng c«ngnghiÖp trong çc ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ

NÒn kinh tÕ NhËt B¶n ®· tr¶i qua rÊt nhiÒu giai ®o¹n ph¸t triÓn

sau thêi kú më cöa vµo cuèi thêi kú Edo. Çc giai ®o¹n ph¸t triÓn nµy cã

thÓ tãm t¾t nh sau:

(1) T¸c ®éng ban ®Çu cña ho¹t ®éng ngo¹i th¬ng (1850-): C«ng

nghÖ vµ s¶n phÈm níc ngoµi trµn vµo NhËt B¶n lµm t¸c ®éng

®Õn gi¸ c¶ t¬ng ®èi vµ hÖ thèng cÊu tróc nÒn s¶n xuÊt c«ng

nghiÖp b¾t ®Çu h×nh thµnh. L¹m ph¸t rÊt cao.

(2) Sù hçn lo¹n cña thÞ trêng tiÒn tÖ vµ l¹m ph¸t cao (cuèi thËp kû

1870): L¹m ph¸t rÊt cao do nhµ níc in tiÒn ®Ó tµi trî cho néi

chiÕn g©y ra bëi sù næi dËy cña Takamori Saigo ë Kyushu n¨m

1877. Khi mµ gi¸ c¶ cña g¹o vµ çc s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c

t¨ng cao, n«ng d©n vµ ®Þa chñ trë lªn giµu cã trong khi tÇng líp

vâ sü nãi chung trë nªn nghÌo khã.

(3) Gi¶m ph¸t thêi kú Matsukata (®Çu thËp kû 1880): Bé trëng tµi

chÝnh Masayoshi Matshukata ®· thiÕt lËp chÝnh s¸ch th¾t chÆt

tiÒn tÖ vµ hÖ thèng ng©n hµng vµ thÞ trêng tiÒn tÖ hiÖn ®¹i nh»m

ng¨n chÆn l¹m ph¸t. ChÝnh s¸ch bao gåm viÖc thiÕt lËp Ng©n

hµng NhËt B¶n ®ãng vai trß lµ ng©n hµng trung ¬ng vµo n¨m

1882. Thu nhËp cña n«ng th«n b¾t ®Çu gi¶m vµ sè n«ng d©n

kh«ng cã ruéng t¨ng lªn.

(4) Giai ®o¹n “bïng næ c«ng ty” lÇn thø nhÊt (cuèi 1880): Sau khi

l¹m ph¸t gi¶m xuèng vµ hÖ thèng ng©n hµng hiÖn ®¹i ®îc thiÕt

lËp lµ thêi kú në ré viÖc thµnh lËp çc c«ng ty cæ phÇn trong khu

vùc t nh©n. Tû gi¸ hèi ®o¸i gi¶m, vay tiÒn dÔ dµng víi l·i suÊt

thÊp ®· thóc ®Èy qu¸ tr×nh nµy.

(5) Giai ®o¹n tiÕp tôc “bïng næ c«ng ty” (thËp kû 1890-thËp kû

1910): Cã mét sè lîng lín çc c«ng ty cæ phÇn ®îc thµnh lËp

vµo cuèi thËp kû 1890, cuèi 1990 vµ trµo lu nµy bÞ gi¸n ®o¹n

vµo mét sè thêi ®iÓm trong thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt do ¶nh hëng

cña çc thêi kú khñng ho¶ng kinh tÕ. Ban ®Çu, çc c«ng ty ®îc

66

Ch¬ng 4



thµnh lËp chØ tËp trung vµo hai ngµnh dÖt may vµ ®êng s¾t. Sau

nµy çc xu híng thµnh lËp c«ng ty trong hÇu hÕt çc lÜnh vùc

cña nÒn kinh tÕ quèc d©n.

(6) Thêi kú hai cuéc chiÕn (NhËt-Trung 1894-95; NhËt-Nga 1904-

1905): Sau mçi cuéc chiÕn, NhËt B¶n thi hµnh chÝnh s¸ch ®Èy

m¹nh chi tiªu c«ng céng ®Ó thóc ®Èy kinh tÕ. §Çu t vµ chi tiªu

chÝnh phñ ®îc thùc hiÖn nh»m x©y c¬ së h¹ tÇng giao th«ng,

®êng s¸, ®êng tµu háa vµ hÖ thèng ®iÖn tho¹i quèc gia. Chi

tiªu qu©n sù vÉn duy tr× thËm chÝ trong thêi b×nh. Ho¹t ®éng khai

th¸c qu¶n lý kinh tÕ thuéc ®Þa §µi Loan (thuéc ®Þa cña NhËt tõ

1895) b¾t ®Çu ®îc triÓn khai th«ng qua viÖc x©y dùng thÓ chÕ

vµ ®Çu t c«ng céng. ChÝnh phñ ®Þa ph¬ng còng ph¸t hµnh tr¸i

phiÕu víi mÖnh gi¸ b»ng ®ång ngo¹i tÖ nh»m gäi vèn ®Ó ®Çu t

c¬ së h¹ tÇng cÊp tho¸t níc, ®êng s¸, gi¸o dôc. KÕt qu¶ lµ chi

tiªu ChÝnh phñ (cña ChÝnh phñ ®Þa ph¬ng vµ trung ¬ng) më

réng vµ lµm cho çn c©n thanh to¸n bÞ th©m hôt. Dù tr÷ vµng (vÝ

dô: dù tr÷ quèc tÕ) dÇn dÇn gi¶m xuèng, tû lªn nî-trªn thu nhËp

quèc d©n (GDP) íc tÝnh kho¶ng 40%. Kho¶ng mét nöa sè nî

cña chÝnh phñ lµ nî b»ng ®ång ngo¹i tÖ níc ngoµi.

Tõ cuèi thêi kú Meiji trë ®i, chÝnh phñ Seiyukai ®· khuyÕn khÝch

ph¸t triÓn chñ nghÜa tµi kho¸ tÝch cùc. Seiyukai (tªn ®Çy ®ñ lµ: Rikken

Seiyukai) lµ mét ®¶ng chÝnh trÞ ®îc thµnh lËp tõ n¨m 1900 bëi Hirobumi

Ito, ngêi viÕt hiÕn ph¸p thêi kú Meiji vµ thñ tíng ®Çu tiªn, lµ ngêi l·nh

®¹o cña ®¶ng. Nh÷ng ngêi ñng hé chÝnh cho ®¶ng Seiyukai lµ çc ®Þa chñ

giµu cã vµ çc chñ ®Êt, nh÷ng ngêi muèn chÝnh phñ ®Çu t c«ng céng

nhiÒu h¬n ë khu vùc n«ng th«n. Nhng viÖc l¹m chi ng©n s¸ch ®· lµm t¨ng

thªm ¸p lùc trong çn c©n thanh to¸n. Vµ khi ®ã NhËt B¶n cho r»ng cÇn

ph¶i ¸p dông chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« th¾t lng buéc bông.

Trªn thùc tÕ, khñng ho¶ng kinh tÕ vÜ m« ®ét nhiªn ®îc gi¶i

quyÕt tèt ®Ñp nhê cã sù bïng næ cña thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt chø kh«ng

ph¶i do t¸c dông cña chÝnh s¸ch tµi kho¸ th¾t chÆt. Khi çc níc ë Ch©u

¢u ®ang víng vµo nh÷ng ho¹t ®éng qu©n sù n¬i tiÒn tuyÕn th× hä ®·

ngõng xuÊt khÈu sang çc níc kh¸c. Nhu cÇu hµng hãa cña thÕ giíi

67




chuyÓn sang c¸c s¶n phÈm cña NhËt B¶n. ChÝnh ®iÒu nµy ®· ®a kinh tÕ

NhËt B¶n bíc vµo thêi kú bïng næ xuÊt khÈu. Nhng ph¶i m·i tíi sau

thêi kú Taisho th× kinh tÕ NhËt B¶n míi bïng næ xuÊt khÈu, phÇn nµy sÏ

®îc ®Ò cËp ®Õn trong ch¬ng 7.

Trong thêi kú nµy kh«ng cã sè liÖu thèng kª GDP ®¸ng tin cËy

nµo mµ chØ cã nh÷ng sè liÖu íc tÝnh. Theo nh÷ng sè liÖu nµy, s¶n lîng

®Çu ra t¨ng gi¶m thÊt thêng vµ møc t¨ng trëng trung b×nh lµ tõ 2 ®Õn

3%. So víi ngµy nay th× møc ®é t¨ng trëng nh vËy còng kh«ng ph¶i lµ

cao ®èi víi mét níc ®ang ph¸t triÓn, mÆc dï chÊt lîng cña nguån sè

liÖu cã thÓ còng kh«ng chÝnh x¸c l¾m. §èi víi c¬ cÊu lao ®éng, tû lÖ lao

®éng trong n«ng nghiÖp vÉn chiÕm ®a sè, kho¶ng 70% tõ ®Çu thêi kú

Meiji, nhng tû lÖ nµy còng b¾t ®Çu gi¶m dÇn.

3. Nh÷ng ph¸t triÓn trong th¬ng m¹i quèc tÕ

VÒ c¬ cÊu th¬ng m¹i, sîi lôa - lôa chø kh«ng ph¶i nh÷ng thµnh

phÈm lôa hoµn chØnh lµ nh÷ng mÆt hµng xuÊt khÈu chñ lùc cña NhËt B¶n.

68

Ch¬ng 4

Nguån: Sè liÖu quèc gia vÒ thêi kú Meiji vµ Taisho, Toyo Keizai Shimposha, 1975.

H×nh 4 -1 Sù ph t triÓn cña ngµnh b«ng

TriÖu b¶ng

700

600

500

400

300

200

100

01880 85 90 95 1900 05 10 14

NhËp khÈu

S¶n xuÊt

XuÊt khÈu



Çc mÆt hµng xuÊt khÈu kh¸c lµ chÌ, ngò cèc, h¶i s¶n, kho¸ng s¶n vµ

than. Râ rµng lµ, trong thêi kú Meiji, NhËt B¶n vÉn lµ níc chñ yÕu xuÊt

khÈu çc s¶n phÈm th«. Lôa th« vÉn lµ mÆt hµng xuÊt khÈu hµng ®Çu cña

NhËt B¶n kh«ng chØ trong thêi kú Meiji mµ cßn c¶ trong thêi kú tríc

thÕ chiÕn lÇn thø hai. Níc nhËp khÈu mÆt hµng chÌ vµ lôa cña NhËt B¶n

lín nhÊt lµ Hoa Kú. Khi ®ã, cã rÊt nhiÒu phô n÷ ë Hoa Kú ®i tÊt lôa

NhËt B¶n.

CÇn lu ý r»ng Hoa Kú khi ®ã vÉn b¶o hé ngµnh dÖt t¬ lôa trong

níc m×nh b»ng çch ¸p thuÕ nhËp khÈu lªn tíi 45 ®Õn 50%, nhng ngµnh

dÖt t¬ lôa cña Hoa Kú còng vÉn cÇn ph¶i nhËp khÈu nguyªn liÖu sîi t¬ lôa

®Çu vµo. Hoa Kú còng ®· cè g¾ng t¨ng s¶n xuÊt sîi t¬ lôa ë trong níc

nhng kh«ng thµnh c«ng nªn vÉn buéc ph¶i nhËp khÈu sîi t¬ lôa cña NhËt

B¶n. Nãi chung, lµ mét níc ®ang ph¸t triÓn cßn non trÎ nªn Hoa Kú vÉn

ph¶i duy tr× møc b¶o hé nhËp khÈu cao ®èi víi çc s¶n phÈm s¶n xuÊt

trong níc cho tíi tËn cuèi thÕ kû 19 (xem thªm phÇn cuèi ch¬ng nµy).

69


H×nh 4-2 C¬ cÊu th¬ng m¹i

Ch©u ¢u, Hoa KúCh©u ¢u, Hoa Kú

<§Çu thêi kú Meiji> <Cuèi thêi kú Meiji>

NhËt B¶nNhËt B¶n

Lôa, chÌ vµ çchµng ho¸ s¬ cÊp

kh¸c

M¸y mãc vµb«ng sîi cña

Hoa Kú

Sîi b«ng, v¶i b«ng, hµngho¸ c«ng nghiÖp nhÑB«ng sîi Ên §é

Lôa, chÌ vµ çchµng ho¸ s¬ cÊp

kh¸c

Çc thµnh phÈmdÖt may, m¸y mãc

Trung Quèc, Hµn Quèc, Ên §é



VÒ viÖc nhËp khÈu, nh ®· ®Ò cËp ®Õn ë phÇn tríc, NhËt B¶n ®·

rÊt thµnh c«ng trong chiÕn lîc thay thÕ nhËp khÈu trong ngµnh b«ng.

Ban ®Çu, nh÷ng thµnh phÈm cuèi cïng (quÇn ¸o) vÉn ®îc nhËp khÈu.

Sau ®ã, NhËt B¶n chuyÓn sang chØ nhËp khÈu b¸n thµnh phÈm nguyªn

liÖu ®Çu vµo (sîi b«ng) vµ sau ®ã chØ nhËp khÈu nh÷ng nguyªn liÖu th«

(b«ng gßn). Trong h×nh 4-1, chóng ta cã thÓ thÊy râ vßng ®êi s¶n phÈm

cña ngµnh nµy dÞch chuyÓn tõ nhËp khÈu cho s¶n xuÊt trong níc sang

xuÊt khÈu. S¶n xuÊt trong níc chuyÓn tõ viÖc kÐo sîi ®¬n thuÇn sang

dÖt v¶i vµ chuyÓn dÇn tõ s¶n xuÊt nh÷ng s¶n phÈm b×nh d©n lªn s¶n xuÊt

nh÷ng mÆt hµng cao cÊp. Lóc ®Çu, níc Anh lµ níc xuÊt khÈu chÝnh cho

NhËt B¶n nh÷ng s¶n phÈm dÖt may thµnh phÈm vµ m¸y mãc. Sau mét

thêi gian, çc s¶n phÈm NhËt B¶n ®· chiÕm lÜnh ®îc u thÕ c¹nh tranh

so víi çc s¶n phÈm dÖt may cña níc Anh vµ dÇn ®¸nh bËt çc s¶n phÈm

cña níc Anh ra khái thÞ trêng Ch©u ¸.

Vµo ®Çu thêi kú Meiji, m« h×nh th¬ng m¹i cña NhËt B¶n lµ mét

m« h×nh “däc” ®iÓn h×nh cho çc níc ®ang ph¸t triÓn. NhËt B¶n xuÊt

khÈu lôa vµ çc mÆt hµng s¬ cÊp kh¸c sang Ch©u ¢u, Ch©u Mü vµ nhËp

khÈu tõ çc níc nµy çc mÆt hµng dÖt may thµnh phÈm vµ m¸y mãc.

GÇn cuèi thêi kú Meiji, NhËp B¶n ®· ph¸t triÓn ®Õn mét m« h×nh th¬ng

m¹i phøc t¹p h¬n. §èi víi Ch©u ¢u vµ Hoa Kú th× th¬ng m¹i cña NhËt

B¶n vÒ c¬ b¶n vÉn theo “chiÒu däc”. Nhng ®èi víi çc quèc gia kh¸c ë

Ch©u ¸, bao gåm Trung Quèc, Hµn Quèc, Ên §é th× NhËt B¶n ®· b¾t

®Çu xuÊt khÈu nh÷ng s¶n phÈm c«ng nghiÖp nhÑ nh sîi b«ng, quÇn ¸o

sîi b«ng, diªm, «, ®ång hå, ®Ìn bµn, çc s¶n phÈm thuû tinh, quÇn ¸o dÖt

v.v... vµ nhËp khÈu tõ çc níc nµy nh÷ng nguyªn liÖu cÇn thiÕt ®Ó s¶n

xuÊt ra çc mÆt hµng ®ã, ®Æc biÖt lµ b«ng gßn th« cña Ên §é, mét lo¹i

sîi b«ng thí ng¾n. NhËt B¶n còng nhËp khÈu b«ng gßn cña Hoa Kú, lo¹i

sîi b«ng thí dµi. Víi sù ph¸t triÓn cña ngµnh b«ng sîi cña NhËt B¶n, Ên

§é ®· bÞ lo¹i khái danh s¸ch çc níc xuÊt khÈu çc thµnh phÈm tõ b«ng

sîi vµ trë thµnh níc xuÊt khÈu b«ng gßn th«.

V× viÖc xuÊt khÈu sîi b«ng vµ nhËp khÈu b«ng gßn th« ®Òu t¨ng

nªn chÝnh phñ ®· bá thuÕ xuÊt khÈu sîi b«ng n¨m 1894 vµ thuÕ nhËp khÈu

b«ng n¨m 1896. ViÖc bá çc quy ®Þnh vÒ thuÕ nµy rÊt cã lîi cho çc nhµ

70

Ch¬ng 4



71


H×n

h 4-

3 C

¬ cÊ

u xu

Êt n

hËp

khÈu

100% 80%

60%

40%

20% 0%

1868-70

1876-80

1886-90

1896-00

1906-10

S¶n

xuÊt

Kh¸

cX

uÊt

khÈu

the

o s¶

n ph

Èm

Tru

ng g

ian

Ngu

yªn

vËt

liÖu

Thù

c ph

Èm

Trun

g Q

uèc

Hoa

Kú

Ch©

u ©

u

Kh¸

c

Ên ®

é

100% 80%

60%

40%

20% 0%

1873-75

1876-80

1886-90

1896-00

1906-10

XuÊ

t kh

Èu t

heo

níc

100% 80%

60%

40%

20% 0%

1868-70

1876-80

1886-90

1896-00

1906-10

NhË

p kh

Èu t

heo

s¶n

phÈm

100% 80%

60%

40%

20% 0%

1873-75

1876-80

1886-90

1896-00

1906-10

NhË

p kh

Èu t

heo

níc



m¸y b«ng sîi hiÖn ®¹i vèn sö dông nguån b«ng gßn cña Ên §é lµm

nguyªn liÖu ®Çu vµo cho s¶n xuÊt, nhng l¹i ¶nh hëng tíi quyÒn lîi cña

çc nhµ s¶n xuÊt truyÒn thèng, nh÷ng ngêi lµm ra çc s¶n phÈm sîi b«ng

trong níc. §Ó chiÕm ®îc vÞ trÝ ®éc quyÒn trong viÖc nhËp khÈu b«ng

gßn cña Ên §é, çc c«ng ty dÖt may NhËt B¶n ®· thµnh lËp nªn mét

Çc-ten vµ chØ sö dông dÞch vô vËn t¶i cña c«ng ty Nippon Yusen (mét

c«ng ty vËn t¶i biÓn cña tËp ®oµn Mitsubishi) vµ Menka (b«ng sîi) Shosha

lµ nhµ ph©n phèi vµ vËn chuyÓn b«ng gßn tõ Ên §é vÒ NhËt B¶n. Nhê vËy,

cung vÒ b«ng gßn Ên §é lu«n lu«n æn ®Þnh vµ gi¸ c¶ l¹i kh¸ thÊp.

4. C«ng nghÖ ph¬ng t©y ®· ®îc chuyÓngiao nh thÕ nµo?

C«ng nghÖ cña ph¬ng T©y ®îc nhËp khÈu vµ néi ho¸ theo ba çch kh¸c nhau.

(1) Thuª chuyªn gia t vÊn níc ngoµi: Vµo ®Çu thêi kú Meiji, çc

nhµ m¸y míi vµ c¬ së h¹ tÇng ®îc x©y dùng vµ vËn hµnh víi sù

hç trî chñ yÕu tõ çc kü s vµ nhµ qu¶n lý níc ngoµi. Vµo cuèi

thÕ kû 19, ë Anh cã rÊt nhiÒu kü s ®êng s¾t bÞ thÊt nghiÖp v×

hÖ thèng ®êng s¾t cña Anh Ýt nhiÒu ®· hoµn thiÖn. Çc kü s

nµy thêng ®i sang çc níc kh¸c t×m viÖc lµm. L¬ng cho çc

chuyªn gia t vÊn níc ngoµi nµy rÊt cao, thËm chÝ ®«i khi cßn

cao h¬n c¶ l¬ng cña Thñ tíng. TiÒn l¬ng tr¶ cho çc chuyªn

gia níc ngoµi ®· trë thµnh mét g¸nh nÆng tµi chÝnh cho ChÝnh

phñ. VÝ dô, trong n¨m 1874, l¬ng cho çc kü s níc ngoµi

chiÕm 34% tæng ng©n s¸ch cña Bé C«ng nghiÖp. H×nh 4-4 cho

biÕt sè lao ®éng níc ngoµi ®îc çc chÝnh quyÒn trung ¬ng vµ

®Þa ph¬ng cña NhËt B¶n thuª. Sè lao ®éng níc ngoµi nµy - ®Æc

biÖt lµ sè kü s - ®· gi¶m kh¸ nhiÒu vµo cuèi thêi kú Meiji. Tõ

kho¶ng gi÷a thêi kú Meiji trë ®i, çc gi¸o viªn níc ngoµi, bao

gåm c¶ çc gi¸o viªn ng«n ng÷, ®îc çc tæ chøc t nh©n thuª

(kh«ng ®îc minh ho¹ ë ®©y) lµ chÝnh.

Çc kÕ ho¹ch chuyÓn giao c«ng nghÖ kh¸c nhau ®· ®îc ¸p

72

Ch¬ng 4



73


Nguån: B¸o cña ViÖn Kajima, Lao ®éng níc ngoµi ®îc thuª, 1968 Ghi chó: Sè liÖu kh«ng bao gåm c¸c lao ®éng lµm viÖc trong khu vùc t nh©n

Nguån: S. Sakamoto and T. Fukuda, eds, Shinsen Nihonshi Zuhyo(New Selection of Diagrams in Japanese History), Daiichi Gakushusha, 1998.

H×nh 4-4 Lao ®éng níc ngoµi ®îc thuª bëi chÝnh phñ Meiji

Sè ngêi

Ngêi

¤ng Cargill(Quèc tÞchAnh)

VÞ trÝ

T vÊn cho Vô §êng s¾t, Bé C«ng nghiÖp

L¬ng th¸ng

2.000 Yªn

¤ng Kindle(Quèc tÞchAnh)

T vÊn cho Së §óc tiÒn quèc gia, Bé tµi chÝnh 1.045 Yªn

¤ng Morrell(Quèc tÞchHoa Kú)

T vÊn cho Vô §êng s¾t, Bé C«ng nghiÖp 850 Yªn

¤ng Kiplon(Quèc tÞchHoa Kú)

T vÊn vÒ sù ph¸t triÓn cña Hokkaido 833 Yªn

¤ng TomomiIwakura

Udaijin (t¬ng ®¬ng Thñ tíng); Trëng ph¸i®oµn Iwakura c«ng t¸c t¹i Hoa Kú vµ Ch©u ¢u

600 Yªn

B¶ng 4-1 So s¸nh tiÒn l¬ng: T vÊn níc ngoµi vµ Thñ tíng

600

500

400

300

200

100

01875 1879 1883 1887 1891 1895

C«ng nh©n nhµ m¸y

Kü s

Nh©n viªn hµnh chÝnh

Nhµ khoa häc



dông tuú thuéc vµo tõng lo¹i dù ¸n, bao gåm hîp ®ång ch×a kho¸

trao tay, hîp ®ång qu¶n lý vµ hç trî t vÊn kü thuËt. Tuy nhiªn,

kh«ng nh çc níc ®ang ph¸t triÓn ngµy nay, trong thêi kú

Meiji, NhËt B¶n kh«ng thùc sù tiÕp nhËn ®îc nhiÒu ®Çu t trùc

tiÕp níc ngoµi (FDI) kÓ c¶ çc kho¶n ®Çu t 100% vèn níc

ngoµi hay çc kho¶n ®Çu t liªn kÕt qu¶n lý gi÷a çc ®èi t¸c

níc ngoµi vµ trong níc. V× çc hîp ®ång mµ ChÝnh phñ ký kÕt

®Òu lµ nh÷ng hîp ®ång vÒ çc dù ¸n ®Æc biÖt trong mét lÜnh vùc

nµo ®ã vµ thêng cã thêi h¹n cè ®Þnh nªn çc lao ®éng níc

ngoµi thêng trë vÒ níc sau khi hîp ®ång kÕt thóc. ChÝnh phñ

thêng rÊt cÈn träng kh«ng ®Ó çc dù ¸n quèc gia quan träng

nh vÒ khai th¸c má, ®êng s¾t, ®ãng tµu r¬i vµo tay níc ngoµi.

NhËt B¶n thËm chÝ cßn rÊt e dÌ viÖc ph¶i vay tiÒn tõ níc ngoµi,

®Æc biÖt lµ vµo ®Çu thêi kú Meiji.

(2) §µo t¹o kü s NhËt B¶n: V× viÖc thuª çc chuyªn gia t vÊn níc

ngoµi qu¸ tèn kÐm nªn ChÝnh phñ nhanh chãng khuyÕn khÝch viÖc

“thay thÕ nhËp khÈu” b»ng çc kü s trong níc. Çc sinh viªn u

tó, víi danh nghÜa lµ ngêi cña ChÝnh phñ, ®îc ChÝnh phñ hç trî

tµi chÝnh ®Ó ®i tu nghiÖp ë níc ngoµi, cËp nhËt nh÷ng t tëng

vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn nhÊt t¹i nh÷ng trêng ®¹i häc hµng ®Çu ë

Ch©u ¢u vµ Ch©u Mü (tuy nhiªn sè lîng häc bæng còng rÊt h¹n

chÕ). Trong níc, Kobu Daigakko (ViÖn C«ng nghÖ) ®îc thµnh

lËp vµ lµ ViÖn Khoa häc cÊp cao nhÊt vÒ tiÕp nhËn c«ng nghÖ ë

NhËt B¶n n¨m 1877. §©y lµ n¬i çc häc viªn ®îc häc trùc tiÕp tõ

çc gi¸o s níc ngoµi vµ häc b»ng tiÕng Anh vµ tiÕng §øc. ViÖn

C«ng nghÖ nµy thêi ®ã ®îc x©y dùng ®óng trªn vÞ trÝ cña Bé Tµi

chÝnh ngµy nay ë khu vùc Kasumigaseki, Tokyo, nhng sau ®ã

viÖn nµy ®îc nhËp vµo víi Khoa c¬ khÝ cña trêng §¹i häc

Tokyo. Ngoµi ra, çc trêng trung häc kü thuËt còng ®îc thµnh

lËp trªn kh¾p ®Êt níc ®Ó ®µo t¹o ra mét sè lîng lín çc kü s

bËc trung. Vµ do vËy mµ n¨ng lùc tiÕp nhËn c«ng nghÖ cña NhËt

B¶n ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, theo Konosuke Odaka (xem

bªn díi), t¹i çc ph©n xëng s¶n xuÊt, çc thî thñ c«ng truyÒn

74

Ch¬ng 4



thèng thêng cã ¶nh hëng lín h¬n lµ çc kü s trÎ míi ®îc ®µo

t¹o trong suèt thêi kú Meiji.

