pexanebiliwaisi “politica pÚblica jawatja” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara...

35
PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” WAJAIRANAKUATJA SIKUANI PETIRIWAXINEXA POWAXI PIBISIAKUENE TOEXANATSI WAJABITSAÜ PENABEWANAPAE MATAKABI Traducción en Lengua Sikuani Traductora: Rosalba Jiménez Amaya, (Etnolingïsta Sikuani)

Upload: others

Post on 23-Jun-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA”

WAJAIRANAKUATJA SIKUANI PETIRIWAXINEXA POWAXI PIBISIAKUENE

TOEXANATSI WAJABITSAÜ PENABEWANAPAE MATAKABI

Traducción en Lengua Sikuani

Traductora: Rosalba Jiménez Amaya, (Etnolingïsta Sikuani)

Page 2: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 2 de 35

OBSERVACIONES

La taducción de este documento se hizo con el siguiente procedimiento: Se hizo una lectura

general de todo el documento, para la contextualización temática. Luego se identifico el tipo de

texto, para este caso la temática va enfocado en un contenido jurídico, desarrollo de la

normatividad para pueblos indígenas y mujeres en general y mujeres indígenas victimas del

conflicto armado como los sujetos colectivos de este proceso.

Es un documento dirigido a una población específica, en este caso el pueblo Sikuani, se

identifica la caracterización específica de este pueblo, su contexto cultural y territorial, el rol que

juegan las mujeres Sikuani y frente al conflicto armado.

Luego se identifica las palabras claves técnicas en el contexto jurídico y político, tales como;

Auto, ley, decreto, norma, sentencia, Corte constitucional, política pública, derecho,

Constituciön política, entre otras. Son palabras que no tienen una traducción propia, es

complicado explicar la especificidad de cada una, porque para el Sikuani todo es complejo,

holístico e integral que se resume en la ley de origen (wajasikuanikuene liwaisi) no tiene

jerarquía jurídica.

Ahora para referirse a nombres, hay unos que son intangibles y no tiene traducción, lo que se

hizo fue una traducción de interpretación y explicación, y para mayor entendimiento y que se

repite constantemente en el documento se opto por ulitizar dos formas, la explicativa y la de

prestamos esta última no es conveniente utilizar, para estos casos se crea metalenguaje y

neologismos, pero aquí se incluyó prestamos como una forma de entender lo intangible

teniendo encuenta que los lectores de la lengua Sikuani son bilingües,tales palabras:

Victimajiwixi, Justicia transicional, Estatuto de refugiados, los nombres de los diferentes comité,

se colocó entre comillas

Los nombres propios institucionales, tampoco se hizo traducción, como: DANE, CODHES, RUV,

ONU, se hizo la traducción explicativa y su funcionalidad, para entender el contexto. De igual

menera las ilustraciones en unas fue comlejo su traducción por ser muy fragmentado y palabras

de hechos intangibles como el goce de derechos, la palabre derecho, administración,

planeación, en unas se repite mucho. Se dejo así, como referencia de contexto para los

bilingües Sikuani.castellano.

Ahora en Sikuani se hizo la traducción en primera persona en plural (waja) que es el lenguaje

colectivo, hay también palabras claves significativas que se repite en todo el documento, porque

son genéricas, como; Liwaisi, que refires a todo lo narrativo, palabra, como la lengua sikuani no

tiene artículo, se utiliza mucho las partículas de complementariedad y aclaración, como,: Baja,

jane, baitsi, bajara, pina, Tsipaji, pijinia, yabara, entre otras, porque son esenciales en la

narrativa Sikuani.

Page 3: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 3 de 35

PENAITAJUTSILIWAISI

Jota paliwaisibaxuto pamonae CODHES liwaisi ewetsiwi, yakina bewelia liwaisi, tsipaji saikaya

jota daxitawiriaSikuani petiriwaxi victimawaxinexa, jota wajajumetja nayakina, pikani raja

ayaibaxutoxaneto yakinaruta paliwaisi exanaejitsia daxita pitorobiwi kaenakua kanakujitsia

ewetsijitsia daxitawiria petiriwaxinexa, petobijiane liwaisi wajabitsaü penabematakabi,

Ayaibaxuto liwaisi yakina Consejería Presencial para la Equidad de la Mujer xua nakuenebijitsia

pewünü wowaijumetja: Manual de territorialización de los lineamientos de política pública

para la prevención de riesgos, la protección y garantía de los derechos de las mujeres

víctimas del conflicto armado

Wajajumetja penayakinaebaxuto, waxaitsinexa waja yorobinexa xua najumatabüxaina kobierno

pewetsiwi petiriwaxi pijaliwaisi, pijinia pabaxuto wowaijumetja yakinaruta, peyorobinexa

kobiernojawata penakuenebiwi kaenakua kanakujitsia pitorobiwi yapütaejitsia petiriwaxi

pijaliwaisi peyaiyataenexa jota paliwaisi yakinaruta pamonae Presidentenü pijaconsejeria jota

eweta petiriwaxi pijaliwaisi. Mapaxuto xaina 5 kaekobe paliwaisi epatoxi jiwijawabelia liwaisi

paebijitsia kujarubijitsia daxita jiwinexa jota paliwaisi nakueneba política pública, xaniataejitsia

petiriwaxi pijaderechokuene pakujinae pibisialiwaisi toexanatsi wajabitsaü penabewanapaewi

pejumatabükuene, tsipaji baja pijinia xaina itsaliwaisixi pewetsikuene, baitsi, sentencia, auto

pejailiwaisi.

.

XUA XAINA PALIWAISIBAXUTO

1.kopiaya liwaisi-epato

leyes liwaisi petiriwaxinexa

5. Liwaisi-epato

Xua exanaejitsia kaenakua kanakujitsia Política Pública liwaisi pewetsinexa

petoxanebinexa daxitaliwaisi viciimajiwixi.

4. Liwaisi-epato

Pekanaüjübijawa pakuenia naexanejitsia pewetsiliwaisi

victimawaxinexa

3.Liwaisi-epato

Pemuxujiobikuenia

pakuenia nakuenebijitsia liwaisi kaenakua

kanakujitsia

2. liwaisi-epato

Pewetsikuene "derechos y políticas públicas" daxitawiria sikuani

petiriwaxinexa wajabitsaü matakabi petobijinaewaxi

pijaliwaisi

Page 4: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 4 de 35

Introducción

Baja pina (Departamento Administrativo Nacional de Estadística) xua bajai DANE, baitsi jota

kobierno xaina jiwi penamatajütsiliwaisi, bajarapamonae jumaitsi, Colombianakuatja pina

jinawanapatsi, be 48.747.632 pawijiyobeje, baja jota 25 millones pina petiriwaxi, pijinia baja be

1´600.000 pajiwibeje daxita wiriajiwi, bajarajota baja pewüjüawi, petiriwaxi, pejewaxi, be

200.000 pajiwiyobeje najinawanapenatsi.

Wajabitsaükuenia xua nabewanapa pamonae unupijiwi, masetomonae kobierno pijawajabitsaü

yajawa pibisiakujiru pexanaewi jota Colombianakuatja, bajarapakuene bitso ayaikuenia jiwixi

bijiobirajutatsi, baitsi pamonae tajütomaranü pewekuajinawanapaewi, tsipaji

wajabitsaümatakabi yorotatsi, itsajiwixi pekobexae warapena, itsajiwixi pijamonae

tobeyaxuabatsi. Bajarajota petiriwaxi bitso bijiobiexanatsi, pijinia baja waxaitsi Sikuani, pamonae

ata penabejenawi,

Pakuenia jinawanapa peayaikuenia petiriwaxi panakuatja wajabitsaü nabewanapa. Baja pina

pamonae Corte Constitucional peliwaisiewetsiwi, xua baja kowütaena pakuenia nakueneba

kobierno pijajiwi pejumekowünütsi liwaisi Sentencia T-25, nexata jota tane ayaikuene pakuenia

jinawanapa petiriwaxi, daxitawiria sikuaniwaxi pina bajarapowaxi bitsoyo pebisiakuene tane xua

exana wajabitsaü penabewanapaewi. Xua baja “Riesgo” pejailiwaisi pakuene tane:

1) Pekenetsiataekuene petiriwaxi peperabüyo

2) Penakuenebijawa amatamojibia

3) Petaikaekuene jiwi wajabitsaü exanaejitsia

4) Pitaropiboliwaisi wajabitsaü jawabelia

5) Peajibiaexanaekuene jiwii pematakaponaewi comunidapijiwi

6) Wajabitsaü pekününaekuene jiwi pijanakuaxiya

7) Pebisiakuene petoexanaejawa pematamokuene pijanakuatja

8) Pekuenobatsikuene jiwi pewetsiliwaisi bajayajebi.

Baja daxita papebisialiwaisikuene petiriwaxi jawabelia La Cortemonae itajüta, pijinia daxita

wiriasikuani ata petoe-exanaeliwaisi, Baja jota naitajüta wowijumetja kaeliwaisi kanakujitsia xua

la Corte constitucional liwaisi paeba kobierno pitorobiwi jawabelia kuenetajejitsia

petonakuenebinexa xaniawaetsia.

Page 5: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 5 de 35

PETIRIWAXI PENAYAJIWITAE LIWAISI XUA JUMAITSI

•Riesgo de Violencia sexual, Explotación Sexual o Abuso Sexual en el Conflicto Armado. (A. 092/2008)

•Riesgo de Violencia sexual por dinámicas al rededor de la explotación ilegal de recursos mineros (A. 009/2015)

•Riesgo de mujeres con orientaciones sexuales diversas a sufrir violencias sexuales (A. 009/2015)

•Prostitución forzada, enamoramiento de muejres y jóvenes indígenas como táctica bélica (A. 004 de 2009)

1) Petiriwaxi peperabü

kenetsiatae liwaisi

•el riesgo de explotación o esclavización para ejercer labores domésticas y roles considerados femeninos en una sociedad con rasgos patriarcales, por parte de los actores armados ilegales (A. 092/2008)

2) penakuenebijwa amatamojibia

•el riesgo de reclutamiento forzado de sus hijos e hijas por los actores armados al margen de la ley, o de otro tipo de amenazas contra ellos, que se hace más grave cuando la mujer es cabeza de familia. (A. 092/2008)

•Reclutamiento forzado de niñas, adolescentes y jóvenes miembros de la comunidad por actores armados irregulares, (A. 004 de 2009)

3) Petaikaekuene jiwi wajabitsaü

exanaejitsia

• Los riesgos por las relaciones familiares o personales (voluntarias, accidentales o presuntas) con los integrantes de alguno de los grupos armados legales e ilegales, principalmente por señalamientos o retaliaciones contra enemigos; (A. 092/2008 - A. 004/2009)

4)Pitaropiboliwaisi wajabitsaü jawabelia

• los riesgos derivados de su pertenencia a organizaciones sociales, comunitarias o políticas de mujeres, o de sus labores de liderazgo y promoción de los derechos humanos; (A. 092/2008)

• Asesinato selectivo de líderes, autoridades tradicionales y miembros prominentes de las comunidades indígenas (A. 004 de 2009)

5)Peajibiaexanaekuene jiwii pematakaponaewi

comunidapijiwi

• el riesgo de persecución y asesinato por las estrategias de control coercitivo del comportamiento público y privado de las personas por parte de grupos armados ilegales; (A. 092/2008)

• Incursiones y presencia de grupos armados ilegales en territorios indígenas, en ocasiones seguidas de una fuerte militarización del territorio por parte de la Fuerza Pública, (A. 004 de 2009)

• Instalación de bases militares en territorios indígenas sin consulta previa. (A. 004 de 2009)

• Controles de comportamiento y de las pautas culturales propias por parte de los grupos armados ilegales (A. 004 de 2009)

6)Wajabitsaü pekününaekuene jiwi

pijanakuaxiya

•El riesgo por el asesinato o desaparición de su proveedor económico, la desintegración de sus grupos familiares y de sus redes de apoyo [o durante el desplazamiento] (A. 092/2008). Instalación de minas antipersonal y abandono de municiones sin explotar (MAP/MUSE) en sus territorios;

•Confinamientos de familias y comunidades enteras, Controles sobre la movilidad de personas, alimentos, medicamentos, combustibles, bienes y servicios básicos y ayuda humanitaria y Apropiación y hurto de bienes de subsistencia de las comunidades (A. 004 de 2009)

7)Pebisiakuene petoexanaejawa pematamokuene

pijanakuatja

• Ocupación de lugares sagrados por los grupos armados ilegales y por unidades de la Fuerza Pública.

• Irrespeto reiterado a las autoridades tradicionales indígenas por parte de los actores armados ilegales y, en ocasiones, por miembros de la fuerza pública. (A. 004 de 2009)

• Ocupación temporal de escuelas, viviendas y edificios comunitarios por los actores armados ilegales y, en ocasiones, por miembros de la Fuerza Pública. (A. 004 de 2009)

8)Pekuenobatsikuene jiwi pewetsiliwaisi

bajayajebi

Page 6: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 6 de 35

Victimawaxi wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabuenetja

Baja pina penawünüyakinaejawatja bevictimakuenia, baja pawaitja 1985-.2016 pawai jawabelia

baja 89.999 papetiriwaxi daxita wiriaSikuaniwaxi wünüyakinatsi. Jota baja ayaikuenia

wünüjunua petiriwaxi victimakuenia, pejewaxiwaxi, pejanawaxi ata.

