The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7535

Number: 66 , p. 143-151, Spring II 2018

Araştırma Makalesi / Research Article

Yayın Süreci / Publication Process

Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date

27.02.2018 15.04.2018

PERVÎN-İ İ’TİSÂMÎ’NİN DİVANINDAKİ TEMEL KONULAR BASIC SUBJECTS IN PARVIN E'TESAMI’S DIWAN

Dr. Öğr. Üyesi Osman Aslanoğlu

ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6534-3125

Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü

Öz

İran Edebiyatının en büyük kadın şairlerinden olan Pervîn-i İ’tisâmî, babasının

edebiyatçı olması nedeniyle küçük yaşta edebiyatçılarla ve edebiyatla tanışmıştır. Küçük

yaşlarda şiirler yazmaya başlamış ve herkesin beğenisini toplamıştır. Şiirlerinin tarzın-

dan dönemin meşhur pek çok Fars şairi övgüyle bahsetmiş ve Melik’üş-Şuarâ Bahâr,

onun divanına bir mukaddime yazmıştır. Çağdaş döneme ait bir şair olmasına rağmen

tarz ve şekil olarak Klasik İran şairlerini taklit etmiş, onların yolundan gitmiş, çok sade

bir dil kullanarak anlaşılır ve kulağa hoş gelen şiirler yazmıştır. Sade diliyle beraber

semboller kullanarak çok farklı bakış açısıyla derin mesajlar vermiştir. Şiirlerinde irfan,

ahlak ve ilim gibi insani değerlere ve konulara değinmekle beraber o dönemde İran’da

ve genel olarak sosyal hayatta karşılaşılan problemler üzerinde de durmuştur. Bir bayan

şair olarak kadınların toplumdaki yerinin daha ileride olması gerektiğini savunmuş ve

anneliğin önemine değinmiştir. Tabiattaki varlıkları konuşturarak ahlaki, sosyal ve siya-

si mesajlar vermiştir. Yöneticilerin adil olması gerektiğini, toplumun işçi sınıfının uyan-

ması gerektiğini yakınarak belirtmiştir. Tabiattan aldığı bazı semboller şimdiye kadar şi-

irlerde hiç kullanılmamıştır. Pervîn hem klasik, hem de çağdaş özellikleri şiirinde bir

araya getirmiş bir şairdir. Genç yaşta ölmesine rağmen geride değerli bir divan bırakmış-

tır. Farklı ve tatlı üslubuyla çağdaş İran şiirinin kraliçesi ünvanına sahip olmuştur. Bu

çalışmada şairin hayatı, edebi yönleri ve şiirlerindeki konular üzerinde durulmaya çalışı-

lacaktır.

Anahtar Kelimeler: Pervîn-i İ’tisâmî, Çağdaş İran Şiiri, Farsça, Kadın Şairler

Abstract

Parvin E'tesami who is the one of greatest woman of Iran Literature, because of

her father’s being a litterateur, has met with litterateurs and literature at young age.

Many famous Persian poets of her period has mantioned her poems’ style with praise

and Malik al-Shuara Bahar, has written an introduction to her diwan. Although being a

contemporary poet she has imitated the classic Persian poets as style and form and she

144

Osman Aslanoğlu

has followed their literary way. She has written comprehensible and euphonic poems by

using a very clear language. She has used symbols with her clear lanugage and has given

deep messages with her different point of view.In her poems, she has mentioned not

only human values and subjects such as wisdom, morals and education, but also the

problems generally encountered in social life and in that period in Iran. Therefore Parvin

is a poet who has brought together both classic and contemporary features in her poems.

Although she has died at her young age, she has left a precious classical ottoman po-

etry/divan in her back. She has had the name of contemporary Persian poem’s queen

with her different and pretty style. With this study, it will be able to study focus on both

personal and literary sides of poet.

Keywords: Parvin E'tesami, Contemporary Iran Poem, Persian, Farsi, Woman

Poets

Giriş

Asıl adı Rehşende İ’tisâmî olan Pervîn

16 Mart 1907’te(Müeyyid, 1368:214) Tebriz’de

dünyaya geldi.(Aryânpûr, 1374: 539; Rızazâde

Şefik, 1352: 635.) Babası Mirzâ Yusuf Han

İ’tisâmî (ö.1316 hş./1937) onun yetişmesinde

en büyük rolü oynayan kişidir. Yusuf İ’tisâmî

gençliğinde Tahran’a gidince ilmî, edebî ve

ahlaki, aylık bir dergi olan “Bahâr”ı yayınla-

dı.(Gulî Zevâre, 1385: 60-61) Pervîn’in edebiyat

sahasına geçişinin en önemli başlangıç noktası

bu dergide ilk şiirlerini yayınlamasıydı deni-

lebilir.

Ailesiyle Tahran’a yerleşen Pervîn,

küçük yaşlarda babasının yanında Fars ve

Arap Edebiyatı’yla tanışmış ve pek çok ilmi

babasının yanında öğrenmiştir.(Peykânpûr,

1387: 28) Bütün bunların etkisiyle çocuklu-

ğundan itibaren şiir ve nazma yönelmiş ve

bunları o kadar ilerletmişti ki merhum Allâme

Dihhüda (1879-1956) ve Melik’üş-Şuarâ Bahâr

(1886-1951) gibi büyük ediplerin edebi ve şiir

meclislerine katılıyordu. (Peykânpûr, 1387:

29) Bu edebiyatçılar arasında Said Nefîsî

(1895-1966) Nîma Yûşic(1897-1960) gibi genç

şairler de vardı ve haftanın belirli günlerinde

Pervîn’in evinde edebiyat toplantıları yapı-

yorlardı.

