Paul Wittek

Osmanl mparatorluu' nun

DouuBrksel Hr niversitesi Dou ve slv

Dilleri ve Tarihi Enstits yesi

eviren: Fatmagl BERKTAY

Bu kitabn yay n haklar Pencere Yaynlarna aittir

Birinci Bask: H aziran 1995 Kapak: brahim Karaka

Kapak Bask: N isa n M atbaas Bask: D oyuran M atbaas

Cilt: Grkan C iltevi

ISBN 975-7814-28-8

PENCERE YAYINLARI: 44

Salk m s t Sok. 2 /4 C aalolu - STANBUL Tel: 0212 513 2 7 1 7

NDEKLER

NSZ 7I. GELENEN ELETRLMES VE SORUNUNORTAYA KONMASI 9II. OSMANLILARA DEK TRK KK AS YASI 27III. U-SAVAILARI BEYLNDEN MPARATORLUA 47

NSZ

Bu kitapta yaynlanan konferanslar 4, 5 ve 6 Mays 1937 tarihlerinde Londra niversitesi'nde vermek erefine ulamtm. Doaldr ki bu konferanslar, konunun yalnzca bir zetini sunabilir. Bu kitaba eklenen notlar kesinlikle gerekli olanlarla snrlanmtr ve genel olarak yalnzca, daha fazla bilgi ve bavuru kaynann bulunabilecei nceki yaynlanm a1 gnderme yapmaktadrlar; kaynaklar ve otoriteler, sadece benim imdiye kadar ele almam olduum ayrntlar ieren pasajlarda zikredilmitir.

Sir Denison Ross'a bana verdii cesaret ve eserime gsterdii ilgi, Royal Asiatic Society'ye de eserimi yaynlamay kabul ettii iin teekkrlerimi sunmak isterim. Ayrca, bu konferanslarn ngilizce'ye evrilebilmesinde Miss

1 Zurd Geschichte Agoras im M illelaller; Festschrift Georg Ja- cob , (Leipzig. 1932) iinde, ss. 329-354. - Dos Fiirslentum Menlesche. Studie zar Geschichte tt'estklelnasiens im 13. -15. Jahrhunderl (Istan- buler Mitteeilungen, hg. Von der Abteilung stanbul des Arclaelogisc- hen nslituls des Deutsche Reiches. ii), stanbul 1934, xvi. - Von der Byzcntinischen zur Trkischen Toponynie; Byzantlon, x. 1935 iinde, ss 11-64 - Denx chcpires de l'histoire des Turcs de Rotm; Byzcntion, xi, 1936 iinde, ss. 285-319.

7

Elizabeth Kaa-Mikhailova, Miss Joan Hussey ve Mr. Pe- ter Charanis'in byk yardmlar dokunduunu belirtmeliyim. Son olarak, yaynlamadan nce kitab dikkatle okuyarak dzeltmelerde bulunan Profesr H. A. R. Gibb'e minnettarlm belirtmeyi bir bor bilirim.

Brksel Paul YViltekHaziran 1938

8

GELENEN ELETRLMES ve SORUNUN ORTAYA KONMASI

I

Dnya tarihinin bilinen byiik evrensel monarileri arasnda Osmanl mparatorluu, topraklarnn ok geni bir alana yaylmas ve varlnn uzun sreli olmas dolaysyla, zel bir yere sahiptir. 1300'lerde son derece mtevazi bir kkenden doduktan yalnzca bir yzyl sonra aka evrensel egemenlik dncesini benimsemi ve daha sonra eski dnyann ktasnda, Avrupa, Asya ve Afrika'da geni topraklan igal ederek bu dnceyi hayata geirmitir. Bu muazzam alanda Osmanl imparatorluu, yzyllar boyunca, btn siyasal olaylar belirleyen rakipsiz bir g olduu gibi, bu lkeler iin ayn zamanda izleri imparatorluun kendisinin yokoluunda ok sonra bile silinmeyen bir kltrel dnemin temsilcisi olmutur.

Dnya tarihinde OsmanlIlarn kurduu bu imparatorluk, her eyden nce, yenian balangcndan ok yakn yllara denk modern alarn egemen slam gcn temsil eder. Gerekten de, slam dnyasnn eh geni ve en nemli blmn kendi ynetimi altnda birletirmitir.

9

Suriye, Filistin, Irak ve Msr, Arap yarmadasnn en nemli lkeleri, Osmanl sultannn "glgesi altnda"yd. Bu muazzam alan, Bat Akdenizdeki Tunus ve Cezayir gibi baml devletlerin ve Gney Rusya Hanlnn eklenmesiyle daha da genilemiti. Modern alarda baka hibir slam hkmdar, slamn iki kutsal kenti Mekke ve Medine ile Halifelerin eski yerleme merkezleri am, Badat ve Kahire'yi elinde tutan Osmanl sultan ile karlatrlabilecek bir durumda deildi. Ordular bir Viyana kaplarnda, bir Hazar Denizi kylarnda boy gsteren, Polonya'y ve Habeistan' igal eden; donanmas Hint Okyanu- s'nda ve Atlantik'te kol gezen ve Cebel-i Tark Boazn denetim altnda tutan Osmanl'nn muazzam gc ile karlatrldnda, Fas ve ran'n, Trkistan prenslerinin, hatta Hindistan'n Byk M oollannn laf m olurdu? Ve sla- mn manevi yaam da, bir kez daha stanbul'da, Osmanl I 'n n payitahtnda, eski Badat ve Kahire ktphanelerinin hzinelerinin topland ve slam entelektel faaliyetinin zengin bilim kurumlarnca byk lde desteklendii bir merkeze kavumutu. Bu merkez, biraz kuru da olsa grkemli bir mimari yaratm ve bu mimari, imparatorluun btn dier kentlerinin grnn biimlendirmi ve Hindistan'a dek yaylmt.

Ancak Osmanl tarihine daha yakndan baktmzda, slam dnyasndaki bu egemenliin imparatorluun kendisi iin yalnzca ikincil bir neme sahip olduunu grrz. Daha nce saydmz, imparatorlua bal Eski slam lkeleri, yalnzca daha eski bir ekirdee eklenmi bir d blgeyi temsil ederler. Daha sonra ald biimiyle slam dnya-imparatorluundan ok daha kk olmakla birlikte, bu eski ekirdein kendisi, ayn ekilde evrensellik iddias tayan biv imparatorluk haline gelmiti bile. Kk Asya ve Balkanlarda daha nce Bizans'n egemen olduu blgelerde doup bym olan bu ekirdek, en sonunda

10

bu blgenin doal merkezi olan Konstantinopl'u ele geirmi ve bylece bin yldan uzun bir zaman imparatorluk geleneine zemin olmu ve bir bakente kavumutu.

Osmanblann kendilerinin, kaplad "Rum" -Roma, yani Bizans- byleleri nedeniyle verdikleri ad kullanarak, "Rum Sultanl" diyebileceimiz bu daha eski Osmanl mparatorluu, sonraki ve daha geni slam imparatorluu iinde hibir zaman tamamen erimedi, btnn canalc ekirdei olma durumunu her zaman korudu ve kendi zel siyasal geleneinin slam imparatorluunda srmesini salad. OsmanlIlarn ilk ortaya klarndan itibaren, bu siyasal gelenein balca unsuru Hristiyan komularla mcadele olmu ve bu mcadele, Osmanl mparatorluu iin canalc nemini hi yitirmemir. Osmanllar, slam dnyasnda giritikleri byk fetihler srasnda bile, ayn anda Avrupa'daki snrlarm geniletme abalarndan geri durmamlardr. 17. yzyla dek Osmanllar, bu snrda hl saldr durumundaydlar; 1669'da Girit'i Venediklilerden, 1672'de Podolya'y PolonyalIlardan aldlar. 1683'de Viya- na'y kuattlar. Gerekte yalnzca Avrupa'daki topraklaryla ilgili olduu halde "Osmanl mparatorluunun paralanmas" ad verilen yava, adm adm zlme srecinin balamas ise, ancak 1699 Karlofa bar ile olmutur. Ne var ki, imparatorluun tmnn apyla karlatrldnda halitada kk grnseler de, Avrupa'da yitirilen topraklarn, btn zerinde derin izler brakt ve Avrupa'da ald yaralardan hemen sonra imparatorluun gerilemeye ve ke gittii yorumu hakl olarak yaplmtr. Gene de, bu gerilemenin hzl olmadn sylemeliyiz. Bu sre, ancak 19. yzylda hz kazanm ve 20. yzyln banda da sona ermitir. Nihai kn, Balkan Sava sonucunda Avrupa'daki topraklan neredeyse tmnn kaybndan hemen sonra gereklemi bulunmas da son derece anlamldr. Balkan yenilgisi, OsmanlIlarn Hristiyan l