Jota RUV (Registro Unico de Victimas) jawata, Sikuanipetiriwaxi toxanepanatsi

penawünüyakinaejawa bekaewakuene, nayapütajetsia paliwawaisi tobijianatsi, baja jane

peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia

naitajüta1

TABLA 1. VÍCTIMAS INCLUIDAS EN EL REGISTRO ÚNICO DE

VÍCTIMAS CON PERTENENCIA ÉTNICA INDÍGENA

Edad actual

Mujer Hombre LGBTI No Informa

Total

ND 2.041 2.154 12 4.207

entre 0 y 5 3.232 3.245 4 47 6.528

entre 6 y 11

9.687 10.152 6 122 19.967

entre 12 y 17

14.057 14.467 6 107 28.637

entre 18 y 28

21.524 21.050 4 194 42.772

entre 29 y 60

33.186 27.711 10 537 61.444

entre 61 y 100

6.272 6.195 1 119 12.587

GRÁFICA 1. DISTRIBUCIÓN POR EDAD DE LAS

MUJERES INDÍGENAS INSCRITAS EN EL RUV

ELABORACIÓN PROPIA DE CODHES CON BASE EN DATOS DE LA RNI. CONSULTADOS EL 20 DE AGOSTO DE

2016. FECHA DE CORTE: 1 DE AGOSTO DE 2016.

Pakuenia naitajüta victimakuene petiriwaxi jota 30% pina pejewaxiwaxi, pejanawaxi ata, baja

24% pexainawi 18-28 pawaibeje, pijinia baja 38% penaweretsiwaxi 29-60 pawaibeje pexainawi,

baja 7% perujuwaxi. Paliwaisi naitajüta nakajumaitsi, petiriwaxi ayaikuenia petaewaxi xua exana

wajabitsaü penabewanapaewi pijanakuatja.

Pavictimajiwixi nawünüyakina, baja daxita wiriasikuanijiwixi, jota victimakuene petaewi, pijinia

CODHES penakunebiliwaisi jumaitsi, baja pina be 14% pajiwi kaewaikanakujtsi pewarapaewi

daxitawiria sikuai tsabiabi

1 Esta tabla ilustrativa, no se trduce porque son datos cuantitativos y se deja tal como está para mayor ilustración de los bilingües hablantes, lectores

entre 0 y 54%

entre 6 y 1111%

entre 12 y 1716%

entre 18 y 2824%

entre 29 y 6038%

entre 61 y 100

7%

Page 7: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 7 de 35

Pebisiakueneliwaisi petiriwaxi jawabelia petoexanaejawa, wajabitsaü penabewanapaewi

pejumatabükueneta

Baja pina jota RUV pewünüyakinaejawata victimajiwixi, paliwaisixi najumeruba:

TABLA. PEBISIAKUENE PEXANAEJAWA SIKUANI PETIRIWAXI JAWABELIA Pibisiakuene Pexanaejawa Daxitawiria Sikuanipetiriwaxi

jawabelia Jiwi Pekobexae warapaekuene 88017

Jiwi pebeyaxuakuene 4416

Jiwi peatjiabikuene 2452

Wajabitsaü Penabewanapaekuenia xua exana 1710 petonaxuabikuene pexainaejawaxi 1608

Peajibia exanaekuene 1055

Nekonikuene jiwi pewatabijawa, pekenetsiatajawa petiriwa/pebi piajawayo

252

Jiwi pewaetakikuene matayatsia 74

Municionkuene pemütjükaejawa 70

Pejewaxi penotsikuenia wajabitsaünexa 60

Jiwi pebijiobiexanekuene 60

Pexuabikuene pijairaxi wajabitsaü kobexae 35

ELABORACIÓN PROPIA CODHES CON BASE EN DATOS DE LA RNI. CONSULTADOS EL 20 DE

AGOSTO DE 2016. FECHA DE CORTE: 1 DE AGOSTO DE 2016.

Jota paliwaisi jumaitsi, baja pina be 72 papejewaxi sikuaniwiriajiwixi najinawanapena unupijiwi

pijawajabitasü jawabelia, pijinia baja be 3.768 papebinüxi beyejebatsi wajabitsaüwi, baja

itsajiwixi ajibiaexanatsi, jota wünüyakinatsi RUV jawata pijinia baja petiriwaxi jota bewelia

wünuyakinatsi victimakuenia. Itsajawatja jumaitsi, baja pina be 80 papetiriwaxi victimakuene

exanatsi munición pemütjükaejawa yabara.

¿Depitsiliwaisi petiriwaxi jawabelia tobijianatsi pijaderechokuene?

Wajabitsaümatakabi penabewanapaekuenia, bitso ayaikuenia tobijianatsi petiriwaxi pijaliwaisi

itsajawata xaniawaetsia apotaetsi saya beatajatsibikuene. Bitsoyo baja sikuanipetiriwaxi. Anija

kuene liwaisibeje: xua wajabitsaükuene tobijianatsi pijaliwaisi. Itsajawa jamatabübeje xua

tobijianatsi yabara. Baitsi paderecholiwaisije:

1. Peasükuenia jamatjema peponaponaekuenia

2. Pexaekuenia xaniawaetsia

3. Pexainaejawa pexaniakuenia iranakua yabara.

4. Petiriwakuenia penayapütaejawa.

Page 8: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 8 de 35

5. Peyapütaekuene liwaisi, kopiaya peyanijobiliwaisi.

6. Pexaniakuenia peponaponaejawa

7. Nakuatja xaniawaetsia pejinawanapaejawa pejewaxi.

8. Peyakinaekuene, penawübikuene., itsajawanü baja.

Baja pina padecreto Ley 4633 de 2011, jota jumatsi: petiriwaxi pina bitso bijiobiexanatsi

wajabitsaü matakabi, ayaikuenia pijaliwaisi tobijianatsi itsawaxi perabükenetsiatanetsi,.

Itsapetiriwaxi nakuenebiaexanatsi penakuenebijawa pianikuene saya amoneya, itsajawata

apomatamotsitsi xaniawaetsia. Itsapetiriwaxi pexijiwixi tonotatsi unupiji wajabitsaünexa, Itsawaxi

bijiobiexanatsi tsipaji kaewaxi nakopotena wajabitsaü tokaponatsi peewetsitsi jiwiyotsi

Paliwaisi bitsoyo bijianabiabi:

1. Iranakualiwaisi: Jota jinawanapiaba wajabitsaú, pebisiakuene nakueneba, saya jiwi

yakaranaba kaekowütja.

2. Peyaiyataejawa Pewaübijawa wajakuenia. Baja pina petiriwaxi pijanakua pewekua

warapaewaxi wajatsamaninüxi apotaetsi baja, nexata baja apoxainae pajiwi waübijitsiatsi

tsipaji baja kobierno pijaliwaisi pijinia baja apotaetsi.

3. Peyakinaeliwaisi penakujarubijawa wajaliwaisikuenia. Jota baja petiriwaxi pijanakua

pewekua warapaewaxi, jota baja apoxainae pekujarubiwa (nü) wajaliwaisi

pekujarubitaxünaetja, nexatja baja wajakuene liwaisi pejewaxi nakofünütapona.

4. Pexaejawa liwaisi yabara. Baja pina petiriwaxi pewarapaewaxi pexipejewaxi pexania

kuenia abatabiaba pijanakuatja, baitsi, xua wajanakuatja nakuenebatsi, namitsajinatsi,

dujuaikuenia, peri baja, ajenakonoxae xua baja ajibi, nexata itsaluene xane, baja janibo.

5. Peewetsiliwaisi xaniawaetsia aponajüpaekuenia: Saya pina petiriwaxi xaniawaetsia

apotaebiabi kobierno pijajiwi, nexata xua baja apoxanepanae

6. Penakuaikuaijawa pijaliwaisi penapaebikuene: Petiriwaxi tokajüpatsi

penakuaikuaijawa xua namatawenona petoxanebinexatsi pijaliwaisi

7. Nekoniliwaisi ewetsijawa. Wajabitsaü pejumatabükuene itsajiwixi bijiobiexanatsi,

nexata ikatsia nekonikuene liwaisi ewetsiwi bijieta totane pamonae xua tobijaina, baja

totaenatsi. Wajanekoni liwaisikuenia wowaikuenia atja.

8. Pijamonaekuenia ewetaliwaisi. Itsa baja wajakuene apotaetsi xaniawaetsia,

üwowaikuene nexata baja nawowaibaponaena

9. Pejexaxi xaina pijaliwaisi peewetsinexatsi, pexanialiwaisi xaina toyakinarutatsi jota

“Convención de los Derechos de los Niños y las Niñas y la Ley 1098 de 2006” jumaitsi

Pejewaxi xania pijaderecho pijamonae jawabelia peponaponaejawa peewetsinexatsi.

Page 9: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 9 de 35

1. KAELIWAISI-EPATO:

DAXITA WIRIASIKUANIWAXI PIJADERECHO XAINA POWAXI PIBISIAKUENE

TOEXANATSI WAJABITSAÜ PENABEWANAPAE MATAKABI

¿Depaliwasi xainatsi jota nakatoyakina itsanakuapijiwi peyaiyatae jumekowünütsi liwaisi

daxitanakuapíjiwi, pewetsinexa petiriwaxi pijaliwaisi powaxi pibisiakuene toexanatsi

wajabitsaü matakabi?

Baja pina xua naliwaisi yakinabuata Ginebra nakuatja 1949 pawaitja y itsaliwaisi baja ikatsia,

Yakina pewetsinexa xaniawaetsia daxitajiwi saikaya pejinawanapaewi apowajabitsaükuenia,

pijinia penabewanapaewi bitso ayaikuenia penabeyaniwa, petiriwaxi ata peyaiyataeliwasi toruta.

Jumaitsi: petiriwaxi pina xaniataenatsi, apoperabükenetsiatae tsanijiobiuetsi, pijinia baja

apobijibirajutsi tsanetsi, xua baja pebijiwi bayamaxüitoroba petiriwa baperabükenetsiatane

palataxi yabara, daxita xuaxi itonopae tsane jai jota.

Baja pina pijinia itsaliwaisi yakina jota “Estatuto de refugiados” baitsi pamonae

wajabitasaükobexae itsa nakueyabelia nakaetuana namatayaba, nayakaranaba, baja pina xua

nayakina (1951) pawaitja, pijinia baja pekobexaewarapaewi kaenakua kanakujitsia, nayakina

(1998) pawaitja, jota jumaitsi: bajarapajiwixi pina yawenonaenatsi pijanakua kanakujitsia

pijakobierno pitorobiwi.

Baja nayakinabuata daxitajiwinexa liwaisi-ewetsiwi Viena nakuajawatja pakujinae jota

nakaetuana daxita nakuapijiwi jiwipijaderecho yabara kuaikuaijai, jumaitsi: “ itsa pina petiriwaxi

pijaderecho tokenetsiatane wajabitsaü pejumatabükueneta nexata xua baja daxita jiwijawabelia

natonanekonita itsanakuapijiwi jawabelia ata”

Itsa liwaisi nayakinabuata penajume- itajütsikuenia Beijing nakuatja, jota kaeliwaisi –epato

nayakina petiriwaxi pijaliwaisi wajabitsaü pejumatabükuenia itsakuene petoexanewaxitsi, xua

kaekobierno kanakujitsia pitorobiwi, peyawenonaenexatsi; pijinia baja ONU pijiwi nakua

ewetsiwi, juka itsaliwaisianü pewünü “Resoluciones 1325 (2000 pawaitja), 1820 (2008

pawaitja), 1888 (2009 pawaitja), 1889 (2009 pawaitja), 1960 (2010 pawaitja), 2106 (2013

pawaitja) y 2122 (2013 pawaitja) Daxita bajara paliwaisianü jumaitsi, petiriwaxi pewetsinexa

xaniawaetsia, pebijiwi pekenetsiataejawa itaweta.

Itsa liwaisi nayakinabuata pabaxutotja “Estatuto de Roma de la Corte Penal Internacional (1998

pawaitja) jota jumaitsi, xua exana penekonikuene pakujinae wajabitsaükuene jiwibewanapa

ayainekoni exana. Pijinia baja itsa liwaisi, penakaetuatsijawatja Belem do Para tomaratja, Brasil

nakuata 1994 pawitja, yakina pitawetsi liwaisi, penekoniliwaisi petiriwaxi jawabelia, itaweta

pakuene baja pewerewerekaponaejawa.

Page 10: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 10 de 35

¿Depaliwasi xainatsi jota nakatoyakina daxita colombianakua pijiwi wajayaiyatae

jumekowünütsi liwaisi, pewetsinexa petiriwaxi pijaliwaisi powaxi pibisiakuene toexanatsi

wajabitsaümatakabi?