Pervîn, ilk şiirlerini 7-8 yaşlarında(C.

m., 1989: 205-211) söylemeye başlamıştı. Bu ilk

şiirleri, daha çok ahlaki ve toplumsal idi ve babası-

nın yönettiği Bahâr dergisinde yayınlanıyor-

du.(Yâsemî, 1316: 34) Daha küçük yaşlarda

yazdığı bu şiirleri, edebiyat sahasında ilgi

uyandırıyordu. Henüz 11 yaşlarında Firdevsî

(ö. 411/1020), Menuçehrî-yi Damğânî (ö.

432/1040), Nâsır-i Husrev (ö. 481/1088), Enverî

(ö. 583/1187), Nizamî-yi Gencevî (ö. 619/1222)

ve Mevlâna Celâleddîn (ö. 672/1273) gibi ünlü

şairlerin şiirlerini okuyordu.(Aryânpûr, 1374:

540) “Ey küçük kuş” adlı ilk şiirini henüz

12 yaşında yazmıştı. İlk basılan divanındaki

şiirler, 30 yaşından önceki yıllarda söylediği

şiirlerdi.(Hanlerî Kiyâ, 1348: 104) Bu da

Pervîn’in genç yaşta şiirle ne kadar yakından

meşgul olduğunu göstermektedir. Dönemin

Dihhüda (1879-1956) ve Allâme Kazvinî (1874-

1949) gibi meşhur edebiyatçılar, Pervîn’in

divanı hakkında övgü dolu yazılar yazmış-

lardı.(Yâsemî: 34)

Babası, Pervîn’in eşinden boşanma-

sından sonra divanının basılmasına izin ver-

miş ve Melik’üş-Şuarâ Bahâr (1886-1951) di-

vana övücü bir mukaddime yazmıştır.(Gulî

Zevâre, 1385: 60) Divanının ilk baskısındaki

şiirler, 30 yaşından önce söylediği şiirlerdi. Bu

baskıda150 şiir vardı.(Kiyâ, 1348: 104) Pervîn,

divanın ikinci baskısını hazırladığı sıralarda

hastalanmış(Gulî Zevâre, 1385: 68) ve 1941

yılında 34 yaşında vefat etmiştir. Ölümünden

bir yıl önce beğenmediği şiirlerini yaktığı

söylenir.(Yaylalı, 2011: 124)

Pervîn’in edebi kişiliğinin en önemli

meyvesi şüphesiz divanıdır. Pervîn’in diva-

nında 248 şiir bulunmaktadır. 20 yıllık şairlik

hayatında 209 kaside, kıta, gazel, mesnevi, beş

kısa kıta, bir kaç tane iki üç beyitlik şiir ve on

bir tane de tek beyit söylemiştir. Divanındaki

beyitlerin toplamı 5606 beyit kadardır.(Gulî

Zevâre, 1385: 68) Bu şiirlerinden 65 tanesi ise

Pervîn-İ İ’tisâmî’nin Divanındaki Temel Konular 145

münazara tarzındadır.

Divanındaki Konular

Pervîn’in kişiliği, felsefî görüşleri, fi-

kirleri, üslûbu ve ahlâkî mazmunlarıyla İran

edebiyatında ayrı bir yeri vardır.(Savi,

2007: 246-247) Pervîn ahlaki konulardan dinî

konulara, kadınlardan doğanın tasvirine, id-

eal kişilikten ideal yöneticiye kadar pek çok

alandaki fikrini şiirleriyle beyan etmiştir.

Pervîn-i İ’tisâmî’nin şiirlerine bakıldı-

ğı zaman ahlaki tavsiyeler niteliğindeki şiirle-

rin çoğunlukta olduğu görülür. Hemen he-

men bütün şiirlerinde insani ve ahlaki öğütler

verir. Fakat bazı şiirlerinde toplumsal sorun-

lara değinir ve hatta siyasi eleştiri yapar.

Onun bu türdeki şiirleri Pervîn’i toplumsal

şairler sınıfına dahil etmiştir. Kedkenî (1939-)

şairleri, şiirlerinin konularına göre tasnif

ederken Pervîn’i siyasi ve toplumsal konulara

değinen şairler grubunda değerlendirilmiş-

tir.(Şefik, 1352: 629) Edebiyatçıların yaptığı bu

tür tespitler, bize Pervîn’in toplumsal ve siya-

sal şiirlerinin, ahlaki ve eğitsel şiirlerini bas-

tırdığını ortaya koymaktadır.

Pervîn sosyal konuları en az 34 şiirde,

Kadınlar konusunu 12 mesnevide ve çocuklar

konusunu 8 şiirde işlemiştir. 10 mesnevide

yöneticilerin eleştirisi vardır. 15 kadar şiirde

fakirliği, güçsüzlüğü ve sahipsizliği işler. Ayrıca

54 şiirde işlenen mesajı bizzat kendi adını

zikrederek kendi nefsine yöneltir ve daha çok

ahlaki öğütler içerirler. Yine Klasik Fars şiiri-

nin en temel konularından felek, zaman ve

dünyanın eleştirisi önemli bir yer tutar ki

bunlar da 30 kadar şiirdir. Pervîn’in işlediği

konuları beş temel başlıkta ele alabiliriz:

1. Çalışanlar ve yoksullar

Pervîn halkın yoksul ve işçi sınıfıyla

ilgili şiirler de yazmıştır. Onların sorunlarına

ve onlara yapılan haksızlıklara çokça değin-

miştir. Belki de bu duyarlılığının sebebi Fran-

sız edebiyatından okuduğu eserlerdir. Pervîn,

babasının yol göstermesiyle küçük yaşlarda

Fransız Romantizm Edebiyatıyla tanışmıştı ve

özellikle Victor Hugo’nun ve “Sefiller” eseri-

nin etkisi altındaydı.(Destgayb, 1376: 9) Pervîn

şüphesiz Avrupa düşüncesinden ve özellikle de

babası İ’tisâm’ül-Melik’in Fransız şairlerden ter-

cüme ettiği şiirlerden etkilenmiştir.(Nümûnehâyî

Ez Sohenân, 1366: 123) Pervîn, hayatın toplumsal ve gerçek

mazmunlarını şiire sokmuş, yoksullara öğüt

ve tavsiyelerinde güzel ve hoş nükteler kul-

lanmıştır.(Hanlerî Kiyâ, 1348: 104) Çalışma,

insanı ve toplumları ileri götüren en önemli

şeydir. Eğer çalışma olmazsa şairin şikâyet

ettiği ve toplumsal bir sorun olan fakirlik ve

diğer kötü sonuçlar baş gösterir. Ama toplu-

mun en alt tabakası olan işçi ve fakirlerin de

bulundukları kötü durumu hak etmediklerini

belirtir. Toplumsal sınıfların arasının çok açıl-

dığına değinir. Bunun için işçilere de bazı

şiirlerinde “yeter” diye seslenir: از حقق پايوال خيطتي کي پرسطی

:İ’tisâmî, 1384)چذ هي ترسی ز ر خاى جاب ای رجثر127-128)

Pâyimal olmuş hukukunla ilgili bir şey sor

Ne kadar korkuyorsun her han ve kişiden ey renç-

ber!

Toplumda ezilen ve sahipsiz kalan kesimler-

den biri de şüphesiz yetimlerdir. İslam’da

oldukça önem verilen yetim hakkı, Pervîn’in

şiirlerinde de yerini alır. Bu konuya değinme-

si aynı zamanda yetimlerin hakkını yiyen

zalimlere bir sitemdir. Bazı insanlar hem baş-

kalarına zulmeder, hem de âhiretteki nimetle-

re kavuşmaktan bahseder. Burada büyük bir

çelişki vardır. Şair toplumda böyle insanların

yetimlere zarar verip, öldürüp sonra da kalkıp

Cennet bahçesini veya Tûba ağacını istediğini

belirterek onları eleştirir: خای کطی در يتين خى را طتی ی ساي تطت تاغ

Yetimin kanını çekiyorsun ama istiyorsun

Cennet bahçesini ve Tûba’nın gölgesini

Kaside;07/37

“Rûh-ı Azorde/İncinmiş ruh” şiirinde

yoksul bir gencin yaşadıklarını anlatır. Fakir-

liği “bela” olarak isimlendiren şair onun, fakir-

liğin etkisiyle ölümü ister duruma geldiğini

146

Osman Aslanoğlu

belirtir. Ancak bununla birlikte ikinci bir kişi-

yi de konuşturarak işin kader ve sabır boyu-

tunu; elde olan nimetleri nazara vererek ona

teselli verir: تکطت رح کرد خست تن فقر، تالی

يست رايگای يس آى قاعن، تورگFakirlik belası hasta etti bedenimi ve öldürdü ruhu

Razıyım ölüme, o dahi bedava değil

Mesnevi;74/02

Toplumsal sınıfların birbirinden uzak olma-

ması gerektiğini savunan Pervîn, zenginlerin

fakirlere el uzatması gerektiğini de belirtir: فقيراى تا يکی ک خدتيي، هط

(İ’tisâmî, 1384: 145)را اغيا تدست فرض خستييBencil olma! Çünkü fakirlere yardım

Olmuş zenginlerin ilk farzı

2. Yöneticileri eleştirisi

Pervîn’in şiirlerinde göze çarpan sos-

yal sorunlara duyarlılık ve bunları işleyiş

tarzı, onu pek çok emsallerinden ayıran en

önemli özelliktir. Pervîn şiir söylemeyi, top-

lumsal eleştiriye çeviren, temsil ve münazara

tarzıyla itiraz içeren şiirler yazan ilk kadın

şairdir.(Mumtehin & Muhammedî, 1390: 124)

Pervîn, yöneticilerin nasıl olması ge-

rektiği ile fikirlerini de şiirleriyle açıkça beyan

etmiştir. Hem yaşamında hem şiirlerinde yö-

neticilerin yanında yer almamıştır. “O, her ne

kadar ahlaki konuları işlemede ve siyasi me-

seleleri dolaylı olarak ele almada Sa’dî gibi

İran’ın klasik şairleri ve siyaset yazarlarının

takipçisi ise de onların aksine şiirlerinde hiç

bir zaman dönemin yöneticilerini ve büyükle-

rini medih ve senayı, Sa’dî ve diğerlerin şiir-

lerinde çok olduğu kadar işlememiş-

tir”.(Ahmedî, 1388: 42)

Edebiyatçılar Pervîn’in siyasi sorunla-

ra tepkisini şiirlerinde görmüş ve onun hak-

kında şu tespitleri yapmışlardır. Zulümle ve

zalimle savaşma, gösteriş ve riyakârlıkla mü-

cadele, yalanı, kini, hileyi, üstünlük taslamayı

kötüleme, zalim kadılara, memurlara, hâkim-

lere, idarecilere ve doğru yoldan sapanlara ve

yoksullara zulmü ve ayrımcılığı reva görenle-

re yüklenme.(Destgayb, 1376: 9)