(3) Hîp t¸c kü thuËt, nhîng quyÒn c«ng nghÖ, sao chÐp c«ng nghÖ:

Çc sinh viªn tèt nghiÖp tõ ViÖn C«ng nghÖ Kobu Daigakko ®ãng

vai trß quan träng trong viÖc lùa chän vµ nhËp khÈu çc c«ng

nghÖ. ë çc bé kinh tÕ vµ çc c«ng ty t nh©n, hä ®ãng vai trß chñ

®éng trong viÖc thu thËp th«ng tin, mua m¸y mãc vµ ®iÒu chØnh

l¹i cho phï hîp víi çc quy ®Þnh cña NhËt B¶n. NhiÒu m¸y mãc

cña Hoa Kú vµ Ch©u ¢u ®· bÞ kü s NhËt B¶n sao chÐp c«ng nghÖ

th«ng qua qu¸ tr×nh th¸o rêi bé phËn, ph©n tÝch nghiªn cøu chi tiÕt

vµ s¶n xuÊt b¾t chíc (tuy nhiªn, ®iÒu nµy lµ bÊt hîp ph¸p theo

nh÷ng quy ®Þnh cña Tæ chøc Th¬ng m¹i thÕ giíi vµ çc quy ®Þnh

quyÒn së h÷u trÝ tuÖ - TRIPS). Çc c«ng ty th¬ng m¹i nh C«ng

ty th¬ng m¹i Mitsui vµ Takada Shokai, ®· cung cÊp cho kh¸ch

hµng nh÷ng s¶n phÈm vÒ th«ng tin vµ hç trî kü thuËt. Sau ®ã, ®Çu

thÕ kû 20, mét sè lîng lín çc c«ng ty ®iÖn m¸y vµ s¶n xuÊt « t«

®· ký ®îc çc hîp ®ång nhîng quyÒn c«ng nghÖ vµ çc hîp

®ång hç trî kü thuËt víi çc c«ng ty ph¬ng T©y. Tuy nhiªn, khi

hîp t¸c víi çc c«ng ty ®ã, çc c«ng ty cña NhËt B¶n ®· nhanh

chãng tiÕp thu c«ng nghÖ míi vµ thêng chÊm døt quan hÖ víi çc

®èi t¸c ph¬ng T©y ch¼ng bao l©u sau ®ã.

NhËt B¶n thêng ®îc gäi lµ ®Êt níc monozukuri (chÕ t¹o, s¶n

xuÊt). ë nhiÒu níc Ch©u ¢u bao gåm c¶ níc Anh, çc kü s lµm viÖc

trong çc nhµ m¸y ®Çy dÇu mì thêng kh«ng cã ®îc ®Þa vÞ cao b»ng

çc nhµ qu¶n lý, luËt s hay kÕ to¸n, nh÷ng ngêi thêng lµm viÖc ë çc

v¨n phßng s¹ch sÏ. Nhng ë NhËt B¶n, çc sinh viªn tèt nghiÖp ®¹i häc

l¹i rÊt thÝch c«ng viÖc chÕ t¹o, l¾p r¸p vµ söa ch÷a m¸y mãc còng nh

viÖc qu¶n lý trong ph©n xëng, nhµ m¸y. Hä kh«ng gÆp trë ng¹i g× khi

lµm viÖc ngay bªn c¹nh nh÷ng c«ng nh©n vËn hµnh m¸y. §iÒu nµy vÉn

cßn ®óng c¶ trong thêi kú Meiji vµ cho ®Õn tËn nh÷ng n¨m gÇn ®©y.

Nh÷ng sinh viªn xuÊt s¾c nhÊt sÏ lùa chän chuyªn ngµnh c¬ khÝ, thay v×

chän chuyªn ngµnh luËt hay kinh tÕ. Tuy nhiªn, truyÒn thèng

monozukuri ngµy nay ®· dÇn bÞ mai mét ë NhËt B¶n.

75




5. C«ng nghÖ lai ghÐp

Gi¸o s Konosuke Odaka (1990) ë §¹i häc Hosei cho r»ng qu¸

tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ thêi kú Meiji thµnh c«ng ®îc lµ do kÕt hîp mét

c¸ch khÐo lÐo gi÷a c«ng nghÖ truyÒn thèng vµ c«ng nghÖ ph¬ng T©y nhËp

khÈu. Gi¸o s gäi ®ã lµ “c«ng nghÖ lai ghÐp”. MÆc dï c«ng nghÖ ph¬ng

T©y u viÖt h¬n nhiÒu so víi c«ng nghÖ thêi Edo nhng nã kh«ng hoµn

toµn thay thÕ ®îc c«ng nghÖ thêi Edo. §©y cã thÓ ®îc coi lµ mét vÝ dô

vÒ viÖc “tiÕp nhËn chuyÓn giao” ®îc giíi thiÖu ë ch¬ng 1.

Theo gi¸o s Odaka, cã nhiÒu d¹ng thøc ph¸t triÓn c«ng nghiÖp

kh¸c nhau. Trong h×nh díi ®©y, ®iÓm trung b×nh nh c¸c ®iÓm I* vµ

M* cã thÓ ®îc gäi lµ ®iÓm c«ng nghÖ lai ghÐp1 (M cã nghÜa lµ “hiÖn

®¹i”, I cã nghÜa lµ “b¶n ®Þa, truyÒn thèng” vµ dÊu sao cã nghÜa lµ ®·

®îc c¶i tiÕn).

76

Ch¬ng 4

1 Takafusa Nakamura, Gi¸o s danh dù cña §¹i häc Tokyo, tr×nh bµy kh¸i niÖm C«ng nghiÖp b¶n®Þa míi, cã nghÜa lµ mét ngµnh c«ng nghiÖp b¶n ®Þa truyÒn thèng ®îc c¶i tiÕn theo c«ng nghÖ

ph¬ng T©y. §iÒu nµy t¬ng øng víi I è I* trong thuËt ng÷ cña Gi¸o s Odaka.

M è M

I è I* è M

I è M* è M

§èi víi mét c«ng nghÖ hoµn toµn míi, th× cÇn ph¶i nhËp

khÈu toµn bé m« h×nh cña ph¬ng T©y; kh«ng cã c«ng

nghÖ b¶n ®Þa t¬ng øng (vÝ dô nh ®êng s¾t, hÖ thèng ®iÖn

tho¹i, ®iÖn)

Ban ®Çu c«ng nghÖ b¶n ®Þa, truyÒn thèng ®îc ®iÒu chØnh

vµ më réng. Sau ®ã, sÏ chuyÓn sang mét ph¬ng thøc

ph¬ng T©y míi (vÝ dô nh ®ãng tµu, lµm rîu sake)

Ban ®Çu c«ng nghÖ b¶n ®Þa, truyÒn thèng ®îc thay thÕ bëi

mét c«ng nghÖ ph¬ng T©y nhng chØ ë quy m« nhá phï

hîp víi t×nh h×nh thùc tÕ cña NhËt B¶n. Sau ®ã quy m«

®îc më réng (vÝ dô nh in Ên, m¸y mãc)



H¬n n÷a, c«ng nghÖ b¶n ®Þa truyÒn thèng vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i

thêng song song cïng tån t¹i v× chóng cã vai trß bæ sung cho nhau

trong liªn kÕt c«ng nghiÖp theo chiÒu däc, cô thÓ lµ, mét ngµnh c«ng

nghiÖp s¶n xuÊt çc s¶n phÈm ®Çu vµo cho mét ngµnh c«ng nghiÖp

kh¸c, hoÆc v× thÞ trêng cña chóng qu¸ kh¸c biÖt, vÝ dô, çc nhµ m¸y

hiÖn ®¹i s¶n xuÊt ®Ó xuÊt khÈu trong khi ®ã çc nhµ m¸y truyÒn thèng

th× l¹i s¶n xuÊt phôc vô thÞ trêng néi ®Þa. Nh minh ho¹ trong h×nh

4 - 6 vµ 4 - 7, mÆc dï çc ngµnh c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i t¨ng trëng kh¸

æn ®Þnh tÝnh theo møc s¶n lîng ®Çu ra tõ thêi Meiji ®Õn ®Çu thêi kú

Showa, nhng çc ngµnh nµy vÉn kh«ng chiÕm ®îc phÇn lín nhÊt

trong nÒn kinh tÕ NhËt B¶n nÕu tÝnh theo tiªu chÝ thu hót lao ®éng tham

gia vµo ngµnh. Ngµnh thu hót nhiÒu lao ®éng nhÊt vÉn lµ çc ngµnh

c«ng nghiÖp c¬ b¶n, mÆc dï tû lÖ cña çc ngµnh c«ng nghiÖp nµy trong

nÒn kinh tÕ ®ang ngµy mét gi¶m xuèng. Tû lÖ lao ®éng lµm viÖc trong

çc ngµnh s¶n xuÊt vµ dÞch vô truyÒn thèng vÉn cßn kh¸ æn ®Þnh vµ dao

®éng ë møc 30%.

77


Nguån: Odaka, 1990, tr. 336.Ghi chó: * chØ t×nh h×nh lai ghÐp c«ng nghÖ

H×nh 4-5 C«ng nghÖ vµ quy m« nhµ m¸y

Quy m« nhµ m¸y

TruyÒn thèng

C«n

g ng

hÖNhá

I I*

M* M

Lín

HiÖn ®¹i



78

Ch¬ng 4

Nguån: Matsumoto vµ Okuda, 1997.

H×nh 4-6 S¶n lîng s¶n xuÊt ®Çu ra trong thêi tiÒn chiÕn ë NhËt B¶n

Nguån: Matsumoto vµ Okuda, 1997.

H×nh 4-7 C¬ cÊu lao ®éng thêi kú tiÒn chiÕn ë NhËt B¶n

%100

80

60

40

20

0

1885

-90

1890

-95

1895

-00

1900

-05

1905

-10

1910

-15

1915

-20

1920

-25

1925

-30

1930

-35

1935

-40

Çc ngµnhtruyÒn th«ng

Çc ngµnhhiÖn ®¹i

%100

80

60

40

20

0

1885

-90

1890

-95

1895

-00

1900

-05

1905

-10

1910

-15

1915

-20

1920

-25

1925

-30

1930

-35

Th¬ng m¹i, dÞch vô truyÒn th«ng

S¶n xuÊt truyÒn th«ng

Çc ngµnh c«ng nghiÖphiÖn ®¹i

N«ng, l©m, ng nghiÖp



79


Meiroku Zasshi

Mei lµ ch÷ ®Çu cña ch÷ Meiji. Roku cã nghÜa lµ s¸u. Zasshi lµ t¹p chÝ.

Meiroku Zasshi (T¹p chÝ cña N¨m Thø S¸u thêi kú Meiji) lµ mét tËp hîp

nh÷ng Ên b¶n phÈm cña thêi kú Meirokusha (X· héi vµo N¨m Thø S¸u thêi

Meiji) trong n¨m 1874 vµ n¨m 1875. Meirokusha lµ mét diÔn ®µn th¶o luËn

tù do do Arinori Mori lËp nªn. Arinori Mori sau nµy trë thµnh Bé trëng Gi¸o

dôc ®Çu tiªn vµo n¨m 1873. Meiroku Zasshi lµ mét tuyÓn tËp nh÷ng bµi tham

luËn t¬ng ®èi ng¾n bao trïm nhiÒu lÜnh vùc, tõ nh÷ng bµi häc rót ra tõ lÞch

sö ph¬ng T©y, nh÷ng kiÕn nghÞ ®Ò xuÊt c¶i çch tiÕng NhËt, nh÷ng vÊn ®Ò t«n

gi¸o, chÝnh s¸ch x· héi vµ kinh tÕ. ë mçi vÊn ®Ò, th× th«ng ®iÖp sau ®Òu ®îc

in b»ng tiÕng NhËt cæ xa:

GÇn ®©y, chóng ta, nh÷ng ngêi b»ng h÷u, ®· tËp hîp l¹i ®Ó cïng th¶o luËn

çc vÊn ®Ò x· héi nh»m mµi dòa thªm kiÕn thøc cña m×nh vµ nªu cao tinh thÇn

cao ®Ñp. Khi çc b¶n ghi chÐp l¹i çc cuéc gÆp gì nµy ®îc tËp hîp l¹i, chóng

ta sÏ quyÕt ®Þnh xuÊt b¶n chóng vµ chia sÎ réng r·i víi çc ®ång nghiÖp. MÆc

dï, ®©y chØ lµ mét cuèn s¸ch nhá, chóng ta còng sÏ rÊt vinh dù vµ vui mõng

nÕu nã cã thÓ gióp cho ngêi NhËt n©ng cao ®îc vèn hiÓu biÕt cña m×nh.

§Ó nªu lªn mét vµi vÝ dô, sau ®©y lµ phÇn lîc dÞch cuèn “Tranh luËn vÒ

b¶o hé thuÕ quan” cña t¸c gi¶ Mamichi Tsuda (1829-1903), mét häc gi¶

nghiªn cøu vÒ ph¬ng T©y. Bµi viÕt nµy ®îc xuÊt b¶n trong tËp n¨m cña

Meiroku Zasshi vµo ngµy 15 th¸ng 4 n¨m 1874.

Th©m hôt th¬ng m¹i cña chóng ta lµ 8 triÖu Yªn trong n¨m 1872 vµ 7

triÖu Yªn trong n¨m 1873. Ngoµi ra, chóng ta ph¶i tr¶ 2 triÖu yªn hµng

n¨m tiÒn l¬ng cho çc chuyªn gia t vÊn níc ngoµi vµ çc gi¸o viªn níc

ngoµi. Nh vËy cã nghÜa lµ vµng b¹c ®ang bÞ ch¶y m¸u ra khái NhËt B¶n

víi møc ®é t¬ng ®¬ng víi 100 triÖu Yªn mét thËp kû. Dù tr÷ quèc tÕ cña

chóng ta cã thÓ sÏ bÞ c¹n kiÖt trong vßng mét ®Õn hai thËp kû n÷a.

Nh÷ng kÎ bi quan th× nãi r»ng, “NÕu chóng ta cø tiÕp tôc ®Ó mÊt ®i çc kim

lo¹i quý nh thÕ nµy th× níc NhËt lµm sao cã thÓ tån t¹i ®îc? Chóng ta

ph¶i dõng ngay viÖc ch¶y m¸u kim lo¹i quý nµy. Tríc ®©y, Ch©u ¢u ®·

dïng b¶o hé thuÕ quan. Hoa Kú th× vÉn ®ang ¸p dông chÝnh s¸ch nµy.



80

Ch¬ng 4

Chóng ta còng ph¶i ¸p dông chÝnh s¸ch nµy.”

T«i kh«ng ®ång t×nh víi ý kiÕn nµy. Çc nhµ kinh tÕ Ch©u ¢u tuyªn bè râ

rµng r»ng chÝnh s¸ch b¶o hé ®ã lµ mét chÝnh s¸ch dë nhÊt ®· lµm tæn h¹i ®Õn

lîi Ých quèc gia. Hoa Kú vÉn cßn ph¶i viÖn ®Õn chÝnh s¸ch nµy lµ v× çc

ngµnh c«ng nghiÖp cña hä vÉn cßn cha ph¸t triÓn so víi Ch©u ¢u vµ chi phÝ

s¶n xuÊt cña hä vÉn cßn kh¸ cao. V× vËy, Hoa Kú míi ¸p dông møc thuÕ cao

®èi víi hµng ho¸ nhËp khÈu ®Ó khuyÕn khÝch çc ngµnh trong níc.

Çc ngµnh s¶n xuÊt cña NhËt B¶n cßn thua xa Hoa Kú, chø cha nãi g× tíi

viÖc so s¸nh víi Ch©u ¢u. NhËt B¶n nh mét ®øa trÎ ®ang ph¶i ®¬ng ®Çu

víi mét g· khæng lå. §ã lµ lý do v× sao chóng ta ph¶i tr¶ 2 triÖu Yªn cho

çc gi¸o viªn níc ngoµi. Râ rµng lµ, b¾t chíc chÝnh s¸ch cña Hoa Kú sÏ

kh«ng thÝch hîp víi NhËt B¶n. Cô thÓ h¬n n÷a lµ, cã mét sè lý do ®Ó kh«ng

nªn ¸p dông chÝnh s¸ch b¶o hé b»ng thuÕ quan.

Thø nhÊt, çc hiÖp íc th¬ng m¹i tho¶ thuËn víi ph¬ng T©y kh«ng cho

phÐp viÖc n©ng møc thuÕ.

Thø hai, cã mét kho¶ng çch rÊt lín vÒ c«ng nghÖ gi÷a NhËt B¶n vµ Ch©u

¢u. VÝ dô, gi¸ thÐp s¶n xuÊt trong níc thêng cao h¬n gi¸ thÐp nhËp khÈu

ngay c¶ khi ®· céng thªm chi phÝ vËn chuyÓn. B¶o hé sÏ lµ kh«ng ®ñ ®Ó

thu hÑp ®îc kho¶ng çch nµy.

Thø ba, ngµy nay ngêi NhËt muèn sö dông rÊt nhiÒu çc mÆt hµng nhËp

khÈu nh thùc phÈm, quÇn ¸o, ®å gia dông v.v... mµ nh÷ng mÆt hµng nµy th×

trong níc vÉn cha s¶n xuÊt ®îc. NhiÒu mÆt hµng, çc nhµ m¸y cña NhËt

kh«ng thÓ lµm ®îc.

Thø t, víi chÝnh s¸ch T©y ho¸ nhanh th× kh«ng thÓ tr¸nh khái viÖc ph¶i

nhËp khÈu mét lîng lín hµng ho¸.

Thø n¨m, NhËt B¶n míi chØ lµ mét anh thî ®ang ®i häc çc kiÕn thøc vµ c«ng

nghÖ ph¬ng T©y. §Ó häc ®îc nhiÒu h¬n vµ nhanh h¬n th× chóng ta tÊt

nhiªn ph¶i tr¶ häc phÝ cao.

Mét sè ngêi nãi r»ng, “NÕu chóng ta cø khoanh tay kh«ng lµm g× th× ch¼ng

mÊy chèc chóng ta sÏ mÊt hÕt lîng dù tr÷ quèc tÕ”. Nhng kh«ng lo. Çn

c©n th¬ng m¹i cã thÓ t¹m thêi thÆng d hay th©m hôt trong ng¾n h¹n, nhng

trong dµi h¹n tÝnh trung b×nh th× sÏ kh«ng bÞ mÊt c©n b»ng nhiÒu. Sù thay ®æi

nµy lµ tù nhiªn vµ mang tÝnh chÊt chu kú. Ban ®Çu khi chóng ta më cöa çc



81


c¶ng, chóng ta ®· cã thÆng d th¬ng m¹i trong mét vµi n¨m. Sau ®ã, nhËp

khÈu l¹i nhiÒu h¬n xuÊt khÈu trong ba ®Õn bèn n¨m sau ®ã. Ch¾c ch¾n r»ng

chóng ta sÏ l¹i ®¹t møc thÆng d trong thêi gian tíi. Sù c©n b»ng tù nhiªn sÏ

lu«n ®îc duy tr× vµ ®©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó c«ng nghÖ vµ viÖc v¨n minh ho¸ cã

thÓ ph¸t triÓn.

Meiroku Zasshi lµ mét t¹p chÝ khoa häc hiÖn ®¹i ®Çu tiªn cña NhËt

B¶n ®· khuyÕn khÝch c¸c tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch gi÷a c¸c trÝ thøc. Tuy

nhiªn, t¹p chÝ nµy cuèi cïng bÞ ChÝnh phñ cho gi¶i t¸n sau khi ChÝnh phñ

th¾t chÆt h¬n viÖc tù do ng«n luËn vµo th¸ng 11 n¨m 1875. ViÖc ph¸t hµnh

Ên phÈm nµy chØ kÐo dµi ®îc mét n¨m rìi.



Ch¬ng 5Meiji (3):

Sù ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp chñ chèt

M« h×nh m¸y kÐo sîi Garabo quay tay truyÒn thèng, 1873

M¸y kÐo sîi èng hiÖn ®¹i, ph¸t minh cña Platt, Anh Quèc, 1896



Trong bµi gi¶ng nµy, chóng ta sÏ xem xÐt cô thÓ ba ngµnh c«ng

nghiÖp quan träng. Nh ®· ®Ò cËp ®Õn tõ tríc, lôa th« lµ mÆt hµng xuÊt

khÈu hµng ®Çu trong suèt thêi kú Meiji vµ sau ®ã. Ngµnh b«ng lµ mét

ngµnh s¶n xuÊt míi n¨ng ®éng nhÊt; ngµnh b«ng ®· sím ph¸t triÓn thay

thÕ nhËp khÈu vµ trë thµnh ngµnh s¶n xuÊt chñ lùc cña NhËt B¶n suèt

nhiÒu n¨m sau thêi kú Meiji. Trong khi ®ã, ngµnh chÕ t¹o m¸y b¾t ®Çu

h×nh thµnh nhng vÉn cßn kh¸ yÕu kÐm. Trong thêi kú Meiji, m¸y mãc

cña NhËt B¶n rÊt rÎ nhng chÊt lîng l¹i thÊp vµ khã cã thÓ c¹nh tranh

®îc víi çc s¶n phÈm cña Ch©u ¢u vµ Hoa Kú.

1. Ngµnh lôa

S¶n xuÊt lôa vµ mét ngµnh truyÒn thèng cña NhËt B¶n tõ thêi xa

xa, cã lÏ ph¶i tõ thÕ kû thø 4 hay thø 5 tríc C«ng nguyªn. Trong thêi kú

Edo, cã rÊt nhiÒu thî thñ c«ng s¶n xuÊt v¶i lôa vµ kimono lôa cao cÊp. Khi

NhËt B¶n më cöa çc h¶i c¶ng vµ kh«i phôc l¹i ho¹t ®éng th¬ng m¹i víi

níc ngoµi vµo gi÷a thÕ kû 19, lôa NhËt B¶n ®îc rÊt nhiÒu b¹n hµng ë

níc ngoµi a chuéng, ®Æc biÖt lµ ë thÞ trêng Hoa Kú. Sù bïng næ cÇu vÒ

lôa cña NhËt B¶n nµy ®· kÐo theo mét sè t¸c ®éng rÊt quan träng.

§Çu tiªn, theo tù nhiªn th× viÖc s¶n xuÊt lôa - bao gåm viÖc trång

d©u, nu«i t»m, kÐo sîi - ®· ph¸t triÓn réng kh¾p NhËt B¶n, ®Æc biÖt lµ ë

çc khu vùc phÝa §«ng. GÇn nh tÊt c¶ n«ng d©n vµ çc lµng cã thÓ s¶n

xuÊt lôa ®Òu tËp trung cè g¾ng s¶n xuÊt lôa. Nhê ®ã, thu nhËp n«ng th«n

t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Ngµy nay, b¹n khã cã thÓ nh×n thÊy c©y d©u hay chøng

kiÕn viÖc s¶n xuÊt lôa ë NhËt B¶n. Nhng håi ®ã, c©y d©u vµ c«ng viÖc

s¶n xuÊt lôa cã ë kh¾p mäi n¬i.

ë nhiÒu níc ®ang ph¸t triÓn ngµy nay, c«ng nghiÖp ho¸ nhanh

vµ tù do th¬ng m¹i víi çc níc bªn ngoµi thêng lµm cho cuéc sèng

cña ngêi n«ng d©n nghÌo ®i vµ t¨ng thªm kho¶ng çch thu nhËp gi÷a

nh÷ng ngêi giµu ë thµnh thÞ vµ nh÷ng ngêi nghÌo ë n«ng th«n

(UNTAD, 2004). Tuy nhiªn, ®èi víi NhËt B¶n trong thêi kú Meiji th× héi

nhËp quèc tÕ l¹i kh«ng lµm t¨ng thªm kho¶ng çch thu nhËp nhê cã sù

84

Ch¬ng 5



ph¸t triÓn cña ngµnh s¶n xuÊt lôa. ViÖc bïng næ xuÊt khÈu chÌ vµ l¹m

ph¸t vÒ g¹o còng ®ãng gãp kh«ng nhá vµo viÖc t¹o nªn xu thÕ nµy.

Nhng ®ång thêi, ngµy nay sù giµu cã thÞnh vîng ë n«ng th«n th× phô

thuéc rÊt nhiÒu vµo xu híng gi¸ c¶ cña çc mÆt hµng thiÕt yÕu nh lôa

vµ g¹o. Khi gi¸ lôa vµ gi¸ g¹o t¨ng cao, nh÷ng ngêi n«ng d©n sÏ phÊt

lªn vµ nh÷ng chñ ®Êt sÏ cã lîi tõ tû lÖ tiªu dïng cao h¬n vµ thuÕ thÊp h¬n

(v× th«ng thêng lîng thuÕ ®Êt ®ai lu«n cè ®Þnh). Hä tæ chøc çc phong

trµo chÝnh trÞ yªu cÇu x©y dùng hiÕn ph¸p quèc gia vµ lªn tiÕng chØ trÝch

ChÝnh phñ. Tuy nhiªn khi gi¸ lôa vµ g¹o gi¶m, çc phong trµo cña hä bÞ

mÊt ®i ®éng lùc vµ nhiÒu ngêi n«ng d©n m¾c nî trë nªn bÞ mÊt ®Êt. §©y

cã thÓ coi lµ rñi ro cña viÖc héi nhËp quèc tÕ xuÊt ph¸t tõ sù biÕn ®éng

thÞ trêng trong níc vµ thÞ trêng toµn cÇu mµ ngµy nay bÊt kú níc

nµo còng cã thÓ gÆp ph¶i.