Baja jota ayaitabutopa liwaisibaxutotja, pewünü “Constitución Política de 1991” tsipaji

bajarapawaitja paliwaisi daxitajiwi nakaetuana juka liwaisi; jota jumaitsi: nayapütayaexana

pijaderecholiwaisi daxitawiriasikuani pejinawanapaekuene panakuatja pijinia baja petiriwaxi

pijaderecholiwaisi

Baja paLey 387 jawatja 1997 pawaitja yakina paliwaisi, jumekowünütsiana pakuenia taena

xaniawaetsia jiwixi pewarapaejawa apojitsipae ata wajabitsaü pejumatabükuene

penabewanapae matakabi, bajarapajiwixi kobierno pitorobiwi yawenonaena pewetsikuenia,

rajutsiana penamatawenoejawaxi

Baja paLey 975 jawatja 2005 pawaitja yakina paliwaisi, pamonaenexa waxabitsaükuenia

pejinawanapewi kobierno wekua pijaliwaisi tojuta, bajarapajiwixinexa itsa nawekua pitsapaena;

pijinia victimakuene liwaisi jota ruta baja toxanebijitsiatsi bajara paliwaisi, pijinia baja taena

nekoniliwaisi.

Baja paLey 1257 jawatja 2008 pawaitja xua naliwaisi yakina; daxita petiriwaxinexa

xaniawaetsia pejinawanapaenexa pibisiakuene petoexanae yaniwatsi kobierno jawabelia

pijaliwaisi pijinia baja pexainaewi jawabelia, baja pina daxita petiriwaxi kuenekajüpatsi

penaliwaisi xainaenexa pitorobiwi jawabelia, liwaisinekoniewetsiwi jawabelia ata, baja

xane exanaejitsia xua jumaitsi política pública pejumekowünütsi liwaisi

Baja paLey 1753 jawatja 2015 pawaitja anijaliwaisianü juta pexanaenexa

pejumekowünütsijawa pitorobiwi panakuatja, xanialiwaisi daxita wiriasikuanijiwinexa

pijaderechoxi petiriwaxi ata pijaliwaisi; pijinia jota pekanaüjübiliwaisi penanakuenebinexa

peyaiyataeliwaisi baitsi xua política pública jai, daxitanexa Colombianakuatja powaxi

jinawanapena, xaniawaetsia petaenexa bajarapaliwaisianü victimawaxinexa wajabitsaü

penabewanapaewi pejumatabükuenetja.

Baja paLey 1448 jawatja 2011 pawaitja juka paliwaisianü, pewetsinexa, petoxanebinexa

daxitakuenia victimajiwixi panakuapijiwi, pijinia baja itsaliwaisi ruta. Jota baja kanaropota

pekuaikuaijaijawa apowajanajüpaeliwaisi baitsi petiriwaxi pijakuene, pebijiwixi,

perujujiwixi, penabejenawi ata.

Baja paLey 4633 jawatja 2011 pawaitja saikaya juta itsaliwaisi peewetsinexa,

petoxanebinexa daxitakuenia victimajiwixi daxita wiriasikuaninexa pija ira yabara.

Page 11: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 11 de 35

Baja paLey 1542 jawatja 2012 pawaitja juta liwaisi pamonaenexa, wajayaiyataewi baitsi

liwaisijaitsiwi petiriwaxi yabara xua pebisialiwaisi toexanatsi, pijinia baja xaniawaetsia

taena paliwaisi kanaüjübapona bajarapamonae nekoniliwaisi jaitsiwi petiriwaxi yabara.

Baja paLey 1719 jawatja 2014 pawaitja, juka pexanebiliwasi ley 599 jawatja 2000

pawaitja, 906 jawa 2004 pawaitja, baitsi xua kopiaya exana; jota juta ikatsia itsaliwaisi,

xua exanaejitsia penekoniliwaisi pijinia petiriwaxi peperabükenetsiatajawa pijawaxi

wajabitsaü penabewanapaewi matakabitja

Baja paLey 1761 jawatja 2015 pawaitja, juta nekoniliwaisi pewünü “feminicidio”, baitsi

petiriwaxi pebeyaxuabikuene

¿Depaliwasi juta pexaniakuenia peliwaisiewetsiwi pejumekowünütsi liwaisi, Baitsi

“Corte Constitucional” pijiwi, jaita depakuenia naexanaejitsia pewetsinexa

pijaderecho victimawaxi xua pibisiakuene toexanatsi wajabitsaümatakabitja?

“Corte Constitucional” baja paliwaije jota nakueneba bitso liwaisipeyapütaewi xua derecho

yabara jai Constituciónbaxutotja yakinabuata daxita Colombianakuapijiwi pijaderecho,

bajarapamonae eweta paliwaisianü pejumekowünütsinexa kobierno pitorobiwi daxita jiwi ata.

Nexata bajarapamonae juka pejumekowünütsiliwaisianü pewünü “Sentencias” baitsi

victimajiwixi pijaliwaisi Sikuanipetiriwaxi ata, baja sentencia T-025 2004 pawaitja paliwaisi juta

Bajarajota La Cortepijiwi yapütayaexana pakuenia jinawanapa pewarapaejiwixi wajabitsaü

penabewanapaewi kobexae, pijinia jota yakina paliwaisi pewünü “Auto” baitsi pitorobiliwasi

xaniawaetsia exanaejitsia kobiernojawatja penakuenebiwi, daxita wiriasikuanijiwixinexa, pijinia

baja petiriwaxiata pijaliwaisi petoxanebinexa daxitakuenia

Auto de la Corte

Paliwaisi jumaitsi

Auto 251 del 6 de octubre de 2008 en seguimiento a la sentencia T 025 de 2004

Pewetsikuenia pijaderecho liwaisi pejewaxinexa, pewüjüawi, pejanawi, pamonae kobexaewarapa wajabitsaü penabewanapaewi, pijinia itajüta xua toyabara bijianatsi bajarapajiwixi.

Auto 092 del 14 de abril de 2008

Bajarapa-auto 092 de 2008 itoroba peewetsinexa petiriwaxi pijaderecho, xua jumaitsi sentencia T 025 de 2004. Jota ikatsia naliwaisiruta pejumekowünütsi liwaisi, “peexanaenexa liwaisi daxitakuenia pewetsliliwaisi” petiriwaxinexa powaxi warapaeexanatsi wajabitsaü penabewanapae matakabi

Auto 098 del 21 de mayo de 2013

Jota paliwaisi jumaitsi: Penaitaxutokaewitsiwi liwaisi xua kobierno pijajiwi nakueba pewetsikuenia xua “derecho a la vida” baitsi peyaiyataenexa pitawakuene, daxitakuene baja pematakaponaewaxi jawabelia pewarapaewaxi wajabitsaü pekobexae pijinia baja penakuenebiwaxi bajara paliwaisi, baitsi jota jumekowünüjitsia exana sentencia T-25 de 2004, auto 200 de 2007, auto 092 de 2008

Page 12: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 12 de 35

Auto 009 de 27 de enero de 2015

Jota paliwaisi jumaitsi: Penaitaxutokaewitsiwi liwaisi xua itoroba kopiaya auto 092 jawatja 2008 pawitja, xua peexanaenexa nekoniliwaisi pewetsiwi baitsi “fiscalía taxunaetja” peyorobinexa paliwaisi nekoniexana petiriwaxi peperabükenetsiataejawa pijajawayo, pijinia baja ruta paliwaisi nakunebijitsia Kobiernopijajiwi bajara pebisialiwaisi pexanaejawa jume tsane; jumekowünütsisjitsia xua jumaitsi Sentencia T-025 de 2004.

Auto 248 de 24 de septiembre de 2007

Jota paliwasi jumaitsi, pexaniakuenia ewetsiana pajiwixi “desplazado” bajai itsa jume pajiwixi ata abaxü apowarapae belia tsipae, pijinia yanijoba pakuenia namatajütajiwi pakuene xaina, baitsi baja Naciones Unidaspijiwi itsanakuapijiwi xua jumaitsi totaejitsia bajarapaliwaisi, kobiernopijajiwi jumekowünütsijitsia.

Auto 249 de 24 de septiembre de 2007

Jota paliwasi jumaitsi: peewetsiliwaisi desplazadojiwixi, baja jane natorutsiana xua baja “planes y programas” bajarajiwixinexa peyawenonaenexa, pijinia jota jumaitsi depakuenia kobierno pijajiwi ewetsiana paliwaisi daxita wiriasikuaninexa, kopiaya yawenonaena pasikuanijiwixi bitsoyo namatawenona xua jumaitsi bitso peyakinawi 21 de septiembre 2007 pawaitja.

Auto 004 de 26 de enero de 2009

Jota paliwaisi jumaitsi: peewetsiliwaisi pijadrecho desplazadojiwixi, daxita wiriasikuani ata pamonae desplazdokuenia jinawanapa itsanakuayabelia warapena pekobexae wajabitsaümatakabi, baja jumekowünüjitsia xua jumaitsi “sentencia T-025 de 2004”, bitso peyakinaewi ata, 21 de septiembre de 2007.Pakujnae yoroba bajarapaliwaisinü

Auto 382 de 10 de diciembre de 2010

Jota liwaisi itoroba petaenexa xaniawaetsia pakuenia nakuenebapona kobierno pijajiwi xua itoroba”Sentencia T-025 de 2004 y Auto 004 de 2009” Pijinia jota itoroba pakuenia naewetsijitsia xaniawaetsia Hitnü sikuaniwiriajiwixi pejinawanapaewi Arauca nakuatja, tsipaji bajarapajiwixi kaetaxünaetja jinawanapena, wajabitsaü- unupiji yakaranabatsi, pekajunawi apopitsapae; baitsi pajiwixi, kaecomunidad kanakujitsia pejinawanpaewi: Caño Claro, - La Esperanza - Iguanitos - Perreros - Asentada en Betoyes - Municipio de Tame jawatja.Jota naliwaisi ruta xua itoroba “Sentencia T-025 de 2004 y el auto de seguimiento 004 de 2009”

Auto 174 de 09 de agosto de 2011

Jota itoroba xua jumaitsi “medidas cautelares urgentes” baitsi naewetsijitsia bepijiayo Awa wiriajiwixi pijaderecho pepoxanialiwaisi Bajarajiwixi jinawanapena Nariñonakuatja, Putumayonakuatja ata, baitsi xua exana itsa liwaisi apojumekowünütsi pejaijawa “Sentencia T-25 de 2004, auto 004. .

Auto 173 de 23 de julio de 2012

Jota itoroba xua jumaitsi “Medidas cautelares urgentes” baitsi naewetsijitsia bepijiayo Jiw /Guayabero wiriajiwixi pijadrecho pepoxanialiwaisi, jinawanapa Metanakuatja pijinia Wawialinakuatja ata, baitsi xua exana itsaliwaisi apojumekowünütsi pejaijawa “Sentencia T-25 de 2004, auto 004

Page 13: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 13 de 35

Petiriwaxi pijaderecho liwaisi pejinawanapaewaxi panakuatja wajabitsaü

nabewanapa

¿Depajiwixi victimakuenia jinawanapa xua jumaitsi “Decreto Ley 4633 jawatja, 2011

pawaitja xua yakina?

Jota paliwaisi Jumatsi, “victima” pina pajiwixi tobijianatsi pijaliwaisi, pibisiakuene toexanatsi,

pijamonae tobeyejebatsi wajabitsaü jumatabükuenia, nexata jota victima kaesikuaniwiria

kanakujitsia pijinia baja pijajiwitonü /pijajiwitowa ata, xua baja bijianatsi bitso pejumatabükuenia

bajumatabübeje, tsipaji pijaderecho apotoyaiyataetsi xua jumaitsi pitorobiliwaisi

daxitanakuajawa itsanakua pijiwi, “derecho internacional humanitario” Nekonikuene pexanaewi

jiwijawabelia, baja pina namatajütsiana matakabianü, waiatja, 1 de enero 1985 pawai kujinae.

Itsa Victimakuene nayapütane nexata pajiwiyo toexanatsi pibisialiwaisi saikaya nanekonita,

xua baja torutatsi penekoni matamotsinexa apoitsakuene tsane itsajiwiyo jawabelia pijamonae

ata, jaitsiana nayapütaejitsia pakuenia nanekonita. Pijinia baja nayapütaena daxita

wiriasikuanijiwi, pejumatabüliwaisi pakuenia najetaruka wajaliwaisi salinaewerena,

wajanakuaira yabara, itsa baja nakatobiajiana bajarapamonae wajabitsaü penabewanapaewi,

nexata waja iranakua nakato “victima” baja tsipaji waxaitsi bitso bayaiyatanetsi bewaenakuenia

tanetsiira, jota najuajinawanapenatsi nakaemonaebitsaütoxi. Waja derecholiwaisi jota

nakatoruta.

¿Depamatabibeje nakakuenekajüpa nakayapütajetsia kaejiwikuene victimajiwiyo?

Baja pina pekuenebijianaejawa jiwi jawablelia nawünüyakinaena jota “Registro único de

Victimas” Itsa baja xua victimakuene nayapütane pakujinae abaxü apojutsi paley 144.8 de 2011,

nexata xua kujinae xaina 4 pawaibeje pewajütsinexa penawünüyakinaejawa bajarajota. Itsa baja

pajiwixi victimakuene exanatsi pejutsikujinae pamatakabi ley 1448 de 2011, nexata xaina

penawünüyakinaenexa anijawaibeje (2) namatajütsiana pakujinae xua toexanatsi victimakuenia.

Baitsi jane itsiata pamatakabi ruta penawünüyakinaenexa, daxita apokuenekajüpaetsi,

itsakuene yabara, tajü jinawanapa, toayapübejetsi peponaejawa tomarabelia, itsajiwixi bexü

liwaisi yapütane vicimakuene xua toexanatsi Nexata bajaraxua yabara mataropota matakabianü

xuanexa, petiriwaxi pekenetsiataejawa, pewaxi penotsiwitsi unuwajabitsaünexa, pamonae ata

itsanakuatja warapawanapa.