Yukarıdaki bahsedildiği gibi Pervîn,

kadı ve hâkimleri de hedef almıştır. “Hırsız ve

hâkim” isimli şiirinde bir hırsızın hâkimle olan

konuşmasını aktarır. Burada hırsız, hâkimin

herkesin önünde yanlışlık yaptığını; ama un-

vanı, konumu ve fikri nedeniyle fark edilme-

diğini ve hâkimin bu yanlışlıkları ilmiyle ve

bilerek yaptığını; bu nedenle aslında hırsız-

dan daha kötü bir durumda olduğunu belirtir: ريذ ديي دزد تستذ زر دزد

ذيذ را قاضی ديذ را ها ضحAltın hırsızını bağladılar, din hırsızı kurtuldu

Bekçi bizi gördü, kadıyı görmedi

Mesnevi;58/17

Pervîn, ‚Nûşirevan’a mektup‛ ve

‚Bîjen’in şikâyeti‛ isimli şiirlerinde padişahla-

rın zulüm yapmalarına ve meşru olmayan

mal biriktirmelerine değinir ve onları maz-

lumların ahlarından ve nefretlerinden sakın-

dırır:(Müeyyid, 1368: 218) Pervîn’in muhatap-

ları çoğunlukla sultanlar ve hâkimler-

dir.(Bânûkerîmî, 1373: 248) Onları, halkın ya-

nında olmamakla eleştirir: کضذ هولکت تعوير ت ک اگر ضاى

(İ’tisâmî, 1384: 325)کذ تارگا تعوير ک است حاجت چŞahlar eğer ülkeyi imar için çalışıyorsa

Saray imar etmelerine ne hacet var

Pervîn padişahların insanları aldattıkla-

rını ve bu şekilde iyi görünürken aslında ye-

timlerin ve halkın haklarını gasp ettiklerini ve

halkı öldürdüklerini söyler. Bunu ifade eder-

ken padişahların bir kurt gibi olduklarını;

ama çoban elbisesi giyerek ve ellerine birer

asa alarak halk sürüsünü aldattıklarını söyler: است فريفت ضثای چب رخت ت را ها

آضاست گل تا ک سالاست گرگ ايي است رسى هلک، خرد د ک اپارس آى گذاست خرد رعيت هال ک پادضا آى

Bizi çoban elbisesi ve asasıyla aldatmıştır

Bu kurt yıllardır bu sürüyle arkadaştır

Bina ve mülk alan zahit eşkiyadır

Halkın malını yiyen padişah dilencidir

Mesnevi;15/05-06

3. Kadın

Pervîn’in şiirlerinde göze çarpan ko-

nuların başında “kadınlar” gelir. Bu konu ba-

zen toplumsal boyutuyla veya toplumdaki

konumu hakkındadır veya kadınlık ve anne-

lik boyutuyla işlenmiştir. “Pervîn özellikle

kadınlarla ilgili akımlara, özgürlük ve hukuk

hareketlerine fiilen katılmamış ama yalnızlı-

Pervîn-İ İ’tisâmî’nin Divanındaki Temel Konular 147

ğını şiirlerine yansımıştır.”(Aryânpûr, 1374:

540; Muhammedî, 1387: 10) Değindiği noktalara bakılırsa Pervîn,

kadınlar hakkında daha çok şu noktalara vur-

guda bulunmuştur:

1- Kadınların bilgisine ve toplumun ge-

leceğinin onların elinde olduğuna.

2- Onların bilgiden istifadesi ve bu bilgi-

nin toplumdaki etkisi.

3- Kadınların ıslahı ve onların toplum-

daki her türlü bozukluktan uzak oluşları. (Peykânpûr: 43)

Şair, toplumdaki iki çeşit eşitsizliğe

değinmiştir. Bunlar “cinsiyet eşitsizliği” ve

“sınıflar arasındaki eşitsizlik”. Fakat sınıflar ve

tabakalar arasındaki eşitsizlik Pervîn’in dik-

katini daha çok çekmiştir. Çünkü Pervîn, top-

lumundaki cinsiyet eşitsizliklerini o kadar

tehlikeli görmüyordu.(Zulfikar & Mirzâyî,

1390: 32) Pervîn, bazı şiirlerinde kadın hakları

konusunu bağımsız olarak işlemiştir. Kadının

konumu ile ilgili olarak söylediği en büyük

şiir “Üns Meleği” adlı şiiridir. O, bu şiirinde

kadının kişiliğini gönül alıcı bir şekilde resim-

lemiş, kendi dinî inançlarının tamamından bu

şiirinde faydalanmıştır. Ona göre kadının

olmadığı sarayda, üns ve şefkat yoktur. “Faki-

rin üzüntüsü”, “Güçlü ve Güçsüz”, “Yoksul”,

“Karabahtlı”, “Yaşlı kadının şikâyeti”, “Yaralı

kalp”, “Keman-ı kazâ”, “Arzulu çocuk”, “Uzak

görüşlü anne” gibi şiirlerinde kadını, özellikle

anneyi savunmuştur. O, “İffet hazinesi” isimli

şiirinde ise kadınların özgürlüğünü savu-

nur.(Zindegînâme ve nakd, 2017)

Pervîn’e göre kadın şefkati ve iyiliği temsil

eder. Eğer bir toplumda veya bir yerde kadın

bulunmazsa orada büyük bir eksiklik vardır.