Thø hai, mét tÇng líp th¬ng nh©n míi ®îc h×nh thµnh. V×

nh÷ng ngêi níc ngoµi vÉn bÞ h¹n chÕ ho¹t ®éng trong nh÷ng khu ®Þnh

c cho ngêi níc ngoµi vµ mét sè vïng l©n cËn (khu ®Þnh c cho ngêi

níc ngoµi lín nhÊt lµ ë Yokohama) nªn hä kh«ng thÓ x©y dùng m¹ng

líi ph©n phèi cña riªng m×nh ë NhËt B¶n (®iÒu nµy ®i ngîc víi nguyªn

t¾c ®èi xö quèc gia theo quy ®Þnh cña Tæ chøc Th¬ng m¹i ThÕ giíi ngµy

nay). V× vËy, hä ph¶i dùa vµo nh÷ng th¬ng nh©n NhËt B¶n ®Ó mua lôa

vµ chÌ ®Ó xuÊt khÈu vµ cung cÊp quÇn ¸o, v¶i vãc tõ níc Anh cho thÞ

trêng néi ®Þa. Nh÷ng th¬ng nh©n NhËt B¶n ®ãng vai trß cÇu nèi nµy

thêng lµ nh÷ng ngêi míi xuÊt hiÖn trªn th¬ng trêng chø kh«ng cã

quan hÖ g× víi çc gia ®×nh th¬ng nh©n lín trong thêi kú Edo. Hä trao

®æi víi nhau nh÷ng th«ng tin vÒ gi¸ c¶, cho çc nhµ s¶n xuÊt vay vèn

kinh doanh trong ng¾n h¹n, thµnh lËp çc kªnh marketing, vµ thËm chÝ

cßn hç trî çc nhµ s¶n xuÊt trong viÖc l¾p ®Æt çc m¸y mãc míi vµ ¸p

dông çc c«ng nghÖ míi. Nh÷ng ngêi trùc tiÕp kinh doanh víi nh÷ng

ngêi níc ngoµi ®îc gäi lµ çc Th¬ng nh©n Yokohama, tuy nhiªn

còng vÉn cßn cã çc lo¹i th¬ng nh©n kh¸c n÷a. Çc ®Þa ph¬ng næi

tiÕng víi viÖc s¶n xuÊt lôa lµ Nagano, Yamanashi, Gunma vµ khu vùc

Tohoku (tÊt c¶ phÝa §«ng cña NhËt B¶n). §©y lµ nh÷ng n¬i mµ çc

th¬ng nh©n ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc t¸i c¬ cÊu çc nhµ s¶n

85

Meiji (3): Sù ph¸t triÓn cña çc ngµnh c«ng nghiÖp chñ chèt



xuÊt. Khi thµnh c«ng, çc th¬ng nh©n vµ çc nhµ s¶n xuÊt cïng kiÕm

®îc mét kho¶n lîi nhuËn khæng lå. Sù xuÊt hiÖn nhanh chãng vµ tù ph¸t

cña tÇng líp th¬ng nh©n nµy víi vai trß quan träng trong viÖc thóc ®Èy

s¶n xuÊt nh ®· ®uîc miªu t¶ bªn trªn chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ bãc

lét ngêi s¶n xuÊt, ®©y chÝnh lµ mét ®iÓm ®Æc trng cña NhËt B¶n thêng

kh«ng thÊy ®îc ë çc níc kh¸c.

Tuy nhiªn, c«ng b»ng mµ nãi th× çc th¬ng nh©n trong thêi kú

Meiji vÉn cha h¼n lµ hoµn h¶o. Nh÷ng ngêi níc ngoµi thêng phµn

nµn rÊt nhiÒu vÒ sù thiÕu trung thùc vµ hèi lé cña mét sè th¬ng nh©n

NhËt B¶n. Lôa ®îc b¸n theo c©n nªn hä thêng lµm ít lôa tríc khi

c©n. Nh÷ng ngêi níc ngoµi thêng ph¶i kiÓm tra xem bªn trong hµng

hãa cã ®îc kh« kh«ng. Mét lÇn, chÊt lîng lôa cña NhËt B¶n xuèng qu¸

thÊp nªn cÇu vÒ lôa vµ gi¸ lôa còng gi¶m xuèng râ rÖt trªn thÞ trêng

quèc tÕ. §Ó ®èi phã víi viÖc nµy, chÝnh phñ ®· buéc ph¶i ®a ra vµ ¸p

dông çc tiªu chuÈn vÒ chÊt lîng.

Thø ba, tiÕp tôc xuÊt khÈu lôa ®i kÌm víi viÖc chuyÓn ®æi ph¬ng

thøc vµ çch tæ chøc s¶n xuÊt. ViÖc kÐo sîi b»ng tay dÇn ®îc thay thÕ b»ng

viÖc kÐo sîi b»ng m¸y (I è M*; xem thªm ch¬ng 4). Ban ®Çu, chØ cã

n«ng d©n tham gia vµo viÖc s¶n xuÊt lôa, nhng sau ®ã viÖc s¶n xuÊt lôa

®îc çc nhµ m¸y tiÕn hµnh (M* èM). ChÝnh x¸c h¬n lµ, viÖc nu«i t»m

vÉn do çc gia ®×nh ®¶m nhiÖm vµ ®îc tiÕn hµnh r¶i r¸c trªn kh¾p c¶ níc

cßn viÖc kÐo sîi ®îc lµm b»ng m¸y tù ®éng trong çc nhµ m¸y hiÖn ®¹i.

Lôa vÉn lµ mÆt hµng xuÊt khÈu hµng ®Çu trong suèt gÇn mét thÕ

kû. XuÊt khÈu lôa lµ mét nguån ngo¹i hèi æn ®Þnh cña NhËt B¶n, cã ®ãng

gãp lín vµo qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa.

2. Ngµnh b«ng sîi truyÒn thèng

Nãi chung, viÖc s¶n xuÊt b«ng vÉn tu©n thñ theo çc bíc sau

®©y: (i) thu ho¹ch b«ng; (ii) tØa hét b«ng vµ lµm s¹ch b«ng; (iii) kÐo sîi

(chØ); (iv) dÖt (v¶i); vµ (v) c¾t vµ may (may mÆc). Çc bíc kh¸c cã thÓ

®îc thªm vµo vÝ dô nh viÖc nhuém. Nh gi¸o s Konosuke Odaka ®·

nhÊn m¹nh (ch¬ng 4), th× çc khu vùc ¸p dông c«ng nghÖ hiÖn ®¹i vµ

86

Ch¬ng 5



c«ng nghÖ b¶n ®Þa truyÒn thèng vÉn cã thÓ cïng tån t¹i ®îc trong qu¸

tr×nh c«ng nghiÖp hãa thêi kú Meiji vµ ngµnh b«ng còng kh«ng ph¶i lµ

mét ngo¹i lÖ. V× lý do nµy, chóng ta sÏ th¶o luËn vÒ ngµnh b«ng truyÒn

thèng vµ hiÖn ®¹i ë hai phÇn riªng biÖt. PhÇn nµy sÏ xem xÐt çc vÊn ®Ò

cña ngµnh b«ng truyÒn thèng.

Nh ngµnh lôa, ngµnh b«ng còng cã mét lÞch sö l©u ®êi ë NhËt

B¶n. Nhng ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt truyÒn thèng dïng khung cöi gç víi çc

lao ®éng thñ c«ng trong çc gia ®×nh râ rµng kh«ng hiÖu qu¶ b»ng ph¬ng

ph¸p s¶n xuÊt dïng c«ng nghÖ Ch©u ¢u. ViÖc s¶n xuÊt truyÒn thèng

thêng ®îc tæ chøc thµnh mét hÖ thèng s¶n xuÊt gia c«ng, thÇu phô gia

®×nh (putting-out system) trong ®ã çc th¬ng nh©n ký hîp ®ång víi tõng

hé gia ®×nh n«ng d©n ®Ó s¶n xuÊt tõng mÆt hµng ®Æc biÖt. Th¬ng nh©n sÏ

cung cÊp tÊt c¶ nguyªn vËt liÖu vµ ®«i khi cung cÊp c¶ dông cô, vµ nhËn

l¹i thµnh phÈm vµ tr¶ hoa hång. ViÖc s¶n xuÊt sÏ tiÕn hµnh ë gia ®×nh

nh÷ng ngêi n«ng d©n víi lao ®éng lµ çc thµnh viªn trong gia ®×nh

(thêng lµ nh÷ng ngêi vî). VÊn ®Ò lµ: lµm sao mµ mét ph¬ng thøc s¶n

xuÊt lçi thêi nh vËy vÉn cã thÓ tån t¹i ®îc tríc sù tÊn c«ng m¹nh mÏ

cña çc s¶n phÈm nhËp khÈu tõ níc Anh vµ cña c«ng nghÖ hiÖn ®¹i? T¹i

sao ph¬ng thøc s¶n xuÊt truyÒn thèng nµy vÉn kh«ng bÞ biÕn mÊt?

Cã mét vµi lý do ®Ó lý gi¶i cho c©u hái nµy. Thø nhÊt, cÇu néi

®Þa vÒ çc s¶n phÈm b«ng sîi t¨ng qu¸ nhanh ®Õn nçi khi çc s¶n phÈm

nhËp khÈu t¨ng th× viÖc s¶n xuÊt trong níc còng ®ång thêi më réng.

CÇu néi ®Þa t¨ng lµ v× (i) n«ng d©n giµu lªn nhê viÖc bïng næ xuÊt khÈu

lôa vµ chÌ nh ®· ®îc ®Ò cËp ®Õn ë phÇn trªn, vµ hä chuyÓn tõ viÖc tiªu

dïng çc s¶n phÈm tù s¶n xuÊt vµ çc s¶n phÈm cò sang sö dông çc s¶n

phÈm ngo¹i nhËp; (ii) çc th¬ng nh©n míi ®· thµnh c«ng trong viÖc

thiÕt lËp mét m¹ng líi b¸n hµng trªn toµn quèc; vµ (iii) gi¸ quÇn ¸o nh×n

chung còng gi¶m vµ do ®ã ®· khiÕn cÇu quÇn ¸o t¨ng lªn.

Mét lý do kh¸c n÷a lµ do s¶n phÈm b«ng sîi cña níc Anh vµ

cña NhËt B¶n lµ kh¸c biÖt vµ kh«ng dÔ dµng thay thÕ ®îc nhau. ViÖc

s¶n xuÊt b«ng sîi cña NhËt B¶n thêng dïng çc sîi chÊt lîng thÊp vµ

thêng dµy h¬n trong khi b«ng sîi cña Anh thêng dïng çc sîi chÊt

lîng cao vµ máng h¬n. Çc s¶n phÈm nµy ®îc sö dông vµo çc môc

87




®Ých kh¸c nhau vµ kh«ng c¹nh tranh trùc tiÕp víi nhau. §©y còng lµ mét

®iÓm mµ gi¸o s Kawakatsu ®· nhÊn m¹nh (1991).

Tuy nhiªn, mÆc dï ngµnh b«ng sîi truyÒn thèng vÉn tån t¹i,

nhng t¸c ®éng cña héi nhËp quèc tÕ ®èi víi viÖc s¶n xuÊt b«ng sîi vÉn

kh¸ râ nÐt. Sè lîng çc nhµ s¶n xuÊt liªn kÕt däc ®Ó s¶n xuÊt b«ng th«,

sîi b«ng vµ v¶i gi¶m xuèng trong khi nh÷ng ngêi dÖt v¶i chuyªn nghiÖp

dïng sîi nhËp khÈu l¹i t¨ng lªn. CÇu vÒ v¶i tr¾ng tr¬n gi¶m xuèng trong

khi çc s¶n phÈm gi¸ trÞ cao vµ dÞ biÖt hãa h¬n nh v¶i xÕp li, in hoa vµ

nhuém mµu ngµy cµng ®îc nhiÒu kh¸ch hµng a chuéng h¬n. Mét sè

lµng s¶n xuÊt v¶i b«ng bÞ biÕn mÊt trong khi mét sè lµng míi kh¸c l¹i

xuÊt hiÖn. Cho dï çc vïng b«ng truyÒn thèng cã tån t¹i hay kh«ng th×

có sèc héi nhËp còng phô thuéc rÊt nhiÒu vµo sù cã mÆt cña çc th¬ng

nh©n, nh÷ng ngêi ®em vÒ nh÷ng s¶n phÈm nhËp khÈu míi vµ ph¸t triÓn

çc thÞ trêng néi ®Þa míi cho çc nhµ s¶n xuÊt (Saito vµ Tanimoto,

1989). Çc th¬ng nh©n ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc ®iÒu tiÕt

thÞ trêng ë mét m«i trêng míi.

Tíi cuèi thêi kú Meiji, m¸y mãc ®· cã mÆt c¶ ë khu vùc s¶n xuÊt

truyÒn thèng. Sù xuÊt hiÖn cña m¸y mãc trong çc ngµnh nghÒ truyÒn

thèng lµ do xuÊt hiÖn nhu cÇu n©ng cao n¨ng suÊt khi çc nhµ s¶n xuÊt

ph¶i ®èi mÆt víi çc vÊn ®Ò nh (i) tiÒn l¬ng t¨ng; (ii) çc ®iÒu kho¶nth¬ng m¹i ngµy mét kh¾t khe h¬n, cô thÓ lµ, gi¸ s¶n phÈm ®Çu ra (v¶i)

gi¶m so víi gi¸ cña nguyªn liÖu ®Çu vµo (sîi); vµ (iii) Sù suy tho¸i cña

ngµnh dÖt. ThËm chÝ mÆc dï cã m¸y mãc míi nhng nh÷ng m¸y mãc

nµy còng kh«ng hoµn toµn gièng nh m¸y mãc chÝnh gèc cña Ch©u ¢u.

Quy m« s¶n xuÊt nhá h¬n nªn m¸y mãc còng ®îc c¶i tiÕn t¬ng xøng

cho thÝch hîp nh viÖc sö dông cµng nhiÒu bé phËn b»ng gç thay thÕ cho

çc bé phËn b»ng thÐp cµng tèt. §ã cã thÓ coi lµ nh÷ng c¶i tiÕn cña

ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt truyÒn thèng (I è I*).

3. Ngµnh b«ng sîi hiÖn ®¹i

B©y giê chóng ta sÏ chuyÓn sang ngµnh b«ng sîi hiÖn ®¹i. Ngµnh

nµy cÇn ph¶i ®îc giíi thiÖu nh mét c«ng nghÖ hoµn toµn míi (M è M).

88

Ch¬ng 5



Vµo ®Çu thêi kú Meiji, NhËt B¶n nhËp khÈu mét lîng lín sîi

b«ng lµm nguyªn liÖu ®Çu vµo cho ngµnh s¶n xuÊt v¶i b«ng trong níc.

ChÝnh phñ coi viÖc thay thÕ nhËp khÈu (yunyu boatsu) sîi b«ng lµ mét

môc tiªu quèc gia quan träng. Çc nhµ m¸y kiÓu mÉu trong viÖc kÐo sîi

b«ng ®· ®îc thµnh lËp vµo nh÷ng n¨m 1870, nhng nh÷ng doanh

nghiÖp nhµ níc nµy ®· kh«ng thµnh c«ng trªn th¬ng trêng. Nguyªn

nh©n cña sù thÊt b¹i nµy lµ: (i) thiÕu vèn; (ii) Quy m« s¶n xuÊt nhá, chØ

víi 2.000 con suèt; (iii) sö dông søc níc vèn h¹n chÕ rÊt nhiÒu vÒ khu

vùc sö dông vµ thêi gian vËn hµnh; vµ (iv) thiÕu chuyªn m«n.

Ngµnh b«ng sîi hiÖn ®¹i chØ thùc sù ph¸t triÓn khi C«ng ty KÐo

sîi Osaka t nh©n ®îc thµnh lËp n¨m 1883 (Osaka Boseki Kaisha) víi

ý tëng s¸ng lËp lµ cña Eiichi Shibusawa mét th¬ng nh©n rÊt tµi ba

(ch¬ng 3). V× lo l¾ng vÒ viÖc nhËp khÈu sîi b«ng t¨ng, Shibusawa ®·

quyÕt ®Þnh lËp nªn mét c«ng ty míi cã thÓ kh¾c phôc ®îc nh÷ng thiÕu

sãt cña çc doanh nghiÖp nhµ níc. Cô thÓ lµ C«ng ty KÐo sîi Osaka ®·

®îc thµnh lËp víi nh÷ng u ®iÓm vît tréi nh (Abe 1990):

· §©y lµ mét c«ng ty cæ phÇn, víi sù ®ãng gãp vèn tõ çc th¬ng

nh©n lín vµ nh÷ng ngêi tríc ®©y lµ çc ®¹i gia (daimyos).

Nh÷ng ngêi nµy ®Òu ®îc Shibusawa thuyÕt phôc gãp vèn ®Çu

t. §èi víi vèn ho¹t ®éng, c«ng ty ®îc vay tõ Ng©n hµng

“Quèc gia” ®Çu tiªn mµ Shibusawa lµm chñ tÞch.

· C«ng ty cã ®ñ n¨ng lùc s¶n xuÊt lín ®Õn 10.500 con suèt nªn ®·

®¹t ®îc lîi Ých kinh tÕ quy m«.

· Sö dông ®éng c¬ h¬i níc cho phÐp nhµ m¸y ho¹t ®éng liªn tôc

trong 24 giê mét ngµy.

· N»m ë khu vùc thµnh thÞ, nªn rÊt dÔ thuª mín nh©n c«ng.

· Takeo Yamanobe ®îc thuª lµm kü s trëng cho c«ng ty (xem

b¶ng bªn díi).

· Sö dông çc nguyªn liÖu b«ng chi phÝ thÊp cña Trung Quèc thay

v× sö dông b«ng trong níc.

· Sö dông m¸y mãc tiªn tiÕn, ®Æc biÖt lµ sö dông m¸y kÐo sîi èng

chø kh«ng ph¶i sö dông m« h×nh kÐo sîi th¼ng

C«ng ty KÐo sîi Osaka ®· thµnh c«ng nhanh chãng. MÆc dï n¨m

89




1883, n¨m thµnh lËp c«ng ty, lµ n¨m suy tho¸i (l¹m ph¸t Matsukata-

ch¬ng 4), nhng c«ng ty vÉn lµm ¨n cã l·i. Bµi häc chóng ta cã thÓ rót ra

tõ C«ng ty KÐo sîi Osaka chÝnh lµ tÝnh c¹nh tranh phô thuéc rÊt nhiÒu vµo

chän lùa ®óng c«ng nghÖ bao gåm c¶ quy m«, ®Þa ®iÓm, çch thøc vËn

hµnh. Ngoµi ra, viÖc kÕt hîp n¨ng lùc l·nh ®¹o qu¶n lý giái (Shibusawa)

vµ kiÕn thøc thùc tÕ chuyªn s©u (Yamanobe) còng lµ nh÷ng yÕu tè rÊt cÇn

thiÕt. NÕu kh«ng héi tô ®ñ çc yÕu tè nµy th× viÖc mua çc m¸y mãc ®¾t

tiÒn còng kh«ng thÓ lµm cho nhµ m¸y ho¹t ®éng hiÖu qu¶ ®îc.

Thµnh c«ng cña C«ng ty KÐo sîi Osaka lµ mét minh chøng

thµnh c«ng hïng hån. Ch¼ng bao l©u sau ®ã, mét sè nhµ m¸y kÐo sîi b¾t

chíc theo m« h×nh cña C«ng ty KÐo sîi Osaka còng ®îc thµnh lËp.

Trong sè ®ã, çc c«ng ty lín nhÊt lµ Hirano, Amagasaki, Settsu, vµ

Kanegafuchi (c«ng ty Kenegafuchi sau nµy ®æi tªn thµnh c«ng ty

Kanebo). Çc nhµ m¸y kÐo sîi b«ng quy m« lín nµy tËp trung ë vïng

Kansai phÝa T©y NhËt B¶n. Ban ®Çu, s¶n phÈm cña çc c«ng ty nµy (vÝ

dô nh sîi) ®îc b¸n cho nh÷ng thî dÖt truyÒn thèng trong níc vµ ®îc

ph©n phèi thay thÕ çc mÆt hµng nhËp khÈu. Sau ®ã, s¶n phÈm cña çc

nhµ m¸y nµy ®îc xuÊt khÈu, còng nh ®îc sö dông ®Ó dÖt thµnh v¶i ë

ngay trong chÝnh çc nhµ m¸y ®ã. Çc n÷ c«ng nh©n trÎ ®îc tuyÓn dông

®Ó lµm viÖc trong çc nhµ m¸y vµ hä thêng ph¶i lao ®éng trong nh÷ng

®iÒu kiÖn rÊt thiÕu thèn. Çc nhµ m¸y c¹nh tranh víi nhau rÊt khèc liÖt

®Ó thuª ®îc vµ gi÷ ch©n ®îc nh÷ng c«ng nh©n nµy. §èi víi çc kü s

lµnh nghÒ th× çc nhµ m¸y nµy cßn thiÕu trÇm träng h¬n.

90

Ch¬ng 5

M¸y kÐo sîi hiÖn ®¹i, Nhµ m¸y Sangenya cña c«ng ty kÐo sîi Osaka vµo cuèi thêi kú Meiji



V× ngµnh b«ng sîi hiÖn ®¹i ®· trë thµnh mét ngµnh trô cét trong

çc ngµnh s¶n xuÊt cña NhËt B¶n, nªn ngµnh nµy còng ph¶i ®èi mÆt víi

hai vÊn ®Ò. VÊn ®Ò thø nhÊt lµ cuéc suy tho¸i mµ cao trµo nhÊt lµ vµo

nh÷ng n¨m 1900 buéc c¶ nh÷ng nhµ m¸y lín ph¶i t¸i c¬ cÊu, s¸p nhËp

hoÆc ®ãng cöa. Sè lîng çc nhµ m¸y kÐo sîi gi¶m tõ 78 nhµ m¸y vµo

n¨m 1899 xuèng cßn 49 nhµ m¸y vµo n¨m 1904. Sau sù c¶i tæ nµy, cã ba

c«ng ty kÐo sîi lín nhÊt ®· tån t¹i vµ thèng lÜnh toµn bé ngµnh b«ng sîi,

®ã lµ Osaka, Toyobo vµ Dainihon.

Mét vÊn ®Ò kh¸c lµ m©u thuÉn vÒ quyÒn lîi gi÷a chñ së h÷u vµ

ngêi qu¶n lý. Çc cæ ®«ng cña çc c«ng ty kÐo sîi, nh÷ng th¬ng nh©n

giµu cã vµ nh÷ng ngêi vèn lµ ®¹i gia trong çc ngµnh tríc ®ã, thêng

kh«ng høng thó ®Çu t vµo ngµnh dÖt l¾m vµ chØ muèn mau chãng rót

vèn vµ thu håi lîi nhuËn cña çc kho¶n ®Çu t cña hä. Ngîc l¹i, nh÷ng

ngêi qu¶n lý, nh÷ng kü s bËc cao l¹i n¾m rÊt râ çc th«ng tin vÒ c«ng

nghÖ vµ çc ®iÒu kiÖn cña thÞ trêng. §èi víi hä, u tiªn hµng ®Çu ph¶i

lµ më réng quy m« kinh doanh trong dµi h¹n th«ng qua ®Çu t vµ ®æi míi

c«ng nghÖ. Do ®ã, nh÷ng cæ ®«ng th× lu«n ®ßi chia lîi tøc lín trong khi

nh÷ng nhµ qu¶n lý vµ çc kü s l¹i lu«n muèn gi÷ l¹i lîi nhuËn ®Ó t¸i

®Çu t. Sù m©u thuÉn nµy ®«i khi qu¸ gay g¾t ®Õn nçi çc cæ ®«ng ph¶i

buéc çc nhµ qu¶n lý ph¶i th«i viÖc.

4. Ngµnh c¬ khÝ s¶n xuÊt m¸y mãc

C«ng nghiÖp ho¸ Meiji vÒ c¬ b¶n lµ c«ng nghiÖp ho¸ c«ng nghiÖp

nhÑ, ®Æc biÖt lµ ngµnh dÖt, trong khi ®ã ngµnh c¬ khÝ s¶n xuÊt m¸y mãc vÉn

cßn rÊt yÕu kÐm vµ thiÕu kh¶ n¨ng c¹nh tranh quèc tÕ. M¸y mãc cña NhËt

B¶n ®Òu lµ b¾t chíc m« h×nh m¸y cña Ch©u ¢u. Trong thêi kú Meiji, çc

mÆt hµng d¸n nh·n “S¶n xuÊt t¹i NhËt B¶n” ®ång nghÜa víi mÆt hµng gi¸ rÎ

vµ chÊt lîng thÊp. Ngµnh c«ng nghiÖp m¸y vÉn cßn phô thuéc rÊt nhiÒu vµo

c«ng nghÖ níc ngoµi vµ çc s¶n phÈm nhËp khÈu. Trong thêi kú Meiji, NhËt

B¶n chØ nhËp khÈu m¸y mãc vµ hÇu nh kh«ng xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, c«ng

nghÖ vÉn liªn tôc ®îc hÊp thô vµ NhËt B¶n vÉn ®ang chuÈn bÞ cho mét bíc

nh¶y vät trong thêi kú Taisho vµ Showa (Sawai 1990).

91




Ban ®Çu çc doanh nghiÖp qu©n ®éi nhµ níc thèng trÞ ngµnh c¬

khÝ. §îc chÝnh phñ hËu thuÉn, çc c«ng ty nµy ®Òu cã quy m« rÊt lín

vµ ®îc trang bÞ nh÷ng m¸y mãc tèi t©n nhËp khÈu tõ Ch©u ¢u vµ Hoa

Kú. Ngîc l¹i, çc c«ng ty t nh©n thêng nhá h¬n vµ kh«ng cã nhiÒu

m¸y mãc hiÖn ®¹i b»ng, hä thêng sö dông çc m¸y mãc ®· qua sö dông

hoÆc çc m¸y mãc cña NhËt B¶n.