¿Depitsi nekoniliwaisi nayapütane xuaexana pamonae victimakuene-exanatsi xua

jumaitsi peyakinaebaxutotja peyaiyatae jumekowünütsi liwasi?

Jiwi pebeyaxuabikuene

Peajibiaexanaejawa pibisia jumatabükuenetja

Pibisiakuene pebijiobirajutsijawa

Page 14: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 14 de 35

Jiwipetaikaeliwaisi pibisiakuenetja peponapaenexa

Nekoniliwaisi petiriwa peperabükenetsiataekuene pijajawayo

Pejewaxi petaikaekuene unupijawajabitsaü pexanaenexa

Pebekuene jiwi

Pewarapaekuene daxita wajabitsaü penabewanapaewi yabara

¿Depitsi derecho xaina petiriwaxi victimawaxi wajabitsaü penabewanapaewi

pejumatabükuene?

Jota paliwaisi rubena nayapütane victimakuene kaejiwiyo kanakujitsia petiriwaxi ata

Derecho xaina peyapütaejawa xua toenatsi, nekonikuenenexa, liwaisi petoxanebinexatsi

Derecho xaina penajumetaejawa jota kuaikuaijai Kobierno pijajiwi yajawa comunidad

pijiwi.

Derecho xaina kobierno pijiwi petotaenexatsi xaniawaetsia pakuenia naxainaponapona

peasünexa pijanakuatja

Derecho xaina penajumerutsijawa petotaenexatsi xua namatawenona jiwikuenia

Derecho xaina penaparticipabinexa jota liwaisiruta, nakueneba, yakowüyataepona xua

nakueneba política pública pejai liwaisi, jota xaneba yawenona victimajiwixi.

Derecho xaina política pública jawabelia paliwaisi yakina kobierno pijajiwi

petorutsinexatsi pijaliwaisi xua apoyabara kuenejüpae itsajiwi.

Derecho xaina ikatsia penaponaponaejawa pijamonaetja kaemonaekuenia.

Derecho xaina penawiabijawa pijanakuyabelia piajumatabükuenetja, pexaniakuenia

ponaponajetsia pakuenia jumaitsi “política de seguridad nacional”

Derecho xaina pijaira petokanawiabinexatsi

Derecho xaina peyapütaejawa paliwaisi xua yabara exanatsi.

Derecho xaina peliwaisi yapütaejawa xua baja nakuenebapona nekonikuene pajiwi

tobijianatsi pijaliwaisi victimaexanatsi

Derecho xaina daxita petiriwaxi pexaniakuenia pejinawanapaenexa pebisiakuene

apobetae baja.

Daxita wiriasikuani petiriwaxi Pijaliwaisi

Baka pina Sikuani petiriwaxi nayapütane bitso penamatamotsijawa pijakuene tsipaji petiriwaxi

baeweta daxita kueneliwaisi wajajume, pexaejawa pemitsajayabiwa pexinexa, pamona atja, jiwi

baeweta itsa baja itsakueneliwaisi, baxanebataba pexaniakuenia itsa baja penaweretsiwa, baja

pemuxujiobiwa, nexata bajaraxuijitsia, jota sakaiya liwaisiruta petiriwaxinexa xaniawaetsia

taejitsiatsi pewerewerekae yaniwa wajakuene.

Page 15: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 15 de 35

Pijinia baja jumaitsi: pajiwixi pina itsakueneliwaisi toexanatsi xua yabara jai “violencia sexual”

baitsi xua petiriwaxi peperabükenetsiataejawa pijawayo, nexata bajarapowaxi pijaderecho

xaina, pijinia baja bajarapaliwaisi ruta daxita wiriasikuanijiwixinexa ata:

Baja pina pajiwixi totaenatsi pijaliwaisi xaniawaetsia peyapütaewi bajarapaliwaisi, pijinia

baja pekuenetaewi wajasikuenekuenia xua najumatabüxainatsi, pakuenia naewetatsi

xua jumaitsi wajasalinaeliwaisi jota pitsapa pakujinae nakuanaitajüta paliwaisi yajawa

naexana waja yaiyataenexa, waja jumekowünütsinexa.

Pakujinae perabüyorobijitsiatsi peyapütaenexa pekenetsiataekuene, nexata kopiaya

najumeliwaisi yanijobiana victimajiwiyo jawabelia xua apotoexanaetsanetsi itsa

apojitsipae, tsipaji baauratsi waxaitsijiwixi.

Pakujinae itsajumatabükuene bemaliabakuene jumatabüjemabatsi nexata xua

yorobijitsiatsi wajakuenia totaenatsi apobewowaikuenia.

Pakujinae victimajiwiyo “violencia sexual” nekoni yanijobijitsiatsi xua yabara exanatsi, itsa

wowaijume apoyapütae nexata namatawenona wajajume wowaijume ata peyapütaewi

peliwaisi paebinexa

Pakujinae yorobijitsiatsi “Medico forense”exatsi, jumaitsi tsane pajiwi yorobijitsiatsi,

médica petiriwa itsajume pebi médico.

Daxita jiwinexa kaebitsaütoyo kanakujitsia xua jumaitsi “decreto ley 4633 jawatja, 2011 pawaitja

xua naliwaisi juta, jota nayapütaexana daxita wiriasikuanijiwixi pijaderecho yabara

bevictimakuenia jumaitsi:

Petoxabebijawa daxitakuenia xaniawaetsia pejinawanapaenexa daxita wiriasikuani jiwixi.

Pexaniakuenia toexanaenatsi pejinawanapaenexa xaniawaetsia pewerekae yaniwa

pijakuene.

Yaiyataena daxita wajaliwaisikuene paliwaisi nakatokopata Tsamanimonae, Kuwai,

wajadiosowi nakuaexanaewi wajayaiyataenexa, wajajumekowünutsinexa

Pexanebijawa daxitakuene xua yabara xainatsi waja iranakuakatja

Wajaderecho wajaxainaejawa wajairanakua.

Wajajinawanapaekuenia waja iranakuatja

Pewetsikuene daxitawiriajiwixi pijairanakua

Peyapütaexanaejawa pitajütsikuene xua nakatobijiana bajayakujinae

Victimajiwixi pijaliwaisi baitsi Colombianakua pewetsiwi xua exanaejitsia pewetsinexa

Baja pina penakuenebinexa xua jumaitsi “decreto ley 4633 jawatja 2011 pawaitja yakina

paliwaisi, nakuaitorobiwi daxita wiriasikuani pijairanakua kanakujitsia nakuene-ewetsiana

pijakuenia, itorobiana pijajiwi peyaiyataeliwaisitja xua tokopatatsi pijadiosowi.

Page 16: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 16 de 35

Naparticipabiana pejaniakuenia daxitajawa

Xaina pijaderecho peyanijobikuenia kopiaya xua tonakuenebijitsiatsi

Pijakuenetja pitorobikuene toyaiyataenatsi

Derecho liwaisi xaina peyapütaenexa xanijai liwaisi

Derecho xaina peyapütaejawa xua exana nekonikuene

Derecho xaina peyapütaejawa xua nakuenebapona pexanebinexa daxitakuenia xua

tobijianatsi

¿Depitsi liwaisi jumaitsi xua xanijaikuene, nekonijawa, pexanebiliwaisi?

Baja jota jumaitsi daxita xainatsi waja derecho wajayapütaenexa xanijailiwaisi xua yabara

exana pamonae wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükuene jiwixi biojibiexana, itsajawata

beyejeba, beyaxuaba jiwitonü jiwitowa aponayapütae jota sibokeka, nexata naliwaisi kopatsiana

xua yabara exana.

Panakuaitorobiwi daxitawiriasikuani jawabelia nakaliwaisi yapütae-exanaena xanijaikuene xua

exana wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükueneta wajamonaejiwiyo pibisiakujiru

toexanatsi, pijinia baja beyapütanetsi xua baja bajayamatakabi wajamonaemi toexanatsi bajara

bepitsikuene, baitsi baja itsa naliwaisiyapütanetsi, bajaraxua ikatsia aponakatoexanae tsane,

Panakuaitorobiwi pepokuene nakayapütaexanaena xanijaikuene, xua nakuenebapona

nekonikuene pajiwijawabelia ayaikuene nanekonita, pamonae nakueneyawenona unupijiwi

pijawajabitsaü, rajuta palata pebisiakuene pexanaenexa waxaitsijiwijawabelia. Nexata

panakuaitorobiwi penekonitsiliwaisi toexanaena pe-etsinexa nekonibotja bajarapajiwiyo.

Daxita xainatsi wajaderecho wajayapütaejawa nekoniliwaisi. Panakuaitorobiwi

peyanijobikuenia pexanaewi pejaitsiwiliwaisi pekaxitajarabinexa penanekonitsijiwi baja jane,

nakuenematamojitsia nekonibotja. Nexata pijinia baja waxaitsivictimajiwixi xaniawaetsia

ewetsianatsi itsakuene yaniwa, baitsi jumekowünütsiana xua yakina leyes baxutotja.

Paliwaisi yabara, nakuaitorobiwi penakatane xaniawaetsia waxaitsi daxita sikuaiwiria jiwixi,

baja jane pamone nekoniexanaewi waxaitsijawaberena bepijiayo kowüjaitsiana jota jinawanapa

pewaetabinexa penanekonitsijiwiyo nakuenematamojitsia nekonibotja pe-etsinexatsi.

Nakuaitorobiwi xaniawaetsia xua taena nekonikuenia penanekonitsijiwiyo

nakuenematamotsiana pakuenia nekoniexana, baitsi jane ikatsia xua apoexanae tsane kaeto

ata.

Waxaitsi daxita sikuaniwiriajiwixi nakawiribitsaütoyo kaejiwiyo ata, liwaisi nakatoruta

wajanakataenexa xua namatawenonatsi wajanakatoxanebinexa daxitaliwaisi xua nakatobijiana

wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükuene.

Page 17: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 17 de 35

Nexata wajaitsi victimakuenia pijinia xainatsi wajaderecho wajanakatoxanebinexa wajakuene

xua nakatobijiana, tsipaji waxaitsisikuani xainatsi wajaderecho wajanakoxanebinexa

victimakuenia, xua jumaitsí, pairaxi nakayaküjüruba nakatokanawiabiana, xua bitsoyo

nakajumatabübijiana nakamatamotsiana, ikatsia baja xua aponakatoexanae tsane

pebisialiwaisi.

Petiriwaxi pijaderecho victimawaxi petokenetsiataewaxi pijawayo wajabitsaü penabewanapaewi

pejumatabükueneta

Baja pina petiriwaxi victimawaxi pijaderecho yakinabuata peyapütayakuenia mapaliwaisijawatja:

ley 906 de 2004, la ley 1257 de 2008, la ley 1448 de 2011, la ley 1438 de 2011, la ley 360 de

1997 y la ley 1098 de 2006. Xua baitsi yabara peliwaisijaitsijawa nekoni matamotsijitsia pajiwi

nanekonita bajara paliwaisi jawabelia.

Baja petiriwaxi pekenetsiataeliwaisi yabara xaina mapaliwaisije:

Itsa baja petiriwayo perabükenetsiatanetsi tsipaji ba-auratsi, nexata apotsipaebitsane itsajiwiyo jawabelia pewünüyo, jotaponapona, penakuenebitaxunae, jota yakina, pijanumero celular; pijinia baja pijamonae, baja xua nawünüeweta itsakuene yaniwa. Itsa baja pejewaxijiwiyo paliwaisi naewetsianaje:

Nekoniliwaisi yapütae-exanaena, pijinia itsa toexanatsi perabüyorobijawa medicokuene

beyapütane xua topitsapatsi.

Liwaisixanebiwi, nekonikuene pewetsiwi ata taena xaniawaetsia pekenetsiataewayotsi,

apo-atajetsibi tsanetsi xua yabara exanatsi, aurajibia naponaponajitsia, pitaropibakuenia

itonopae tsane, nayaiyataena penajüpaekuenia baitsi pitorobiliwaisi jumekowünütsiana

penaponaponaenexa liwaisinejewa.

Bajarapowayo totaenatsi pijaliwaisi xaniawaetsia peyapütaewi jiwi pijaderecholiwaisi

pijnia baja xua apopenajüpaekuene, nexata daxita pamonae kobiernojawatja

penakuenebiwi victimaliwaisi, pexaniakuenia taena, peyawenonaenexa pexaniakuenia.

Bajarapavictimawaxi pijaderecho xaina petoyaiyatenexatsi itsa baja apojitsipae anijatonü

peperabü yorobijawatsi, kajüpatsi penawajükaejawa apopejitsipaekuene pitorobiwi

nekonikuene jawabelia tsipaji xua peaurakuene baponajitsipaetsi.

Jota baja perabüyorobijitsiatsi peponaponae jawatja toexanaenatsi, baitsi jota itsajiwiyo

apokuene kajüpaetsi petaeponaponaejawa

Page 18: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 18 de 35

Bajarapavictimawaxi, xaina pijaderecho xaniawaetsia pewetsinexatsi, baitsi

petoexaneyaniwatsi itsakuene penanekonitsijiwiyo, pijinia baja pijamonaejiwixi ata

betoewetatsi.