Kadının olmadığı bir saray dahi veya bundan

yola çıkarak kadının katılmadığı bir yönetim

adil ve şefkatli davranamaz ve zulüm baş

gösterir. Kadın bir bedendeki kalp gibidir.

Sevginin merkezi olan kalp, kadın şefkatini

temsil eder. Bir bedende kalp yoksa hayatın

olması da düşünülemez: يست ضفقت اس يست، زى ک سرای آى در

راى است هرد هرد، دل ک جد آى درKadının olmadığı sarayda sevgi ve şefkat yoktur

Kalbin öldüğü vücutta, ruh ölmüştür

Mesnevi;104/01

Ona göre kadın ile erkek birbirini tamamla-

yan iki parçadır. Kendi aralarında dengeli bir

yardımlaşma sergilemelidirler. Pek çok bilge

ve edebiyatçı gibi erkek ve kadın terazisinin

ağırlığını, ev işlerinin idaresinde eşit saymış

ve onları gemi ile kaptana benzetmiştir: چيست دای حکين، ای هرد، زى ی ظيف

-İ’tisâmî, 1384: 247)کطتيثاى ديگريست آى کطتی يکيست

248) Kadın ve erkeğin vazifesi, ey bilge bilir misin ne-

dir?

Biri gemi, diğeri de kaptan

Şair, kadının anne olarak üstlendiği görevden

bahsederken onu bir öğretmene benzetir.

Anne terbiyesi bir “okul” görevi görmektedir.

Bu konuda şair, tarihteki ünlü zeki kişilerden

Eflâtun ve Sokrat’ı örnek verir ve bunların

büyüklüklerini annelerine bağlar: است کدک آهزگار خست هادر، داهي (İ’tisâmî, 1384: 338)هادری اداى پررد کجا داطر، طفل

Anne kucağı, çocuğun ilk öğretmenidir

Zeki çocuğu, cahil anne nerede yetiştirmiştir

Pervîn’e göre eğer İranlı kadınlar, top-

lumda erkekler gibi uygun bir konuma sahip

değillerse bu, kadının erkeğe göre daha az

akıllı olduğundan değildir.(Sâdıkî Gîvî &

Perhîzkârî, 1389: 218) Onlara fırsat verilmeli,

sadece evinde oturan olmamalı, bütün mes-

leklerde bulunmalıdır: تد تا خا تای کی، زى

درتاى ضح پرستار تد طثيةİyi kadın, sadece evin hanımı değildi

Tabip, bakıcı, hâkim ve koruyucu idi

Mesnevi;104/17

4. Din ve ahlak

Pervîn’in şiirlerinde ahlak, tasavvuf,

doğru yola girme, nefse ve şeytana uymama,

ilahi ve yüce makamlara hazırlanma ve kade-

re rıza gösterme gibi dinde yeri olan konulara

genel ifadelerle yapılan işaretler ve gönder-

meler çoktur. Ama özel olarak dinî bakış ve

148

Osman Aslanoğlu

hassasiyet şeklinde özetleyebileceğimiz ve

tamamen dinî noktalara açıkça yer veren şiir-

ler yoktur.

Pervîn’in divanı, İslamî-insanî temiz

ve yüce ahlakın hikmet ve kaidelerinden olu-

şan değerli bir hazinedir.(Sebziyanpûr & Bakırî,

1389, 13-20) Pervîn terbiye ve ahlak şairidir.

Fakat onun terbiye ve ahlaki irfanı, düşünce-

lere dayanır.(Levîmî & Kahferrûhî, 1389: 68)

Kişisel tavsiyeler eşliğinde ahlaki öğütler di-

vanda çok yer tutar. است خرضيذ چ علن پر ضة ىچ جل (İ’tisâmî, 1384: 1384: 56)گريساص ر، ايي جس يچ کذ

Cehalet yarasa gibi, ilim ise güneş misali

Onu kaçıramaz bu nurdan başkası

Pervîn ahlaki ve tasavvufi konuları işlerken

genellikle münazara türüne başvurur. Bu

şekilde ahlaki bir yanlışı doğadaki bazı varlık-

ları kullanarak dile getirir. Pervîn’in sanatı,

eşyayı ve zıt şahısları muhavere ve münazara

yoluyla birbirlerine karşı kullanmasında ve

her birinin hakikatini açık bir şekilde göz

önünde somutlaştırmasındadır.(Âzîn, 1332:

38) O, sıradan iki varlığı karşılaştırarak kötü

bir hasleti eleştirir. Örneğin bir şiirde merci-

mek ve burçağı konuşturur ve mercimeğin

burçağı küçümsemesinden bahseder: عذسی قت پختي، از هاضی

ری پيچيذ گفت ايي چ کسی است هاش خذيذ گفت غر هط

است زاک چى هي فسى چى ت تسی ر چ را هيپسذ، خاذ پخت

چ تفات ک هاش يا عذسی استBir mercimek, burçağa pişme vaktinde

Ekşitip yüzünü dedi: Bu da kimin nesi diye

Burçak güldü ve dedi: kibirlenme

Çünkü benim gibisi çok, senin gibisi epeyce

Her pişirdikleri pişecek

Ne farkeder ha burçak ha mercimek

Mesnevi;23/01-03

Pervîn’in divanında itikadî, ilmî veya irfanî

konular genellikle başka konularla karıştırıl-

mıştır. Mesela bir kıtada irfanî bir bahis söz

konusu olsa, şiiri sadece o konuyla sınırlı

olmaz. İtikad, felsefe ve ahlak gibi konuların

kokusu ve tadı da şiirin içinde vardır.(Hâlıkî

Râd, 1369: 27) Pervîn’in şiirinde insan dışındaki tüm varlık-

lar belli ve ince bir ölçüyle âlemde hareket

ederler. Sadece insana hayır ve şer arasında

birini seçebilme hakkı verilmiştir.(Muhammedî,

1387: 34) Pervîn, bazen ahlaki konulara değinirken

Kur’an ayetlerine işaretlerde bulunmuştur. Bu

ayetleri ise genellikle iki şekilde kullanmıştır;