Nhng s¶n xuÊt cña khu vùc t nh©n còng ®ang ngµy cµng lín

m¹nh mÆc dï míi chØ diÔn ra tõng bíc mét. Lín nhÊt trong çc c«ng ty

t nh©n lµ çc xëng ®ãng tµu vµ çc nhµ m¸y vËn t¶i ®êng s¾t. Çc

c«ng ty quy m« trung b×nh bao gåm çc c«ng ty ®iÖn nh Shibaura (ngµy

nay lµ c«ng ty Toshiba), NEC, Oki vµ Hitachi. Trong khi ®ã, çc c«ng ty

nhá thêng s¶n xuÊt rÊt nhiÒu çc linh phô kiÖn kh¸c nhau. Mèi liªn kÕt

®Çu vµo - ®Çu ra gi÷a çc c«ng ty nhá h¬n vµ çc c«ng ty lín vÉn cßn rÊt

láng lÎo. Çc nhµ m¸y lín thêng nhËp khÈu hÇu hÕt m¸y mãc vµ s¶n

xuÊt çc m¸y mãc thiÕu vµ çc yÕu tè ®Çu vµo s¶n xuÊt t¹i nhµ m¸y cña

92

Ch¬ng 5

XÕph¹ng

12345678910111213------

Doanh nghiÖp

Nhµ m¸y h¶i qu©n KureNhµ m¸y h¶i qu©n YokosukaNhµ m¸y qu©n ®éi TokyoDoanh nghiÖp ®ãng tµu MitsubishiNhµ m¸y h¶i qu©n SaseboNhµ m¸y qu©n ®éi OsakaDoanh nghiÖp ®ãng tµu KawasakiNhµ m¸y Shimbashi (®ãng toa xe)Nhµ m¸y xe löa NhËt B¶n OmiyaNhµ m¸y thÐp OsakaNhµ m¸y Kobe (®ãng toa xe)Nhµ m¸y ®ãng tµu UragaNhµ m¸y vò khÝ h¶i qu©nC«ng trêng c«ng binh Shibaura (Toshiba)Seikosha (TËp ®oµn Seiko)C«ng ty ®iÖn Nippon (NEC)

Sè c«ngnh©n

12.3786.7616.4525.0583.6123.1203.0601.7211.7001.6231.5661.5221.521

502211150

Së h÷u

Nhµ nícNhµ nícNhµ nícT nh©nNhµ nícNhµ nícT nh©nNhµ nícT nh©nT nh©nNhµ nícT nh©nNhµ nícT nh©nT nh©nT nh©n

B¶ng 5-1 Çc nhµ m¸y lín nhÊt tÝnh theo lîng lao ®éng (1902)

Nguån: Sawai, 1990, tr. 221



m×nh. ViÖc mua çc linh kiÖn, phô tïng trong níc tõ çc c«ng ty NhËt

B¶n ban ®Çu diÔn ra kh«ng thêng xuyªn. Hay nãi çch kh¸c, c«ng

nghiÖp phô trî kh«ng tån t¹i trong thêi kú Meiji.

Çc kü s thêng thÝch chuyÓn c«ng t¸c tõ nhµ m¸y nµy sang

nhµ m¸y kh¸c ®Ó lÊy kinh nghiÖm vµ tÝch luü thªm çc kü n¨ng cÇn thiÕt.

ViÖc di chuyÓn cña çc kü s gi÷a çc nhµ m¸y nh vËy ®· thóc ®Èy cho

qu¸ tr×nh chuyÓn giao vµ tiÕp nhËn c«ng nghÖ. Çc sinh viªn tèt nghiÖp

tõ ViÖn Kü thuËt vµ çc trêng trung häc kü thuËt (ch¬ng 4) ban ®Çu

thêng lµm viÖc trong çc doanh nghiÖp quèc doanh hay çc c«ng ty t

nh©n t¬ng ®èi lín. Sau khi cã ®îc çc kinh nghiÖm vµ kü n¨ng cÇn

thiÕt, rÊt nhiÒu ngêi trong sè hä l¹i chuyÓn sang lµm viÖc cho çc c«ng

ty t nh©n nhá h¬n hay tù thµnh lËp nhµ m¸y riªng cña m×nh. B»ng çch

®ã, c«ng nghÖ ph¬ng T©y ®· ®îc phæ biÕn réng r·i trong ngµnh c¬ khÝ

s¶n xuÊt m¸y mãc.

ë Tokyo vµ Osaka, çc doanh nghiÖp võa vµ nhá b¾t ®Çu tËp

trung vµo mét sè lÜnh vùc nhÊt ®Þnh vµ h×nh thµnh nªn nh÷ng quËn c«ng

nghiÖp. Hä cã xu híng tËp trung l¹i xung quanh çc nhµ m¸y lín, ë khu

vùc Shiba ë Tokyo, gÇn Th¸p Tokyo vµ Ga Hamamatsu-cho ngµy nay, lµ

n¬i tËp trung çc nhµ m¸y lín nh Nhµ m¸y c¬ khÝ Shibaura (doanh

nghiÖp t nh©n; “Shibaura” cã nghÜa lµ b·i biÓn Shiba), Nhµ m¸y vò khÝ

h¶i qu©n (doanh nghiÖp quèc doanh) vµ Nhµ m¸y s¶n xuÊt Mita (doanh

nghiÖp quèc doanh). Chung quanh çc nhµ m¸y nµy lµ çc c«ng ty t

nh©n ®uîc thµnh lËp nªn ®Ó s¶n xuÊt çc linh kiÖn vµ phô tïng m¸y mãc1.

Cßn cã mét quËn c«ng nghiÖp kh¸c ë Tokyo n÷a lµ khu vùc Honjo -

Fukagawa n»m bªn bê tr¸i cña dßng s«ng Sumida. QuËn nµy chuyªn tËp

trung s¶n xuÊt çc s¶n phÈm kim lo¹i nh ®ai èc, bu l«ng, lß xo v.v... ë

çc quËn c«ng nghiÖp nµy, çc doanh nghiÖp võa vµ nhá kh«ng chØ c¹nh

93


1 Sau nµy vµo n¨m 1939, Toshiba ®îc thµnh lËp do s¸p nhËp hai c«ng ty, Nhµ m¸y c¬ khÝ Shibaura

vµ c«ng ty ®iÖn Tokyo. ThËm chÝ ngµy nay, mäi ngêi vÉn cßn cã thÓ nh×n thÊy trô së cña c«ng tyToshiba khi ®i tµu Yurikamome; khu vùc nµy tríc ®©y chÝnh lµ quËn c«ng nghiÖp Shiba. Tuy nhiªn,

khu vùc ®ã ®· hoµn toµn bÞ ph¸ huû sau cuéc ®éng ®Êt n¨m 1923 vµ vô nÐm bom cña Hoa Kú n¨m

1945, hiÖn nay ë khu vùc nµy ®· kh«ng cßn mét dÊu hiÖu nµo cña c«ng nghiÖp ho¸ thêi kú Meiji

n÷a.



tranh mµ cßn hîp t¸c víi nhau. NÕu mét nhµ m¸y kh«ng cã ®îc ®óng

lo¹i m¸y mãc ®Ó s¶n xuÊt th× nhµ m¸y ®ã cã thÓ nhê nhµ m¸y c¹nh ®ã

s¶n xuÊt hé vµ ngîc l¹i. Mét sè doanh nghiÖp võa vµ nhá trë thµnh çc

nhµ thÇu phô cho çc c«ng ty lín. Tuy nhiªn, ph¬ng ph¸p h¹ch to¸n kÕ

to¸n cña çc doanh nghiÖp võa vµ nhá vÉn cßn cha chÝnh x¸c vµ vÉn cßn

cha hiÖn ®¹i.

Çc nhµ qu¶n lý vµ kü s NhËt B¶n thêng cã chuyªn m«n réng

chø Ýt khi hä tËp trung vµo mét lÜnh vùc nµo cô thÓ, vµ hä rÊt hay chuyÓn

viÖc lµm hÕt chç nµy sang chç kh¸c. Çc c«ng nh©n thêng thiÕu tÝnh kû

luËt vµ tÝch luü kinh nghiÖm Ýt. Lùc lîng lao ®éng NhËt B¶n thêi ®ã “t©n

cæ ®iÓn” h¬n vµ hoµn toµn kh¸c xa so víi lùc lîng lao ®éng sau chiÕn

tranh thÕ giíi lÇn thø II. §Ó thóc ®Èy c«ng nghiÖp ho¸ h¬n n÷a, NhËt B¶n

®· khiÕn cho nh÷ng kü s vµ c«ng nh©n víi kiÕn thøc chuyªn m«n n«ng

c¹n nµy quyÕt ®Þnh ë l¹i vµ lµm viÖc chØ cho mét nhµ m¸y ®Ó cã thÓ tiÕp

nhËn vµ ph¸t huy ®îc nh÷ng kiÕn thøc vµ kü n¨ng chuyªn s©u cÇn thiÕt

cho mét lÜnh vùc cô thÓ. Trong thêi kú chiÕn tranh, NhËt B¶n ®· thµnh

c«ng trong viÖc nµy trong thêi kú chiÕn tranh (1937-45)--xem ch¬ng 9.

B©y giê chóng ta h·y cïng xem xÐt mét sè c«ng ty t nh©n lín.

94

Ch¬ng 5

Nguån: Sawai, 1990, tr.218.

H×nh 5-1 Thêi gian lµm viÖc cña çc lao ®éng nam

trong lÜnh vùc s¶n xuÊt%35

30

25

20

15

10

5

01 2 3-4 5-6 7-9 10

(N¨m)

1902

1912



5. Toa xe vËn t¶i hµng vµ ®Çu m¸y xe löa

S¶n xuÊt toa xe vËn t¶i hµng vµ ®Çu m¸y xe löa lµ hai lÜnh vùc

®ßi hái c«ng nghÖ hoµn toµn kh¸c nhau. ViÖc s¶n xuÊt ®Çu m¸y xe löa

khã h¬n s¶n xuÊt toa xe vËn t¶i hµng. §èi víi toa xe vËn t¶i hµng, trong

suèt thêi kú Meiji, kho¶ng 25% ®îc nhËp khÈu vµ phÇn cßn l¹i ®îc

s¶n xuÊt trong níc. Trong sè çc nhµ m¸y s¶n xuÊt trong níc, nhµ m¸y

Shimbashi (doanh nghiÖp quèc doanh) vµ nhµ m¸y Kobe (doanh nghiÖp

quèc doanh) lµ hai nhµ m¸y lín nhÊt, chiÕm tíi 64% tæng sè çc toa tµu

chë hµng ®îc s¶n xuÊt trong níc.

§èi víi ®Çu m¸y xe löa, ban ®Çu, tÊt c¶ ®Òu ph¶i nhËp khÈu.

ChÝnh phñ muèn khuyÕn khÝch thóc ®Èy s¶n xuÊt trong níc (vÝ dô nh

sö dông chiÕn lîc thay thÕ nhËp khÈu). Trong n¨m 1900, ®Çu m¸y xe

löa ®Çu tiªn ®îc s¶n xuÊt thö trong khu«n khæ hîp t¸c gi÷a khu vùc

quèc doanh vµ khu vùc t nh©n. Nhµ m¸y Shimbashi, mét doanh nghiÖp

quèc doanh, ®· cung cÊp b¶n thiÕt kÕ cho c«ng ty ®êng s¾t NhËt B¶n vµ

c«ng ty ®êng s¾t Kansai (hai c«ng ty t nh©n) vµ ®ång thêi trao ®æi hîp

t¸c çc kü s gi÷a çc c«ng ty nµy. Vµo n¨m 1912, Côc ®êng s¾t ®·

chÝnh thøc giao nhiÖm vô cho bèn c«ng ty t nh©n ®Ó s¶n xuÊt ®Çu m¸y

xe löa hµng lo¹t. Nhng v× çc c«ng ty nµy kh«ng cã n¨ng lùc c¹nh tranh

vÒ mÆt kü thuËt, nªn chÝnh phñ cung cÊp cho hä kü thuËt, nguyªn liÖu

®Çu vµo, qu¶n lý s¶n xuÊt, ®µo t¹o (bao gåm c¶ çc c¬ héi häc tËp ë níc

ngoµi), vµ cam kÕt chÝnh thøc sÏ thu mua s¶n phÈm ®Çu ra. Do vËy thÞ

trêng ®îc ®¶m b¶o. B»ng çch nµy, chÝnh phñ ®· bao bäc ®îc ngµnh

®êng s¾t trong giai ®o¹n cßn ®ang trøng níc, mµ sau nµy chÝnh nhê cã

sù hç trî cña chÝnh phñ, ngµnh ®êng s¾t ®· cã ®îc c«ng nghÖ dÉn ®Çu

thÕ giíi trong suèt thêi kú chiÕn tranh.

Trong thêi kú Meiji, cã c¶ çc c«ng ty quèc doanh vµ c«ng ty t

nh©n tham gia vµo ngµnh ®êng s¾t. Tuy nhiªn, ®Õn n¨m 1906, th× chÝnh

phñ ®· quèc h÷u ho¸ tÊt c¶ çc c«ng ty ®êng s¾t. ViÖc quèc h÷u ho¸

®îc tiÕn hµnh mét phÇn v× lý do qu©n sù, mét phÇn v× cã qu¸ nhiÒu c«ng

ty ®êng s¾t t nh©n ho¹t ®éng kh«ng hiÖu qu¶. Cã mét vÊn ®Ò nghiªm

träng ®èi víi ngµnh ®êng s¾t ®ã lµ viÖc x©y dùng trµn lan, çc chÝnh trÞ

95




gia ë ®Þa ph¬ng ®· khÐo lÐo thuyÕt phôc chÝnh phñ ®Ó ®îc x©y dùng

thËt nhiÒu ®êng s¾t ®Ó lµm hµi lßng nh÷ng ngêi sÏ bá phiÕu cho hä ë

khu vùc n«ng th«n trong lÇn bÇu cö tiÕp theo. Ngay c¶ ®Õn ngµy nay th×

viÖc mua phiÕu bÇu cö theo çch nµy còng vÉn cßn lµ mét vÊn ®Ò tån t¹i

lín.

6. §ãng tµu

Trong sè çc c«ng ty ®ãng tµu néi ®Þa th× c«ng ty ®ãng tµu

Mitsubishi ë Nagasaki (c«ng ty t nh©n) vµ c«ng ty ®ãng tµu Kawasaki

ë Kobe (c«ng ty t nh©n) lµ hai c«ng ty lín nhÊt chiÕm lÜnh c¶ thÞ trêng.

C¶ hai c«ng ty quèc doanh tríc ®ã ®Òu ®· bÞ b¸n l¹i cho çc th¬ng gia.

Trong nh÷ng ngµy ®Çu thµnh lËp, viÖc söa ch÷a tµu thêng mang l¹i lîi

nhuËn cao h¬n ®ãng míi tµu.

Kho¶ng mét nöa sè tµu ®îc ®ãng míi sÏ ®îc b¸n cho çc

kh¸ch hµng trong níc. Sè cßn l¹i ®îc s¶n xuÊt ®Ó phôc vô cho h¶i qu©n

vµ ®îc xuÊt khÈu sang Trung Quèc, Th¸i Lan vµ çc níc kh¸c. ChÝnh

phñ hç trî ngµnh c«ng nghiÖp ®ãng tµu díi h×nh thøc çc kho¶n trî cÊp

®èi víi tµu cì lín tõ 700 tÊn trë lªn (sau nµy lµ trî cÊp cho tµu tõ 1.000

tÊn trë lªn). ViÖc ®ãng tµu cho h¶i qu©n kh«ng mang l¹i nhiÒu lîi nhuËn

nhng l¹i ®îc ChÝnh phñ hç trî vÒ nguyªn vËt liÖu. Do thiÕu çc ngµnh

c«ng nghiÖp hç trî nªn çc c«ng ty ®ãng tµu ®Òu ph¶i tù s¶n xuÊt lÊy hÇu

hÕt tÊt c¶ çc bé phËn, thiÕt bÞ cña tµu.

7. C¬ ®iÖn

C«ng ty C¬ ®iÖn Shibaura (sau nµy ®æi tªn thµnh Toshiba) ®îc

g©y dùng bëi Hisashige Tanaka. Ban ®Çu, c«ng ty chØ ho¹t ®éng trªn quy

m« nhá víi 502 c«ng nh©n, vµ s¶n xuÊt çc s¶n phÈm qu©n sù. Khi çc

nhµ m¸y h¶i qu©n ngõng thu mua çc s¶n phÈm cña c«ng ty Shibaura v×

çc nhµ m¸y nµy ®· cã thÓ tù s¶n xuÊt ®îc çc s¶n phÈm ®ã th× nhµ m¸y

cña Tanaka chuyÓn sang s¶n xuÊt ®iÖn m¸y d©n dông nh m¸y ph¸t ®iÖn,

96

Ch¬ng 5



biÕn thÕ. Khi c«ng ty C¬ ®iÖn Shibaura ph¶i ®èi mÆt víi khñng ho¶ng tµi

chÝnh, th× tËp ®oµn Mitsui ®· gióp ®ì c«ng ty tho¸t khái khã kh¨n ®ã.

Shibaura cßn hîp t¸c kinh doanh víi C«ng ty General Electric (Hoa Kú).

T¬ng tù nh vËy, c«ng ty ®iÖn Mitsubishi còng hîp t¸c víi Westin

House (Hoa Kú) vµ c«ng ty ®iÖn Furukawa hîp t¸c víi Siemens (§øc).

MÆc dï ®· cã nhiÒu cè g¾ng ®Ó cã thÓ s¶n xuÊt ®îc çc s¶n

phÈm c¬ ®iÖn trong níc, çc s¶n phÈm m¸y ph¸t ®iÖn vµ biÕn thÕ nhËp

khÈu vÉn chiÕm lÜnh trªn thÞ trêng NhËt B¶n. N¨m 1911, çc s¶n phÈm

cña níc ngoµi, chñ yÕu lµ nhËp khÈu tõ Hoa Kú, chiÕm ®Õn 75% tæng

sè s¶n phÈm b¸n ra trªn thÞ trêng. ThÞ phÇn cña c«ng ty Toshiba chiÕm

16% vµ chØ tËp trung ë çc s¶n phÈm m¸y ph¸t ®iÖn c«ng suÊt thÊp so

víi çc s¶n phÈm nhËp khÈu tõ Hoa Kú.

Trong néi bé ChÝnh phñ NhËt B¶n còng cã nh÷ng tranh c·i vÒ

viÖc nªn ®Ó m¹ng líi ®iÖn tho¹i quèc gia sÏ ®îc khèi t nh©n hay nhµ

níc x©y dùng. Cuèi cïng ChÝnh phñ quyÕt ®Þnh tù x©y dùng. ViÖc cung

cÊp çc thiÕt bÞ ®iÖn tho¹i ®îc coi lµ mét c«ng viÖc kinh doanh bÐo bë

víi lîi nhuËn cao. §Ó tham gia ®îc vµo lÜnh vùc kinh doanh nµy, c«ng

ty Western Electric ®· t×m çch tiÕp cËn víi c«ng ty Oki ®Ó ®îc s¶n

xuÊt çc thiÕt bÞ cÇn thiÕt nhng bÞ c«ng ty ®iÖn Oki tõ chèi. Sau ®ã c«ng

ty Western Electric ®· lËp nªn c«ng ty ®iÖn Nippon (NEC), mét liªn

doanh víi çc ®èi t¸c NhËt B¶n, trong n¨m 1898, vµ chiÕm lÜnh thÞ phÇn

54%. Sau ®ã, c«ng ty Oki vµ c«ng ty NEC ®· c¹nh tranh víi nhau ®Ó

giµnh ®îc quyÒn b¸n thiÕt bÞ ®iÖn tho¹i chÝnh thøc cho ChÝnh phñ.

Ban ®Çu NEC chØ lµ mét ®¹i lý b¸n çc s¶n phÈm cña c«ng ty

Western Electric. Nhng ch¼ng bao l©u sau ®ã, NEC b¾t ®Çu s¶n xuÊt

nh÷ng s¶n phÈm riªng cña m×nh vµ trë nªn ®éc lËp h¬n víi c«ng ty

Western Electric. Thµnh c«ng c«ng ty NEC lµ do c«ng ty cã ®îc c«ng

nghÖ vµ vèn níc ngoµi, ®ång thêi cã ®îc mét thÞ trêng æn ®Þnh nhê

cã hîp ®ång mua s¾m cña ChÝnh phñ cho çc s¶n phÈm thiÕt bÞ ®iÖn

tho¹i, vµ nhê cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn ®îc c«ng nghÖ cao.

97




98

Ch¬ng 5

Shibusawa vµ Yamanobe

N¨m 1877, Takeo Yamanobe cßn lµ mét sinh viªn 26 tuæi chuyªn ngµnh

kinh tÕ vµ lý thuyÕt b¶o hiÓm ë Lu©n §«n. Mét h«m, «ng nhËn ®îc mét l¸

th tõ mét ngêi ®µn «ng kh«ng quen biÕt ë NhËt B¶n göi tíi. Tªn ngêi göi

trªn b× th lµ Eiichi Shibusawa. Trong th viÕt: “Th©n göi Yamanobe, t«i ®îc

biÕt ®Õn cËu qua mét ngêi b¹n cña m×nh. Ngµy nay, NhËt B¶n nhËp khÈu qu¸

nhiÒu b«ng sîi. Chóng ta cÇn ph¶i x©y dùng ngµnh kÐo sîi ë trong níc.

Chóng t«i cÇn nh÷ng ngêi cã c¶ kiÕn thøc vÒ c«ng nghÖ vµ qu¶n lý. CËu cã

thÓ chuyÓn sang häc ngµnh b«ng sîi ®îc kh«ng? T«i sÏ lËp mét c«ng ty”.

Cã lÏ Yamanobe ®· rÊt tøc giËn. Ngêi ®µn «ng nµy nghÜ «ng ta lµ ai mµ

cã quyÒn b¶o Yamanobe thay ®æi ngµnh häc cña m×nh? Nhng sau mét håi

suy nghÜ, Yamanobe quyÕt ®Þnh lµm theo lêi khuyªn cña Shibusawa. ¤ng ®Õn

häc ë trêng cao ®¼ng King, n¬i cã gi¶ng d¹y lý thuyÕt vÒ ngµnh dÖt may.

Nhng lý thuyÕt kh«ng th× cha ®ñ. ¤ng chuyÓn ®Õn Manchester, thñ ®« cña

ngµnh dÖt may toµn cÇu. ¤ng ®¨ng mét tin qu¶ng c¸o trªn b¸o: H Y THU£T¤I LµM NH¢N VI£N TËP Sù TRONG NGµNH B¤NG SîI, T¤I SÏTR¶ TIÒN, thÕ nhng ®· kh«ng cã c«ng ty nµo ph¶n håi l¹i tin qu¶ng c¸o ®ã

Eiichi Shibusawa (1840-1931) Takeo Yamanobe (1851-1920)



99


cña Yamanobe. Cuèi cïng, «ng gÆp ngµi W. E. Braggs, ngêi ®· ®ång ý nhËn

«ng vµo lµm viÖc vµ thu thËp nh÷ng kiÕn thøc thùc tÕ trong nhµ m¸y cña «ng

ta trong vßng 8 th¸ng. ViÖc häc bao gåm c¶ kiÕn thøc c«ng nghÖ, marketing

vµ vËn t¶i. ¤ng ®· lµm viÖc rÊt ch¨m chØ. Shibusawa ®· göi cho «ng 1.500 yªn

®Ó hç trî viÖc häc. Sau nµy Shibusawa kÓ l¹i r»ng håi ®ã, ngay c¶ ®èi víi

chÝnh «ng th× 1.500 yªn lµ mét sè tiÒn rÊt lín mµ cã lÏ göi sè tiÒn ®ã ®i cho

Yamanobe ch¼ng kh¸c nµo «ng tù nh¶y tõ trªn ®Òn Kiyomizu xuèng (®©y lµ

mét çch nãi cña ngêi NhËt ¸m chØ mét hµnh ®éng liÒu lÜnh vµ m¹o hiÓm).

Sau khi viÖc häc kÕt thóc, Yamanobe ®· ®Æt mua mét m¸y dÖt vµ mét sè

®éng c¬ h¬i níc tõ çc nhµ s¶n xuÊt nh Platt vµ Hargreaves, vµ sau ®ã

«ng trë vÒ NhËt B¶n. N¨m 1882, Shibusawa vµ Yamanobe ®· chän ®îc mét

m¶nh ®Êt thÝch hîp ®Ó x©y dùng nhµ m¸y. §Ó thµnh lËp ®îc c«ng ty, hai «ng

®· ph¶i huy ®éng 250.000 yªn tõ çc th¬ng nh©n giµu cã vµ b¹n bÌ cña

Shibusawa. Ng©n hµng Shibusawa, Ng©n hµng quèc gia ®Çu tiªn, sÏ cho c«ng

ty vay sè vèn ho¹t ®éng. C«ng ty dÖt Osaka cuèi cïng còng ®i vµo ho¹t ®éng

vµ rÊt thµnh c«ng trong n¨m 1883. Vµ Yamanobe trë thµnh kü s trëng cña

nhµ m¸y.

Kho¶ng n¨m 1900, ngµnh dÖt l©m vµo mét cuéc suy tho¸i trÇm träng.

Çc cæ ®«ng cña c«ng ty yªu cÇu ph¶i tr¶ lîi tøc cao h¬n vµ nhanh h¬n. Nhng

Yamanobe th× vÉn kiªn ®Þnh víi ®êng lèi ph¸t triÓn l©u dµi cña c«ng ty. ThËm

chÝ c¶ ngµi tæng gi¸m ®èc c«ng ty còng lªn tiÕng chØ trÝch Yamanobe. Víi t©m

tr¹ng thÊt väng ch¸n chêng vµ muèn rót khái c«ng ty, Yamanobe ®Õn nhµ

Shibusawa. Shibusawa ®· kh¼ng ®Þnh ch¾c ch¾n r»ng «ng hoµn toµn ñng hé

Yamanobe vµ yªu cÇu «ng h·y ë l¹i vµ tiÕp tôc lµm viÖc cho c«ng ty. V× vËy,

Yamanobe ®· ë l¹i c«ng ty. Sau mét thêi gian, khi cuéc suy tho¸i chÊm døt,

Yamanobe ®· ®îc ®Ò b¹t lªn lµm chñ tÞch c«ng ty dÖt Osaka.