Victimawaxi xania baja totaenatsi pakuenia toexanatsi bajarapaliwaisi pakujinae liwaisi

jaita nekoninexa.

Bajarapavictimawaxi tokuenekajüpatsi pexainaejawa pajiwiyo yanatsienatsi,

peyawenonaejiwiyotsi, daxitajawa jota liwaisi yanijobaponatsi, kobierno itorobiliwaisi

xania taena peyanatsijiwiyo, pija-abogado, pijapsicologo ata. Pataxunaetja jota

yanijobijitsiatsi xua toexanatsi, baja jota pekueyajiwiyo apojone tsane, belia itsakuene

tsipae.

Itsa baja yanijobijitsiatsi itsakueneliwaisi pejüpaekuenia totaenatsi pakuenia itsajiwiyo

liwaisi paebijitsia xua toexanatsi baitsi xua testigo bajai

Totaenatsi xaniawaetsia xua baja apokuenejüpae itsajiwiyo, baitsi itsa baja

pejewaxiwayo, pejanawa, perujuwa ata; itsa baja Sikuaniwiriawa, penabejenaejiwiyo,

pajiwi ata política liwaisi jawabelia itsakuene toexanatsi, nexata bajarapajiwixi totaenatsi

pijaliwaisi petoxanebinexa.

Itsa baja victimakuene exanatsi peyakotajinaewayo pibisiakuene toenatsi, bajarapowayo

yorobienatsi xaniawaetsia, tsipaebianatsi xua exanejetsia itsa baja ayaikuenia tobijianatsi

peyakotajinaekuene.

¿Depitsi kueneliwaisi namatawenona petiriwaxi petoxanebinexatsi pijaderecholiwaisi

pakujinae nekonikuene nakueneba penanekonitsiwinexa?

Victimajiwiyo pijarepresentantebeje tsipaebianatsi xua nakuenebapona nekoniliwaisi, xua

yanijobapona, xua yabara bijianatsi. Defensoría del pueblo kuenekajüpatsi

peyanatsijawa, peyawenonaejawa bajarapavictimajiwiyo waxaitsiwiria ata, pakuenia

nakuenebijitsiatsi pijaliwaisi.

Victimajiwixi kuenekajüpatsi peyapütaejawa xua tonakuenebaponatsi pijaliwaisi

pakujinae kanaropota itsa baja werewereka xua exana, pijinia nayawenonaena itsa

yanijobienatsi paliwaisi nakueneba peyorobikuene.

Pitorobiwi daxita Colombianakua taena xaniawaetsia pakuenia naparticipabajitsia pajiwi

victimajiwixi exantsi xua baja nakuenebapona nekoniliwaisi, yapütaeexanaenatsi

daxitaliwaisi, pijinia bajarapakuenia tsane victimajiwixi Sikuaniwiria pitorobijiwixi

yapütaena liwaisixanebijawa baja jane yawenonaejitsiatsi, xua baja nakuenebapona

kobierno pijajiwi tsipaebiana victimawiriasikuanijiwiyo pijajumetja nexata jota

namatawenona bilingüejiwiyo

Victma jiwixi pijaderecho xaina pejumetaejawatsi xua nekonikuene paebijitsia, itsakuene

liwaisi rajutsijitsia pewetsiwi jawabelia nekoniliwaisi. Pitorobiwi bajarapaliwaisi

yanijobiana victimajiwiyo paliwaisi tobijianatsi.

Itsakuene yaniwa petoexanaejawatsi victimajiwiyo kobierno pitorobiwi liwaisiwetsiwi

xania baja taena pakujinae nekonikuene yanijobijitsiatsi pitabüta penanekonitsijiwiyo itsa

baja itsakuene naitajüta, nexata magistradonü, juez ata itorobiana peyanijobijawa

Page 19: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 19 de 35

itsataxunetja jota baja jiwi ajibi, baitsi jane jumetaikaenatsi jumapewaetabianatsi

pexainaenexa xanijai liwaisi, nekonikuene penakuenebinexa.

Jueznü, magistradonübeje itsa baja testigojiwiyo pijatestimonionexa namatawenona

petsipaebijawa peliwaisitaejawa, pejumapetaikaejawa ata jume apojai tsane, tsipaji xua

ata xanepana peyawenonaejawa peliwaisixaitsijawa, pakujinae taejitsia fiscalnü (wa)

pajiwi yawenonaejitsia.

Jueznü, magistradonübeje kuenekajüpatsi pe-exanejawa pitorobiliwaisi pakuenia

nakuenebijitsia victima jiwiyo pijatestimonio, pejewaxijiwiyo, pewüjüawi, perujujiwiyo ata,

itsa baja fiscalnü (wa) wajüka, ministerio público, victimajiwiyo ata. Pijinia baja bepitsi

liwaisi pitorobajawa betoexana pakujinae victimajiwiyo namatawenona peyanatsinexatsi

peyapütaewi pewetsiwi pitsaliwaisi baitsi, psicólogo, trabajador social, itsajiwiyo ata.

Modulo 2. Anijaliwaisi -epato

Pewetsikuenia “derechos y políticas públicas” pejailiwaisi

daxitawiriasikuani petiriwaxinexa wajabitsaümatakabi petobijinaewitsi

pijaliwaisi

Petiriwaxi victimawaxi pijaderecho:

Nataena xua jumaitsi 4 pamódulotja, jota yakina xua exanajitsia política públicaliwaisi pijinia

pakuenia nakuenebijitsia bajarapaliwaisi.

Derecho xaina petiriwaxi peyawenonaejawa petotaenexatsi pijaliwaisi.

Petonakuenebiliwaisi nayapütane baitsi xua: “programas, recursos” victimajiwixinexa

pijaderechokuene yawenonaejitsiatsi daxitawiriajiwixi, bajarapakuenia jumekowünüta daxita

nexa pilaliwaisi.

Daxitawiriajiwixi toxanepanae-exanatssi pijaderecholiwaisi pakueniaje:

ESPECIAL: Baitsi xua ba-eweta pexaniakuenia pajiwiyo itsajumatabükuene liwaisi xaina.

PRIORITARIO: Baitsi pajiwiyo bitso namatawenona kopiaya totaenatsi pijaliwaisi victimakuenia

PREFERENTE: Baitsi pajiwiyo itsakuene xaina, totaena pijaliwaisi itsajiwixi wekua.

DIFERENCIAL: Baitsi pajiwiyo apojüpae itsajiwi, nexata totaenatsi yaiyataeya pijavictimaliwaisi

pijakueneta, Sikuaniwiriajiwixi, petiriwaxi, pejewaxi, penabejenaewi ata.

Daxita wiriasikuanijiwixi, totaenatsi daxitakuenia pijaliwaisi pakuenia jumaitsi: Legislación

humanitaria, Corte Constitucional pijaliwaisi, toxanebijitsiatsi xua tobijianatsi wajabitsaü

pejumatabükuenetja

Page 20: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 20 de 35

Baitsi baja xaniawaetsia petoxanebinexa pijaliwaisi, ikatsia baja pexaniakuenia

jinawanapaejitsia naewetsiajitsia pijakuenia pijanakuatja yajawa pijamonaetja

naponaponaejitsia liwaisi nejewa

Pakuenia ewetsijitsia wajabitsaü penabewanapaebi pekobexaewarapaewi itsakuenia naitajüta

pakuenia tonakuenebijitsia pijaliwaisi. Nexata jota paliwaisi itajüta.

Jiwi peyawenonaekuene, ¿Depitsiliwaisi?

Baitsi jota jumaitsi: xania petaekuene, peyawenonaejawa daxitakuene xua namatawenona

victimajiwixi, xua baitsi: pexaejawakuene, penaperabükiatsijawa, waxikuene pesetsinexa,

pakujinae romaebatsi pewaübinexatsi, itsajumatabüene xaina peyorobinexatsi,

peyakaponaemoxi, pemajitsikuenia, baja itsakuene. Daxita xua nayawenona yaiyataena jiwi

pijakuene.

Peyabara warapaekuene wajabitsaü pejumatabükuenetja

Bepijiayokuene, baja kaeira kanakujitsa pitorobiwi peyawenonaenexa, baitsi alcalde,

gobernadorewi: Itsa baja bitsoyonamatwenona, nexata peyawenonaenexa, jota pewetsiwi,

victimajiwixi baitsi xua “Unidad para las victimas” jai, pijinia baja itsa beaxayokuenia xua

naxanetapona.

Pesiwanakuenebiliwaisi- pesiwa ewetsiliwaisibeje:

Siwanakueneba Siwa-eweta

Muxujioba

Yanata Wünüyakina

Liwaisipaeba

Pitorobiliwaisi

Jumatabüliwaisi

Pewaübikuenia

Peyakinaeliwaisi

Pemütjütsikuenia

Pexaeliwaisi

Penakanabikuenia

Nakaemonae

penasiwakuenia

Page 21: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 21 de 35

Jota Kaliawinaetja, daxita liwaisi nakatopitsapa, nexata bajara xuata, jota liwaisi rubena.

Baja xua pesiwa nakuenebiliwaisi, jumaitsi daxita bepemuxujiobikuene, petsipaebiliwaisi

daxitawiria petiriwaxinexa baja victimawaxi toxanepanatsi peyapütaejawa xanijai liwaisi,

nekoniliwaisi pexanebiliwaisi, Xua Jumaitsi:

- Yabara nakueneba yaiyataekuenia

- Paliwaisi yabarapaeba saya baja üpajiwixinexa

- Itsa wowaijume apoyapütae nexata jota jumeliwaisi paebienatsi pajiwiyo yapütane.

- Daxitaliwaisi tsipaebianatsi xua jumaitsi decreto ley 1257 de 2008

Baja paliwaisi Siwaewetaliwaisi victimawaxi jawabelia, Jumaitsi: Jota yawenonaena xua

namatawenona xaniawaetsia penaponaponaenexa, baitsi paliwaisije:

Pakujinae totüpatsi pijamonaejiwiyo peyawenonaenexatsi, pemütjütsijawa, Yawenonaena

pakujinae pexi yakinaejitsia wajakueneliwaisi ata, pejewaxi, pejanawaxi, pewüjüatonü,

wajaliwaisi kuene xua yaiyataeya kujarubiana, wajakuene wajanatowerewerekae yaniwa.

Yawenonaena pijamonae kaejawatja pejinawanaenexa, pakujinae namatawenona pexaewa,

penawaúbikuene liwaisi. Bitsi baja paliwaisianü kaliawirinaetja pitsapa, baja xua xaniawaetsia

nakuenebiana, nakatoyaiyataena wajakuene, nexata jota waxaitsi pijinia baja najua

nakuenebianatsi.

Pewaübiliwaisi yawenonaena baitsi wajakuene jawabelia baitsi jane pakujinae petiirwaxi

toewetsia taena xaniawaetsia pejanawaxi pijaliwaisi, xua itsakuene tane peperabü

kenetsiataekuene, tsipaji pebijiwi bitso ba itaxutuajina pebijinaenexa, mapaliwasije:

- Toexanaenatsi pejanayorobijawa, petotaenexatsi domaekuene pewünü VIH.

- Pakujinae nakoxita, toitsakuenetsi, nexata baja xuabiaexana penakueto.

- Pukujinae jumatabü itsakuene totaenatsi pijaliwaisi

- Pakujinae namatawenona peyorobinexatsi perabükuene

Derecho xaina petoxanebinexatsi daxitakuene

Daxita victimajiwixi, xaina pijaderecho petoxanebinexatsi pijaliwaisi xua yabara bijianatsi bitso

bijiobiexanatsi, nexata baja beitsakuenia toxanebianatsi pakuenia namatawenona

bajarapajiwiyo. Pexanebikuenia daxitaliwaisi kaekuenia nakuenebiana, baitsi baja victimajiwixi

toxanebianatsi pijaliwaisi xaniawaetsia.

Bajara pexanebiliwaisi xaina anijakuenebeje:

- Pitorobiwi peewetsikuenia jawabelia

- Nekonikuene pitorobiwi peewetsiwi jawabelia

Page 22: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 22 de 35

PIjinia baja xua kopiaya naliwaisiruta pexanebinexa liwaisi xaina pakuenia natoexanaejitsia

:

1. Iranakua Petokanawiabi liwaisi

2. Peyamatamotsikuenia pakujinae ayaikuenia tobijanatsi pijaliwaisi

3. Itsa baja itsakuene toabejetsi ikatsia toxanebianatsi.

4. Pajiwiyo tobijianatsi ikatsia apotoexanae tsanetsi

Bajarapaliwaisi pexanebikuenia kajüpa daxitanexa, kaejiwinexa ata apowajataejawa ata,

sikuanipetiriwaxi itsa tobijianatsi itsakueneliwaisi, nexata apo üpowa totsikuenejopatsi,

wajakuene baitsi daxita pijamonae bajumatabübeje, baitsi baja:

1. Pakujinae pijaliwaisi tobijianatsi, pematakaponaenü, pejorobinü ata, nexata daxitajiwixi

kae comunidapijiwi pijaliwaisi toabeje exanatsi

2. Pakujinae itsa petiriwa itsakuene toexanatsi, baja daxita pijamonae comunidapijiwi atja

bajara paliwaisi tsijopatsi

Nexata baja itsa daxita jiiwinexa pijaliwaisi tonakuenebatsi kaejiwi pijaliwaisi apo itsakuene, baja

daxitanexa tonanakuenebijitsiatsi, kopiaya jiwi jawabelia liwaisi yanijobiana

Iranakua petokanawiabi liwaisi

Baja itsa xanebijitsia iraliwaisi yabara, petiriwaxinexa tokajüpatsi pasikuaniwaxi itsa xaina

pijanakuayo pewekua pitsapae irayo jota aporesguardo, nexata kajüpatsi petokanawiabinexatsi

pijairaxi, pakuenia jumaitsi pitorobiliwaisianü

Liwaisi Ley 1448 de 2011 Decreto Ley 4633 de 2011

paderecho nawajüka

Irabaxuto xaina pijawakuenia

Derechos Territoriales Colectivos: 1. Pexaniakuenia pejinawanapaenexa pijanakuata. 2. Daxita jiwi pijaira 3. Pewetsikuene iranakua 4. Daxitajiwi pexainaekuenia iranakua 5. Daxitajiwi pejinawanenexa pijairanakuatja.