11

kelerini egemenlik altna alma ihtiraslarndan kesinlikle ve sonsuza dek vazgemeleri demekti ve bu da ynlendirici dncelerinden, devletlerinin varlk nedeninden (raison detre) vazgemeleri anlamna geliyordu. Dolaysyla Balkan Sava'ndaki yenilgi. Osmanl mparatorluu'nun kalbine indirilmi bir darbeydi ve birka yl sonraki Byk Savan yol at zlme, yalnza kanlmaz bir sonutan ibaretti. Bu vazgei, en iyi ifadesini, Osmanll.arn Byk Sava srasnda ezeli dmanlar Habsburg monarisi ile yaptklar ittifakta bulur. Bu ittifak ile hem Avusturya, hem de Trkiye imparatorluklar en temel gelenekleriyle olan balarn koparmlar ve bylece mrlerini tamamlam olduklarn ortaya koymulardr. Her iki imparatorluunda Byk Sava snavndan geemeyip kesin olarak ortadan kalkmas, hi de artc deildir.

Konuya giri oluturan bu yorumlarda, az sonra Osm a n l I impratorluunun douunu aklamaya alrken kullanacam bak asn imdiden vurgulam oldum. Biz, 16. yzylda Selim ile Sleyman'n fetihleri sonucunda ortaya kan byk slam imparatorluunu deil, daha eski olan; slam dnyasnda stnlk kurulmasndan ziyade Hristiyan komularyla mcadeleyi vurgulayan esas gelenei, ayn zamanda o daha byk slam imparatorluunun da sonuna dek genel eilimini oluturmu olan Rum Sultanln ele alacaz. Dolaysyla esas olarak u sorularla ilgileneceiz: Osmanl devletinin siyasal gelenei, itici gc nasl olutu bu tr idealler zerine kurulu bu devlet, geri kalan slam dnyasnn daha geni blmne yaylmas yalnzca zorunlu bir sonu ve bir zaman sorunu olan bir imparatorluk haline nasl geldi?

Hemen belirteyim ki, imparatorluk ynndeki gelimenin belirleyici dnm noktasnn, 1453'de Konstantinopl'u fetheden II. Sultan Mehmet zamannda gerekletiini dnyorum; dolaysyla incelememizi, yakn gemite ayn

12

sorunu ele alan kitaplardan ok daha teye gtreceiz. Bu kitaplarn en eskisi olan, Herbert Adam Gibbons'un 1916da Oxford'da yaynlanan The Foundation o fth e Otta-

man Empire (Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu) Os- manl tarihinin ilk dnemleriyle ilgili ok sayda soruna iaret ettii iin ok deerlidir. Ama anlatsn, henz bir imparatorluun gereklemesinin szkonusu olamayaca 1403 ylnda sona erdirir. Oysa tam tersine, Ankara'da T imur'a feci bir ekilde yenilen OsmanlIlarn bu ylda, kendi siyasal varlklarn bile tehlikeye sokan ve devletlerinin gelimesini neredeyse yarm yzyl durduran son derece kritik bir duruma dm olduklarn, ileride greceiz. Aynca, Doubilimci (Orientalist) olmayan birisi tarafndan yazlan bu kitap, Doubilimcilerin aratrmalar sonucunda otaya kan son derece ayrntl incelemeleri ve sonular gzard etmektedir. Daha yakn gemite, bu konu hakkndaki btn ayrntl sonular, biri svireli Rudolf Teschudi, dieri de William L. Langer ve Robert P. Blake adl Amerikallar tarafndan yazlan iki ak seik aratrmada ortaya konmutur.2 Doal olarak daha ilgi ekici olan, bu konuda kendisi de nemli miktarda aratrma yapm olan nl Trk bilimadam Mehmet Fuat Kp- l'nn incelemesidir. Les Origies de I Empire Ottoma1 [Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu] adl ilgin ve nemli kitab, 1935 ylnda Sorbnne'da Cercle d'Etudes Turques'c [Trk Aratrmalar Merkezi] verdii konferanslardan domutur. Ne yazk ki bu kitap da, en erken d

2. R. TSRCHUDI, Vom ailen Osmanischen Reich (Tbigen, 1930); W. L. LANGER and R. P. BLAKE, The Rise o f the Otoman Turks and its H istohcal Backgroud; American H istoricial Revieu-, xxxrii, 1931 iinde, ss. 468 505.

3. Paris, 1935 (Etudes Orientales, publies par I'Institut Franais d'Archeologie de Stamboul, iii).

13

nemle snrldr ve 14. yzyln bandan teye gemez. Dolaysyla, imparatorlua doru gelimenin aklanmas asndan zellikle nemli olan btn sorunlar, bu almada tmyle eksiktir. Kprlii'nn konferanslarndan bir yl sonra, Paris'deki ayn erde d'Etudes'c ben de konuya ilikin kendi grm otaya koyan bir konferans verdim"1. Bu birka deinmeden de anlalaca gibi, bu konu eitli lkelerden ok sayda bilim adamnn ilgi oda durumundadr. Daha nce belirttiim gibi ben, imparatorluun douu sorunu zerinde younlaacam; birok aratrma bu bal tasa da, bugne dek ihmal edilmi bir bak asdr bu. Btn aratrmalar OsmanlIlarn kkenini ve siyasal varlklarnn ilk balanglarn incelemekle yetinmekte ve bu balanglarn, rnein bir II. Mehmet'in kurduu sonraki evrensel monariden henz ne kadar uzak olduunu ortaya koymakta, devletleri bir imparatorluk haline gelmeden nce Osmanllann gerekletirmek zorunda kaldklar nemli gelimeyi ele almamaktadrlar. Ama biz de dikkatimizi, kkenlere evirmek zorunda kalacaz. Aratrmamz bu ilk balanglara ynelten ey safa bir merak deil, Osmanl Devleti tarihinin, btn kendine zg yanlaryla, ancak kkeni inceledii zaman anlalabilecei inancyd. Her devletin, varln, onu yaratan nedenlere borlu olduu yolundaki iyi bilinen nerme, Osmanl Devleti iin de kesinlikle geeriidir ve onun kkenleri hakknda daha ak bir kavraya ulatmz u gn, Osmanl talihinin sonraki, hatta en yakn dnemlerini daha iyi anlayabildiimizi syleyebilirim.

ok yakn zamanlara dek, Osmanllann kkeni hakknda Trk resmi tarih yazclnn sylediklerini yinele-

4. Konferanslarm, ek referanslar ve bibliyografya ile birlikte, Byzantion, say xi'dc yaynlanmtr. (Deux chapitres de l'histoire des Turcs de Roum).

14

eklle yetinilirdi. Avrupa'da ok erken bir zamandan itibaren, Hristiyanlk aleminin mthi dman ama ayn zamanda da Avrupa devletlerinin kendi aralarndaki atmalarda ok aranan bir mttefik olan renkli Osmanl Devletine ilikin pek geni bir edebiyat mevcuttur. Ve bu resmi Trk gelenei, daha 16. yzylda kabul edilmi durumdadr. Josef von Hammer-Purgstall, standart Osmanl tarihi saylan antsal almas, tmyle zgn kaynaklara dayanan Geschiche cles Osmanischen Reiches [Osmanl Devletinin Tarihi] adl eserine hi sorgulanmakszm alnca, bu gre sonraki biitn anlatlarda deimez bir yer kazandrm oldu.