B©y giê chóng ta sÏ lµm quen víi mét nh©n vËt kh¸c n÷a. §ã lµ

Masazumi Fuji. Masazumi Fuji lµ mét nhµ qu¶n lý nhµ m¸y kiÖt xuÊt cña c«ng

ty dÖt Kanegafuchi (Kanebo). ¤ng tèt nghiÖp ®¹i häc Keio vµ lµm viÖc ë

phßng kinh doanh cña nhµ m¸y Suminodo cña Kanebo. Nhµ m¸y ®ang ph¶i



100

Ch¬ng 5

®èi mÆt víi çc khã kh¨n nh m¸y mãc cò vµ lçi thêi, c«ng nh©n lµm viÖc

thiÕu kû luËt, viÖc tËn dông c«ng suÊt thiÕt kÕ cña nhµ m¸y kh«ng hiÖu qu¶.

¤ng ®· lµm viÖc 18 tiÕng mét ngµy ®Ó thay thÕ vµ söa ch÷a çc m¸y mãc vµ

tuyÓn dông thªm 500 c«ng nh©n míi. ¤ng ®· håi phôc c«ng suÊt vËn hµnh nhµ

m¸y lªn møc tèi trong vßng 3 th¸ng. Sau ®ã, «ng ®îc ®Ò b¹t lªn lµm gi¸m

®èc ®iÒu hµnh nhµ m¸y Kanebo ë Tokyo. Nhµ m¸y nµy còng ®ang l©m vµo

t×nh c¶nh khèn khã. ¤ng l¹i ph¶i söa ch÷a, ®Çu t vµ n©ng cÊp nhµ m¸y. ¤ng

®· gi¶m sè lîng nh©n c«ng nhµ m¸y tõ 4.000 ngêi xuèng cßn 1.620 ngêi.

Sau 3 n¨m, nhµ m¸y ®· ho¹t ®éng rÊt hiÖu qu¶ vµ ®em l¹i nhiÒu lîi nhuËn. NÕu

Fuji cßn sèng, ch¾c ch¾n t«i sÏ ®Ò nghÞ cö «ng Êy sang ®Êt níc b¹n lµm

chuyªn gia t vÊn tõ tæ chøc JICA.

VËy chóng ta häc ®îc g× tõ nh÷ng c©u chuyÖn nµy? C«ng nghiÖp ho¸

thêi kú Meiji thµnh c«ng ®îc chÝnh lµ nhê cã nh÷ng con ngêi ®Çy nhiÖt

huyÕt, cã tÇm nh×n vµ cã kh¶ n¨ng l·nh ®¹o. Thêi kú Meiji cã rÊt nhiÒu nh©n

tµi nh vËy vµ nhê cã nh÷ng nh©n tµi ®ã mµ cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp

NhËt B¶n míi cã thÓ thµnh c«ng ®îc. X©y dùng luËt míi, lo¹i bá bít çc

quy ®Þnh kh«ng cÇn thiÕt vµ t¹o ra mét s©n ch¬i b×nh ®¼ng cã lÏ còng cha

®ñ. NÕu Shibusawa kh«ng viÕt th vµ göi cho Yamanobe th× cã lÏ ngµnh dÖt

cña NhËt B¶n ®· ch¼ng thÓ ph¸t triÓn. Vµ mét c©u hái ®Æt ra lµ, lµm thÕ nµo

®Ó chóng ta cã thÓ tiÕp tôc huy ®éng ®îc nh÷ng nh©n tµi nh vËy ®ãng gãp

cèng hiÕn cho x· héi?



1. Hai cuéc chiÕn tranh vµ qu¶n lý thêikú hËu chiÕn

Mét trong nh÷ng môc tiªu cña thêi kú Meiji lµ më réng bê câi.

Nãi chÝnh x¸c h¬n lµ NhËt B¶n nhËn thÊy cÇn ph¶i lËp nªn mét khu vùc

¶nh hëng chung quanh l·nh thæ cña m×nh ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña NhËt

B¶n chèng l¹i ph¬ng T©y. Trong thêi kú Meiji, mèi ®e do¹ tiÒm tµng lín

nhÊt ®èi víi NhËt B¶n chÝnh lµ sù bµnh tríng vÒ híng §«ng cña Hoµng

®Õ Nga Romanov. §Ó b¶o vÖ lîi Ých quèc gia, NhËt B¶n muèn x©y dùng

mét “vµnh ®ai lîi Ých” n»m ngoµi biªn giíi quèc gia cña m×nh. Cô thÓ lµ

®Æt Hµn Quèc díi tÇm ¶nh hëng cña NhËt B¶n.

Trong bµi ph¸t biÓu næi tiÕng cña m×nh t¹i Quèc héi Hoµng gia

lÇn ®Çu tiªn (1890), Thñ tíng Aritomo Yamagata ®· ph¸t biÓu nh sau:

Cã hai çch ®Ó ®¶m b¶o ®éc lËp vµ phßng thñ quèc gia. Çch thø nhÊt lµ b¶o

vÖ vµnh ®ai chñ quyÒn. Çch thø hai lµ b¶o vÖ vµnh ®ai lîi Ých. Vµnh ®ai chñ

quyÒn cã nghÜa lµ ®êng biªn giíi quèc gia cßn vµnh ®ai lîi Ých bao gåm c¶

nh÷ng vïng l©n cËn cã liªn quan tíi sù an toµn cña vµnh ®ai chñ quyÒn. Kh«ng

cã quèc gia nµo lµ kh«ng cè g¾ng ®Ó b¶o vÖ c¶ hai vµnh ®ai nµy c¶. Trong hoµn

c¶nh hiÖn t¹i, ®Ó duy tr× sù ®éc lËp vµ ®øng v÷ng ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña chóng

ta tríc çc thÕ lùc ph¬ng T©y th× chØ b¶o vÖ vµnh ®ai chñ quyÒn th«i th× cha

®ñ. Chóng ta cÇn ph¶i b¶o vÖ c¶ vµnh ®ai lîi Ých n÷a.

Nhng triÒu ®×nh nhµ Thanh ë Trung Quèc còng coi Hµn Quèc

lµ mét vïng ®Êt n»m díi quyÒn cai trÞ cña m×nh. Nh vËy, tham väng

cña NhËt B¶n ®· lµm ph¸t sinh m©u thuÉn víi quyÒn lîi cña Trung Quèc.

T¹i Hµn Quèc, t×nh h×nh chÝnh sù rÊt bÊt æn, qu©n ®éi NhËt B¶n lu«n cã

nh÷ng hµnh ®éng qu©n sù khiªu chiÕn vµ ®· ¸m s¸t hoµng hËu Hµn

Quèc. Cuèi cïng, NhËt B¶n vµ Trung Quèc ®· næ sóng giao tranh trªn

®Êt Hµn Quèc (chiÕn tranh Trung Quèc - NhËt B¶n, 1894-95). Nh÷ng

chiÕn h¹m míi cña NhËt B¶n vµ chiÕn lîc qu©n sù cña NhËt B¶n ®·

®¸nh b¹i çch giao chiÕn truyÒn thèng cña Trung Quèc. MÆc dï Trung

Quèc còng cã nh÷ng trang thiÕt bÞ hiÖn ®¹i nhng chiÕn thuËt cña Trung

Quèc l¹i qu¸ yÕu kÐm. Sau chiÕn th¾ng nµy, NhËt B¶n ®· dµnh ®îc mét

kho¶n båi thêng chiÕn tranh b»ng vµng trÞ gi¸ lªn ®Õn 310 triÖu Yªn,

102

Ch¬ng 6



chiÕm ®îc vïng l·nh thæ §µi Loan lµm thuéc ®Þa chÝnh ®Çu tiªn cña

NhËt B¶n vµ b¸n ®¶o LiÔu §«ng, Trung Quèc. Nhng ch¼ng bao l©u sau

®ã, NhËt B¶n ®· buéc ph¶i trao tr¶ l¹i b¸n ®¶o LiÔu §«ng cho Trung

Quèc díi søc Ðp cña Nga, §øc vµ Ph¸p. Sù viÖc nµy ®· lµm NhËt B¶n

hÕt søc bÏ bµng v× nh vËy cã nghÜa lµ NhËt B¶n ®ang bÞ yÕu thÕ vµ lÐp

vÕ h¬n çc thÕ lùc ph¬ng T©y.

ThËm chÝ ngay c¶ sau chiÕn th¾ng cña NhËt B¶n víi Trung Quèc

n¨m 1895, Hµn Quèc vµ vïng §«ng B¾c Trung Quèc vÉn n»m díi tÇm

¶nh hëng cña Nga. Vµ ®iÒu nµy râ rµng ®· m©u thuÉn víi chÝnh s¸ch

bµnh tríng l·nh thæ cña NhËt B¶n vµ trong vßng 10 n¨m sau ®ã, chiÕn

tranh NhËt - Nga ®· bïng næ (1904-05). HÇu hÕt çc quan s¸t viªn níc

ngoµi ®Òu dù ®o¸n r»ng Nga sÏ chiÕn th¾ng mét çch dÔ dµng. Nhng

thËt bÊt ngê, h¶i qu©n NhËt B¶n ®· ®¸nh b¹i ®îc h¹m ®éi vïng Baltic

cña Nga. Ngay sau chiÕn th¾ng trªn biÓn nµy, chÝnh phñ NhËt B¶n ®· yªu

cÇu Hoa Kú ®øng ra lµm trung gian hoµ gi¶i cho mét hiÖp íc hoµ b×nh

gi÷a hai quèc gia NhËt B¶n vµ Nga, v× nÕu tiÕp tôc chiÕn tranh th× ch¾c

ch¾n sÏ dÉn tíi mét cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh (viÖc tiÕp cËn víi chÝnh

103

Meiji (4): Ng©n s¸ch, tµi chÝnh vµ kinh tÕ vÜ m«

Khu hµnh chÝnh thuéc ®Þa cña NhËt B¶n ë Hµn Quèc, n»m ë trung t©m Keijo (Seoul)



phñ Hoa Kú ®· ®îc xóc tiÕn tõ tríc ®ã). ChiÕn th¾ng víi Nga ®îc coi

lµ mét minh chøng cho viÖc NhËt B¶n cuèi cïng còng ®îc ®øng vµo

hµng ngò nh÷ng quèc gia hµng ®Çu trªn thÕ giíi vµ ngang hµng víi

ph¬ng T©y. NiÒm tù hµo d©n téc d©ng cao. Nhng cïng lóc ®ã, nh©n

d©n vµ c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng cña NhËt B¶n ®· tá ra rÊt tøc

giËn bëi v× Nga ®· kh«ng tr¶ mét kho¶n båi thêng chiÕn tranh nµo.

Ngîc l¹i, chÝnh phñ NhËt B¶n l¹i tá ra rÊt vui vÎ v× chiÕn tranh ®· kÕt

thóc tríc khi NhËt B¶n bÞ ph¸ s¶n.

NhËt B¶n ®· chiÕm Hµn Quèc lµm thuéc ®Þa vµo n¨m 1910.

Trong lóc ®ã, ®Õ chÕ Romanov cña Nga sôp ®æ vµo n¨m 1917 vµ mét

Nhµ níc Céng s¶n ®îc thiÕt lËp (Cuéc c¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga).

104

Ch¬ng 6

Nguån: Nishikawa vµ Yamamoto, chñ biªn (1990), tr.5.

H×nh 6-1 C¬ cÊu tæng chi tiªu trong níc

ChiÕn tranhNhËt - Trung

Tiªu dïng hé gia ®×nh

Tæng chichÝnh phñ

TÝch luü tµi s¶nt nh©n

TÝch luü tµi s¶nchÝnh phñ

NhËp khÈu

XuÊt khÈu

Tiªu dïngchÝnh phñ

ChiÕn tranhNhËt - Nga

%25

20

15

10

5

0 %25

20

15

10

5

014

(N¨m)1005190095901885

%

80

75

70



VËy hai cuéc chiÕn tranh ®· cã ¶nh hëng nh thÕ nµo ®Õn quan

®iÓm chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« cña NhËt B¶n? §Ó t×m hiÓu râ vÊn ®Ò nµy,

chóng ta cÇn ph¶i xem xÐt l¹i t×nh h×nh tríc ®ã mét chót.

Khi Quèc héi Hoµng gia ®îc triÖu tËp vµo n¨m 1890, vÊn ®Ò

chÝnh ®îc ®Ò cËp ®Õn trong Quèc héi lµ liÖu NhËt B¶n cã nªn ¸p dông

chÝnh s¸ch tµi kho¸ níi láng hay chÝnh s¸ch tµi kho¸ th¾t chÆt. ChÝnh phñ

muèn t¨ng chi tiªu ®Ó thóc ®Èy c«ng nghiÖp ho¸ vµ x©y dùng qu©n sù,

nhng çc ®¶ng ®èi lËp l¹i yªu cÇu c¾t gi¶m thuÕ vµ çc kho¶n chi tiªu.

ý kiÕn thø hai ph¶n ¸nh tiÕng nãi cña çc cö tri mµ phÇn ®«ng trong sè

hä lµ nh÷ng n«ng d©n giµu cã cã nghÜa vô ph¶i ®ãng thuÕ ®Êt. Nhng dÇn

dÇn, mét sè ®¶ng ®èi lËp ®· thay ®æi chiÕn thuËt cña m×nh vµ b¾t ®Çu hîp

t¸c víi ChÝnh phñ. Thay v× yªu cÇu mét ChÝnh phñ c¾t gi¶m chi tiªu, hä

l¹i yªu cÇu ChÝnh phñ chi tiªu nhiÒu h¬n cho khu vùc n«ng th«n (ë khu

vùc cã cö tri cña hä).

Trong suèt hai cuéc chiÕn tranh, chi tiªu cho qu©n sù ®· t¨ng lªn

®¸ng kÓ. Trong cuéc chiÕn víi Nga, NhËt B¶n ®· b¸n tr¸i phiÕu ChÝnh

phñ t¹i çc thÞ trêng Hoa Kú vµ Ch©u ¢u ®Ó tµi trî cho kho¶ng mét nöa

chi phÝ chiÕn tranh. §iÒu nµy ®· chÊm døt cuéc tranh c·i vÒ viÖc nªn ¸p

dông chÝnh s¸ch tµi kho¸ nµo v× trªn thùc tÕ th× chi tiªu ng©n s¸ch ®· t¨ng

lªn. Nãi chung, chÝnh s¸ch tµi kho¸ níi láng ®· dÇn ®îc chÊp nhËn.

H¬n n÷a, sau mçi cuéc chiÕn, chÝnh s¸ch tµi kho¸ níi láng ®·

®îc ¸p dông thay v× viÖc ¸p dông chÝnh s¸ch tµi kho¸ th¾t chÆt. V× lý

do nµy, quy m« ho¹t ®éng cña ChÝnh phñ kh«ng nh÷ng kh«ng thu hÑp l¹i

sau mçi chiÕn th¾ng mµ cßn tiÕp tôc më réng h¬n (t¸c ®éng tµi kho¸).

ThuËt ng÷ Qu¶n lý thêi hËu chiÕn ¸m chØ viÖc ®Çu t c«ng céng vµ çc

ch¬ng tr×nh chi tiªu cña chÝnh quyÒn Trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng sau

chiÕn tranh NhËt - Trung vµ chiÕn tranh NhËt - Nga, nã bao gåm:

• TiÕp tôc chi tiªu cho qu©n sù, ®Æt biÖt lµ çc kho¶n chi vµo viÖc

®ãng thªm çc tµu chiÕn

• X©y dùng ®êng s¾t

• X©y dùng çc nhµ m¸y s¶n xuÊt thÐp liªn hîp ë Yahata (Doanh

nghiÖp quèc doanh, ®îc thµnh lËp n¨m - xem ¶nh)

• X©y dùng m¹ng líi ®iÖn tho¹i quèc gia

105




• Çc vÊn ®Ò qu¶n lý ë §µi Loan nh hµnh chÝnh, ®Çu t vµo khu

vùc thuéc ®Þa míi dµnh ®îc

• X©y dùng c¬ së h¹ tÇng, nh ®êng s¸ vµ hÖ thèng cung cÊp

níc ®îc thùc hiÖn chñ yÕu bëi chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng

• Chi tiªu cho gi¸o dôc ®îc thùc hiÖn chñ yÕu bëi chÝnh quyÒn

®Þa ph¬ng

Do tiÕp tôc ¸p dông chÝnh s¸ch tµi kho¸ níi láng nªn ¸p lùc cña

çn c©n thanh to¸n ngµy cµng trë nªn nÆng nÒ vµ Ng©n hµng Trung ¬ng

NhËt B¶n ®· nhanh chãng bÞ mÊt ®i lîng vµng dù tr÷. Cã thÓ nãi r»ng

NhËt B¶n tríc thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt ®· ph¶i ®èi mÆt víi mét cuéc

khñng ho¶ng kinh tÕ vÜ m« ngµy cµng trë nªn trÇm träng.

2. ChÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i

Níc Anh ¸p dông chÝnh s¸ch b¶n vÞ vµng vµo n¨m 1821 vµ tÊt

c¶ çc níc lín ë ph¬ng T©y bao gåm c¶ Hoa Kú ®· chuyÓn sang chÕ

®é b¶n vÞ vµng vµo cuèi nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû 19. Trong khi çc níc

ph¬ng T©y ®Òu ®ang ¸p dông chÕ ®é b¶n vÞ vµng quèc tÕ th× ®èi víi bªn

ngoµi NhËt B¶n vÉn duy tr× chÕ ®é b¶n vÞ b¹c - tiÒn xu b»ng vµng, b¹c vµ

®ång ®Òu lu hµnh trong níc nhng b¹c ®îc dïng lµm ph¬ng tiÖn

thanh to¸n quèc tÕ. Së dÜ nh vËy lµ do chÕ ®é b¶n vÞ b¹c vèn quen thuéc

106

Ch¬ng 6

N¨m1896 quèc héi th«ng qua ng©n s¸ch x©y dùng nhµ m¸y thÐp quècdoanh hiÖn ®¹i. Nhµ m¸y thÐp Yahata (cßn cã thÓ ph¸t ©m lµ Yawata)®· ®îc hoµn thµnh trong n¨m 1901. Nh÷ng khã kh¨n kü thuËt ban®Çu dÇn ®îc kh¾c phôc nhê viÖc ®iÒu chØnh c«ng nghÖ §øc cho phïhîp víi yªu cÇu trong níc. Nhµ m¸y thÐp Yahata sau nµy ®îc s¸pnhËp mét vµi lÇn vµ trë thµnh tËp ®oµn thÐp Nippon.



vµ ®îc sö dông tõ tríc tíi nay ë §«ng ¸. Thîng H¶i (Trung Quèc)

lµ trung t©m cña thÞ trêng ngo¹i hèi Ch©u ¸.

Vµo cuèi thÕ kû 19, b¹c dÇn mÊt gi¸ so víi vµng. §iÒu ®ã cã

nghÜa lµ ®ång Yªn NhËt B¶n, vèn g¾n víi chÕ ®é b¶n vÞ b¹c, còng bÞ mÊt

gi¸ so víi çc ®ång tiÒn m¹nh kh¸c trªn thÕ giíi, ®em l¹i ®iÖu kiÖn thuËn

lîi cho xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, Bé trëng Tµi chÝnh Matsukata, ngêi

tríc ®ã ®· t¹o ra çi gäi lµ gi¶m ph¸t Matsukata trong nh÷ng n¨m ®Çu

thËp niªn 1880, giê ®©y l¹i kiªn quyÕt cho r»ng NhËt B¶n nªn ¸p dông

chÕ ®é b¶n vÞ vµng cµng sím cµng tèt v× ®ã chÝnh lµ chÕ ®é b¶n vÞ ®îc

çc níc hµng ®Çu trªn thÕ giíi ¸p dông trªn thùc tÕ. Kh«ng ®o¸i hoµi g×

®Õn nh÷ng ý kiÕn ph¶n ®èi, Matsukata ®· cho ¸p dông chÕ ®é b¶n vÞ

vµng vµo n¨m 1897. Nguån dù tr÷ vµng ban ®Çu cã ®îc lµ nhê cã sè

vµng båi thêng chiÕn tranh cña Trung Quèc sau cuéc chiÕn tranh NhËt

107


Nguån: Côc qu¶n lý vµ phèi hîp, Sè liÖu lÞch sö cña NhËt B¶n, TËp 3, 1988. Ghi chó: Hai ®êng ®å thÞ chØ møc tû gi¸ cao nhÊt vµ thÊp nhÊt trong mçi n¨m.

H×nh 6-2 Tû gi¸ hèi ®o¸i Yªn - §« la Mü

120

100

80

60

40

20

0

(USD/100 Yªn)

1875

§ång Yªn mÊt gi¸

1880

1885

1890

1895

1900

1905

1910

1915

1920

1925

1930

1935

1940



B¶n - Trung Quèc. Tõ ®ã trë ®i, ®ång Yªn NhËt ®îc cè ®Þnh tû gi¸ so

víi çc ®ång ngo¹i tÖ m¹nh kh¸c víi tû gi¸ lµ 2 Yªn ®æi 1 §« la Mü.

Nhê viÖc ¸p dông chÕ ®é b¶n vÞ vµng, viÖc ®ång Yªn bÞ mÊt gi¸

tù ®éng chÊm døt. L¹m ph¸t cña NhËt ë cïng møc víi møc l¹m ph¸t cña

thÕ giíi, tøc lµ gÇn b»ng 0. Do kh«ng cã rñi ro vÒ tû gi¸ hèi ®o¸i nªn çc

chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng vµ trung ¬ng sÏ dÔ dµng ph¸t hµnh çc tr¸i

phiÕu chÝnh phñ víi mÖnh gi¸ ghi b»ng ®ång ngo¹i tÖ h¬n.

3. ThiÕt lËp hÖ thèng ng©n hµng hiÖn ®¹i

§Çu thêi kú Meiji, hÖ thèng ng©n hµng NhËt B¶n rÊt hçn lo¹n,

nhng nãi nh vËy vÉn cßn nhÑ. ChÝnh s¸ch ban ®Çu cña viÖc thiÕt lËp çc

ng©n hµng “quèc gia” (1872), vèn b¾t chíc theo hÖ thèng ng©n hµng cña

Hoa Kú, ®· kh«ng thµnh c«ng (“quèc gia” ë ®©y cã nghÜa lµ “®îc çc

bang cÊp phÐp thµnh lËp”; trªn thùc tÕ, çc ng©n hµng nµy ®Òu lµ ng©n hµng

t nh©n). HÖ thèng phi tËp trung nµy kh«ng cã ng©n hµng Trung ¬ng, vµ

mçi mét ng©n hµng “quèc gia” ®Òu cã thÓ ph¸t hµnh çc chøng chØ ng©n

hµng ®îc b¶o ®¶m b»ng vµng. Nhng viÖc dù tr÷ vµng rÊt tèn kÐm vµ chØ

cã 4 ng©n hµng ®îc thµnh lËp. Sau ®ã, yªu cÇu dù tr÷ vµng ®îc níi láng

h¬n vµ ®· cã tæng céng 153 ng©n hµng ®îc thµnh lËp. Nhng cuèi cïng,

hÖ thèng nµy vÉn kh«ng hiÖu qu¶ vµ sau ®ã bÞ xo¸ bá.

HÖ thèng ng©n hµng hiÖn ®¹i b¾t ®Çu h×nh thµnh gèc rÔ tõ viÖc

thiÕt lËp mét Ng©n hµng Trung ¬ng (Ng©n hµng NhËt B¶n) vµo n¨m

1882, ng©n hµng nµy lµ ng©n hµng duy nhÊt ph¸t hµnh tiÒn tÖ quèc gia.

Ngoµi çc ng©n hµng th¬ng m¹i ra, çc ng©n hµng chuyªn doanh sau

®©y còng ®îc thµnh lËp ®Ó cÊp vèn cho çc dù ¸n ®Çu t:

• Ng©n hµng Kangyo NhËt B¶n (sau nµy lµ ng©n hµng Daiichi

Kangyo; hiÖn nay lµ mét bé phËn ®îc s¸p nhËp cña tËp ®oµn tµi

chÝnh Mizuho ®îc thµnh lËp n¨m 2000. Kangyo cã nghÜa lµ

thóc ®Èy ph¸t triÓn c«ng nghiÖp)

• Ng©n hµng Hokkaido Takushoku (bÞ ph¸ s¶n n¨m 1997;

Takushoku cã nghÜa lµ khai hoang mét vïng ®Êt míi ®Ó cµy cÊy)

108

Ch¬ng 6



• Ng©n hµng c«ng nghiÖp NhËt B¶n (hiÖn nay lµ mét bé phËn cña

tËp ®oµn tµi chÝnh Mizuho)

• Ng©n hµng n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp NhËt B¶n (®îc thµnh

lËp ë mçi quËn, s¸p nhËp víi Ng©n hµng Kangyo NhËt B¶n tríc

n¨m 1944)

Ngoµi ra h×nh thøc tiÕt kiÖm bu ®iÖn còng b¾t ®Çu nhËn çc

kho¶n tiÕt kiÖm cña ngêi d©n. Çc c«ng ty b¶o hiÓm, çc liªn ®oµn tÝn

dông n«ng nghiÖp vµ çc liªn ®oµn tÝn dông thµnh thÞ còng cã chøc n¨ng

nh nh÷ng tæ chøc trung gian tµi chÝnh.

Nhng ®Õn cuèi thêi kú Meiji, çc ng©n hµng cña NhËt B¶n vÉn

cha thùc sù lµ çc trung gian tµi chÝnh theo ®óng nghÜa cña trung gian

tµi chÝnh lµ nhËn tiÒn göi råi cho vay. Ban ®Çu, nguån vèn chÝnh cña çc

ng©n hµng lµ vèn ®iÒu lÖ, çc kho¶n dù tr÷, vµ nhËn çc kho¶n tiÒn göi

cña ChÝnh phñ. §èi víi çc ng©n hµng ho¹t ®éng trong thêi kú ®Çu nµy,

viÖc ®îc chØ ®Þnh lµm tæ chøc nhËn çc kho¶n tiÒn göi tµi kho¸ cña

chÝnh phñ mang l¹i rÊt nhiÒu lîi nhuËn v× çc ng©n hµng nµy kh«ng ph¶i

tr¶ l·i suÊt cho çc kho¶n tiÒn göi ®ã tõ thêi ®iÓm thu thuÕ ®Õn khi çc

kho¶n tiÒn nµy ®îc chuyÓn cho ChÝnh phñ. ChØ ®Õn cuèi thêi kú Meiji

th× çc ng©n hµng míi kinh doanh dùa trªn çc kho¶n tiÒn göi tõ khu vùc

t nh©n. Nhng thËm chÝ c¶ khi ®Õn thêi ®iÓm ®ã, rÊt nhiÒu ng©n hµng

vÉn cßn yÕu kÐm vµ cha ®îc c«ng chóng biÕt tíi v× thiÕu çc th«ng tin

c«ng bè c«ng chóng nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt, cha cã ho¹t ®éng qu¶n

trÞ rñi ro, qu¶n trÞ danh môc ®Çu t hay ®¸nh gi¸ dù ¸n. Ng©n hµng

thêng chØ kinh doanh víi mét hoÆc mét vµi doanh nghiÖp vµ cã c¬ chÕ

tÝn dông ®Æc biÖt cho çc doanh nghiÖp nµy. Çc ng©n hµng nh vËy ®îc

gäi lµ kikan ginko, cã nghÜa lµ “çc ®Þnh chÕ ng©n hµng”. ChÝnh cung

çch ho¹t ®éng nµy ®· dÉn tíi vÊn ®Ò nî xÊu chång chÊt trong ng©n hµng

vµo nh÷ng n¨m 1920 (ch¬ng 8).