Jiwi pija iranakua kaejiwi, ayaibitsauto ata Comunida pijiwi

pakuenia exanaejitsia pitorobikuenia

apokajüpae kopiaya peyanijobilwaisi

Jota itsiata jiwi liwaisi yapütaya kanawijatsiana pitorobiwi jawabelia.

pakuenia nakuenebijitsia nekoniliwaisi ewetsiwi jawabelia

Taena xua baja paliwaisi ira yabara nawajüta

Peyobiliwaisi ira yabara.

Ira pekanawiabiliwaisi Petiriwaxinexa xua jumaitsi padecretota 1448 e 2011.

Page 23: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 23 de 35

1. Pexaniakuenia kopiaya totaenatsi petiriwaxi pijaliwasi pitorobiwi jawabelia pijinia baja

nekoniliwaisi ewetsiwi jawabelia

2. Kopiaya totaenatsi pijaliwaisi powaxi emasia pexi pexainaewaxi pijaepato pexi ewetena

3. Pexaniakuenia pijairaxi tokanawiatsianatsi pebisialiwaisi nejewa

4. Yawenonaenatsi perajutsinexatsi xua namatawenona pe-ubinexa

5. Irabaxuto tojutsianatsi pewünüta

Jota itsa ira kanawiabijitsia sikuanipetiriwaxinexa, kaewayo aporajutsitsanetsi baja

benakaemonaenexa baitsi baja bajarapaliwaisi ruka padecretotja 4633 jawata.

Wajamonaemi pijaliwaisi beyapütanetsi xanijaijawa.

Baja pina jota “Centro Nacional de Memoria Histórica (2013) taxunaetja, nakueneba, paliwaisi

pakujinae wajamonaemi nayapütaya jinawanapa wajanakuata baitsi baja yanijobapona

perujiwixi jawabelia paliwaisi baja najumatabünapita, baja jota yakinapona xua baja xanijai

liwaisi bajayata pijaliwaisi. Baitsi bajarapaliwaisi baja itsamonae yapütaejitsia pexanetsinexa

xaniawaetsia xua tobijianatsi, tsipaji ajenamatakabi itsamonae apoyapütae, aitotjia

pexanebiyaniwa, pijinia baja pamonae wajabitsaü unupijiwi petaenexa xaniawaetsia

victimajiwixi.

Xua jumaitsi padecretotja “artículo 143 de la Ley 1448 del 2011” jota torutatsi Colombianakua

pitorobiwi, itsamonae ata, baitsi, bitso peyakinaewi pijataxunaetja, victimajiwixi jiwipijaliwaisi

derecho pewetsiwi, daxitapamonae kuenekajüpatsi peliwaisinotsinexa xua wajamonaemi

bajayata naewetawanapa, bajarapaliwaisi pijinia baja jota kajüpa Sikuani petiriwaxinexa

Baja pitorobinakuata wajajinawanapaewi nakato itajütsiexanaena daxitajiwi jawabelia

wajamonaemi pijaliwaisi. Jota ata yapütae-exanaena daxita liwaisixi xua Sikuani petiriwaxi

tobijianatsi itsa baja jitsipa liwaisi petopaebijawatsi

Pematakaponaewi jiwi-itorobiwi kobierno jawabelia penaliwaisi itajütsiwi, tokajüpatsi

penayorobijawa liwaisibaxutonü victimajiwixi yabara, pakujinae petiriwaxi peperabü

kenetsiataejawatsi xua baja itsa victimawayo apojitsipae pijaliwaisi petoyorobijawatsi, nexata

jume tsane.

Peyapütaekuene petiriwaxi pijaliwaisi pijinia baja jiwi pijaderecho peyawenonaewi

pewetsiwi

Baja jota liwaisi petiriwaxinexa beanijaliwaisibeje tsixanepanatsi, baitsi petiriwakuene,

sikuaniwiria yabara ata. Nexata jota kuenekajüpa pekanakuenebinexa anija liwaisibxutobeje

peyanijobiliwaisi jawa.

Bajarapaliwaisi ruka jota “Decreto Ley 4633 de 2011”jumaitsi:

Page 24: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 24 de 35

:

Pajiwixi namatawenona pewetsijawatsi

Daxitanakua itorobiwi, kopiaya taena pewetsikuene pexanebinexa daxitakuene, pajiwixi bitso

namatawenona pebijiobikuenia pejinawanapaewi baitsi baja, penabejenawi, petiriwaxi,

sikuanipetiriwaxi, perujujiwixi ata, bajaramonae aponajüpaekuene xaniawaetsaia totaenatsi

pijaliwaisi, xua meta baja victimakuene exanatsi.

Jota pijinia jumaitsi, Sikuani petiriwaxi xaniakuene betotanetsi pijaliwaisi xua yabara tobijianatsi

Tsipaji petiriwaxi baewetena wajakuene pexi pekujarubiwaxi, itsakuene tsipae itsa itsamonae

Bijieta bajara paliwaisi toxanetatsi. Pijinia baja baja paliwaisi yakinaruta jota:”Auto 098 de 2013”

Baitsi Corte Constitucional jawatja penakuenebiwi xua juta::

Baja itsa exanaejitsia xua “política pública integral” Jiwi jawabelia pijaderecholiwaisi xua baja

wajabitsaü yabara bijianaruta, peyorotsijawa pijaira pewekuaponaewi, petiwaxi pijaliwaisi. Baja

pina paliwaisi itsa nakuenebijitsia pexanebijawa saikaya totaeponaena baitsi aponajüpaya

nakuenebiana.sikuanijiwi pematakaponaewi, petsaebiawi ata.

Baja paliwaisi yajawa nakuenebiana xua jumaitsi, “programa de garantías” pewetsi liwaisi ata

daxita derechoxi jiwijawabelia, baitsi baja pitorobiliwaisi “auto 004 de 2009” jumaitsi

xaniawaetsia ewetsiana jiwixi pematakaponaewi wowai jumeta, liderejiwi, pebinüxi, petiriwaxi

ata tsipaji bajarapajiwixi nakayajiwi kuaikuaijai tsabiabi,

¿Depitsi liwaisi “Comisión Sectorial de garantías” petiriwaxinexa liwaisi jiwi peyajiwi kuaikuaijaiwaxi pijinia baja jiwi pijaderecho petotaewi? Nexata pina nakua itorobiwi, tobejena üpeyawenonaenexa bajara pajiwixi, jutsiana paliwaisi nayajiwitaejitsia pijakueyewi pijawajabitsaü jawabelia, itsakuene petoexaneyaniwatsi, baitsi apokaejiwiyo tsane, daxitapijamonae ata, petiriwaxi, daxita wiriawaxi, jiwi peyawenonaewaxi. Jumekowütsijitsia xua jumaitsi pitorobi liwaisibaxutotja. Bajarapaliwaisi kobiernopijiwi nakuenebanajetaruka 2012 pawaikujinae peyajiwiewetsinexa bajara paliderewaxi (nüxi) Bajaxua yabara, ajenakonoxaeta namatawenona penakuenebinexa, itsa liwaisi pewünü

“Comisión Intersectorial de alto nivel”, baitsi petuxanewi pitorobiwi paliwaisi matakaponaena

penakuenebinexa, yajawa pitorobiwi, kaenakua kanakujitsia, baja jane kaeliwaisi

najumetaejitsia xua jumaitsi “Programa Integral de Garantías para Mujeres Lideresas y

Defensoras de Derechos Humanos”, jota natorutsiana pakuenia nakuenebijitsia jiwi jawabelia

aponajüpaya daxita wirianexa bajara paliwaisi

¿Depitsi liwaisi “Comité de Evaluación de Riesgos y Recomendación de Medidas

(CERREM) petiriwaxinexa?

Baja jota paresolución 0805 de 2012 el Decreto el CERREM, pewetsiwi bajarapaliwaisi

Page 25: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 25 de 35

Bajarapamonae penakuenebiwi bajarapaliwaisi, xaniawaetsia taeponaena xua exanapona

kobiernopijiwi, baitsi pejumekowünütsi liwaisi xua jumaitsi peliwaisikanaüjübiwi, petiriwaxi

yabara itsajiwixi baja.

Baja jota partículo “23 de la Ley 1719 de 2014” jumaitsi, victimajiwixi peperabükenetsiataejiwixi

xaina pijaderecho petotaenexatsi pijaliwaisi kopiayo pewaübiliwaisi jawabelia, tsipaji xua

namatawenona pakujinae dnuncio exana, nekonikuenia, pijinia bja xua apomatamotsi

Pewetsiliwaisi: Baja jota “artículo 7 de la Resolución 0805 de 2012” jumaitsi xua nakueneba

pewetsinexa victimajiwixi pijaliwaisi aponajüpae, tsipaji daxita wiriajiwixi aponajüpaetsi,

petiriwaxi itsakuenia banaxaina banaewetawanapa, bajarapakuenia yawenonaenatsi xua

namatawenona pejinawanapaenexa pexaniakuenia, tsipaji bajara paliwaisi yakinaruta

ayaibaxutotja, pejumekowünütsinexa daxitajiwi panakuatja wajajinawanapaewi.

Penamataropotsi liwaisi

Baja “artículo 7 de la Resolución 0805 de 2012” yabara jumaitsi penamataropotsi liwaisi

penakuenebinexa pakujinae victimajiwixi yawenonaejitsia aponajüpaekuene, xua baja kobierno

pitorobiwi kaenakua kanakujitsia peyawenonaenexa, peyakinaeliwaisi, pewaübiliwaisi,

peewetsinexa pijinia pejewaxi pewüjüatonü pijaliwaisi, jumekowünütsijitsia xua jumaitsi,

pewetsiwi bajarapaliwaisi (Unidad Nacional de Protección),

Bajarapaliwaisi xua yabara jumaitsi:

Petiriwaxinexa powaxi yajiwikuaikuaijai pijamonae pijawiriajiwixi ata, naxainaya exanaenatsi pewaübiliwaisi xua kobierno eweta daxitajiwinexa

Toyapüxanepanae tsanetsi penajonejawa peyakinaetaxunaetja Yawenonaena papetiriwaxi namirajuta, peyakotajinaewaxi, pijinia baja pejewaxinakuetoxi

panakutoxi petiriwa victimawa eweta bajarapapejewaxi Yawenonaena papetiriwaxi pijanakua wekuawarapapena unupijiwi wajabitsaü

pejumetabükueneta Totaenatsi xaniawaetsia pijaliwaisi papetiriwaxi nakuenebena politicaliwaisi jawabelia,

jiwi peyawenonaewaxi ata Totaenatsi penajonenexa jota eweta nekoniliwaisi ewetsiwi pijataxunaetja

Baja paliwaisi itsa tonakuenebatsi sikuaniwiriawaxi, xua baja nayajawa nakuenebiana xua jumaitsi pija “Plan de salvaguarda” kaewiria Sikuani, pijinia baja nayajiwiewetsiana wajakuenia tsane Peyabara nakuenebiliwaisi penajonenexa jota yajiwieweta victimawaxi peperabü kenetsiataewaxitsi wajabitsaü pejumatabükueneta.

Page 26: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 26 de 35

Baja petiriwaxi xaina pijaderecho petotaenexatsi paliwaisi tobijianatsi, baitsi

perabükenesiatanetsi wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükueneta, pijinia baja

kuenekajüpatsi penajonenexa nekonitaxunaeta jota yajiwieweta bajarapaliwaisianü

PITAJUTSILIWAISI. VICTIMAWAXI PEPERABÜ KENETSIATAEWAXITSI PIJADERECHO

• Xaniatane perabüaurakuenia pejewaxiwaxi pejanawaxi ata

• Penaperabüyorobibaxuto mediko jawabelia itsabaxuto xainaenaena

• Itsajiwiyo apoatajetsibi tsanetsi xua yabara perabükenetsiatanetsi.

• Bajarapowaxi taenatsi pamonae yapütayaeweta jiwiderecho pijinia baja apowaja

najüpaeliwaisi

• Pexaniataxünaetja yorobianatsi pijaliwaisi baja pina jota apopeaxuira tsane.