Bu gelenee gre Osmanl Tiirkleri, 13. yzyln banda Mool istilasnn basksyla, devletlerinin kurucusu olan ve ona ismini veren Osman'n bykbabasnn nderliinde Anadolu'ya getmek zorunda kalan gebe bir airetti. En sonunda, Eskiehir yaknlarnda Bizans- Seluklu snrnda yerlemilerdi. Cihangirne bir devlet kardk bir airetten: Osmanl airi Namk Kemal, 19. yzylda, Osmanl atalarnn bir mucize olarak deerlendirdii siyasal baarsn bu szlerle vyordu. Eer olaylar gelenee gre cereyan etmi olsayd, gerekten de bir mucizeden szetmek durumunda olurduk. Tarihte, gebe airetlerin ok sayda geni egemenlikler kurduklar bilinen bil- gerektir, ama bunlarn hibiri Osmanllannki kadar uzun mrl olmamtr. Ayrca, kurulular da ok farkl koullarda gereklemi, nce gebelerin kendi aralarnda iddetli mcadeleler olmutur; bu mcadeleler iinde airetlerden biri stnl ele geirir ve dierlerini zor yoluyla tek bir birimde birletirir. Bu birleik gebe g daha sonra btn o mthi ve kar konulmaz kuvvetiyle bir kasrga gibi evredeki uygar lkelere saldrr ve onlar az ya da ok geii bir imparatorlukta eritir. 13. yzyl Kk Asyas'nn koullan hakknda bugnk bil

15

gimiz, gebe Tk airetleri arasnda byle iddetli arpmalarn hi sz konusu olmadn syleyebilmemize imkan vermektedir; ve OsmanlIlarn fetihleri bizlere ok hzlym gibi grnse de, gebe istilalar ile, rnein Moollarnki ile karlatrldnda alabildiine yavatr. kinci ve nc blmlerin, bu noktalarda kesin yarglara varmay salayacan umuyorum.

19. yzylda gelien eletirel tarih aratrmacl bize, iyi bilinen bir rnei verecek olursak, Livy'nin Roma m- paratorluu'nun kuruluuna ilikin aklamasn bir efsane olarak almay retmitir. Dolaysyla, Omanl geleneine de ayn ekilde kukuyla yaklap dilbilimsel (Filolojik) eletiri yntemlerini uygulayarak bu gelenei daha titiz bir incelemeye tabi tutmak iin, her trl gerekeye sahibiz demektir. Bu, nce bu gelenei geriye doru eldeki en eski kaynaklara dek izlemek, sonra da kendi iinde elikili eler ve iinde doduu evrede de bilindii varsaylabi- lecek dier efsanevi ya da tarihsel anlatlardan paralar tayp tamadn gzden geirmek demektir.

6 . yzyl saray vakaniivisliinden bu yana, Osmanllarca kaleme alnm btn tarih eserlerine damgasn vuran resmi Osmanl gelenei Osman' 52 gbekten (hatta daha bile uzaktan) Nuh Peygamberin soyuna balar. Osman'n soyacann Gk Alp'i ve babas Ouz Kaan' da iermesi nemlidir, nk bylelikle Ouzlarn airet efsanesiyle balant kurulmu olmaktad^ Ouzlar, Tk kav- minin en nemli kollarndan biri ve hatta, tarihte oynadklar rol gzniinde tutarsak diyebiliriz ki, en nde gelenidir. 10. yzylda OuzlayOrta Asya'dan gneye ve batya doru ge balamlar; byk kitleler halinde ran'a, Ermenistan'a, Anadolu'ya, Kafkasya ve Gney Rusya'ya girmiler; bir ksm oradan Tuna'y ap Balkanlara, dierleri de M ezopotamya ve Suriye'ye ulamlardr. 11. yzylda, Seluklularn slam dnyasnn byk blm zerinde

16

egemenlik kumlalarna yardmc olan Trk kitleleri de Ouz idiler. Gene, Seluklularn nderliinde Ouz gnn gerekletii bu 11. yzyla ait bir eser, Ouzlarn 24 airete ayrldn anlatmaktadr. Bu, 1077 ylnda Badat'ta Kagarl Mahmut adl bir Trk tarafndan Arapa olarak yazlan ve Tiirklerin yalnzca dillerini deil, corafyalarn, tarihlerini ve folklorlarn da ele alan nl Divan- ii Lilgat-it Trk'tr. Bu eski tankla karn, Ouzlarn 24 airete ayrlmasn tarihsel bir gerek olarak kabul etmemiz ok zordur ve Ouzlarn "ceddi l"s Ouz Han'a 6 oul, oullardan her birinden de drder tane olmak zere 24 torun yaktran bu sav, daha ok sistemletiiei bir efsane niteliindedir. Kagarl Mahmut6, kendi zamannda bu 24 airetten lcisinin tarihten silindiini sylemekle birlikte, bu 24 saysnn herhangi bir dnemde gerekten varolmu olmas olasl iyice zayftr. Balangta u ya da bu sayda olan airetlerin isimleri, sonradan, Ouz Han'n 6 efsanevi olunun soylarna drder drder balanabilmelerini salamak iin, zerlerinde oynanarak 24'e denkletirilmi olsalar gerektir7. Sz edilen 6 efsanevi oul Gn Han, Ay Han, Yldz Han, Gk Han, Da Han ve Deniz Han'dr. lgin olan nokta, Ouz ile olu Gk Han'n Osman'n atalar arasnda saylmasna karn, Ouz soykiit- ndeki en nemli isim olan ve gerekten varolan bir

5. Kitabn vazl tarili iin, bkz: A. Zeki VELD, Als: Mecmuas, ii, stanbul' 1932, s. 77 ya da KPRLZADE M. FUAT, Tiirk Dili ve Edebiyat, stanbul, 1934, s. 35. Burada, birinci yazarn tezi iyi bir ekilde tantlmtr.

6. stanbul basm, 1333-1335, iii 307, 5 s.7. Bu soyk dzenlemesine ilk kez 1300 dolaylarnda RE-

DEDDN'in Cami t-Tevari h'indc rastlanmaktadr; bkz: M. Tl. HO- UTSMA, D ie Ghuzentnme, \Viener Zeitchrift f r die Kunde des Morgenlandes, ii, 1888 iinde, ss. 219-253.

17

Ouz airetini simgelemesi gereken torun adnn, geleneksel isimlerden herhangi birisiyle akmamasdr. Osmanl soyaac ile ilgili bir aratrmamda8, 52 isim arasnda 31 tanesinin Osman'n soyktne sonradan, byk bir olaslkla Osman ile Nuh arasnda 21 isimlik bir soyaacmn kronolojik tutarszln ortadan kaldrmak amacyla, eklenmi olduunu gstermitim. B 21 isimlik zgn soya- acnn varlna, 15. yzyl vekayinameleri de tanklk etmektedir. Sultan II. Mehmet zamannn tarihelerinden iikrullah, Osman'n babas Erturul'un, Ouz Han yoluyla Nuh Peygamberin 21. gbekten torunu olduunu yazmakladr. Erturul'un atalarnn isimleri verilmemekle birlikte, metne sonradan eklenmi 31 isimlik blm, gzard edebilecek ve bylece ilk bataki soyaac yeniden oluturulabilecek derecede belirgindir. Bu ilk "silsile-name"de (soykii- tii) ise. Gk Han'dan sonra ve Ouz'un torunu olarak "amundur" diye bir adla karlamaktayz; bu adn, Gk Han'n Ouz Efsanesindeki 4 olundan biri olan "av- dur" olduunu bu stelik de gerek bir kabile ad olan "avdar"a denk dtn rahatlkla karabiliriz.

"Silsile-name''ye sonradan yaplan ekleme, en ge, 21 isimlik eski soyaacmn daha nce grdmz gibi hl belleklerde olduu, Konstantinopl fatihi II. Mehmet zamannda yaplm olmaldr. Btn soy balantsn blen bylesi bir eklemenin yaplabilmesi ve kendini kabul ettirmesi, herhangi bir kabile duygusunun eer var idiyse, daha o zamandan ortadan kaybolmu olduunun kantdr. Bu yarg, dier baz olgularca da desteklenmektedir. rnein, II. Mehmet zamannda Osman hanedanna birbirinden ok farkl kkenler, szgelimi bir Arap kkeni yaktrld- n gryoruz. Bu dnemin tarihileri, OsmanlIlarn ata-

8. D er Stanmbaum der Osmanen; D er slam, xiv, 1925 iinde, ss. 94-100.

18

an arasnda, 12. yzylda Konya'ya gederek orada Mslman olan ve Seluklu Sultannn kzlarndan biriyle evlenen, Kommen hanedanndan Bizansh bir prensi bile saymaktadrlar. Yazarlann muhayyilesinin uydurmakta serbest olduunu ve yaayan gl bir gelenekle bal olmadklarn gryoruz.