TÊt c¶ nh÷ng ®iÓm nµy ®· chØ ra mét thùc tÕ lµ thµnh lËp ®îc

mét hÖ thèng ng©n hµng ho¹t ®éng hiÖu qu¶ ë mét ®Êt níc ®ang ph¸t

triÓn lµ mét c«ng viÖc hÕt søc khã kh¨n vµ ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng nç lùc

trong dµi h¹n. LuËt ph¸p ng©n hµng míi vµ viÖc lo¹i bá bít çc quy ®Þnh

vÒ tµi chÝnh chØ lµ nh÷ng yÕu tè cÇn nhng cha ®ñ.

109




§èi víi thÞ trêng vèn, çc thÞ trêng chøng kho¸n ®· ®îc

thµnh lËp ë Tokyo vµ Osaka vµo n¨m 1878. Nhng ban ®Çu chØ cã mét

vµi cæ phiÕu ®îc giao dÞch vµ çc thÞ trêng chøng kho¸n nµy cã chøc

n¨ng chñ yÕu lµ thÞ trêng thø cÊp cho çc tr¸i phiÕu chÝnh phñ. Nh÷ng

cùu samurai nhËn ®îc tr¸i phiÕu cña chÝnh phñ thay v× ®îc tr¶ l¬ng

b»ng g¹o nh tríc ®©y thêng muèn b¸n nh÷ng tr¸i phiÕu nµy ®i khi hä

gÆp khã kh¨n vÒ tµi chÝnh. Trong nh÷ng n¨m 1880, do cã rÊt nhiÒu c«ng

ty ®êng s¾t ®îc thµnh lËp nªn tr¸i phiÕu ®êng s¾t còng dÇn trë thµnh

mét mÆt hµng giao dÞch quan träng. Trong nh÷ng n¨m 1890, cæ phiÕu

çc c«ng ty vËn t¶i hµng h¶i ®îc giao dÞch ngµy mét nhiÒu h¬n. Sau

n¨m 1906, khi ®êng s¾t ®îc quèc h÷u ho¸, cæ phiÕu cña çc c«ng ty

dÖt vµ thùc phÈm ®· thay thÕ cæ phiÕu çc c«ng ty ®êng s¾t

4. Huy ®éng tiÕt kiÖm

Nguån vèn dµnh cho c«ng nghiÖp ho¸ thêi kú Meiji lÊy ë ®©u?

Çc sè liÖu th× kh«ng ®Çy ®ñ, çc nhµ lÞch sö kinh tÕ hiÖn vÉn cßn ®ang

110

Ch¬ng 6

B¶ng 6-1 Çc nguån vay cña çc hé n«ng d©n vµ çc doanh nghiÖp s¶n xuÊt

(%)

Nguån: Theo tÝnh to¸n cña gi¸o s Juro Teranishi (1990). Sè liÖu vÒ çc nhµ s¶n xuÊt chØ tÝnh ë khu vùc Tokyo vµKobe. Çc thÓ chÕ truyÒn thèng bao gåm nh÷ng ngêi cho vay tiÒn, çc th¬ng nh©n, hä hµng vµ tµi chÝnh t¬ng hç.

Vay tõ:

Çc ®Þnh chÕ tµi chÝnh hiÖn ®¹iNg©n hµngÇc hîp t¸c x·Çc kho¶n tÝn dông l·i suÊtthÊp chÝnh thøcÇc ®Þnh chÕ tµi chÝnhtruyÒn thèngTæNG

N«ng d©n

7.27.2

----

92.8

100.0

35.732.7

2.50.5

64.3

100.0

47.326.716.0

4.6

52.7

100.0

Çc nhµ s¶n xuÊt

60.859.81.0

--

39.2

100.0

1888 1911 1932 1932



tranh c·i vµ chóng t«i kh«ng cã tr¸ch nhiÖm ph¶i t×m ra ®îc mét c©u

tr¶ lêi chÝnh x¸c. ë ®©y, chóng t«i xem xÐt çch tÝnh to¸n cña gi¸o s

Juro Teranishi (1990).

Teranishi ®· íc lîng tÝnh to¸n b¶ng c©n ®èi tû lÖ tiÕt kiÖm-®Çu

t cña NhËt B¶n tõ n¨m 1899 ®Õn n¨m 1937. ¤ng kh«ng cã sè liÖu cña

®Çu thêi kú Meiji, tríc n¨m 1899. ¤ng ph©n chia nÒn kinh tÕ ra lµm 4

khu vùc: çc trang tr¹i t nh©n, çc doanh nghiÖp t nh©n phi n«ng

nghiÖp, chÝnh phñ vµ khu vùc bªn ngoµi. Ngoµi ra «ng cßn tÝnh to¸n quy

m« cña thuÕ n«ng nghiÖp. Çch lý gi¶i vµ ph©n tÝch sau ®©y cña Teranishi

lµ phï hîp víi çc tÝnh to¸n cña «ng (mÆc dï cã thÓ çc çch lý gi¶i vµ

ph©n tÝch kh¸c còng phï hîp).

Tríc tiªn, ë NhËt B¶n vµo thêi tiÒn thÕ chiÕn lÇn thø 2, çc quü

lín nhÊt dµnh cho c«ng nghiÖp ho¸ lµ cña b¶n th©n çc doanh nghiÖp t

nh©n. Lîi nhuËn ®îc tÝch luü, çc kho¶n tiÕt kiÖm gia ®×nh vµ çc

nguån tÝch luü kh¸c cña çc th¬ng nh©n giµu cã chÝnh lµ nguån tµi

chÝnh cho çc kho¶n ®Çu t trong khu vùc kinh doanh th«ng qua h×nh

thøc tµi chÝnh cña ç nh©n, viÖc t¹o ra çc c«ng ty cæ phÇn v.v... Vai trß

trung gian tµi chÝnh cña çc ng©n hµng kh¸ mê nh¹t ®Æc biÖt lµ trong

nh÷ng giai ®o¹n ®Çu.

Ngoµi ra, thø hai, c¬ chÕ chuyÓn giao tµi chÝnh gi÷a khu vùc

n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp còng ®ãng mét vai trß quan träng v× thuÕ

®Êt ®îc thu tõ khu vùc n«ng th«n sÏ ®îc sö dông trong çc kho¶n ®Çu

t c«ng céng vµ rÊt nhiÒu çc kho¶n trî cÊp kh¸c. Nhng Teranishi l¹i

kh«ng ®¸nh gi¸ cao vai trß cña çc chñ ®Êt trong viÖc ®ãng gãp vµo viÖc

huy ®éng tiÕt kiÖm v× tû lÖ thuÕ n«ng nghiÖp so víi ®Çu t ®ang ngµy

cµng gi¶m xuèng. Tuy nhiªn, viÖc chuyÓn giao tµi chÝnh nh vËy cã thÓ

vÉn ®ãng mét vai trß quan träng ®Çu thêi kú Meiji, thêi kú mµ Teranishi

kh«ng cã ®îc sè liÖu.

Thø ba, nguån tiÕt kiÖm tõ níc ngoµi còng cã vai trß nhÊt ®Þnh

cho tíi tËn cuèi thêi kú Meiji v× çc tr¸i phiÕu mÖnh gi¸ ngo¹i tÖ ®îc

çc chÝnh quyÒn trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng ph¸t hµnh - xem phÇn tiÕp

theo.

111




5. Vai trß cña çc quü bªn ngoµi

VÒ lîng mµ nãi, trong thêi kú Meiji, phÇn ®ãng gãp cña tiÕt

kiÖm níc ngoµi cho c«ng nghiÖp ho¸ lµ t¬ng ®èi nhá. HÇu hÕt çc quü

cÇn thiÕt ®Òu ®îc huy ®éng trong níc. Meiji NhËt B¶n kh«ng hoan

nghªnh ®Çu t trùc tiÕp níc ngoµi (FDI) hay çc kho¶n vay cña níc

ngoµi cho c«ng nghiÖp ho¸, trõ kho¶n vay cho khu vùc c«ng céng vµo

cuèi thêi kú Meiji víi môc ®Ých qu¶n lý thêi kú hËu chiÕn nh ®· ®îc

®Ò cËp ®Õn tõ tríc. Ban ®Çu, do nguyªn t¾c, ChÝnh phñ ®· tõ chèi çc

kho¶n cho vay bªn ngoµi do lo sî sÏ ph¶i chÞu kiÓm so¸t cña bªn ngoµi.

§iÒu nµy hoµn toµn ®èi lËp víi çch t duy cña çc níc ®i sau nh

Nga vµ ý. Nga ®· vay rÊt nhiÒu tõ çc thÞ trêng tµi chÝnh Lu©n §«n ®Ó

x©y dùng ®êng s¾t vµo nh÷ng n¨m 1860 vµ 1870. Trong thÕ kû 19, ýcòng chÊp nhËn nh÷ng kho¶n ®Çu t níc ngoµi lín ®Çu t vµo tÊt c¶ çc

lÜnh vùc.

112

Ch¬ng 6

B¶ng 6-2 C©n b»ng tiÕt kiÖm-®Çu t theo khu vùc

Ghi chó: TÝnh to¸n cña gi¸o s Juro Teranishi (1990). C©n b»ng tiÕt kiÖm-®Çu t cña khu vùc trang tr¹i t nh©n thÓ hiÖn sù chuyÓn dÞch çc kho¶n d thõa sang khu vùc phi n«ng nghiÖp th«ng qua hÖ thèng tµi chÝnh trong

khi ®ã thuÕ n«ng nghiÖp l¹i lµ phÇn chuyÓn dÞch çc kho¶n d thõa th«ng qua ng©n s¸ch chÝnh phñ.

Trang tr¹i t nh©n

TiÕt kiÖm

§Çu t

Khu vùc t nh©n phi

n«ng nghiÖp

TiÕt kiÖm

§Çu t

ChÝnh phñ

TiÕt kiÖm

§Çu t

Khu vùc bªn ngoµi

1899-1902 1903-1907 1908-1912 1913-1917 1918-1922 1923-1927 1928-1932 1933-1937

1

121

120

62

180

118

-59

24

83

5

13

159

146

123

310

187

-233

-142

91

-97

4

175

171

-87

212

299

15

205

190

-68

43

240

197

175

752

577

120

317

197

338

207

657

450

81

1724

1643

-146

441

587

143

23

523

500

-290

858

1148

-112

801

913

-380

-12

402

414

631

1498

867

-626

251

877

-6

222

580

358

931

2637

1176

-1162

-298

864

-10

Môc ghi chó:

ThuÕ n«ng nghiÖp 104 115 154 166 290 291 188 145



Tuy nhiªn, viÖc dùa vµo kho¶n tiÕt kiÖm tõ níc ngoµi ®Õn tËn

cuèi thêi kú Meiji còng kh«ng t¨ng lªn. Chóng ta h·y tõng bíc xem xÐt

viÖc g× sÏ x¶y ra.

Vµo ®Çu thêi kú Meiji, ChÝnh phñ ®· hai lÇn ph¸t hµnh tr¸i phiÕu

ngo¹i tÖ. Sau ®ã, trong néi bé ChÝnh phñ ®· cã mét sè tranh c·i vÒ viÖc

cã nªn vay thªm ®Ó thiÕt lËp mét hÖ thèng tiÒn tÖ hiÖn ®¹i hay kh«ng.

Nhng cho ®Õn tËn gi÷a nh÷ng n¨m 1890 th× çc kho¶n vay thªm nµy

vÉn cha ®îc xem xÐt vµ vÉn cha ®îc tÝnh ®Õn.

Sau khi giµnh chiÕn th¾ng trong cuéc chiÕn tranh NhËt - Trung

(1894-95), t×nh h×nh ®· thay ®æi. Sau khi ¸p dông mét tû gi¸ ngo¹i hèi

cè ®Þnh vµ chÕ ®é b¶n vÞ vµng, vèn ¸p dông ®îc lµ nhê cã lîng vµng

båi thêng chiÕn tranh cña Trung Quèc, NhËt B¶n ®· cã thÓ dÔ dµng ph¸t

hµnh tr¸i phiÕu ngo¹i tÖ. ChÝnh s¸ch tµi kho¸ níi láng còng yªu cÇu ph¶i

cã thªm çc nguån tµi chÝnh kh¸c. ViÖc thµnh lËp §¶ng Rikken Seiyukai,

vèn rÊt ñng hé chÝnh s¸ch t¨ng cêng chi tiªu cña ChÝnh phñ, vµ viÖc

§¶ng nµy n¾m quyÒn trong n¨m 1900 ®· thóc ®Èy xu thÕ nµy. §Ó kh¾c

phôc çc cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh vµ viÖc thiÕu hôt tÝn dông, giíi

kinh doanh ®· b¾t ®Çu kªu gäi çc kho¶n cho vay tõ bªn ngoµi.

Trong suèt 7 n¨m sau khi kÕt thóc chiÕn tranh NhËt B¶n - Trung

Quèc, chÝnh phñ NhËt B¶n ®· ba lÇn ph¸t hµnh tr¸i phiÕu ngo¹i tÖ, víi

tæng trÞ gi¸ lªn tíi 190 triÖu Yªn (t¬ng ®¬ng víi 95 triÖu §« la Mü)

®Ó ®Çu t cho khu vùc c«ng céng. Trong thêi kú chiÕn tranh Nga - NhËt

(1904-05), chÝnh phñ l¹i tiÕp tôc ph¸t hµnh tr¸i phiÕu ngo¹i tÖ trÞ gi¸ lªn

tíi 800 triÖu Yªn (400 triÖu §« la Mü) trong 4 ®ît ph¸t hµnh ng¾n h¹n

®Ó phôc vô cho chiÕn tranh. Çc tr¸i phiÕu nµy ®îc ghi b»ng ®ång

B¶ng Anh vµ ®ång §« la Mü (tû gi¸ hèi ®o¸i lµ 2 Yªn ®æi 1 §« la Mü

vµ 4,87 §« la Mü ®æi 1 B¶ng Anh). Trong thêi kú tõ cuéc chiÕn nµy tíi

khi bïng næ thÕ chiÕn lÇn thø 1, viÖc ph¸t hµnh tr¸i phiÕu cßn ®îc tiÕn

hµnh thªm 7 lÇn n÷a, chñ yÕu lµ chi tr¶ çc tr¸i phiÕu chÝnh phñ trong

níc vµ ®Ó cã thªm vèn ®Çu t cho çc ngµnh trong níc.

Sau chiÕn tranh Nga - NhËt, çc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng còng

b¾t ®Çu n¨ng ®éng h¬n trong viÖc vay tiÒn tõ níc ngoµi. Çc tr¸i phiÕu

chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng vµ çc tr¸i phiÕu c«ng ty ®îc ph¸t hµnh bëi

113




çc doanh nghiÖp quèc doanh lµ hai h×nh thøc vay chñ yÕu. Çc quü

®îc huy ®éng th«ng qua çc h×nh thøc nµy ®· ®îc sö dông ®Ó x©y

dùng c¬ së h¹ tÇng nh x©y dùng ®êng s¾t, hÖ thèng ga vµ hÖ thèng

cung cÊp ®iÖn, níc v.v...

C¶ Teranishi (1990) vµ Kamiyama (2000) ®Òu cho r»ng çc

kho¶n vay bªn ngoµi trong thêi kú nµy lµ nguån tµi chÝnh ®Ó c¶i thiÖn

th©m hôt çn c©n thanh to¸n trong lóc ChÝnh phñ vÉn tiÕp tôc ¸p dông

chÝnh s¸ch tµi kho¸ níi láng. NÕu kh«ng cã kho¶n vay nµy th× ph¶i ¸p

dông chÝnh s¸ch tµi kho¸ kinh tÕ vÜ m« th¾t chÆt nhng NhËt B¶n l¹i

kh«ng muèn sö dông chÝnh s¸ch nµy.

§èi víi nguån vèn FDI, lîng ®Çu t vµo NhËt B¶n vÉn cßn

kh«ng ®¸ng kÓ tÝnh c¶ vÒ sè lîng doanh nghiÖp míi vµ lîng cæ phiÕu

®îc ngêi níc ngoµi mua. Sau khi çc hiÖp íc th¬ng m¹i kh«ng

b×nh ®¼ng víi ph¬ng T©y ®îc ®iÒu chØnh l¹i, çc nhµ ®Çu t níc

ngoµi ®· ®îc phÐp ®Çu t t¹i NhËt B¶n. Nh÷ng h¹n chÕ ®èi víi ®Çu t

níc ngoµi ®· ®îc dì bá n¨m 1899. Nhng viÖc dì bá nµy còng kh«ng

lµm lîng FDI vµo NhËt B¶n t¨ng lªn. ChØ cã hai c«ng ty cã phÇn së

h÷u níc ngoµi vît qu¸ 50%.

114

Ch¬ng 6



115


Sau khi hiÖn ®¹i ho¸ thµnh c«ng, NhËt B¶n ®· trëthµnh mét mèi ®e do¹ víi khu vùc §«ng ¸ vµ thÕ giíi

Tríc nh÷ng n¨m 1910, ba môc tiªu quèc gia ®îc ®Æt ra tõ ®Çu thêi kú

Meiji - ®ã lµ c«ng nghiÖp ho¸, c¶i tæ chÝnh s¸ch vµ bµnh tríng qu©n sù - Ýt

nhiÒu ®· ®¹t ®îc, vµ NhËt B¶n vÉn coi m×nh lµ mét trong nh÷ng quèc gia hµng

®Çu trªn thÕ giíi. Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc tÝnh ®Õn tríc giai ®o¹n cuèi thêi

kú Meiji cã thÓ ®îc tãm t¾t nh sau:

• Çch m¹ng c«ng nghiÖp rÊt thµnh c«ng trong çc ngµnh c«ng nghiÖp

nhÑ, ®Æc biÖt lµ ngµnh dÖt, mÆc dï ngµnh c¬ khÝ vµ ho¸ chÊt vÉn cßn

non yÕu.

• HiÖn nay NhËt B¶n ®· cã ®îc mét hÖ thèng luËt ph¸p theo kiÓu

ph¬ng T©y víi hiÕn ph¸p, çc luËt cÇn thiÕt vµ quèc héi.

• Khi çc hiÖp íc bÊt b×nh ®¼ng ®îc tõng bíc söa ®æi, NhËt B¶n

®· cã ®îc quyÒn thu thuÕ vµ quyÒn xÐt xö téi ph¹m níc ngoµi.

§µi Loan vµ Hµn Quèc ®· bÞ NhËt B¶n th«n tÝnh lµm thuéc ®Þa, vµ

mèi ®e do¹ tõ Trung Quèc vµ Nga ®· bÞ ®Èy lïi.

Sau thÕ chiÕn lÇn thø 1, NhËt B¶n b¾t ®Çu tham gia vµo çc héi

nghÞ quèc tÕ víi t çch lµ mét trong 5 cêng quèc lín nhÊt thÕ giíi. Çc

cêng quèc kh¸c lµ Hoa Kú, Anh Quèc, Ph¸p vµ ý. Nhng sù ph¸t triÓn vµ

nh÷ng thµnh c«ng mµ NhËt B¶n ®¹t ®îc ®ång thêi còng lµm ph¸t sinh

nhiÒu mèi nghi ngê gi÷a çc níc ph¬ng T©y vµ çc níc l¸ng giÒng Ch©u

¸. §èi víi ph¬ng T©y, NhËt B¶n ®· lµ mét thÕ lùc qu©n sù nguy hiÓm cã

thÓ lµm tæn h¹i tíi nh÷ng lîi Ých cña çc quèc gia nµy. §èi víi çc níc

Ch©u ¸ kh¸c, NhËt B¶n l¹i lµ mét níc ®i x©m chiÕm míi trong khu vùc ®e

do¹ nÒn ®éc lËp cña hä.

Trong thÕ chiÕn lÇn thø 1, trong khi c¶ Ch©u ¢u vµ Hoa Kú ®ang

m¶i mª víi çc cuéc chiÕn th× chÝnh phñ NhËt B¶n ®· ®a ra “21 yªu s¸ch”

®èi víi Trung Quèc vµo n¨m 1915. Nh÷ng yªu s¸ch nµy bao gåm chuyÓn

vïng l·nh thæ Trung Quèc mµ §øc ®ang chiÕm ®ãng cho NhËt B¶n (b¸n ®¶o

S¬n §«ng), viÖc t¨ng thªm quyÒn lîi cña NhËt B¶n ë vïng phÝa nam



116

Ch¬ng 6

Manchuria vµ phÇn ®Êt bªn trong phÝa ®«ng cña M«ng Cæ, mét liªn doanh

c«ng nghiÖp míi, cÊm kh«ng ®îc nhêng l¹i çc phÇn l·nh thæ cña Trung

Quèc cho çc quèc gia kh¸c, chÊp nhËn çc chuyªn gia t vÊn cña NhËt, vµ

mét sè yªu cÇu kh¸c (“Manchuria” lµ mét thuËt ng÷ ®îc dïng ®Ó chØ phÇn

§«ng b¾c cña Trung Quèc). Ban ®Çu chÝnh phñ Trung Quèc ph¶n ®èi b¶n 21

yªu s¸ch cña NhËt B¶n, nhng cuèi cïng Trung Quèc còng ph¶i chÊp nhËn

sau khi nhËn ®îc mét b¶n tèi hËu th cña NhËt B¶n. Khi sù ph¶n kh¸ng cña

Trung Quèc ®èi víi çc yªu s¸ch cña NhËt B¶n bÞ b¸c bá t¹i Héi nghÞ hoµ

b×nh Paris, mét phong trµo chèng l¹i NhËt B¶n quy m« lín ®· dÊy lªn ë

Trung Quèc vµo n¨m 1919 (Phong trµo 4 th¸ng 5).

Sau cuéc çch m¹ng Th¸ng Mêi Nga, çc cêng quèc trªn thÕ giíi

®Òu ph¸i qu©n ®éi ®Õn ®Ó lËt ®æ chÝnh quyÒn céng s¶n, nhng cuèi cïng

nh÷ng nç lùc nµy ®· kh«ng thµnh c«ng. NhËt B¶n ®· ph¸i rÊt nhiÒu qu©n ®éi

®Õn Siberia vµ chiÕm ®ãng ë ®ã l©u nhÊt sau c¶ khi çc níc kh¸c ®· rót

qu©n vµ chÊm døt can thiÖp.

Hµnh ®éng nµy ®· lµm c¶ thÕ giíi dÊy lªn mèi nghi ngê ®èi víi

NhËt B¶n. ThËm chÝ c¶ Hoa Kú, mét liªn minh truyÒn thèng vµ lµ ®èi t¸c

th¬ng m¹i lín nhÊt cña NhËt B¶n còng b¾t ®Çu tá ra kh«ng hµi lßng. Mét

vÊn ®Ò nhøc nhèi kh¸c víi Hoa Kú n÷a lµ viÖc Hoa Kú ®· ph©n biÖt ®èi xö

víi nh÷ng ngêi d©n nhËp c NhËt B¶n trªn l·nh thæ Hoa Kú. Do ®ã, trong

nh÷ng n¨m 1920 vµ 1930, ngo¹i giao cña NhËt B¶n ®· ph¶i ®èi mÆt víi mét

sù chän lùa quan träng: nªn duy tr× mèi quan hÖ h÷u h¶o víi çc níc

ph¬ng T©y vµ çc níc trong khu vùc §«ng ¸ hay nªn tiÕp tôc kiªn ®Þnh

víi ®êng lèi hiÖn t¹i cña m×nh bÊt chÊp lµn sãng ph¶n ®èi cña thÕ giíi.



117


H×nh 6-3 ViÖc bµnh tríng l·nh thæ cña NhËt B¶n

Ghi chó:

Sau chiÕn tranh Trung Quèc - NhËt B¶n, NhËt B¶n ®· lÊy l¹i b¸n ®¶o LiÔu §«ng

cña Trung Quèc n¨m 1895 nhng sau ®ã NhËt B¶n buéc ph¶i trao tr¶ l¹i b¸n ®¶o

nµy díi ¸p lùc ngo¹i giao cña Nga, §øc vµ Ph¸p còng trong n¨m ®ã. Sau chiÕn

tranh Nga - NhËt, NhËt B¶n lÊy ®îc nöa phÝa Nam cña b¸n ®¶o LiÔu §«ng tõ

tay Nga vµ ®Æt tªn lµ Quan §«ng (Kanto-shu). Quan §«ng bao gåm c¶ c¶ng qu©n

sù Lé Xu©n (Lushun) vµ thµnh phè th¬ng m¹i §¹i Liªn.

M«ng Cæ

Trung Quèc

Quan §«ngHµn Quèc

§µi Loan

1875 HiÖp íc trao ®æi Sakhalin - Chishima

1895 HiÖp íc Shimonoseki

1905 HiÖp íc Portsmouth

1910 HiÖp íc ký thªm NhËt B¶n - Hµn Quèc



Ch¬ng 7ThÕ chiÕn lÇn thø nhÊt vµ nh÷ng

n¨m 1920: Bïng næ xuÊt khÈu vµ suy tho¸i

NÒn d©n chñ Taisho - Mét cuéc mÝt tinh diÔn thuyÕt ngoµi trêi kªu gäi bá phiÕu phæ th«ng t¹i c«ng viªn Ueno, n¨m 1919.