Biri iktibas (Ayet veya ayetten bir parça vere-

rek) şeklinde; diğeri ise Kur’anî bir kelimeden

istifade etme şeklindedir.(Levîmî & Kahfer-

rûhî,1389: 70) Diğer taraftan Pervîn-i İ’tisâmî Kur’an kıssala-

rına, öğütlerine ve işaretlerine pek çok şiirin-

de dikkat çeker. Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz.

Mûsa, Hz. İsâ ve Süleyman’ın (a.s) hikâyeleri-

ne değinir ve kendine has bir güzellikle

hikâyeleri anlatır.(Mihracî, 1389: 50) Genellik-

ler bu kutsal hikâyeler vasıtasıyla ahlaki öğüt-

ler verir: رتد ها تذتير خاتن چ طوع دزد

ضد وی سليواى دي :گفت خذيذ

Tamah hırsızı, çalınca tedbir yüzüğümüzü

Güldü ve ‚Cin, olmaz Süleyman‛ dedi

Kaside;21/13

Pervîn’e göre insan için en büyük ha-

zine maddi zenginlik değil, kanaattir. Ka-

run’un hazinesi gibi bir hazineye ulaşılmak

isteniyorsa kanaat edilmesi gerekir: قاری گج آرزی در اگر کي قاعت سليوای هلک طالة ار تاش خيص گذای

Kanaat et, istiyorsan Karun’un hazinesini

Kendine dilenci ol, istiyorsan Süleyman’ın mül-

künü

Kaside;16/07

Mesela kalbi temiz tutma, şeytandan

uzak durma hakkında şöyle der: هکي ضيطاى هسکي دل ی کعث (İ’tisâmî, 1384: 59)خذاست جای ک خا ايي کي پاک

Şeytan’a mesken yapma gönül Kâbe’sini

Temizle Allah’ın yeri olan bu evi

Onun şiirlerinin her mısrasına yansı-

yan şey, manevi kemal, Hakk’a tabi olma,

nefsin esaretinden kurtulmadır. Şiirleri, ilahi

ve Kur’anî mesajlarla donatılmıştır. Bir ârif ve

sûfî gibi konularını işlemiştir. Şiirleri, tevhidî

ruhu yansıtmakta olup Allah’ı tanımaya iliş-

kin öğretilerle, hikmet ve irfanî konularla

doludur.

Pervîn-İ İ’tisâmî’nin Divanındaki Temel Konular 149

5. Tabiat

Pervîn, şiirlerinde tabiattaki varlıklar-

dan çok istifade etmiştir. Bunlar dünya, güneş

ve ay veya dağlar, denizler, yağmur, bulut,

ağaçlar ve çiçekler olabilir. Pervîn’in divanın-

da ele alınan tabiat mazmunlarına sayısal

olarak bakıldığında 115 civarında madde

bulunmaktadır. Bunların tamamı tabiatta

bulunan varlıklardır. Bunların içerisinde şüp-

hesiz en çok sayıyı hayvanlar ve bitki ve çi-

çekler oluşturmaktadır. Bu oran, belki pek çok

divanda görülemeyecek kadar fazla aslında.

Bu da Pervîn’in baktığı her varlıkta bir nokta-

yı yakaladığı ve onu şiirine yansıttığını göste-

rir.

Hem hayvanlar hem de bitkiler içeri-

sinde şimdiye kadar şiirlerde hiç görmediği-

miz varlıklar, Pervîn’in şiirlerinde asıl öğe

konumundadır. Mesela salyangoz, ipekböce-

ği, örümcek, yarasa, mercimek, ip, iğne, sa-

rımsak, soğan, nohut, fasülye vesaire gibi pek

çok varlık her bir şiirde asıl karakter olarak

yer almaktadır. Bahsettiğimiz bu tabiat varlık-

ları, Pervîn’in şiirinde birer imge olarak bir

konunun anlatılması veya bir mesajın veril-

mesi için kullanılmıştır:

Örneğin felek, kaza ve zaman gibi gü-

cü temsil eden varlıklardan bahsederken in-

sanın acizliğine vurgu yapmak için güverci-

nin şahin karşısındaki zayıflığını örnek verir: فارغ هکي پراز تچ کثتر چ

ضايي قضا تست پرازگ ت کKüçük bir güvercin gibi ayrı uçma

Çünkü uçuş sahanda şahindir kazâ

Kaside;19/09

Veya Zaman’ın tehlikeli oluşundan

bahsederken yılanın insan için tehlikeli olu-

şuyla bir benzetme yapar ve insanın manevi-

yata dayanması gerektiğine işaret eder. Bura-

da yine bir varlığın imge olarak kullanıldığını

görürüz: در ثعثاى تت يارد حول

عصاست ديت ت کليوی چ تاZaman yılanı, saldırmaz sana

Sen Kelîm gibi ve dinin oldukça asâ

Kaside;13/14

Pervîn bazen kendi hayatındaki bir

olayı şiirine aktarmıştır. Bunlardan biri de

muhtemelen kendi kedisinin evden gidip

tekrar gelmemesidir. “Ey Gorbe” şiirinde

kedisinden bahseder. Ama yine mesajını ek-

ler, felek ve zamandan şikayetle bitirir. Şiirin

ilk beyti şöyledir: ااگ ک ضذ چ ترا گرت، ای

تار دگر ياهذی رفتیEy kedi! Sana ne oldu ki aniden

Gittin ve bir daha gelmedin

Mesnevi;20/01

“Ey Morğek” şiirinde yavru bir kuşun

artık büyüyüp uçması gerektiğinden ve bu

vesileyle hayatın zorluklarından bahseder: اضيا ز خرد، هرغک ای

آهز ذىپري کي پراز کدکا حرکات کی تا

آهز چويذى چوي تاغ درEy küçük kuş, yuvadan

Uç ve uçmayı öğren

Ne zamana kadar çocukça hareketler

Bahçede ve çemende nazlıca yürümeyi öğren

Mesnevi;21/01-02

Mercimek ve burçak birer tahıl ürünü

iken, Pervîn, mercimeğin burçağı küçümse-

mesi hikâyesinden kibir ve büyüklenmeyi

kınar.

Pervîn, çalışıp çabalamayı varlığın

esası olarak görür. Pervîn’in bakışında her

şeyin hareketi yaratılış sistemiyle ve mutlak

hakikat ile aynı ahenge sahiptir. Karınca, ser-

çe, örümcek, kuş ve güvercin, hatta damla ve

zerre dahi bir koşturmaca içindedir. (Sebzi-

yanpûr & Bakırî, 1389: 15) Çalışmanın önemine

değinmek isteyen Şair, karıncayı insana örnek

olarak gösterir: از کار سخت خد کن يچ ضک، زاک

کاراکرد کار، هی تاى زيست کاه جس سعی، يست هرچگاى را ظيف ای

(İ’tisâmî, 1384: 320-321) ،تا فکر سير خفتي خش

هر را چ کارKendi zor işimden hiç şikâyet etmem, çünkü

İş yapmayan yaşayamaz mutluca

Yoktur karıncanın vazifesi çalışmak dışında

Güzelce gezip yatmak karıncanın neyine

150

Osman Aslanoğlu

Pervîn’in tabiat tasvirini yaptığı “Berf

ve bûstan”(Kar ve bostan) şiirinde gül bahçe-

sinin kar ile konuşması aktarılır. Bahar, güzel

renkleriyle üzerine elbiseler giymiş olarak

düşünülür. Ancak bu güzel elbise, kışın karla-

rın erimesiyle ve bitkilere su sağlamasıyla

oluşmaktadır. Bu nedenle şair “Kar ve bostan”

şiirinde baharın hulle giyme sebebinin, “karın

erimesi” olduğunu söyler. Yani zahiren kar

kötü gibi görünse de aslında baharın gelişi

karın yağmasına bağlıdır. Yoksa bahar güzel

bir elbise giyemez. Kar, gül bahçesine hitap

ederken aşağıdaki beyitte baharın hullesini

kendi dükkanından aldığını söyler: گيرد حل هي ی دک از تار يادگاری هي از تاضذ ضکف هي آهزم درختاى کي راداری گی سرسثسی گ هي

Bahar benim dükkânımdan hulle alır

Çiçek benden hatıra olur

Ben öğretirim eski ağaçlara

Bazen tazeliği, bazen meyveli olmayı

Mesnevi;26/10-11

Pervîn’in tabiattan aktardığı bu tür

münazaralar ve tasvirler de, onun en ayırt

edici özelliği olarak kabul edilmektedir. Bu

örnekler bize Pervîn’in, kainatı okurken farklı

okuduğunu ve herşeye bir hikmet yüklediğini

ve insanın ders alması için bir kıyas aracı ola-

rak kullandığını göstermektedir.

Sonuç

Pervîn-i İ’tisâmî, İran Edebiyat tarihinin bü-

yük şairlerinden ve Çağdaş Edebiyat tarihinin

istisnai çehrelerinden biri sayılmaktadır. O,

kısa ömründe eşsiz ve kalıcı şaheserler geride

bırakmıştır. Ahlaki ve irfani konulardan, siya-

si ve toplumsal konulara kadar pek çok şeyi

şiirlerinde işlemiştir. Hem toplumun her ta-

bakasında karşılaştığı farklı sorunları şiirle-

rinde dile getirerek bunların yanlışlığına işa-

ret etmiş ve bunları eleştirmiş; hem de toplu-

mu ayakta tutacak manevi değerlerin önemi-

ne işaret ederek hayal ettiği ideal insan, top-

lum ve devleti ortaya koymuştur. Akıcı, nağ-

meli, sade ve mesaj dolu şiirleriyle okuyan

herkesin beğenisini kazanmış ve bazı edebi-

yatçılar tarafından “İran şiirinin kraliçesi”

adıyla anılmıştır. İran Edebiyatının zirvele-

rinde yer alan bu değerli kadın şairin, edebi

yönünün pek çok açıdan ele alınması gerek-

mektedir.

KAYNAKÇA

Ahmedî, Hamîd. (1388). Siyâset, Hukûmet ve

Adâlet der Şi’r-i Pervîn-i İ’tisâmî,

Pejûheşnâme-i Ulûm-ı Siyâsî, 3.