Btn bu soyktiikleri arasnda en baarl olan ise, gene bir Ouz "silsile-name"sidir; buna gre Osman'n soyu, Ouz'un oullarndan en by olan Gn Han'n 4 olundan en by Kay'ya dayanmaktadr. Bu "silsile-name", Gn Han'a deil de kardei Gk Han'a dayanan dier "silsile-name" ile elimektedir; bu eliki, rnein 16. yzyln titiz ve bilgili Osmanl tarihesi Sadettini epey uratrm ve sonunda areyi, her iki Ouz geleneine birlikte yer vermekte bulmutur9. 148l'de zel bir kk soy aratrmas yapan bir baka Osmanl yazar Bayati10 ise bu gl, dier isimleri deidrmeksizin Gk Han' Gn Han'a evirip Kay'y Gn Han'n olu yaparak zmtr. ada yazarlar Gk Han geleneini .gzard etmiler ve soyun Kay'dan geldiine inanmlardr. Hatta Fuat Kprl bile bu gelenei reddedememitir; hl, Osmanllann Kay Ouzlan olduunu ve devletlerinin de balangta kabile balan zerine kurulu olduunu savunmaktadr11. Ama, gerek ortadadr. Kay'nn Ouz'un en byk olunun en byk olu olmas ve dolaysyla Ouz'un meru varisi olan Kay airetinin btn Ouz airetleri arasnda en nde geleni saylmas, daha bandan phemizi ekme

9. SA'DEDDN, Tc't-Tevarih, stanbul, 1279-1280, i, 13. sayfann sonu ve 15. sayfa.

10. HAAN B. MAHM UD BAYAT, Cm- Cem-Ayin, Ali Emi- ri-yayn, stanbul, 1331.

11. M. FUAT KPRL, Les Origines de l'Empire Ottoman, ss. 82-86.

19

lidir. Kay'ya atfedilen efsanevi paye daha sona, OsmanlIlarn bil- imparatorluk haline geldii dnemde verilmi olmasayd, durum tmyle farkl olurdu. O zaman, Osmanl- llarn gerekten Ouzlarn Kav boyundan olduklar grn kabul edebilirdik; Kav boyuna verilen olaanst paye de, Osmanllarn yksek siyasal kaderleriyle gelenei badatrmak iin sonradan uydurulmu bir ey olarak aklanabilirdi. Ama Kay aireti bu en ndeki yerini daha 11. yzylda, Osmanllarn szkonsu bile olmasndan ok nce alm durumdadr. Kaylarn Kagarl Mahmut'un verdii Ouz airetleri listesinde12 ikinci sray tuttuk!an dorudur ama bu, birinci sra kadar deerli bir yerdir; nk ilk sradaki airet, o dnemde egemen olan Seluklu hanedannnkidir ve onlarn saraynda yazlan bir eserde, bu airetin birinci sray almas zorunludur. Gelgele!im, bata yer alan bu Kay aireti, Ouzlarn talihinden bildiimiz kadaryla, pek sivrilmi bir airet deildir; tersine, daha nl Ouz slaleleri, baka airetlere mensuptur. Menkbe, iktidarn en sonunda meru sahibine, Ouz'un en byk torunu Kay'nn airetine geecei kehanetini yaparak durumu kullanltr13. Dolaysyla, Osmanl yneticilerini bu airetin soyundan geliyor gstermek pek ekici bir eydi. Bu kkenin Osmanllar arasna ilk ne zaman girmi olduunu bilmek ilgin olurdu, nk bu, onlarn imparatorluk lklerinin gelimesinin kesin bir gstergesidir. Osmanllann soyaacna II. Mehmet zamannda dahil edilen bu kkenin, daha Mehmet'in babas II. Murad zamannda varolduunu kantlayabiliriz. II. Murad'n son zamanlarnda yazlm olan bir tarih, Yazcolu Ali'nin ibni

12. Diva- Liigat-i Trk, i, 56 s.13. Dede Kokucl Kitab'mn ilk satrlarna baknz; KLSL MU

ALLM RIFAT yayn, stabul, 1332.

20

Bibi'nin Selguknme'sinden yapt Trke uyarlama14, tmyle bu Kay geleneine baldr. Ama ayn II. Sultan Murad zamannda Osman'n soyu Gk Han'a dayandran ve dolaysyla Gn Han'n olu Kay'nn soyuna dayanma savyla elien baka bir "si.lsile-name"nin yalnzca Osm anlIlarn kendileri tarafndan deil, iyi ilikiler srdrdkleri doulu bir Trk hkmdar olan Ka akoyunlu Ci- hanah'n13 saraynda da ortaya atldn ve kabul grdn gryoruz. Birbiriyle elien bu iki Ouz geleneini,II. Murad'n zamanndan, yani 15. yzyln birinci yarsndan daha geriye izleyemememiz, pek de rastlant deildir. O dnemin edebi gelimesinin nda, Kay geleneinin, ilk "romantik" hareketin doduu ve ulusal Trk gemii konusunda bir ilgi uyanmasna yol at II. Murad zamannda gelitirilmi olduunu varsayabiliriz. Daha II Murad dneminde bu Kay gelenei, Osmanl saray tarafndan aka benimsenmi durumdayd. Bu sultann kestirdii bir sikke16 zerinde, Kaylarn airet simgesi, yani "tam- ga"s bulunmaktadr; bu simge sonradan stanbul tophanesinin armas olm utur17.

14. Bu Trke Selukndme ya da Ouznme'nm blm. M. Tl. HOUTSMA tarafndan yaynlanmtr: Recueil de ie.xtes relatifs l histoire des Seldjoucides, cilt iii. Leiden, 1891-1902: ayrca bkz: P. WTTEK, Der slam. xx 1931.202 s.

15. KPRLZADE M. FUAD'n Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflarnda, (stanbul, 1918) s. 278, not 2'de KRULLAH'la aktard paraya baknz.

16. HALL EDHEM, Meskiikt- Osmaniye, i, stanbul. 1334, No. 159, 193 ve 225.

17. rnein, Victoria and Albert Museum'da 100 Masterpieces Mohammedan and Oriental (London, 1931) iindeki 13. levhada grlen miferin, sa gz iin braklan yarm daire eklinde deliinin hemen zerinde ( Y ) ekline benzer bir iaret, yani Kay "tamga"s' bulunmaktadr

21

te yandan Gk versiyonunun, bir soyktne dnm biimiyle ayn "romantik" hareketin ve dnemin bir rn olmakla birlikte, daha eski geleneklerle balantl olduu kesindir. 1400'lerde yazlm bir skender destannda, Ahmedi'nin skendernme'nde., OsmanlIlarn ksa bir tarihesinin yer ald bir blm vardr18. Bu blm, 14. yzyln sonuna ait olan ve korunmu olmamakla birlikte, iinde erimi olduu daha sonraki vekayinamelerde hl ayrdedilebilmesi Ahmedi'nin dizeleri sayesinde mmkn bulunan bir vekayinamenin manzum hale getirilmesinden ibarettir. Bu en eski kaynakta, Osmann babas Erturulu belirli bir Gk Alp ve baka birok Ouz ile birletirmi olan silah arkadal anlatlmaktadr19. Daha sonraki soy- kt speklasyonlarnn soyu Ouz'a dayandrmasnn kayna, ite bu metindir. Ayrca, Gk Ouz koluna mensup aviildur airetinin, erken Osmanl talihinde gerekten bir rol oynam olduunu gsteren bir belirti de vardr. Bu airet balangta, nemli bir komu emirlik olan Ge- miyan beyliinin hizmetindeki tehlikeli bir dmand ve Osmanllar epey uratrmt; ama sonunda OsmanlIlara yenildiler ve daha sonra Osmanl topraklarnda yerleen Germiyanhlar arasnda muhtemelen bu airetin bazj mensuplan da bulunmaktayd20. Bunlar, eski vekayinamelede- ki "avdar Tatarlar"d. Bugn odarhisar denen yerde, Romallarn byk Ezani tapnann kalntlar arasnda, Ktahya'nn gneyinde kale benzeri bir sse sahiptiler.

18. Bkz: P. WITTEK, D er Islan, xx, 1931 iinde, 205 s; ve Byzan- tion, xi, 1936 iinde, s. 304, not 1.

19. Di e altosmanischen anonymen Chroniken, ed. F. GIFSE, i, Breslav, 1922,3,1,12; ve ii (Almanca evirisi), Leipzig, 1925,7,1.6.

20. NER; Th. NLDEKE'nin Zeitschrift der deutschen morgen- landischen Gesellschaf, xiv, 1859 iinde, Neri'yi ele ald yerler; ss. 193 ve 209.