• Pekuyanü jawabelia nayajiwiewetsiana xaniawaetsia pijinia baja anijatonü

apoperabüyorobi tsanetsi

• Xaniawaetsia yajiwiewetsianatsi pijamonaetja itsakuene yaniwa pekuayabiwi jawabelia

• Nayapütaya taena pakuenia perabükenetsiatanetsi baitsi xane xaniataena

bajarapaliwaisi

• Peyanatsijiwiyotsi xainaena pakujinae paliwaisi yorobapona petaewi bajaraxua

• Baja pakujinae naliwaipaebapona jota totaenatsi aponajüpaeya liwaisi itsamonae

jawabelia

• Jota totaenatsi xaniawaetsia pakuenia naitajüta itsa baja pejanawa, pijawiriasikuani,

penabejenakuene ata

• Itsa baja peyakotajinawa perabükenetsiatanetsi toxibaxuabatsi bajarapakuenia, powa

totaenatsi pakuenia baja itsa baja penakueto jumatabü jopae-exanaejitsia

Pekuaikuaijaikuene victimawaxi wajabitsaü pejumatabükueneta ¿De pitsiliwaisi xua bajai “participación” victima sikuaniwaxinexa?

Baja pina panakua-itorobiwi, taena pexaniakuenia paliwaisi nakuaikuaijai xanijaikuenia

daxitwiriasikuanijiwixi, comunidapijiwi ata, jota liwaisi-eweta, “Sistema Nacional de

Atención y Reparación a Víctimas” baitsi jota liwaisi xanebabiaba, jumatsi “padecreto Ley

4633 de 2011. Artículo 25 y 26”.

Pijinia bajara padecretotja articulo 105 jawata jumaitsi: liwaisi xainatsi wajaderecho waja

nakayanijobinexa kopiaya itsa baja nakuenebijitsia peyaxanebiliwaisi waxaitsiwiria

Sikuani jawaberena. Baja naliwaisi kanawijatsijawa tokajüpatsi, pakuenia jumaitsi

convenio 169 de la OIT.

Pakuenia naparticipabijitsia daxita wirisikuani, paliwaisi jumatsi jota “Consejos

Regionales, Mesa de Concertación, xua autonomía jai”.

Page 27: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 27 de 35

Xua jumaitsi: Autonomía indígena. Panakua itorobiwi yaiyataena daxita xua exana daxita wiriasikuani pewetsinexa pijaliwaisi, piasaükuenia, wajajinawapaekuenia wajanakuata, wajakueneta daxitajiwitsi unumakuenia, pebisialiwaisi yaniwa.

Baja itsakueneliwaisi xaina kobierno pijiwi pewetsiwi paliwaisi, victimajiwixi peparticipabinexa Bajara pataxunaetja nakueneba liwaisi, victimajiwixi kuenekajüpatsi penakuaikuaijaijawa pijaliwaisi victimakuene, pijinia baja petaeponaenexa pakuenia nakuenebapona “paLey 1448 de 2011 (artículo 264, Decreto reglamentario 4800 de 2011)”.pijinia baja xua “Las mesas de participación” kaenakua kanakujitsia. Pakuenia naexanaena pekuaikuaijai taxunae, xua jumaitsi UARIV (2013)

PITAJUTSILIWAISI. PAKUENIA EXANAEJITSIA PEKUAIKUAIJAI TAXUNAENEXA VICTIMAJIWIXINEXA

Pakuenia nakuenebijitsia Sikuani petiriwaxi victimaxawi wajabitsaü yabara pijaliwaisi

Sikuani petiriwaxi victimawaxi wajabitsaü pijamatabükuene, bajarapowaxi pijaderecho xaina

anijaliwaisianü peyawenonaenexatsi, baitsi jane kobierno pijiwi bajara paliwaisi pewetsiwi, taena

xaniawaetsia pijasikuene pakujinae xanebijitsia daxita kueneliwaisi

Nexata xua nakuenebapona naexanaena daxita kueneliwaisi, kaeliwaisi kanakujitsia

xaniwaetsia xanetaponaena aponajüpaya bajarapaliwaisi.

PENAITAJÜTSI LIWAISI PAKUENIA NAJUANAKUENEBIJITSIA BAJARA PALIWAISIANÜ

JIWI JAWABELIA PEWETSI LIWAISI

Kaejiwi Pijaderecho

Daxitamonae pijaderecho

Petiriwakuene pebikuene pijaliwaisibeje

penakuenebikuenia, xua peetiriwa, xua pebi

ApopenaJúpae liwaisi

Daxita wiriasikuani pijaliwaisiWajakuene liwaisi xua yabara

sikuanitsi Yaiyataya liwaisi wajakuene

jawabelia

jiwi bitsaütonexa

•Pajiwixinexa pebikuene petiriwakuene itsakuen xaina .

•Petiriwaxi

•Pejanawanü / pewüjüatonü

•Perujujiwixi

•Penabejenaejiwixi

•Aponajüpaewi wiriajiwi.

Pebisialiwaisi toexanatsi

•Peasaüliwaisi xaniawaetsia peponaponaejawa pijakuenia

•Peperabükenetsiataejawa

•Pijaira wekuawarapaeliwaisi

Page 28: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 28 de 35

¿Depitsi liwaisi jai, xua nakueneba jiwi pijaderecho?

Nayapütane daxita jiwipijaderecho xaina najüpa pijaliwaisi, peasaüjawa, pexaniakuene

pejinawanapaenexa, penayajiwitaejawa daxitajiwi panakuatja waja jinawanapaewi, xua

nakueneba bajara paliwaisi jawalia daxitanexatsi xania nataena.

La siguiente ilustración, no es traducible:2

ILUSTRACIÓN. DERECHO HACÍA EL GOCE EFECTIVO

Baja pina jota jumaitsi: kaeliwaisi kanakujitsia política pública jawa peyakinaeliwaisi,

pewetsinexa bajarapaliwaisi nataena xaniawaetsia panamutoliwaisi najaitsijitsia pakuenia

kaewiriajiwi xaina pijaliwaisi, toexanaena pijaliwaisi pekanakuenebinexa.

Itsa baja Victimasikuani petiriwaxinexa, baja xaina anijaliwaisianü petonakuenebinexa, xua

baitsi: daxitajiwi pijaderecholiwaisi, peasaüliwaisi, pijakuenenajüpaya pexainaejawa, baja

itsaliwaisi petiriwaxi saikaya pijaliwaisi, petaeliwaisi pibisiakuene petoexanae yaniwa. Ikatsia

baja itsa derecho xua xainatsi daxita wiriasikuanijiwixi, xua ira yabara, itsa liwaisi victimajiwixi

pijaderecho, xua jumaitsi, “verdad justicia y reparación”

NAITAJÜTSI LIWAISI .DAXITAJIWI PIJADERECHO

2 No se puede traducir, sino de manera interpretativa y explicativa y son textos largos y no cabe en una ilustración por ser muy técnico-jurídico

Derecho

Responsabilidad del Estado

Políticas Públicas

Medidas diferenciales para garantizar el

Acceso

Goce Efectivo

Daxitaliwaisi jiwi piaderecho

Petiriwaxi pijaderecho

Daxita wiriasikuanijiwixi pijaderecho

Pajiwixi victima exanatsi wajabütsaü pejumatabPukueneta

Page 29: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 29 de 35

Depitsijawa petiriwa yabara pijaliwaisi pebi ata?

Bajara paliwaisi petiriwa, pebi ata pijaliwaisi nakuenebiana pexaniakuenia aponajüpae pija

liwaisi, tsipaji itsajawata bewelia petiriwaxi taebiabatsi, pijinia baja pebinüxi itsakuene

taebiabatsi, wajabitsaünexa notabiabatsi. Pakujinae nakuenebijitsia xua nataena,

ajenakonxaeta, itsaliwaisianü pitsapapona petiriwaxi yabara, pebinüxi ata. Bajayata

wajamonaemi itsakujiru tane baitsi üpamonae jinawanapa, ajenakonoxae wowai jawabelia

najinawanapatsi, itsakujiru taeponatsi, políticaliwaisi jawabelia, penakuenebikuene, xua baja

itsakuene najumataxainapona, petiriwaxi, pebinüxi, bajara xua raja “enfoque de género” jai

ILUSTRACIÓN. ENFOQUE DE GÉNERO|

¿Depitsi liwaisi apopenajüpaeliwaisi?

Baja paliwaisi xanepana pekanaüjübikuene xua aponajüpaeliwaisi jiwi jawabelia, tsipaji

aponajumatabüjüpaetsi, baitsi jane itsa nakuenebijitsia xaniawaetsia aponataebiabi bajara

paliwaisi, ajenakonoxaeta xua baja naxanetapona naliwaisi yakina baja pejumekowünútsinexa

pamonae xua nakueneba

Xua xaniawaetsia aponataebiabi jiwijawabelia:

Pakuene petiriwa, pebi pijaliwaisi yabara.

Pakuene baja pejexawikuene, baja perujujiwi jawabelia yabara.

Pakuene pijawiria jiwikuene xaina

Pakuenia xaina penakuenebijawa

Isakuenia nabejena

Wajabitsaü yabara bijiobi

Nexata, bajarapaliwaisi yabara, nataena xua baja naliwaisiruta penakuenebinexa xaniawaetsia,

jiwi pijaderecho xuanexa kuenekajüpatsi petijitsijawa paliwaisi yabijiana yakaranaba. Baja jane

yapüxanepanaejitsia pakuenia nakuenebijitsia pexanebikuene paliwaisixi tobijianatsi petiriwa,

pebi ata.

Nataena apopenaJupae

kuene petiriwa, pebi

Nataena paliwaisi

ayapübeje exana petiriwa

pebi ata pijaliwaisi

Penakuenebiliwaisi

xaniawaetsia

Pijaderecho xaniawaetsia

naxainaena

Page 30: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 30 de 35

Baja paliwaisi, Sikuani victimawaxi itsa tonakuenebijitsiatsi jota totaenatsi paliwaisi petiriwaxi,

pebinüxi xaina saikaya pijaliwaisikuene, kuenekajüpa petotaenexa pakujinae naponapona

comunidajawata pijinia baja itsa tajüyo ponapona. Pijinia baja natotaena paliwaisi petiriwa

yabara, itsa baja penabejenaewayo, perujuwayo ata.

Depitsi liwaisi pexaniapaebijawa peyajiwitaeliwaisi nekonikuene kae-epatoxi petaenexa?

Paliwaisi “Justicia transicional” jai baja pina petiriwa, pebi ata xanianataena tsipaji jota paliwaisi

jaita, pexanetsinexa xua tobijianatsi petiriwaxi tsipaji xaniawaetsia apotaetsi petiriwa yabara,

xanaepana pexanebijawa xua tane kopaya, ikatsia baja pakujinae nakuenewereta

penabewanapaewi wajabitsaü matakabi.

¿Depitsi liwaisi Política pública? Baja pina paliwaisianü nakaetuata pekanakuenebijawa kaenakua kanakujitsia pitorobiwi, baitsi jane bajarapaliwaisianü pitsapa jiwijawaberena kobiernopijiwi jawabelia najuakuaikuaijaibeje pekanawijatsikuenia. Bajara paliwaisianü peyakinaewi xaneba pakuenia nakuenebijitsia baja jane daxitajiwinexa. Baja xua jumaitsi (Aguilar, 2009) pawaita.

Paliwaisi política públicajai, daxitajiwinexa, pakujinae naliwaisiyakina, kopiaya daxita wiriajiwi

jawabelia liwaisi kaetuata, ikatsia liwaisi itapetapona naxaneba baja xuakujinae jiwijawabelia

itajüta, jota itapeneneka, jejai baja, Liwaisinamuto exana pakuenia nakuenebijitsia pijinia baja

peüjübikuene xua exanapona.

¿Depakuenia nakueneba paliwaisi jai políticas públicas?

Baja jota jaita pakuenia nakuenebijitsia bajarapaliwaisi jiwi jawabelia, pamonae baja pitorobiwi

kaenakua kanakujitsia xaniawaetsia petaenexa pewetsinexa, jumekowünütaponaejitsia

paliwaisi daxita jiwi najumekaetuata pejitsipaekuenia, jiwi baja xaniwaetsia pejinawanapenexa.

MODULO TRES: AKUEYABI LIWAISI-EPATO

Pemuxujiobiliwaisi, pakuenia kaenakua kanakujitsia totaejitsia peyawenonaejawa

petiriwaxi sikuaniwiriawaxi victimawax, pijaliwaisi

Baja pakujinae naliwaisikajunua política pública liwaisi jawata xua baxaniatanetsi,

pewetsikuenia, peyawenonaejawa, pexanebijawa, victimajiwixi pijaliwaisi wajabitsaü

pijamatabükueneta petobijianawitsi pejinawanapekuene pijankuata, jota daxita wiriasikuaniwaxi.

Paliwaisi yakinaruta pitoribikuenia, pejumekowünütsinexa, kaenakua kanakujitsia pitorobiwi

“nacional, departamental, municipal). Pitorobibaxuto jumaitsi xua naexanaena:

Planeación, Baitsi pakujinae kopiya banaliwaisi jaita ajenaya penakuenebinexa

Page 31: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 31 de 35

Ejecución: Baitsi xua baja kanaropotsijitsia penakuenebijawa.

Seguimiento y Evaluación: Baitsi baja petaeponaejawa pakuenia nakuenebapona

kanaüjübapona xua exanapona.