1. T¸c ®éng cña ThÕ chiÕn lÇn thø nhÊt

Khi ThÕ chiÕn lÇn thø nhÊt bïng næ vµo th¸ng 7 n¨m 1914, nh÷ng

t¸c ®éng cña nã ®èi víi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n ban ®Çu vÉn cßn cha râ

rµng. Khi çc níc lín ë Ch©u ¢u b¾t ®Çu tÊn c«ng lÉn nhau, th¬ng m¹i

quèc tÕ cña çc níc nµy b¾t ®Çu bÞ chao ®¶o vµ ®iÒu nµy cã nghÜa lµ

Ch©u ¢u kh«ng thÓ cung cÊp çc s¶n phÈm dÖt may, m¸y mãc vµ ho¸ chÊt

cho çc níc kh¸c. Do vËy ®Çu t NhËt B¶n cã nguy c¬ ph¶i g¸nh chÞu

nh÷ng ¶nh hëng bÊt lîi. Trªn thùc tÕ, NhËt B¶n ®· tõng tr¶i qua sù thiÕu

hôt trÇm träng vÒ m¸y mãc chÊt lîng cao vµ çc nguyªn liÖu c«ng

nghiÖp khi nhu cÇu trong níc ®èi víi çc mÆt hµng nµy t¨ng lªn.

Ch¼ng bao l©u sau ®ã, Ýt nhÊt lµ trong ng¾n h¹n, kinh tÕ NhËt

B¶n ®· thu ®îc mét mèi lîi khæng lå tõ ThÕ chiÕn lÇn thø cÊp çc mÆt

hµng dÖt may, m¸y mãc vµ ho¸ chÊt cho thÞ trêng thÕ giíi ®îc n÷a.

Ngêi ta lo sî nhÊt khi cÇu trªn thÕ giíi ®èi víi çc s¶n phÈm cña NhËt

B¶n ®ét ngét t¨ng cao. Khi cÇu thÕ giíi chuyÓn tõ Ch©u ¢u sang NhËt

B¶n, vµ khi nÒn kinh tÕ Hoa Kú ®îc më réng th× t¹i NhËt B¶n xuÊt hiÖn

mét sù bïng næ vÒ xuÊt khÈu. Çc s¶n phÈm s¶n xuÊt cña NhËt B¶n mÆc

dï chÊt lîng cßn nhiÒu h¹n chÕ nhng vÉn cã thÓ thay thÕ çc s¶n phÈm

cña Ch©u ¢u mµ trªn thÞ trêng thêi gian ®ã ®ang thiÕu hôt.

Kinh tÕ vÜ m« NhËt B¶n, tríc ®ã vèn ®ang ph¶i ®èi mÆt víi

th©m hôt th¬ng m¹i nÆng nÒ vµ th©m hôt dù tr÷ vµng th× giê ®©y l¹i

®ang ®îc c¶i thiÖn râ rÖt nhê sù t¨ng m¹nh vÒ cÇu níc ngoµi. Trong

thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt, møc gi¸ néi ®Þa ®· t¨ng lªn h¬n gÊp ®«i vµ GNP

thùc tÕ ®· t¨ng cao, víi møc t¨ng trëng hµng n¨m íc tÝnh gÇn 10%.

XÐt vÒ chi tiªu GNP th× xuÊt khÈu t¨ng, nhËp khÈu ch÷ng l¹i mét chót,

®Çu t t¨ng lªn võa ph¶i cïng víi tiªu dïng ç nh©n gi¶m xuèng (do sù

thiÕu hôt vÒ m¸y mãc) (H×nh 7-1). Trong thêi gian ®ã, tuy kh«ng cÇn cã

sù tÝch tô vèn nhng s¶n lîng ®Çu ra vÉn t¨ng m¹nh, khiÕn cho tû lÖ vËn

hµnh vµ hiÖu qu¶ cña ®ång vèn t¨ng lªn râ rÖt. Tiªu dïng néi ®Þa còng

gi¶m sót do cÇu níc ngoµi t¨ng qu¸ m¹nh, chñ yÕu lµ do ngêi d©n

buéc ph¶i tiÕt kiÖm trong ®iÒu kiÖn cã l¹m ph¸t t¹m thêi. Lîi nhuËn kinh

doanh t¨ng m¹nh, lîng vµng dù tr÷ ngµy cµng ®îc tÝch tô nhiÒu h¬n.

120

Ch¬ng 7



NhËt B¶n ®· tho¸t khái khñng ho¶ng th©m hôt çn c©n thanh to¸n tríc

thêi kú tiÒn ThÕ chiÕn lÇn thø nhÊt nhê cã sù t¨ng m¹nh vÒ cÇu xuÊt khÈu

do nhu cÇu phôc vô çc cuéc chiÕn tranh ë bªn ngoµi chø kh«ng ph¶i

th«ng qua chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m« thuÇn tuý1.

121

ThÕ chiÕn lÇn thø nhÊt vµ nh÷ng n¨m 1920: Bïng næ xuÊt khÈu vµ suy tho¸i

1 Trong ch¬ng 10, chóng ta sÏ gÆp l¹i mét thêi kú t¬ng tù nh vËy khi mµ nÒn kinh tÕ NhËt B¶ntho¸t khái cuéc khñng ho¶ng n¨m 1950 lµ nhê cã chiÕn tranh TriÒu Tiªn.

B¶ng 7-1 C©n b»ng tiÕt kiÖm-®Çu t theo khu vùc

Nguån: Ohkawa vµ Shinohara, chñ biªn, Çc m« h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ NhËt B¶n: §¸nh gi¸ ®Þnh lîng, T¹p chÝ §¹i häc Yale, 1979, B¶ng phô lôc A50.

1 Møc gi¸

Tiªu dïng hé gia ®×nh (cét bªn tr¸i)

NhËp khÈu (cét ph¶i)

XuÊt khÈu (cét ph¶i)

Tæng tÝch luü tµi s¶n cè ®Þnh (cét tr¸i)

Cét tr¸i

Gi¸ hµng ho¸ s¶n xuÊt

Gi¶m ph¸t GNEGi¸ hµng ho¸ n«ng s¶n

Tiªu dïng chÝnh phñ

200

150

100

50

0

(%)80

70

60

50

40

30

20

10

0

(%)30

20

10

0

1912 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 37

2 C¬ cÊu tæng chi tiªu quèc gia - GNE - (tÝnh theo møc gi¸ hiÖn hµnh)



Cuéc bïng næ xuÊt khÈu cã t¸c ®éng hÕt søc réng lín khiÕn

cho mäi ngµnh s¶n xuÊt cña NhËt B¶n ®Òu cã lîi. Trong sè ®ã th× ngµnh

vËn t¶i ®êng biÓn vµ ngµnh ®ãng tµu lµ thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn nhÊt

vµ ®îc më réng nhanh chãng nhÊt. Gi÷a n¨m 1913 vµ n¨m 1919,

ngµnh s¶n xuÊt chÕ t¹o cña NhËt B¶n ®· ®îc më réng gÊp 1,65 lÇn,

trong ®ã cã mét sè ngµnh ®Æc biÖt t¨ng m¹nh vÒ s¶n lîng ®Çu ra: m¸y

mãc (t¨ng 3,1 lÇn), thÐp (t¨ng 1,8 lÇn), ho¸ chÊt (t¨ng 1,6 lÇn) vµ dÖt

may (t¨ng 1,6 lÇn).

Râ rµng r»ng cuéc bïng næ xuÊt khÈu nµy chØ mang tÝnh chÊt

t¹m thêi - khi thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt diÔn ra, cã nghÜa lµ chØ trong vßng

kho¶ng 4 n¨m. MÆc dï chÊt lîng cßn nhiÒu h¹n chÕ nhng hµng ho¸

cña NhËt B¶n vÉn chiÕm lÜnh ®îc çc thÞ trêng níc ngoµi ®ang cã cÇu

vµ gi¸ cao bÊt thêng vÒ çc hµng ho¸ nµy trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt

cña cuéc chiÕn tranh ë Ch©u ¢u. Trong níc, NhËt B¶n khÐo lÐo chuyÓn

dÇn sang s¶n xuÊt thay thÕ nhËp khÈu v× nh÷ng hµng ho¸ tõ Ch©u ¢u khi

®ã còng kh«ng tíi ®îc NhËt B¶n n÷a. Xem xÐt l¹i thêi kú nµy th× hÇu

hÕt viÖc më réng kinh doanh trong thêi kú thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt ®Òu

kh«ng hiÖu qu¶, s¶n xuÊt d thõa vµ kh«ng bÒn v÷ng. ChÝnh v× sù bïng

næ cha tõng cã trong lÞch sö nµy mµ ngay c¶ nh÷ng th¬ng gia h¹ng

xoµng vµ nh÷ng nhµ s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶ còng ®· thµnh c«ng vµ phÊt

lªn nhanh chãng. Hä nhanh chãng më réng ho¹t ®éng kinh doanh cña

m×nh. Mét tÇng líp nh÷ng kÎ “träc phó” ®îc gäi lµ narikin xuÊt hiÖn

trong x· héi NhËt B¶n (trong tiÕng NhËt narikin cã nghÜa lµ con tèt ®en

trªn bµn cê ®îc nhËp thµnh qu©n hËu). Nh÷ng kÎ giµu cã träc phó nµy

thêng kh«ng cã v¨n ho¸ hoÆc khiÕu thÈm mü vµ thêng thÝch thÓ hiÖn,

khoe khoang sù giµu cã cña m×nh.

Trong thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt, NhËt B¶n thêng kh«ng tham gia

nhiÒu vÒ qu©n sù. NhËt B¶n kh«ng tham chiÕn vµo bÊt kú trËn ®¸nh lín

nµo. Nhng v× NhËt B¶n ®· ký hiÖp íc liªn minh qu©n sù víi Anh (n¨m

1902-1923, ®Ó chèng l¹i kÎ thï lín chung lµ Liªn Bang Nga), nªn chÝnh

phñ NhËt B¶n ®· viÖn cí nµy ®Ó x©m chiÕm çc vïng l·nh thæ mµ qu©n

§øc ®ang chiÕm ®ãng ë KiÒu Ch©u V¹n (gåm c¶ Thanh §¹o) ë Trung

Quèc vµ mét sè ®¶o kh¸c ë khu vùc Nam Th¸i B×nh D¬ng.

122

Ch¬ng 7



2. Sù sôp ®æ cña nÒn kinh tÕ bong bãng

Khi thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt kÕt thóc vµo n¨m 1918, viÖc kinh

doanh cã ch÷ng l¹i ®«i chót. Tuy nhiªn, nÒn kinh tÕ NhËt B¶n vÉn tiÕp

tôc vËn hµnh tèt trong n¨m 1919. Sau ®ã, lµ mét cuéc ®æ vì trong nÒn

kinh tÕ vµo n¨m 1920. Cuéc suy tho¸i sau thÕ chiÕn thø nhÊt b¾t ®Çu

còng lµ dÊu hiÖu cña nÒn kinh tÕ bong bãng bÞ sôp ®æ. Gi¸ c¶ cña rÊt

nhiÒu mÆt hµng ®· gi¶m xuèng th¶m h¹i. Trong n¨m 1920, gi¸ sîi b«ng

gi¶m 60%, gi¸ lôa gi¶m 70% vµ chØ sè thÞ trêng chøng kho¸n gi¶m

55%. Trong thêi gian nµy, kh«ng cã sù ®iÒu chØnh gi¶m gi¸ t¬ng øng

b»ng çc chÝnh s¸ch tiÒn tÖ. Nh÷ng ®iÒu chØnh kinh tÕ vÜ m« phÇn lín

®Òu th«ng qua viÖc thay ®æi gi¸ c¶ chø kh«ng th«ng qua viÖc thay ®æi

s¶n lîng ®Çu ra. Khi thêi kú bong bãng kÕt thóc, kh¶ n¨ng c¹nh tranh

yÕu vµ t×nh tr¹ng qu¸ t¶i cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n, tríc ®©y vèn Èn

khuÊt sau sù thÞnh vîng bªn ngoµi, th× nay ®îc béc lé râ rÖt. PhÇn lín

çc narikin ®Òu bÞ ph¸ s¶n. Nh÷ng ngµy th¸ng h¹nh phóc giµu sang cña

hä thËt ng¾n ngñi.

Sau thêi kú nµy vµ trong suèt nh÷ng n¨m 1920, NhËt B¶n ph¶i

tr¶i qua hµng lo¹t çc cuéc suy tho¸i vµ khñng ho¶ng ng©n hµng. Cuéc

khñng ho¶ng ng©n hµng nÆng nÒ nhÊt lµ vµo n¨m 1927 (ch¬ng 8). NÒn

kinh tÕ bÞ ch÷ng l¹i so víi thêi kú thÕ chiÕn thø nhÊt, tuy nhiªn s¶n lîng

®Çu ra còng kh«ng gi¶m sót nhiÒu l¾m. CÇu néi ®Þa kh«ng t¨ng mµ chØ

dõng l¹i ë møc æn ®Þnh. Çc cuéc suy tho¸i diÔn ra thêng xuyªn nhng

chØ kÐo dµi trong mét thêi gian ng¾n. Gi¸ c¶ vÉn rÊt linh ho¹t. Th©m hôt

th¬ng m¹i l¹i diÔn ra dai d¼ng. NhËt B¶n bï ®¾p sù th©m hôt nµy b»ng

viÖc rót dÇn lîng vµng dù tr÷ ®îc tríc ®ã. Trong nh÷ng n¨m 1920,

nh×n chung nÒn kinh tÕ NhËt B¶n kh«ng khëi s¾c còng kh«ng qu¸ ¶m

®¹m. Dêng nh cã nh÷ng ®¸m m©y ®en dµy ®Æc lu«n bao phñ nÒn kinh

tÕ khiÕn cho kinh tÕ c¶ níc lu«n u ¸m, t¬ng tù nh trong kho¶ng thêi

gian nh÷ng n¨m 1990 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 2000.

Khi níc NhËt ph¶i ®¬ng ®Çu víi mét thêi kú suy tho¸i kÐo dµi,

ch¾c ch¾n sÏ cã nh÷ng bµi häc vµ nh÷ng th«ng tin bæ Ých mµ chóng ta cã

thÓ rót ra ®îc tõ çch thøc mµ chÝnh phñ NhËt B¶n ®· ¸p dông. Khi ®ã,

123




cã hai lùa chän chÝnh s¸ch: mét lµ cøu nh÷ng ngµnh yÕu kÐm vµ nh÷ng

ng©n hµng ®ang ngËp trong nî xÊu, hai lµ lo¹i trõ bít nh÷ng ®¬n vÞ lµm

¨n kÐm hiÖu qu¶ ®Ó s¾p xÕp, ®iÒu chØnh l¹i nÒn kinh tÕ mÆc dï sÏ ph¶i

tr¶ gi¸ ®«i chót. ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· chän çch thø nhÊt. Cô thÓ lµ,

ng©n hµng NhËt B¶n ®· cung cÊp nh÷ng kho¶n cho vay khÈn cÊp nh»m

cøu çc ng©n hµng vµ çc ngµnh tr¸nh khái çc cuéc ph¸ s¶n tiÕp theo

vµ tr¸nh ®îc nguy c¬ thÊt nghiÖp. ChÝnh s¸ch nµy cã thÓ t¹m thêi xoa

dÞu nh÷ng khã kh¨n tríc m¾t nhng ®ã còng chÝnh lµ mét qu¶ bom hÑn

giê ®îc ®Æt tríc ®èi víi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n, vµ qu¶ thùc qu¶ bom Êy

®· bïng næ chØ mét vµi n¨m sau ®ã.

3. Ph¸t triÓn çc ngµnh c«ng nghiÖpnÆng vµ c«ng nghiÖp ho¸ chÊt

Nhng ngay c¶ trong thêi kú u ¸m cña nh÷ng n¨m 1920 th× çc

ngµnh s¶n xuÊt cña NhËt B¶n vÉn ph¸t triÓn. Çc ngµnh c«ng nghiÖp

124

Ch¬ng 7

Nguån: C¬ quan ®iÒu phèi vµ qu¶n lý, Sè liÖu lÞch sö cña NhËt B¶n, tËp 3, n¨m 1998

H×nh 7-2: Dù tr÷ vµng

2500

2000

1500

1000

500

0

(TriÖu Yªn)19

03

1905

1907

1909

1911

1913

1915

1917

1919

1921

1923

1925

1927

1929

1931

1933

1935

1937

1939

1941

Dù tr÷ ë níc ngoµi

Dù tr÷ trong níc



nÆng vµ ho¸ chÊt ®· ®îc më réng m¹nh mÏ, bÊt chÊp viÖc cÇu trong

nh÷ng ngµnh nµy tÝch tô vÉn cßn kh¸ yÕu. Sù t¨ng trëng cña ngµnh c«ng

nghiÖp nÆng vµ hãa chÊt ®· diÔn ra trªn diÖn réng vµ bao gåm çc ngµnh

nh thÐp, ho¸ chÊt, ®iÖn m¸y, m¸y mãc nãi chung, vµ sîi t¬ nh©n t¹o.

§èi víi çc s¶n phÈm nµy, viÖc thay thÕ nhËp khÈu ®· ®îc tiÕn hµnh

nhanh chãng. Tríc nh÷ng n¨m 1930, NhËt B¶n ®· cã thÓ s¶n xuÊt vµ

®¸p øng ®îc phÇn lín cÇu néi ®Þa vÒ m¸y mãc. §©y chÝnh lµ mét thµnh

c«ng lín nÕu so s¸nh víi thêi kú Meiji.

Cã mét sè nguyªn nh©n dÉn tíi sù t¨ng trëng cña ngµnh c«ng

nghiÖp nÆng vµ hãa chÊt:

Tríc hÕt, thêi kú bïng næ trong thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt ®· kh¬i mµo

vµ t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò cho çc ngµnh nµy ph¸t triÓn díi sù b¶o hé nh©n

t¹o khái sù c¹nh tranh ®èi víi çc hµng ho¸ cña Ch©u ¢u nh ®· ph©n

tÝch ë trªn.

Thø hai lµ nh÷ng hç trî chÝnh s¸ch trong thêi kú nµy lµ rÊt lín. ChÝnh

s¸ch tµi khãa chñ ®éng, bao gåm c¶ viÖc x©y dùng qu©n sù, tiÕp tôc ®îc

chÝnh phñ ®¶ng Seiyukai theo ®uæi (ch¬ng 9), vµ b¶o hé thuÕ quan ®èi

víi çc ngµnh c«ng nghiÖp nÆng vµ hãa chÊt míi còng ®· ®îc ¸p dông

triÖt ®Ó. ChÝnh phñ còng khuyÕn khÝch sù h×nh thµnh çc Çc-ten c«ng

nghiÖp nh»m h¹n chÕ c¹nh tranh vµ t×nh tr¹ng qu¸ t¶i cña nÒn kinh tÕ.

Thø ba, qu¸ tr×nh ®iÖn khÝ ho¸ ®îc tiÕn hµnh ®ång thêi víi sù t¨ng

trëng cña ngµnh thuû ®iÖn. ViÖc x©y dùng çc nhµ m¸y thuû ®iÖn ®·

chiÕm mét phÇn lín nhÊt trong ®Çu t ç nh©n (mét lÜnh vùc còng kh¸

ph¸t triÓn kh¸c cña ®Çu t ç nh©n lµ ®Çu t vµo x©y dùng ®êng s¾t). ëkhu vùc Kansai phÝa T©y NhËt B¶n ®· xuÊt hiÖn sù d thõa ®iÖn. Çc

c«ng ty ®iÖn lùc ph¶i dïng ®Õn chÝnh s¸ch gi¸ ph©n biÖt khi hä quyÕt

®Þnh cung cÊp ®iÖn víi møc gi¸ rÊt thÊp cho çc kh¸ch hµng lµ çc tËp

®oµn lín. Mét khi con ®Ëp, nhµ m¸y ®iÖn vµ çc ®êng d©y dÉn ®iÖn

®îc hoµn thµnh th× chi phÝ biªn cña viÖc s¶n xuÊt ra thªm ®iÖn lµ gÇn

nh b»ng 0. ChÝnh s¸ch gi¸ ph©n biÖt gióp t¨ng tû lÖ vËn hµnh nhµ m¸y

vµ t¨ng doanh thu. ChÝnh ®iÒu nµy ®· thóc ®Èy sù t¨ng trëng cña çc

ngµnh tiªu tèn nhiÒu ®iÖn n¨ng nh çc ngµnh s¶n xuÊt am«ni sunph¸t,

ph©n bãn, sîi t¬ nh©n t¹o vµ ngµnh luyÖn nh«m.

125




Thø t, c«ng nghÖ níc ngoµi ®· ®îc NhËt B¶n nhanh chãng hÊp

thô th«ng qua ®Çu t trùc tiÕp níc ngoµi. Çc c«ng ty NhËt B¶n bao

gåm NEC, Shibaura, Mitsubishi Electric, Furukawa, vµ Nissan (xem bªn

díi) ®· g¾n kÕt chÆt chÏ víi çc tËp ®oµn lín cña Ch©u ¢u vµ Hoa Kú

nh General Electric, Westinghouse Siemens, Ford, GM, Dunlop vµ

Goodrich trong çc lÜnh vùc nh ®iÖn m¸y, « t«, s¨m lèp cao su v.v... Sù

liªn kÕt hîp t¸c kinh doanh diÔn ra díi rÊt nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau,

bao gåm viÖc lËp thªm çc c«ng ty con NhËt B¶n, liªn doanh, tham gia

cæ phÇn vµ hîp t¸c kü thuËt.

Thø n¨m, çc mèi liªn kÕt c«ng nghiÖp còng ®· ®îc t¹o dùng. VÝ

dô nh sù t¨ng trëng cña ngµnh thÐp ®· khuyÕn khÝch vµ hç trî cho çc

ngµnh s¶n xuÊt sö dông thÐp nh ngµnh ®ãng tµu vµ ngîc l¹i.

Nhê cã sù ph¸t triÓn cña çc ngµnh c«ng nghiÖp nÆng vµ hãa chÊt, mét

h×nh thøc míi cña çc tËp ®oµn lín (zaibatsu) ®· xuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m

1920 vµ nh÷ng n¨m 1930. Trong sè nh÷ng tËp ®oµn khæng lå ®ã cã Nissan,

Nicchitsu vµ Mori. So víi çc zaibatsu tríc ®©y nh Mitsui vµ Mitsubishi,

126

Ch¬ng 7

Nguån: Koichi Emi, Sè liÖu kinh tÕ dµi h¹n, TËp 4,Sù h×nh thµnh vèn, Toyo Keizai Shimposha, 1971.

H×nh 7-3 Sù h×nh thµnh tæng vèn

T nh©n ChÝnh quyÒn®Þa ph¬ng

ChÝnh quyÒn trung ¬ng

§iÖn §êng s¾t Kh¸cD©n sù Qu©n sù

1913-15

1916-18

1919-21

1922-24

1925-27

1928-30

1931-33

1934-36

1937-39

0 20 40 60 80 100(%)



th× çc zaibatsu míi nµy cã çc ®Æc ®iÓm sau: (i) ho¹t ®éng trong ngµnh

hãa chÊt vµ c«ng nghiÖp nÆng, mµ kh«ng cÇn n¬ng tùa qu¸ nhiÒu vµo çc

ngµnh dÖt may vµ th¬ng m¹i; (ii) kh«ng cã mét ng©n hµng ®ãng vai trß

kinh doanh cèt lâi; vµ (iii) phô thuéc rÊt nhiÒu vµo hç trî chÝnh thøc vµ sù

liªn kÕt chÝnh trÞ. Çc c«ng ty nµy còng ®Çu t rÊt lín ë çc thuéc ®Þa cña

NhËt B¶n ë TriÒu Tiªn vµ Manchuria (§«ng B¾c Trung Quèc).

TËp ®oµn Nissan ®îc Yoshisuke Ayukawa thµnh lËp n¨m 1928.

Tªn ®Çy ®ñ cña c«ng ty nµy lµ Nihon Sangyo (C«ng nghiÖp NhËt

B¶n). Víi nguån vèn huy ®éng tõ thÞ trêng chøng kho¸n, ho¹t ®éng

kinh doanh cña c«ng ty tËp trung vµo çc lÜnh vùc khai kho¸ng, chÕ

t¹o m¸y, « t«, ho¸ chÊt vµ ®¸nh b¾t ç. Nissan còng ®Çu t kh¸ lín

vµo Manchuria. Hitachi vµ Nissan Motors còng n»m trong tËp ®oµn

nµy.

TËp ®oµn Nicchitsu ®îc Shitagau Noguchi thµnh lËp n¨m 1908.

Tªn ®Çy ®ñ cña nã lµ Nihon Chisso Hiryo (Ph©n ®¹m NhËt B¶n).

LÜnh vùc kinh doanh chñ yÕu cña tËp ®oµn nµy lµ çc ngµnh ho¸ chÊt

®iÖn n¨ng nh s¶n xuÊt ph©n bãn, sîi t¬ nh©n t¹o, dîc phÈm, chÊt

næ vµ luyÖn kim. Nicchitsu ®Çu t rÊt lín ë Hµn Quèc.

TËp ®oµn Mori ®îc Nobuteru Mori thµnh lËp trong nh÷ng n¨m 1920.

Nobuteru Mori còng lµ ngêi ®ång s¸ng lËp nªn Ajinomoto cïng víi

Saburosuke Suzuki. LÜnh vùc kinh doanh chÝnh cña tËp ®oµn Mori lµ

chÕ t¹o I-èt, ph©n bãn, luyÖn nh«m, chÕ t¹o ®iÖn m¸y vµ chÊt næ.

4. Sù biÕn ®éng tû gi¸ hèi ®o¸i

Trong suèt thêi kú tríc thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt, tõ nh÷ng n¨m

1880 ®Õn n¨m 1914, gi¸ c¶ trªn nÒn kinh tÕ thÕ giíi t¬ng ®èi æn ®Þnh

vµ mËu dÞch tù do khi ®ã ho¹t ®éng díi chÕ ®é b¶n vÞ vµng quèc tÕ.