22

Dolaysyla, Osmanllar arasndaki en eski Ouz geleneinin, Gk Han'n olu avuldur 'un adyla balantl olmas hi de artc deildir. Ancak, OsmanlIlarn kendilerinin -bu nemli olguyu vurguluyorum-, tarihlerine sonradan eklenmi olan bu gelenekle, kken itibar ile hibir balan yoktur.

imdi, resmi gelenee dnelim. Bu gelenek, Mahan padiah olup sonradan Moolar lkeyi talan edince buradan geden, Erturul'un babas ve Osman'n da bykbabas Sleyman'n tarihesini vermektedir. Sleyman, Romallarn ya da BizanslIlarn lkesi olan Diyar- Rum'a yani Kk Asya'ya doru hareket etmi, ama sonradan Suriye'ye ynelerek, Halep yaknlarnda Caber kalesine ok yakn bir yerde Frat' gemeye alrken nehirde boulmutur. Gelenein bu blmn de II. Mehmet zaman kadar geriye izleyebilir ve bir kez daha, Osman'n bykbabasyla ilgili bir dier farkl gelenein varln saptayabiliriz. Bu gelenekte bykbabann ismi bakadr ve ne Sleyman'dan, ne de yapt ilerden szedilmektedir21. Ayrca, en eski kaynakta, yani Ahmedi'nin eserindeki tarihe blmnde, Osman'n babas Erturul'dan daha geriye giden herhangi bir bilgi yoktur. Btn bunlar, burada da, gerek tarihsel olgularla deil, sonradan uydurulmu edebi yklerle kar karya bulunduumuzu kantlamaktadr. Bu yklerin unsurlarnn, o dnemde Kk Asya'da yaygn olan menkbe ve destanlardan dn alnm olduu ak- tu\ Horasan ile Trkistan arasndaki Merv lkesinde bulunan Mahan, Abbasile in nn am olan ve Trklerin de kendilerinden kabul ederek ulusal kahraman mertebesine

21. 15. yzyln ikinci yarsnda yaam tarihilerden RUH ve KARAMANLI MEHMED PAA'nn verdii ecerelere bkz: Mitei- lungenzr Osmanischen Geschicte, ii, s. 135, ve Trk Tarih Encmeni Mecmuas xiv, s. 87.

23

kardklar, eski ve nl bir halk destannda ycelttikleri22 Ebu Mslim'in doum yeridir. Moollardan ka, Anadolu'nun en byk ermii, Mevlevi de\'i tarikatnn kurucusu Celaleddin-i Rumi'nin23 yaamnda da grlen bir edir. stelik, bu tr ak balantlara, bu yknn yer ald en eski Osmanl vekayinameleri de iaret etm ekted ir4. Sleyman'a ve onun Rum diyarna yapt sefere gelince, bunun o sralarda Trk Anadolu'da ok yaygn olmu olmas gereken bir destandan uyarlanm olduu aktr. nk Kk Asya'nn Trkler tarafndan 11. yzylda fethi, 1097'de Hallarn eline geene dek znik kentinde uzn yllar egemen olan Sleyman'n, yani Seluklu prensi, Sleyman bni Kutulmu'un ismi ile yakndan ilikilidir. Sleyman bundan sonra Suriye'ye ynelmi ve Halep dolaylarnda bir zafer kazandktan hemen sonra lmtr; ancak bu lmn boulma yoluyla olmad kesindir. Ne var ki olu Kl Arslan hayatn aa yukar ayn lkede, Habur nehrinin dalgalan arasnda yitirmitir. Bu nehrin ad, szl ya da yazl gelenek tarafndan kolayca, byk Frat'n zerinde bulunan bir kale olan ve zaten Trk destanlarnda daha nceden iin salm bulunan Caber'e evrilmi olabilir25. Halk hikyelerinin, oulun lmyle ilgili yky, ilk Trk istilas dneminin nde gelen kiisi olarak Kk Asya Trkleri arasndaki halk destanlarnn kahraman olmas gereken babaya yaktrm bulunmas, ok olasdr. Byle bir yk, Sleyman' Osman'n bykbabas yaparak, Osmanllarn tarihine sonradan eklenmitir.

22. Bkz: W. BARTHOLD, Encyclopedia of-Islm iinde "Abu Mslim" maddesi.

23. Yqt, ed. F. WSTENFELD, ivs, 379, satr: 22; s. 380. satr:4.

24. D ie ahosm, anon, Chroiken, i, 4 (ii, 10).25. Bkz: tBN KHALLIKAN, ev. MAC GUCKIN DE SLANE

(Paris London, 1843-71), 1 ,329.

24

Bu nedenle, gelenein dilbilim asndan eletirisinden, Osmanllann soyunun bir Ouz airetine dayandrlmasnn ve bu airet ile nderinin kaderi hakkndaki yknn, daha sonraki speklatif tarih yazclnn uydurmas olduu ve 14. yzyldan kalan en eski kaynakta hibiri yer almayan btn bu menkbelerin 15. yzyla ait saylmas gerektii sonucu kmaktadr. Bu dnemde tarihilerin, bir- biriyle elien ykler uydurabilmekte zgr olmalar, gerek bir kabile geleneinin varolmadnn yeterli kantdr. Dolaysyla, Osmanl Devletinin birlii doal kabile balan zerinde deil, baka bir temelde kurulmu olmaldr.

Daha sonraki speklasyon bolluuna karn, OsmanlIlarn tarih geleneinde, onlarn ilk siyasal yaamnn bu temelini aka ayrdetmemize yeterli belirtiler bulmaktayz. Gerek gelenein bu izlerinin siirlebilmesi iin, nce, dilbilimsel eletirinin yolu amas gerekiyordu. En eski Os- manl tarihsel kaynann, Ahmedi'nin manzum vekayina- mesinin byk nemini kavradmza gre, Osmanllann kendileri ve devletleri hakknda tam olarak ne dndklerini gene Ahmedi'den izleyebiliriz: Osmanllar bir Gaziler, slam dininin savunucular topluluuydular; kendilerini evredeki kfirlerle mcadeleye adam bir slam u- savalar topluluu!

Ahmedi'nin skendernme'de Osmanl sultanlarna, 1. Bayezid'in olu ve kendi koruyucusu olan Sleyman ele- bi'nin atalarnn tarihine ayrd blm, airin bir Gaza- vatme, yani Gazilerin kutsal savan anlatan bir kitap yazma niyetini aklayan bir girile26 balar. Ahmedi, "Neden Gaziler en sonda ortaya ktlar?" sorusunu sorar ve buna u cevab veri: "nk en iyiler her zaman en son gelir. Tpk son peygamber Muhammed'in dierlerinden

26. D ie altosm. anon. Chroniken, i, 1 s. (ii 5 s).

25

sonra gelinesi gibi; tpk Kuran'n Tevrat, Mezmurlar kitab ve Incil'den sonra gelmesi gibi, Gaziler de yeryznde en son ortaya ktlar" O Gaziler ki hkmranlklar, Osm anlI larn hkmranldr. air daha sonra, "Gazi kimdir?" sorusunu sormakta ve cevabn da yle vermektedir: "Gazi, Allah dininin arac, yeryzn ok tannllk pisliinden arndracak tann hizmetkrdr (slamiyetin, Hristiyan lemesini -teslis-ok tannllk olarak grdn hatrlayalm); Gazi, Allah'n klc, mminlerin koruyucu ve snadr. Eer Allah urunda ehit derse, ldne inanmayn: o Allah'n saadetine ve rahmetine kavumutur, lmszle ulamtr."

Yazar, Osmanl tarihinin tmn, ite bu giri dizelerinde gelitirdii, bakn altnda ele almaktadr. Burada, "peki yleyse, bu da yalnzca yazarn uydurduu bir edebi yk olamaz m?" sorusu akla gelebilir. Bir Osma- l hkmdarndan gnmze kalan en eski kitabeye bir gz atmak, bu konudaki biitn kukulan datacaktr. 1337 ylnda, Bursa'nn fethinden 11 yl sonra bu ehirde bir cami yaptrlmasyla ilgili-olan bu kitabede27 Osmanl hkmdar kendisine u unvanlar vermektedir: "Sultan, Gaziler Sultannn olu, Gazi, Gazinin olu, ufuklar serdar, cihan kahraman21*." Bu unvanlar demetinin, genellikle Seluklu dneminin klasik ve ok farkl formiilasyonlan- nn kullanld Osmanl protokol iinde, bir benzeri daha kesinlikle yoktur. Dolaysyla, bu garip formlasyonun, tarihsel bir gerein, Ahmedi'nin eserindeki blme damgasn vuran ayn gerein ifadesi olduundan emin olabiliriz.