Aryânpûr, Yahya. (1374). Ez Nîmâ Ta Rûzigar-i

Mâ, Tahran: İntişârât-ı Zevvâr.

Azîn, Bih. (1332). Der Bâre-i Şi’r ve Şahsiyet-i

Edebî-yi Pervîn-i İ’tisâmî, Ferheng-i

Nev, 8.

Bânûkerîmî, Emîr. (1373). Nakş-ı Peder der

Hayat-ı Şâirî-yi Pervîn, Feslnâme-i

Dânişkede-i Edebiyat ve Ulûm-u İnsanî-

yi Dânişgâh-ı Tahran, 129-132.

Destgayb, Abdulali. (1376). Vîjegîhâ-yi Şi’r-i

Pervîn-i İ’tisâmî, Mecelle-i Keyhân-ı

Ferhengî, 137.

Gîvî, M. & Perhîzkârî, B. Tebyîn-i Müellifehâ-

yi Hüvviyet-i Sunnetî ve Modern-i

Zen der Şi’r-i Pervîn-i İ’tisâmî, (1389).

Pujuheş-i Zebân ve Edebiyat-ı Fârisî, 20.

Gulî Zevâre, Gulâmrızâ. (1385). Pervîn

Sohenver-i Nuktesenc, Peyâm-ı Zen,

177.

Hâlıkî Râd, Hüseyin. (1369). Pervîn ve Kıta

Serâyi-yi Û, Mecelle-i Ulûm-u İnsânî

(Dânişgâh-ı Zehrâ), 3-4.

İ’tisâmî, Pervîn. (1384). Dîvan-ı Pervîn-i

İ’tisâmî, Tahran: İntişârât-ı İlhâm.

Kiyâ, Zehrâ Hanlerî, (1348). Ferheng-i Edebiyat-

ı Fârisî-yi Derî, Tahran: İntişârât-ı

Bunyâd-ı Ferheng-i İran.

Levîmî, Suheylâ & Kahferrûhî, F. (1389).

Âmûzehâ-yi Kur’ânî der Âyine-i Şi’r-i

Pervîn-i İ’tisâmî, Mecelle-i Zen ve Fer-

heng, 1(3).

C., m., (1368). Çend Kelime der Bâre-i Pervîn-i

İ’tisâmî, İranşinâsî, 2.

Mihracî, Meryem, (1389). Kur’ân der Âyine-i

Şi’r-i Pervîn, Mecelle-i Beşâret, 79.

Müeyyid, Haşmet, (1368). Câygâh-ı Pervîn-i

İ’tisâmî der Şi’r-i Fârisî, İranşinâşî, 2.

Muhammedî, Fatıma, (1387). Pervîn-i İ’tisâmî

Pervîn-İ İ’tisâmî’nin Divanındaki Temel Konular 151

Şâir-i Fazîlet ve İnsaniyet, Feslnâme-i

Bânuvân-ı Şîa, 15.

Mumtehin, M. & Muhammedî, G. (1390).

Pervîn-i İ’tisâmî der Gozergâh-ı Ede-

biyat-ı Ta’lîmî, Pejûheşnâme-i Edebiyat-

ı Ta’lîmî, 10.

Nümûnehâyî, (1366). Ez Sohenân-ı Çend Ten

Üstâd-ı Şi’r Ve Edeb-i Fârisî Der Bâre-

i Pervîn-İ İ’tisâmî, İrannâme, 21, 123.

Pervîn-i İ’tisâmî, Mecelle-i Zen ve Ferheng, 1(3)

Peykânpûr, Meryem, (1387). Mâder ez

Dîdgâh-ı Do Edîb Muâsır: Pervîn

İ’tisâmî ve Enîse Ebbûd, Edebiyyât-ı

Tatbîkî, 9.

Savi, Saime İnal, (2007). Türkiye Diyanet Vak-

fı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Tür-

kiye Diyanet Vakfı Yayınları, (34. Cilt)

Sebziyanpûr, V. & Bakırî, Z., (1389). Himmet

ve Kâr-ı Muzaaf der Şi’r-i Pervîn-i

İ’tisâmî, Kitâb-ı Mâh-ı Edebiyat, 47, 13-

20.

Rızazâde Şefik, Sâdık, (1352). Târih-i Edebiyat-ı

Îrân, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı

Pehlevî,

Yâsemî, Reşîd, (1316). Edebiyat-ı Muasır, Tah-

ran: Çaphane-i Rûşenâî.

Yaylalı, Yasemin, (2011). Pervîn-i İ‘tisâmî, Ha-

yatı, Edebi Kişiliği ve Lutf-i Hak Mesne-

visi, Şarkiyat Mecmuası, (18.Cilt)

Zindegînâme ve nakd-ı eş’ar-ı Pervîn-i İ’tisâmî,

http://www.irane7000saale.com/pdf-

Iran-7000/Ganjine-PDF-

IranShenasi/Iranian-

%28Iran7000%29/PARVIN-

irane7000saale.pdf adresinden erişil-

di.

Zulfikar, E. & Mirzâyî, M., (1390)

Nâberâberîhâ-yi Cinsiyetî ve Tabakâtî

der Endîşe-yi Pervîn İ’tisâmî, Pujuheş-

i Zenân, 3.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

Aslanoğlu, O. (2018). Pervîn-i İ’tisâmî’nin Divanındaki Temel Konular, Jass Studies-The Journal of

Academic Social Science Studies, Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7535, Num-

ber: 66 Spring II 2018, p. 143-151.