Baja jota penakajoneliwaisi poítica pública jawabelia paliwaisi nakuenebijitsia kobierno pijiwi

kaenakua kanakujitsia pitoribiwi, petaenexa bajarapaliwaisi, baja jota, naliwaisi xanetsiana

pitorobiliwaisi baxutota xua nakopiaruta penakuenebinexa baitsi xua: “Plan de acción territorial”

peyanatsi waibeje nexa, pijinia jumekowünütsijawa xua juamaitsi; “ley 1488 de 2011, decreto

4633, 4634”

Jota naliwaisi itajüta wowaikuenia:3

3 Esta ilustración, no es posible traducirlo, de manera fragmentada, hacia un pensamiento holísticio, se deja así la ilustración y se explica de manera integral má abajo,

PASOS PARA LA INCORPORACIÓN DE LA POLÍTICA TERRITORIAL DE VÍCTIMAS EN LOS PROGRAMASDE GOBIERNO

Plan de Desarrollo Territorial y Plan de Acción Territorial (PAT)

Instrumentos de referencia para la viabilidad del Plan de Desarrollo Territorial

Marco Fiscal aMediano Plazo

MFAPPlan Indicativo

Plan Operativo Anual de

Inversiones (POAI)

CICLO PARA LA PLANEACIÓN TERRITORIAL POLÍTICA DE VICTIMASMARCO NORMATIVO LEY 1448 DE 2011 Y DECRETOS LEY 4633,4634,4635 DE 2011

Ejecución Seguimiento Evaluación

Recursos financieros disponibles en la Entidad

territorial durante los próximos Años

Inclusión de los Necesidades de las Víctimas dentro de los Objetivos del Plan Indicativo

Inclusión de recursos financieros para las víctimas

dentro del POAI

Desarrollo del capítulo de víctimas en el Plan de

Desarrollo Territorial y en el PAT

Cumplimiento del capítulo de víctimas en el Plan de

Desarrollo Territorial y en el PAT

PASOS PARA LA INCORPORACIÓN DE LA POLÍTICA TERRITORIAL DE VÍCTIMAS EN LOS PROGRAMASDE GOBIERNO

Desde lo Nacional

Elaboración del Plan Nacional de Desarrollo

Plan de Desarrollo Territorial y Plan de Acción Territorial (PAT)

Elaboración de Instrumentos de referencia parala viabilidad del Plan de Desarrollo Territorial

Marco Fiscal aMediano Plazo

MFAPPlan Indicativo

Plan Operativo Anual de

Inversiones (POAI)

CICLO PARA LA PLANEACIÓN TERRITORIAL POLÍTICA DE VICTIMASMARCO NORMATIVO LEY 1448 DE 2011 Y DECRETOS LEY 4633,4634,4635 DE 2011

Planificación Ejecución Seguimiento Evaluación

Recursos financieros disponibles en la Entidad

territorial durante los próximos Años

Desde Las Entidades Territoriales

Inclusión de los Necesidades de las Víctimas dentro de los Objetivos del Plan Indicativo

Inclusión de recursos financieros para las víctimas

dentro del POAI

Desarrollo del capítulo de víctimas en el Plan de

Desarrollo Territorial y en el PAT

Cumplimiento del capítulo de víctimas en el Plan de

Desarrollo Territorial y en el PAT

Page 32: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 32 de 35

Jota jumaitsi:

- Paliwaisi yabara yakina pamonaenexa, baitsi pajiwixi tobijianatsi pejinawanapaekuene

wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükuene

- Saikaya baja petiriwaxinexa pijaliwisi petane- ewetsinexa aponajüpaya

- Itajüta pakuenia kobierno itorobiwi nakueneba, pematamokuenia xuanexa..

- Pekanaüjübiliwaisi aponajüpae xua toexanatsi victimawaxi

- Peayapübejekuene itajuta xua batonakueneba pexanetsinexa victimajiwixi pijaliwaisi

Pemuxujiobiliwaisi natoruta pamonaenexa Alcaldia, gobernación pijiwi” pitoribiwi

pejumekowünütsinexa

Penaliwaisikatuatajawata, naitajuta xaniawaetsia pakuenia namatawenona victimawaxi

peyawenonaenexatsi, jota natoruta pakueniaje: Pebikuene petiriwakuene, pawaibejexaina,

pijawiriasikuani, pakuenia itsakuenematamo xaina, xua jiwi jawabelia nayajiwinakueneba,

itsakuene liwaisianü baja jota yakinaruta.

Baja paliwaisi jota nakaetuanaruta kaejawata, xuanexa xanepana.

- Penakuenebinexa pijakuene kanakujitsia victimajiwixi xua pitorobiwi kaenakua

kanakujitsia naliwaisi jaita panayanatsi pawaibeje kotokaewa, pijinia baja jiwi

penamatajütsikuene, pejumekowünútsijawa política pública jawata daxitawiria jiwinexa,

xua exana daxita wiriasikuani jiwinexa Ministerio del Interior pijiwi

- Paliwaisi nakaetuata victimajiwixi pijakuene kanakujitsia, naliwaisi yakina jota “Red

nacional de información para las victimas”

- Pamonae jota wünuyakinatsi, nayapütane xaniawaetsia pijaliwaisikuene nexata

kuenekajüpatsi, peyawenonaenexatsi, pijairaxi petokanawiabinexatsi, kaejiwi

kanakujitsia daxitawiriamonae ata.

- Bajarapaliwaisi yapüxanepana petaenexa pakuenia liwaisi tobijianatsi victimajiwixi

pijanakualiwaisi, penakaetuatsijawa pematakaponaewi ewetsiwi jiwi penayajiwitae liwaisi

ata, Pijinia baja jota paliwaisi toyapüxanepanatsi petaenexa victimajiwixi pijaliwaisi xua

yabara tobijianatsi, pijanakuatja,

- Pexaniakuenia liwaisi taena pitorobiwi kaenakua kanakujitsia, jota victimajiwixi

naparticipabiana pakujinae liwaisi kanaüjüba yakinapona victimajiwixi pijapoliticaliwaisi

batsi jotaje: (oficinas de víctimas, centros regionales de atención y puntos de atención

etc).

- Nayapütaexana pataxunaetja yakinapona política públicaliwaisi, kaeiranakua

kanakujitsia, pacomite kae-epatoyo nekonikuene penakuenebijawa pamonae

nakuaitorobiwi pakujinae nakaetuana penaliwaisi jaitsinexa.

Page 33: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 33 de 35

- Pejumakowünüliwaisi daxita matakabi nataena xaniawaetsia kae nakua kanakujitsia

pitorobiwi xua paliwais política pública jai.victimajiwixinexa

- Nayapütaexanaena pitorobiliwaisi xua najuaexana itsamonae pitorowiwi pijanakua

kanakujitsia, tajüpijiwi peyawenonaewi ata

- Deitsi pijatuxunae jota nakueneba pamonae “SNARIV, baitsi nekonikuene pewetsiwi

kaeepatoyo kaenakua kanakujitsia pijiwi, pakuenia naxaina, naitorobawanapa, paliwaisi

nakueneba penamatawenonaejawa.

- Xaniaexana paliwaisi nakuenebijitsia kaenakua kanakujitsia xua baitsi “Plan de Acción

Territorial” liwaisi aponajüpaya xua petiriwanexa, pebinexa, baitsi jane Sikuaniwiria

petiriwaxi kopiaya totaenatsi pijaliwaisi, pijamonae yajawa ata

- Naxaniataena paliwaisi baxaneba kopiaya, xua kanakuenebijitsia kobierno pijiwi,

victimajiwixi jawabelia, “Plan de acción Territorial” PAT. Jota naliwaisi rutsiana pakuenia

yawenonaena pakujinae jiwi nawiabijitsia pijanakuayabelia, paliwaisi toxanebijitsia

kaebitsaütoyo, pakuenia ewetsijitsia petiriwaxi ata, liwaisi kaetuatsijawa.

- Pexanaekuene pekanakuenijawa liwaisianü victimajiwixinexa, baitsi jumekowünütsijitsia

xua jumaitsi pitorobijawa “decretos ley 4633, 4634 y 4635 de 2011” baitsi

apopenajüpaeliwaisi daxita wiriasikuani jiwixinexa, petsaebiwi Rom pejai jiwijitsi, jota

jukaena liwaisi xaniawaetsia petonakuenebinexa “programas , proyectos” pejaijawa

- Liwaisiexana pakuenia kujarubijitsia pamonae nakueneba kobierno jawata xaniawaetsia

petaenexa pijaliwaisi victimajiwixi, penakuenekopatsi yaniwa paliwaisi

nakuenebawanapa

- Nakuene yorobaponaena daxitamatakabi paliwaisi baja nakueneba najetarubena política

pública liwaisi jawabelia.

- Pijinia baja yakinaponaena xua baja nakuenebapona wününotapona pajiwixi pijanakua

wekuawarapena wajabitsaü yabara, kaenakua kanakujitsia pijiwi, (alcaldía,

departamento)

- Penaliwaisi kanawiabijawa xua baja nakuenebapona paliwaisi jumaitsi Auto jai sentencia

T.025 de 2004.

Pematamokuene xua namatawenona petiriwaxinexa victimawaxi wajabitsaü

pejumatabükueneta.

Xuanexa: Naxainaena penakuebiliwaisi xaniawaetsia peyawenonaekuenia pematamoliwaisi

xua nayawenona Sikuani petiriwaxi victimawaxi

Pakuenia naexanaejitsia liwaisi pekanakuenebijawa

Baja pina jota nakuenebiana liwaisi xua yabara; petiriwakuene, pebikuene, xua yabara xaina

sikuanipetiriwaxi, nataewanapa petiriwakuenia xua koyenenajetaruka, penakuenebijawa,

pejanawakuene, perujuwayo ata. Pakuenia nakoxitapona,

Page 34: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 34 de 35

Paliwaisi yabara jota yakina

:

• Penakuenebiliwaisi política pública jawabelia apokanaropotsi tsane petiriwaxi sikuaniwaxi,

baitsi kopiaya naliwaisi itajütsiana daxitapetiriwaxi pijaliwaisi werena, baitsi xaina xua

• Sikuaniwiria petiriwaxi nakuenebiana xua banajumatabüxaina petiriwa yabara, paliwaisi

najetaruka salinaewerena xua najumatabüxaina petiriwakuene, pijinia baja xua

ajenamatakabi nakuenebapona wowai pijaliwaisi jawabelia

• Paliwaisi kuaikuaijaitsi baja aponawekuatorotsi tsane xua najumabüxaina petiriwaxi

pijakuene jawalia xua banakueneba pexaniakuene naxainawanapaejitsia daxitajiwixi

• Baja pekuaikuaijai kuene daxita pematakaponaewi jiwi, pijinia baja política liwaisi

penakuenebiwi, xaniataena daxita sikuanipetiriwaxi pijaliwaisi.

Penakuenebiliwaisi xua exanaejitsia penamatawenonaejawa

Namatawenonae liwaisi xua yabara xaina pejinawanapaxnexa pexaniakuenia

Xua yabara nakueneba Exanaena paliwaisi xaniawaetsia naewetawanapa, pitorobikuenia daxita pijaderecho.

Peyakinaekuene, pewaübikuene pematamo nakuenebijawa, bonexa, pexaejawa, penamuxusitsikuene ata

Pexanialiwaisi Pewitsabikuenia liwaisi Penakuaikuaijai kuene Penayapütaekuene Pitorobikuene liwaisi

Xua yabara exana Xua yabara jumaitsi

Baitsi paliwaisi petiriwaxi yabara nakueneba pexaniakuenia pejinawanapaenexa

Jota jaita pexanetsijawa paliwaisi abeje aponaliwaisijüpae jiwi jawabelia petiriwxi, pebi yabara. .- Nayapütaejitsia Jota jinawanapa, nakueneba petiriwaxi .- pakuenia naparticipaba

Fuente: Transversalidad de Género en el Desarrollo – “Proyecto Fortalecimiento Institucional” – Manual de

entrenamiento. CPEM/Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo. Pág. 8.08/06.

¿Depaliwaisi penakuenebijawa jaita pekopiarukaejawa?

- Pexaniakuenia atajaexaniajitsia jiwi penaitorobiliwaisi, penakuaikuaijainexa

sikuanipetiriwaxi, najuajaitaponaena pexanialiwaisi bajarapowaxi yajawa xua

namatawenona pejinawanapaenexa xaniawaetsia pijacomunidajawatja

- Nayapütae-exanaena xua paliwaisi bajumatabü-büjai daxita wiriasikuaniwaxi

pijacomunidajawatja, nakajonena política pública liwaisi jawabelia bajarapaliwaisi

pexaniakuenia penajinawanapaenexa.

-

Page 35: PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA” … · 2017-05-08 · peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia naitajüta1 TABLA 1

Página 35 de 35

- Najua nakuenebiana, Sikuani petiriwaxi yajawa pitorobiwi jiwi jawabelia kobierno pijiwi,

xaniawetsia liwaisi kaponaejitsia penakuebinexa paliwaisi jumaitsi política públicajawatja

penakunebinexa, programa,proyectoxi ata, pexanebiliwaisi xaniawaetsia

pejinawanapaenexa

- Nayapütae-exanaena paliwaisi bitso tobijianatsi pijanakuatja sikuanipetiriwaxi, pijinia baja

Kobierno pitorobiwi yapütaena xua nakuenebijitsia kaenakua kanakujitsia daxita jiwiwiria

jawabelia, petiriwaxi pijaliwaisi ata.