27. AHMED TEVHD, Trih-i Osnani Encmeni Mecmuas'nda (v. 1914, s. 318 vd.) bu kitabeyi ilk kez okumaya teebbs etmitir.

28. Sultan ibn sultan el-Ghuzt, ghzi ibt el-ghzi, uc ed-devle ve'ddin, merzbn el fk, pehlevn-i cihan, Orhan ibn Osman.

26

II

OSMANLILARA DEK TRK KK ASYASI

Peygamberin lmnn hemen ardndan Suriye'nin tmn BizanslIlardan zapteden Araplarn saldrlan, Mslman ordularnn yinelenen abalarna karn Bizans'n elinde tutmay baard Kk Asyann snrlarnda durdurulmutu. Hatta, 9. yzyldan itibaren Bizansllar saldn durumuna gemeyi ve snn gneye ve douya doru nemli lde geniletmeyi bile baarmlard. Ancak bu, ksa sreli bir dnem oldu ve 11. yzylda durum, kesin olarak tersine dnd. Anadolu'nun kaderi, 107 l de, Ermenistann dalk blgelerindeki Malazgirt savayla belirlendi; bu savata Seluklu sultan Alp Arslan, Bizans ordusunu ar bir yenilgiye uratt ve imparatoru da esir ald. Bu olaydan birka yl sonra Trk kuvvetleri, bat kylarna dek Kk Asya'nn tmn istila ettiler ve eflerinden biri, daha nceki blmde szn ettiimiz Seluklu prensi Sleyman, Konstantinopl'dan pek uzakta olmayan znik'te slendi, ilk bakla insan bu ftuhat, Seluklu Devletinin bir siyasi ve askeri eylemi sanabilir. Oysa daha dikkatli bir bak, durumun byle olmadn; ftuhatn,

27

Seluklu Devletiyle yalnzca zayf balar olan unsurlarn kendiliinden bir hareketi olduunu ortaya koyar.

Seluklu Devleti, Trkistan'dan slam dnyasna yaplan bir Ouz gnn rnyd. 11. yzyln ortalarna gelindiinde, bu hareketin nderleri olan Seluklu slalesi. Dou slam aleminin efendileri haline gelmiti. Yeni hanedan, ksa zamanda, fethedilen topraklarn geleneklerine boyun edi. Tmyle ra-slam modeline gre kurulmu olan devletleri, btn abalarn slam dnyas zerinde younlatran gerek bir slam devleti oldu. lk azda, or- todoks slamn, yani artk kendi denetimleri altnda bulunan Abbasi Halifeliinin alann Suriye ve Msr'da geniletme hedefini gttler; bu iki lke, ii Fatmilerin egemenlii altndayd. Seluklularn Bizans zerinde herhangi bir emelleri yoktu. Tersine, Suriye'de savarken kanatlann gvenceye alabilmek iin, kesinlikle Bizans ile bar halinde olmak istiyorlard. Malazgirt zaferiyle sonulanan sefere girimelerinin biricik nedeni de, BizanslIlarla ban salamann baka yolu olmadn grmeleriydi. Bu, fatihlerin tutumunda kendisini gsterir: Ordu lan Bizans topraklarnn iinde daha fazla ilerlemedi; esir aldklar imparatora ok iyi davrandlar ve dostluunu kazanm olduklan inancyla onu lkesine geri yo llad lar9. Dolaysyla, Malazgirt savandan sonra gerekleen Kk Asya ftuhat, hibir ekilde Seluklu ynetiminin baard bir i deildi. Bu ftuhatn gereklemesinin altnda yatan gleri aklayabilmek iin, Bizans ile slam dnyas arasndaki snrn durumuna ksaca bir gz atmamz gerekir30. Bu iki g arasndaki srekli savalar, snrn her iki yanndaki

29. Bkz: Cl. CAHEN, La Ccnpagne de Manziken d'cprs les so- urces mtsulmanes; Byzantion , ix, 1934 iinde, ss. 613-642.

30. Aadakiler iin bkz. Byzantion , ix, 290 s, ve D as Fiirstentum Mentesche. s. 5 vd.

28

blgelerde zel bir askeri rgtlenmenin ortaya kmasna yol amt.

U adn vereceimiz bu blgelerdeki koullar, hem Bizans hem de slam tarafnda, birbirine ok benziyordu. Ularda yaayan lalk, hi bitmeyen snr almalar iinde mr tketmek zorundayd. Bu u-savalar dmann aknlarna kar srekli tetiktedir ve kendileri de sk sk dman topraklarnn ilerine doru benzer aknlar yaparlar. Bu blgelerdeki ekonomik yaamn temelini, yama oluturur. Askeri u blgeleri ile bar iindeki ve alkan i blgeler arasnda byk bir kltrel kartlk vardr ve bu kartlk, rk farkllklar nedeniyle daha da keskinlemi durumdadr. Dnyann en uzak kelerinden kopup gelmi sava unsurlarn saysnn atmas, snrn her iki yannda, garip bir kavimler ve diller karmna, i blge- erdekinden ok farkl bir insan bileiminin olumasna yol aar. Ayrca, ular ile i blgeler arasnda iddetli siyasal ve dinsel gerilimler de vardr. Srekli snr atmas, hkmetle ilikilerinde kendi nemlerinin tam olarak bilincinde, eflerine ok sadk ve mmkn olan en yksek bamszlk dzeyine ulamay amalayan cegaver airetler yaratmtr. Bunlar, her trl ynetsel mdahaleye kar kma eilimdedirler ve zellikle vergiye balanmaktan nefret ederler; tersine kendileri hkmetten eref payeleri, para ve askeri yardm talebinde bulunurlar. Dinsel konularda da benzer bir direni iindedirler. Devlet dininin l- mna urayan sapknlklar, buralarda gvenli bir snak, ou zaman da cokulu bir kabul grrler.

Yukarda saydmz btn bu gerginlik unsurlar, kolayca ak atmalara yol aar ve bunun zerine u- savalar, snnn tesindeki dmann tarafna gemeye hazr bir duruma gelirler. nk, kendi i blgelerindeki halktan ne lde farkllarsa, dmann u-savalarna da o lde yakndrlar. Ayn Dou Anadolu blgesinde

29

kk salm, ayn yerli halkla karm ve kltrel zelliklerini ayn yaam koullarndan edinmi olarak, birbirleiyle gnlk iliki iindedirler ve stelik bu iliki her zaman dmanca da deildir. Kar taraftan alnan esirler, kadnlar ve saf deitirenler de, kltrel deiim ve zmlemeyi kolaylatrr.

slam ularnda Tiirk unsuru daha 9. yzylda hakim duruma gelmiti. Bu ada Trkler, askeri snfn esas temsilcileriydiler. Yalnzca dzenli ordularda deil, ilk bata douda Horasan'da ve Maveraiinnehir'de otaya km yaygn bir halk hareketi olan Gaziler arasnda da egemendiler. Bu Gaziler, yani "din mcahitleri" hareketi, kfirler ve sapknlarla mcadele etmek amacyla btn isiz gsz ve durumundan honutsuz sava unsurlar kendi bayra altnda toplamaktayd. Bu unsurlar biraraya getiren kukusuz esas olarak ganimet umuduydu. Gazi hareketi, ilk zamanlarda slamn en nemli snr olan Dou Anadolu'da da varolmu olmaldr. Daha sonra ise buralarda ylesine baskn duruma gelmitir ki, bu snrdaki slam u-savalarn, tpk Bizans u-savalarna Bizans destan Digeis Akritas'm yaygnlatrd isimle Akritai (Ak- ritler) dediimiz gibi, Gaziler olarak adlandrabiliriz.