NhËt B¶n còng theo chÕ ®é b¶n vÞ vµng vµ cè ®Þnh tû gi¸ hèi ®o¸i ®èi víi

127




mét sè ®ång ngo¹i tÖ m¹nh tõ n¨m 1897. Ch¼ng bao l©u sau ®ã th× gi¸

c¶ cña NhËt B¶n còng ®¹t møc gi¸ cña thÕ giíi. Nhng c¬ chÕ tû gi¸ cè

®Þnh ®· bÞ ph¸ vì sau khi bïng næ thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt, vµ ®ång Yªn

NhËt b¾t ®Çu ®îc th¶ næi tõ n¨m 1917.

Sau thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt, çc níc lín ®· rÊt nç lùc ®Ó lÊy l¹i

chÕ ®é b¶n vÞ vµng tríc thÕ chiÕn nhng còng kh«ng mÊy thµnh c«ng.

Níc Anh x©y dùng l¹i chÕ ®é b¶n vÞ vµng n¨m 1925 nhng råi l¹i xo¸ bá

chÕ ®é nµy vµo n¨m 1931. ChÕ ®é b¶n vÞ vµng kh«ng thÓ thiÕt lËp ®îc trë

l¹i mét phÇn lµ do çc ChÝnh phñ giê ®©y ®· quan t©m ®Õn nÒn kinh tÕ vÜ

m«, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò thÊt nghiÖp, h¬n lµ nh÷ng cam kÕt víi bªn ngoµi vÒ

tû lÖ vµng quy ®æi. Do vËy, hîp t¸c tiÒn tÖ quèc tÕ gÇn nh lµ kh«ng thÓ.

NhËt B¶n còng ®· cè g¾ng ®Ó lÊy l¹i chÕ ®é quy ®æi ngang gi¸

b¶n vÞ vµng tõ tríc thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt víi hai Yªn ®æi 1 ®« la. ChÝnh

phñ NhËt B¶n còng rÊt chó träng ®Õn viÖc phôc håi l¹i tû gi¸ cè ®Þnh vµo

nh÷ng n¨m 1919, 1923 vµ n¨m 1927 nhng ®Òu thÊt b¹i do nhiÒu nguyªn

nh©n kh¸c nhau. Trong suèt thêi kú nµy, “trë vÒ chÕ ®é vµng” (kinkaikin,

nghÜa lµ th¾t chÆt h¬n nh÷ng h¹n chÕ vÒ xuÊt khÈu vµng) ®· trë thµnh

mét môc tiªu kinh tÕ quèc gia. Mçi lÇn ChÝnh phñ tuyªn bè t¨ng cêng

nh÷ng chÝnh s¸ch nh vËy, ngêi ta l¹i ®Æt nhiÒu kú väng h¬n vµo ®ång

Yªn NhËt v× trªn thùc tÕ ®ång Yªn NhËt ®· mÊt gi¸ h¬n so víi møc ngang

gi¸ tríc thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt. Nhng råi ®ång Yªn l¹i bÞ rít gi¸ khi

chÝnh s¸ch ®îc ¸p dông kh«ng cã hiÖu qu¶. Giíi kinh doanh ®æ lçi cho

çc ng©n hµng trong níc vµ çc nhµ kinh doanh ngo¹i hèi, ®Æc biÖt lµ

nh÷ng ngêi ë Thîng H¶i, v× hä ®· ®Çu c¬ rÊt nhiÒu. Sù bÊt æn tû gi¸

hèi ®o¸i nµy lÏ ra ®· cã thÓ g©y ra nhiÒu thiÖt h¹i h¬n ®èi víi nÒn kinh

tÕ NhËt B¶n vèn ®ang ph¶i ®èi mÆt víi t¨ng trëng chËm.

5. NÒn d©n chñ Shidehara trong nh÷ngn¨m 1920

Nh ®· ®Ò cËp ®Õn ë cuèi ch¬ng 6, NhËt B¶n b¾t ®Çu trë thµnh

mét mèi ®e do¹ nghiªm träng víi c¶ ph¬ng T©y vµ §«ng ¸ tõ cuèi thêi

128

Ch¬ng 7



kú Meiji. Sau thÕ chiÕn lÇn thø nhÊt, NhËt b¶n ®· cè g¾ng lµm dÞu bít

mèi lo ng¹i nµy vµ x©y dùng l¹i mèi quan hÖ h÷u h¶o víi ph¬ng T©y,

®Æc biÖt lµ víi Hoa Kú, vµ víi §«ng ¸. Kijuro Shidehara ®· nhiÒu lÇn

®îc bÇu lµm Bé trëng Ngo¹i giao khi çc chÝnh phñ ®¶ng Minsei cÇm

quyÒn, vµo çc nhiÖm kú 1924-1927 vµ 1929-1931. Díi nÒn d©n chñShidehara, «ng ®îc ®Æc biÖt ca ngîi nhê ¸p dông chÝnh s¸ch hoµ hîp.

Do vËy chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m 1920 còng

bít c¹nh tranh gay g¾t h¬n thêi kú tríc vµ sau ®ã.

Vµo n¨m 1921, Hoa Kú tæ chøc cuéc héi th¶o Washington vÒ

gi¶i trõ qu©n bÞ h¶i qu©n vµ mêi NhËt B¶n tham dù. Cuéc héi th¶o nµy

®· ®Æt thªm nhiÒu giíi h¹n ®èi víi çc chiÕn h¹m cña çc níc lín. VÒ

tû lÖ kÝch cì khèi lîng tÝnh b»ng tÊn chuyªn chë cña chiÕn h¹m, viÖc

së h÷u chiÕn h¹m lín ®îc giíi h¹n theo tû lÖ nh sau: Hoa Kú (5), Anh

(5), NhËt B¶n (3), Ph¸p (1,67), vµ ý (1,67). Ph¸i ®oµn NhËt B¶n ®· vui

vÎ ký vµo tho¶ thuËn nµy do nh÷ng ¸p lùc vÒ tµi chÝnh; h¶i qu©n cÇn

nhiÒu tµu chiÕn h¬n nhng ng©n s¸ch quèc gia l¹i ®ang bÞ th©m hôt. H¬n

n÷a, th«ng qua tho¶ thuËn nµy, NhËt B¶n còng muèn bµy tá thiÖn chÝ ®èi

víi çc thÕ lùc ph¬ng T©y.

Nhng viÖc ký kÕt hiÖp íc gi÷a 9 cêng quèc còng lµ mét lý

do quan träng kh¸c ®Ó NhËt B¶n t¸n thµnh çc cam kÕt trong héi nghÞ

gi¶i trõ qu©n bÞ h¶i qu©n kÓ trªn. HiÖp íc nµy ®· kh¼ng ®Þnh quyÒn tù

chñ cña Trung Quèc, nghiªm cÊm tÊt c¶ çc níc viÖc x©m lîc l·nh thæ

Trung Quèc b»ng bÊt cø ph¬ng tiÖn g×. §ång thêi hiÖp íc còng ®ång

ý chia sÎ quyÒn lîi kinh tÕ cña çc cêng quèc t¹i Trung Quèc theo chÝnh

s¸ch “më cöa vµ c¬ héi b×nh ®¼ng”. NhËt B¶n ®· t¸n thµnh viÖc ký kÕt

hiÖp íc nµy v× hiÖp íc ®· ngÇm x¸c nhËn nh÷ng quyÒn lîi ®Æc biÖt cña

NhËt B¶n ë Trung Quèc vµ M«ng Cæ. MÆc dï còng ®· chØnh söa ®«i

chót, nhng hai m¬i mèt yªu s¸ch tr¸i kho¸y ®Æt ra cho Trung Quèc

còng ®· ®îc céng ®ång quèc tÕ chÊp thuËn. Tuy nhiªn, viÖc “chÊp

thuËn” nµy chØ cã hiÖu lùc nÕu NhËt B¶n h¹n chÕ viÖc sö dông qu©n ®éi

x©m chiÕm Trung Quèc vµ kh«ng tranh cíp çc quyÒn lîi cña çc

cêng quèc kh¸c ë Trung Quèc.

Shidehara tin tëng r»ng mèi quan hÖ h÷u h¶o víi Hoa Kú lµ

129




rÊt quan träng ®èi víi NhËt B¶n. H¬n n÷a, «ng còng c¶m thÊy r»ng, víi

t çch lµ mét trong çc quèc gia ®øng ®Çu vµ lµ mét trong n¨m cêng

quèc trªn thÕ giíi, NhËt B¶n ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®Êu tranh v× hoµ b×nh

vµ sù thÞnh vîng cña thÕ giíi. §èi víi Trung Quèc, «ng muèn b¶o vÖ

çc quyÒn lîi kinh tÕ cña NhËt B¶n b»ng çc ph¬ng tiÖn phi qu©n sù.

Chñ nghÜa lý tëng Shidehara ®îc thÓ hiÖn râ trong bµi ph¸t biÓu tríc

Quèc héi cña «ng håi th¸ng 1 n¨m 1925. HiÖn nay, xu híng trªn thÕ giíi lµ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò quèc tÕ th«ng qua hiÓu

biÕt vµ hîp t¸c gi÷a çc bªn liªn quan, chø kh«ng ph¶i th«ng qua nh÷ng chÝnh

s¸ch chØ phôc vô lîi Ých cña mét quèc gia nhá hÑp, viÖc l¹m dông qu©n sù hay

th«ng qua chñ nghÜa can thiÖp... NhËt B¶n kh«ng ®îc phÐp ®øng c« lËp riªng

biÖt ë vïng ViÔn §«ng, vµ chØ quan t©m ®Õn nh÷ng c«ng viÖc cña riªng m×nh.

Víi t çch lµ mét níc lín trong Liªn minh çc quèc gia, NhËt B¶n giê ®ang

mang trªn vai träng tr¸ch ®Êu tranh v× hoµ b×nh thÕ giíi vµ h¹nh phóc cña nh©n

lo¹i. NhËt B¶n ph¶i tham gia vµo çc cuéc th¶o luËn çc vÊn ®Ò quan träng, thËm

chÝ ngay c¶ khi çc vÊn ®Ò nµy chØ cã ¶nh hëng gi¸n tiÕp ®Õn lîi Ých cña NhËt

B¶n. Trªn thùc tÕ, viÖc NhËt B¶n ph¶i g¸nh v¸c träng tr¸ch ®ã vÉn cha ®îc chó

träng, vµ lÞch sö ®· ®Æt ra mét nhiÖm vô hÕt søc cÇn thiÕt nµy. Sù tiÕn bé lín lao

cña lÞch sö ®· ®Æt lªn vai chóng ta nh÷ng träng tr¸ch nµy.

Nhng quan hÖ gi÷a NhËt B¶n vµ Hoa Kú dÇn trë nªn xÊu ®i do

130

Ch¬ng 7

NhËt B¶n tham dù héi nghÞ Washington (1921-22) víirÊt nhiÒu hy väng vµ mèi quan t©m. ViÖc c¾t gi¶m lùclîng h¶i qu©n toµn cÇu ®· ®îc NhËt B¶n rÊt t¸n thµnhv× NhËt B¶n ®ang ph¶i ®èi mÆt víi cuéc khñng ho¶ng tµichÝnh. Nhng NhËt B¶n còng lo sî r»ng çc cêng quèckh¸c cã thÓ sÏ x©m h¹i ®Õn lîi Ých cña m×nh.

Kijuro Shidehara (1872-1951)lµ Bé trëng Bé Ngo¹i giaotrong suèt çc nhiÖm kú tõ1924-1931, vµ lµ Thñ tíngNhËt B¶n n¨m 1945-1946.



nh÷ng vÊn ®Ò mµ nh÷ng ngêi nhËp c NhËt B¶n gÆp ph¶i ë khu vùc

Bê biÓn Th¸i B×nh D¬ng Hoa Kú, ®Æc biÖt lµ ë çc bang California,

Oregon vµ Washington. V× ngêi NhËt B¶n (vµ mét phÇn nµo ®ã c¶ nh÷ng

ngêi Hoa) nhËp c ®· lµm viÖc qu¸ ch¨m chØ vµ víi sù kh¸c biÖt vÒ v¨n

ho¸, hä ®· bÞ nh÷ng ngêi Hoa Kú ph©n biÖt ®èi xö. Trêng häc cña hä

bÞ çch ly, quyÒn tù do cña hä bÞ giíi h¹n vµ cuèi cïng lµ tµi s¶n cña hä

bÞ tÞch thu sung c«ng. ChÝnh phñ NhËt B¶n ®ång ý kh«ng cho thªm ngêi

nhËp c ®Õn Hoa Kú n÷a nhng ®ång thêi còng yªu cÇu Hoa Kú ph¶i ®èi

xö b×nh ®¼ng víi nh÷ng ngêi nhËp c NhËt B¶n ®ang sinh sèng t¹i Hoa

Kú. VÊn ®Ò nµy lµ ®iÓm khëi ®Çu cho mèi quan hÖ song ph¬ng.

ChÝnh s¸ch Shidehara vÒ viÖc kh«ng can thiÖp qu©n sù trªn l·nh

thæ Trung Quèc bÞ qu©n ®éi vµ nh÷ng ngêi theo ®êng lèi cøng r¾n

chØ trÝch lµ mét “chÝnh s¸ch hÌn nh¸t”. Còng cÇn ph¶i lu ý r»ng thêi kú

®ã ngay c¶ çc ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng còng lªn tiÕng chØ trÝch

m¹nh mÏ chÝnh s¸ch mÒm yÕu nµy vµ kÕt téi Shidehara v× ®· qu¸ mÒm

máng víi Trung Quèc. Trong çc n¨m 1927-1929, khi néi çc Tanaka

cÇm quyÒn thay thÕ Shidehara, NhËt B¶n ®· ®em qu©n ®éi ®Õn Trung

Quèc. Tanaka lµ ngêi cña ®¶ng Seiyukai vµ Shidehara lµ ngêi cña

®¶ng Minsei.

Cuèi cïng, vµo n¨m 1931, cuéc b¹o lo¹n Manchuria næ ra.

Kantogun, qu©n ®éi NhËt B¶n chiÕm ®ãng t¹i Trung Quèc, b¾t ®Çu x©m

chiÕm §«ng B¾c Trung Quèc. Hµnh ®éng nµy diÔn ra kh«ng theo sù chØ

®¹o cña chÝnh phñ NhËt B¶n, vµ chÝnh phñ NhËt B¶n ®· kh«ng thÓ kiÓm

so¸t ®îc lùc lîng qu©n sù nµy. Lêi kªu gäi hoµ b×nh cña Shidehara ®·

131




132

Ch¬ng 7

NÒn d©n chñ Taisho

Trong kho¶ng thêi gian Taisho n¾m quyÒn (1912-1926), ®· diÔn ra rÊt

nhiÒu çc phong trµo ®Êu tranh ®ßi d©n chñ vµ nh©n quyÒn. Trong ®ã bao gåm

nh÷ng cuéc ®Êu tranh chèng l¹i çc ChÝnh phñ lªn n¾m quyÒn kh«ng th«ng

qua bá phiÕu bÇu cö, nh÷ng phong trµo ®Êu tranh ®ßi quyÒn tù do cña phô n÷,

quyÒn b×nh ®¼ng cho çc tÇng líp bÞ ph©n biÖt ®èi xö (con ch¸u cña nh÷ng

ngêi eta vµ hinin - xem ch¬ng 2 vµ phÇn C©u hái vµ Tr¶ lêi ë phô lôc), ®Êu

tranh ®ßi bá phiÕu phæ th«ng, tù do v¨n ho¸ v.v... Nh÷ng phong trµo nµy ®îc

gäi chung lµ NÒn d©n chñ Taisho.

Mét trong nh÷ng nhµ l·nh ®¹o tµi n¨ng

lçi l¹c nhÊt cña nÒn d©n chñ Taisho lµ Sakuzo

Yoshino, gi¸o s vÒ khoa häc chÝnh trÞ cña

trêng ®¹i häc Tokyo. ¤ng ®· cho xuÊt b¶n rÊt

nhiÒu bµi b¸o trªn çc t¹p chÝ næi tiÕng vµ ®·

phæ biÕn quan ®iÓm d©n chñ cña m×nh ®îc

gäi lµ minpon shugi. Theo «ng, nÒn d©n chñ cã

thÓ thiÕt lËp vµ ph¸t triÓn ®îc ngay c¶ díi

chÕ ®é Meiji, mét chÕ ®é mµ hoµng ®Õ n¾m

trong tay toµn bé quyÒn lùc. Yoshino lËp luËn

r»ng chØ thiÕt lËp çc thÓ chÕ d©n chñ th× cha

®ñ mµ cÇn ph¶i kh«ng ngõng n©ng cao hiÖu

qu¶ cña çc hµnh ®éng trªn thùc tÕ cña chÝnh phñ. V× môc ®Ých nµy, «ng nhÊn

m¹nh vai trß cña tÇng líp trÝ thøc thîng lu trong viÖc d¾t dÉn nh©n d©n.

Yoshino còng ñng hé viÖc bá phiÕu bÇu cö phæ th«ng. ¤ng lËp luËn r»ng th«ng

qua viÖc më réng quyÒn bá phiÕu tõ mét nhãm nhá nh÷ng ngêi giµu cã ra

cho c¶ c«ng chóng th× çc vÊn ®Ò vÒ tham nhòng vµ tiÒn b¹c trong giíi chÝnh

trÞ sÏ ®îc gi¶i quyÕt vµ chÝnh trÞ sÏ ®îc x©y dùng dùa trªn mét tÇm nh×n

quèc gia réng lín h¬n (còng ph¶i thõa nhËn r»ng Gi¸o s Yoshino ®· h¬i qu¸

l¹c quan vÒ vÊn ®Ò nµy).

Sakuzo Yoshino (1878-1933)



133


Víi vai trß lµ mét ngêi trong tÇng líp thîng lu, Yoshino viÕt:

Ai ®ã cã thÓ sai lÇm mµ cho r»ng tÇng líp thîng lu kh«ng cã chç ®øng trong

nÒn d©n chñ. Nhng trªn thùc tÕ th× kh«ng ph¶i nh vËy. TÊt nhiªn, nÕu chØ cã

mét sè Ýt ngêi h×nh thµnh nªn mét tÇng líp nhÊt ®Þnh vµ ®éc quyÒn n¾m gi÷

chÝnh trÞ, th× ®iÒu ®ã cã thÓ ®em l¹i nh÷ng hËu qu¶ kh«ng tèt. Nhng nÕu nh÷ng

ngêi thuéc tÇng líp thîng lu chØ khiªm tèn ®øng trong mét sè ®«ng vµ trªn

danh nghÜa lµ phôc vô sè ®«ng vµ híng dÉn thªm cho sè ®«ng vÒ mÆt t tëng

v× lîi Ých cña sè ®«ng th× hä l¹i sÏ ®ãng vai trß cña nh÷ng nhµ th«ng th¸i thùc

sù... NÒn d©n chñ sÏ kh«ng ph¸t triÓn ®îc trong tay nh÷ng kÎ kh«ng hiÓu biÕt.

Trªn thùc tÕ, sè ®«ng lu«n lu«n lµ c¬ së cña çc ho¹t ®éng chÝnh trÞ. Nhng hä

rÊt cÇn nh÷ng ngêi l·nh ®¹o tµi giái. Hä cÇn ph¶i dùa vµo mét sè nhá nh÷ng

nhµ th«ng th¸i vµ nh÷ng ngêi thùc sù cã tµi. Mét d©n téc lín lµ mét d©n téc

mµ ë ®ã sè ®«ng ®îc l·nh ®¹o tµi t×nh bëi mét sè Ýt nh÷ng nhµ th«ng th¸i. Vµ

trong mét nhµ níc hiÖn ®¹i th× ®©y chÝnh lµ tr¸ch nhiÖm cña tÇng líp trÝ thøc

thîng lu. (“Bµi diÔn thuyÕt vÒ Quy t¾c cña chÝnh phñ lËp hiÕn vµ Çch thøc

ph¸t triÓn tèi ®a tiÒm n¨ng cña chÝnh phñ”, 1916).

N¨m 1925, LuËt bÇu cö phæ th«ng cã hiÖu lùc, më réng quyÒn bÇu cö

ra cho tÊt c¶ çc c«ng d©n nam trªn 25 tuæi, kh«ng ph©n biÖt møc thu nhËp.

Còng trong n¨m ®ã, LuËt B¶o vÖ Hoµ b×nh còng ®îc th«ng qua nh»m lËt ®æ

nh÷ng ngêi céng s¶n vµ nh÷ng ngêi v« chÝnh phñ. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i lu

ý r»ng çc níc kh¸c còng ®· cã nh÷ng luËt t¬ng tù nh vËy; ®©y kh«ng

ph¶i lµ luËt ®îc ¸p dông duy nhÊt t¹i NhËt B¶n. ViÖc më réng quyÒn bÇu

cö ra cho phô n÷ ph¶i m·i ®Õn n¨m 1945 sau nµy míi ®îc ¸p dông.

Trong tiÕn tr×nh chÝnh trÞ trªn thùc tÕ, thµnh c«ng lín nhÊt cña nÒn d©n

chñ Taisho lµ sù kÕ nhiÖm liªn tiÕp çc néi çc ®¶ng tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m

1932. Ngêi l·nh ®¹o ®¶ng chÝnh trÞ chiÕm sè ghÕ nhiÒu nhÊt trong quèc héi

®· lËp nªn chÝnh phñ (thay v× ®îc ngêi l·nh ®¹o cò chØ ®Þnh, hay çc tíng

lÜnh trong qu©n ®éi chØ ®Þnh nh tríc kia). Khi çc chÝnh s¸ch cña ngêi

l·nh ®¹o thÊt b¹i, th× ngêi l·nh ®¹o cña mét ®¶ng kh¸c sÏ lªn n¾m quyÒn

thay thÕ. HÖ thèng nµy kh«ng chÝnh thøc ®îc thÓ chÕ ho¸ nhng l¹i ®îc

¸p dông trªn thùc tÕ (®îc gäi lµ kensei no jodo, hay çch thøc th«ng thêng

cña chÝnh phñ lËp hiÕn). Nhng cuèi cïng chÕ ®é nµy còng kÕt thóc do søc

Ðp tõ qu©n ®éi vµ tõ hµng lo¹t çc vô ¸m s¸t chÝnh trÞ.



Ch¬ng 8Khñng ho¶ng tµi chÝnh Showa

n¨m 1927

Khñng ho¶ng ng©n hµng - Nh÷ng ngêi göi tiÒn xÕp hµng ngoµi Ng©n hµng tiÕt kiÖm Tokyo sau bµi ph¸t biÓu thiÕu thËn träng cña Bé trëng Tµi chÝnh Kataoka.



1. VÊn ®Ò Kikan Ginko

Kikan Ginko (nghÜa lµ, ®Þnh chÕ ng©n hµng) lµ mét thuËt ng÷

dïng ®Ó miªu t¶ viÖc thµnh lËp mét ng©n hµng nh»m phôc vô lîi Ých cña

chØ mét hoÆc mét vµi c«ng ty. Ng©n hµng nµy ®îc bao bäc vµ hç trî bëi

c«ng ty mÑ vµ kh«ng cã quyÒn tù chñ qu¶n lý. Thùc chÊt, ng©n hµng nh

vËy cã rÊt nhiÒu ®iÓm yÕu nh:

• Kh«ng t¸ch biÖt vÒ qu¶n lý vµ së h÷u (mét «ng chñ thêng võa

së h÷u võa qu¶n lý c¶ c«ng ty vµ ng©n hµng)

• Th«ng tin kh«ng ®îc phæ biÕn

• Danh môc ®Çu t kh«ng ®îc ®a d¹ng ho¸

• Kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ rñi ro vµ thÈm ®Þnh ®¸nh gi¸ dù ¸n

Nhng v× sao nh÷ng ng©n hµng nh vËy l¹i ®îc thµnh lËp? H·y

xem xÐt mét t×nh huèng mµ trong ®ã mét gia ®×nh næi tiÕng ë mét quËn

nä muèn khëi sù kinh doanh. Gia ®×nh ®ã sÏ thµnh lËp nªn mét c«ng ty

nhng l¹i muèn n¾m gi÷ toµn bé quyÒn kiÓm so¸t c«ng ty ®ã, kh«ng b¸n

cæ phiÕu c«ng ty ra c«ng chóng hay vay tiÒn cña bÊt kú ai kh¸c. §Ó cã

tµi chÝnh cho çc ho¹t ®éng cña c«ng ty, mét ng©n hµng sÏ ®îc thµnh

lËp còng bëi gia ®×nh ®ã. V× gia ®×nh nµy cã uy tÝn tèt ë ®Þa ph¬ng cña

hä nªn nhiÒu ngêi sÏ göi tiÒn tiÕt kiÖm cña hä vµo ng©n hµng nµy, víi

niÒm tin r»ng ng©n hµng nµy rÊt an toµn vµ hä kh«ng hÒ biÕt g× vÒ t×nh

h×nh tµi chÝnh cña ng©n hµng nµy c¶. Theo trµo lu nµy, nhiÒu ng©n hµng

kiÓu nµy (kikan ginko) ®· ®îc thµnh lËp trªn kh¾p ®Êt níc NhËt B¶n.

§· cã kho¶ng 2.000 ng©n hµng ë NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m 1900 vµ

1910 - con sè nµy lµ h¬i qu¸ nhiÒu.

Khi nÒn kinh tÕ bïng næ ph¸t triÓn, th× ngay c¶ çc ng©n hµng cã

®é tin cËy thÊp còng trë nªn thÞnh vîng. Nhng khi nÒn kinh tÕ bÞ ch÷ng

l¹i sau thÕ chiÕn lÇn thø 1 th× çc ng©n hµng kikan ginko b¾t ®Çu gÆp ph¶i

nh÷ng khã kh¨n vÒ nî xÊu. V× b¶ng c©n ®èi kÕ to¸n cña hä kh«ng ®îc

c«ng bè nªn c«ng chóng bªn ngoµi kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ ®îc møc ®é

trÇm träng cña vÊn ®Ò. Vµ nh ®· ®Ò cËp ®Õn tõ tríc, trong nh÷ng n¨m

1920, chÝnh phñ vµ Ng©n hµng Trung ¬ng NhËt B¶n (Bank of Japan -

BOJ) hç trî çc ng©n hµng vµ çc c«ng ty lµm ¨n yÕu kÐm b»ng çc

136

Ch¬ng 8



ph¸t triÓn kinh tÕ cña nhËt b¶n - grips · trang web tiÕng anh cho ch¬ng tr×nh häc th¹c...

Documents