Bizans topraklarna saldran Gazilerin ok gl hale gelmesi, zellikle 11. yzyln balarndadr. Seluklularn nderliindeki byk Ouz hareketi srasnda getmi olan Tklerin nemli bir blmnn, yeni Seluklu devletiyle fiyef sahibi, askeri bir snf olarak btnletikleri dorudur. Gene de, kmsenmeyecek saydaki azok zerk sava grubu, ayn zamanda da slam lkelerinin gbeinde kendi gebe yaantlarn srdren ok sayda bamsz kabile, bu sistemin dnda kalm durumdayd. Bu sava gruplan ile gebe kabileler, hanedana pek gevek bir biimde balydlar ve ou zaman da onun bana bela oluyorlard. Btn bu unsurlar, snr zorlamak

30

ve aknlan gnden gne sklaarak gzpekleen Gazilere katlmak eilimi gsteriyorlard. Bunlar, daha Malazgirt savandan ok nce Orta Anadolunun Sebastia (Sivas), Caesarea (Kayseri) ve conium (Konya) gibi byk kentle- ri bile yamalamlard31.

te yandan deindiimiz bu son olgu, snr blgelerindeki Bizans rgtlenmesini bu dnemde artk gerilemeye baladn gstermektedir. 11. yzyl imparatorlarnn merkeziletirme siyaseti, vergilendirme nlemleri ve Er- meniler ile Ermeni Kilisesine kar tutumlar, Ermeni unsurunun nemli bir rol oynad ulardaki hayati karlara ve kavinsel ve dinsel duygulara dokunmutu. Bizans ordusunun 1071 'deki yenilgisinin ve imparatorunun esir dmesinin ardndan lkede bagsteren kargaa, snr blgelerinde isyann patlak vermesi iin bir iaret oldu. Kilikya'da ve Toroslar blgesinde bir dizi Ermeni prenslii ortaya kt ki, -bunlar daha sonra kiik Ermenistan krallnda birletiler; Kayseri ve Malatya evresinde ise benzer Ermeni prensliklerinin kurulmasna ramak kald. Bamsz yerel prenslikler oluturulmas ynndeki bu giriimler, btn bu blgelerde bir anari durumu yaratt ve Bizans savunma sistemi tmyle kt. Gemi yirmi-otuz ylda Bizans'n zayflnn giderek anmas, Gazilerin de giderek daha cretkar eylemlere girimesine yol am bu eylemlerin baan.s ise daha fazla insann bunlara katlmasna neden olmutu; imdi ise Bizans'n tmyle k, Seluklu devletiyle henz kesin olarak btnlememi tm unsurlar Kk Asyaya ekiyordu. Bu geni ve heterojen kitlelerin nderlii, uzun sredir buralarda yaamakta olduklar iin "diyar- Rum"u yani Bizans Anadolusu'nu ok iyi tanyan Gazilerin elindeydi. Gaziler, kendilerini burada ev-

31. Bkz: W. BARTHOLD, Turkestan down to the Mongol invasi- on (Gibb Memorial Series, N. S. V), London, 1938,214 ve 287.

31

leinde hissediyorlar, fethedilen topraklarn ahalisi de onlar tmden yabanc saymyordu. Tersine, Gaziler, ok uzak lkelerden gelen Trklere ve daha da fazla gebe kabilelere kar, doal koruyucular olarak kabul edilmi olabilirler. Trk ftuhatnda nderlii, bunun iin hazr olan Gazilerin yapm olmas, Anadolu'nun kltrel geleneklerinde kkl bir kopmann gereklemesini nlemitir. Trk istilasnn her eyi silip sprmesi gibi bir durum kesinlikle yoktur. Fetihten sonra, eski yer isimlerinin varlklarn artc lde korumas32, balbana, fethedilen topraklarn yerel kltrnn sonraki gelimeler iinde nemli bir unsur olarak yerini koruduunun kantdr. Gazilerin getirdii hayat tarz, onlarla pek ok ortak yan bulunan yerli halk tarafndan kolayca zmlendi. 11. yzyl ftuhatndan sonra ise, bu karma snrboyu uygarl, btn Trk Kk Asyas'nn belirleyici zellii haline geldi. Gerekte ortadan kalkan, yalnzca, yerini daha sonra bir slam cilasna brakan Bizans cilas oldu. Yevel altyap ise olduu gibi kald. Fatihlere katlan ok sayda Anadolulu, zellikle Ermeni unsur da vard. Ve eski bir gelenee gre, bu ftuhat gerekletiren Gaziler iinde ynetici slale olan Danimendlilere bile bir Emeni kkeni atfediliyordu. Danimendliler ise kendilerinin, Fat-slam ularnn ve Anadolu'nun sonraki Trk Gazilerinin ve hatta diyebilirim ki Balkanlardaki Osmanl Gazilerinin de nl kahraman olan Seyyid Battal G aziye dayandklarn ne sryorlard.

32. J. LAURENT, Byzance et les Trcs Seldjoucides dans I'Asi e occidentale jusc/u'en 1081, Nancy. 1913,24 vd.

32. rnein Ankara (Ancvra), Amasya (Amasia), Ereli (Heracle- ia). Kayseri (Caesarca), Konya (Iconium), Niksar (Neocaesarea), Sivas (Sebastia), vb. Bizim, Von der byzantinisehen :ur Trkischen To- ponymie (Byzantio. x, 12-64) makalemiz ile karlatrn.

32

Grdmz gibi Kk Asya Seluklu ynetiminin katks olmadan fethedilmiti. Ancak elbette, Seluklu ynetimi fiili durumu gznne almak ve kendi payna, yeni fethedilen topraklar zerinde denetim salayabilmek iin eyleme gemek zorundayd. Bvlece ynetici slaleden bir prens, Kutulmu olu Sleyman'n, Kk Asya'ya gnderildi. Kutulmu'un kendisi, hanedann bana kar isyana kalkm ve bu yzden kellesinden olmutu. Sleyman'n Kk Asya'ya yollanmasnda, yeni fethedilmi topraklara duyulan ciddi bir ilgiden ok, bu prensden kurtulma kaygsnn rol oynad sezilmektedir. Sleymann kendisi ise grevini yalnzca bir atlama ta olarak; Anadolu'da Trk!er arasnda bir ordu toplayp sonra onlarn yardmyla, daha talihli amcalarnn ve amcazadelerinin yapt gibi Eski slam uygarlnn topraklarnda kendisine bir prenslik yaratabilmek iin douya ynelmek asndan bir frsat olarak gryordu. Eline geen ilk frsatta da bu plan uygulamaya kalkt ama, bu aba iinde hayatn yitirdi. Olu da gzlerini eski slam dnyasna dikmiti. Bu oul, Mezopotamya'da, Habur nehrindeki lmnden birinci blmnde szettiimiz Kl Arslan'd. Sleyman'n Konya dolaylarnda yerlemi ardllarnn. Eski slam dnyasna ilikin hayallerinden vazgeip Kk Asya'y yurtlan ve eylem alanlar olarak kabul etmeyi renmeleri, 12. yzyln ortalarna rastlar. Tarihte kendilerine verilen Rum Seluklular adn haketmeleri, ancak o zamandr. Konya Seluklularnn Kk Asya'ya kar tutumlanndaki bu deiiklik, o zamana dek Kk Asya'nn tartmasz nderi olan Danimendlilerle kanlmaz bir atmay da beraberinde getiriyordu.

Rum Seluklular ile Danimendliler arasnda Kk Asya'da stnlk urundaki mcadele, temelden farkl iki siyaset ve kltr geleneinin mcadelesiydi. Danimendliler Gazi idiler ve yle kaldlar; Gazi olduklarn sylemek

33

ten gurur duydular ve biricik grevlerinin ftuhat srdrmek olduunu dndkleri iin de, topraklan zerinde hibir zaman gerek bir siyasal rgtlenme kuramadlar. Yldzlan ne denli abuk parladysa, o denli de abuk snd. nk bu arada Bizans, ilk Komnen imparatorunun yneliminde ve esas olarak da Hallarn yardmyla, Kk Asya'nn batsn ve kuzeydeki ky blgelerini -yani, henz snrboy uygarlnn etkisi altna girmemi yerleri- geri alm; bna karlk zun sredir ularn karma kltryle ili dl olmu orta ve dou Anadolu blgeleri kesinlikle Trklerin elinde kalmt. Bylece yeni siyasal snr, eski kltrel snr ile neredeyse aynyd. Bizans, burada istilaclara kar yeni bir savunma barikat oluturmu ve onlar durdurmay baarmt. Trk ftuhat, bir duraklama, noktasna ulamt. Bu durumun i stil aclat' asndan nemli sonulan olacakt; nk fetih iin ve fetih sayesinde yaayan istilaclar, bylece geim aralarndan yoksun kalm oluyorlard. Danimend hanedannn, slalenin geni topraklarn -bu topraklar Malatya'dan Ankara'ya dek Kiiiik Asya'nn kuzeyine ve batsna uzanyordu- kendi aralarnda paylam olan yeleri, Bizans ile mcadele ok zorlanca birbirlerine dtler ve karlkl kan davalarnda helak olup gittiler. Bu olaylarda, ou kez, Bizans ile Konya!nn grnmez parma da rol oynuyordu.

Danimendlilerin tersine Rum Seluklular Badat, Suriye ve ran hkmdarlaryla olan ilikilerinde dikkatliydiler ve Eski slam uygarlna mensup lkelerin ynetsel ve kltrel geleneklerinin izleyicisivdiler. Bu nedenle, Konya evresindeki topraklann, yalnzca siyasal ve askeri alardan deil, dzen, idare, refah ve kltr ynlerinden de komu Suriye ve Mezopotamya emirliklerine benzeyen gerek bir slam prenslii haline getirmek iin aba harcyorlard. Seluklulann devleti ve lkesi de, doal olarak,

34

Danimendlilere ait topraklara damgasn vuran zelliklerin etkisi altndayd; burada da ayn karma kltrn ilk bata baskn olduunu ve devletin kk beyliklere blnmesi tehlikesinin varolduunu gryoruz. Ancak, Eski slam uygarlnn hayat tarzn ve geleneklerini Kk A sya'ya aktarmak abas ok belirgindir; bu eilim baar k a zand ve giderek daha istikrarl ve refah dolu bir devletin kurulmasna yol at. Konya hanedannn nl byk Seluk slalesine mensup bulunmas, devletlerine ylesine yaygn bir itibar kazandrmt ki, bu devletin gelimesini salamaya yetecek sayda slam din bilgininin, tccarnn ve zenaatkannn buraya ekilebilmesi mmkn olmutu.

Seluklular ile Danimendliler arasndaki mcadeleyi, Seluklularn kazanaca belliydi. Bu mcadele, BizanslIlarn, kk Ermenistan krallnn, Anadolu'nun dou snrndaki yerel slam beyliklerinin ve Suriye ile M ezopotamya emirliklerinin srekli mdahaleleri ile, 1180 ylna dek srd. 1180'lerde Danimendliler ve onlarla birlikte Kk Asya'daki (Bizansn bel balam olduu) istikrarszlk unsuru da otadan kalkt. Dolaysyla, Danimendo- ullannn sonunun gelmesi ile, Bizans ile Konya devletinin byk ordularla atmalar dneminin de sona ermi olmas, hi de rastlant deildir. mparator 1. Manuel'in, 1176da Myiokephaloi'de BizanslIlarn kesin yenilgisiyle sonulanan byk seferi snrlarda geni apl askeri eylem yoluyla esasl bir deiiklik yapma ynndeki son giriimdi. 12. yzyln sonlarnda ufak tefek seferlere giriildi ama bir btn olarak denge bozulmad; bu durum, 13. yzyln hemen banda yaplan bir bar anlamas ve hatta bir ittifak ile onaylanm oldu. Tk-Bizans ilikilerindeki bu kesin deiikliin nedenlerinin aklanmas gerekir.

1180 ylnda her iki devletin, varolan snrlarda daha fazla bir deiiklik yaplmasnn mmkn olmad gere

35

ini kabullendiklerini belirtmitik. Sz konusu snr, bir snr izgisiden ok bir snr blgesi, olduka geni bir sahipsiz kuakt33. Bizans tarafnda snr blgesi, eski ve denenmi gelenek uyarnca, tekrar Akrit ulan olarak rgtlenmiti. Bizansllar bu snr blgesini, Ttirk istilaclan ky blgelerden ilere doru iterek yeniden ele geirmeyi baarmlard; dolaysyla, snr boyundaki sahipsiz blge doal olarak, bir zamanlar Ege Denizine dek zaferle ilerleyip sonra geri ekilmek zorunda braklm unsurlarla doluyordu. Bu unsurlar, kaynaklarda, "u Trkleri" ya da "Trkmenler" olarak nitelenmektedir. "Biti noktas", "snr", "snr blgesi" anlamlarna gelen u, dolaysyla, B izans snr-savalarna verilen "Akritai" adnn tretildii Yunanca Akra'mfi tam karl olmaktadr. Bizans tarafndaki yeni Akritai'nin (Akritlerin) eski Toros ve Frat snr blgelerindeki gelenekleri yaatmalan gibi, u Trkleri de Malatya ve Kilikya'daki Gazilerin geleneklerini srdrmlerdir: rnein, gneybatda snn oluturan Dalaman rman, o dnemde Seyyid Battal Gazi ansna Battal ad verilmiti34; bu snr blgelerinin merkezindeki eski bir B izans manastr da, nl Seyyid Gazi ibadethanesine dntrlmt. Danimed oullarnn yokolmasndan sonra, eski Danimend topraklarndaki benzer unsurlar bu Gazilere katld. Devrik hanedann yeleri, maiyetleriyle birlikte, bat snr blgelerine sndlar ve doal olarac buralarda nder rol oynadlar. Bu blgelerdeki Trklee verilen dier ad olan "Trkmen" ise, daha ok, bu dalk sahipsiz blgede kendilerine ideal bir snak bulan gebe kabileleri nitelemek iin kullanlr. Bunlar, mevsimin gereklerine gre, srlerini hem Bizans ky blgelerine, hem de Seluklu topraklanln ilerine gtrebilirlerdi. Kadnlar,

33. Bkz: Byzantion, \ , 38-41,46,34. Das Frstentum Memese he, 2.

36

ocuklar ve srleriyle diyar diyar dolaan bu kabileler, bar obanlarm gibi grnrler, ama frsat bulduklar anda gzpek apulcu ve savalara dnverirledi. Bu gebeler, zellikle, sahipsiz blgede kurulmu olmakla birlikte hl Bizans'a ait olan az saydaki kent asndan tehlikeliydiler. Gebe Tiirkmenler bir kez byle bir kenti evreleyen dalar igal ettiler mi. kentin yalnzca geri blgesiyle olan btn ilikisi kopmakla kalmaz; ayn zamanda kent surlarnn yakn evresinde bile hareket olanann tm kaybolurdu. Eer Bizans birliklerinden yardm grme umudu yoksa, geriye, ounlukla geici olmakla birlikte, bir tek are kalrd: Konya Sultannn kanatlar altna snmaya almak. Bu yolla, 12. yzyln sonlarnda Kk Asya'm batsndaki nemli sayda kent, kendi glerine dayanmak iin umutsuz bir abann harcand kesin bir tecrit dneminden sonra, yava yava Seluklularn egemenlii altna girdi35. Gen Trkmen savalar, Gazilerin saflarna katlmakta istekli davranyorlar ve bylece u-savalarnn glerini geniletiyorlard; buna karlk Gaziler de, Trkmenlee askeri destek salamaya hazr oluyorlard. Bu ekilde, snrdaki sahipsiz blgede yer alan birok Bizans kenti zaptedilmiti36

1180'i izleyen 25 ylda37, Bizans snr nemli lde zld. O srada imparatorluk ailesi iinde byk bir kargaalk hiikiim sryor ve bu durum, snrlarn korunmas amacyla ciddi bir askeri sefer dzenlenmesini nlyordu. Ayrca ok sayda Bizans feodal lordunun snr blgelerinde bamsz yerel prenslikler kurma abas iinde olduklarn da gryoruz. Komnen hanedanna mensup olduklarn ne srp tahta talip olan ve Tkler arasndan topladk

35. Byzanlion, x, 44.36. Byzanlion, x, 39.37. Bu dnem Byzantio, x, ss 17-31'de incelenmitir.

37

lar ordularla Seluklu topraklarndan imparatorlua kar sava aan ok sayda prens de peydahlanmt. Bizans'n ans, 12. yzyln bu son kritik yllarnda Konya devletinin de hanedan ii mcadeleler yznden felce uram ol- masndayd. Danimendoullanna ait topraklarn Seluklu devletine katlmas, Sultanln birlii asndan ciddi bir tehlike dourmutu, nk bu eyaletler, balarnda buralar ynetmek zere atanm Seluklu beyleri olmak iizere, habire eski bamszlklarn kazanmak iin ayaa kalkyorlard. Sultanln meru varisi 1. Keyhsrev, bu i m cadeleler srasnda Konstantinopl'a snmak zorunda kalmt. syanc kardelerinden biri olan Rkneddin, sultanl zorla birletirmeyi baard. 1204 Temmuzu'nda A nkara'y zaptteti ve bylece son bamsz Seluklu beyliinin varlna son vermi oldu. Ne var ki, birka gn sonra, arkasnda halef olarak bir ocuu brakarak ld.

Konya devletinin btn Trk Kk Asyasn egem enlii altna ald, ama ayn zamanda da birliinin gl yaratcsn anszn kaybettii 1204 yl, Bizans tarihinde de nemli bir dnm noktasdr. Drdnc Hal Seferiyle Latinlerin Konstantinopl'u ve imparatorluun Avrupa topraklarn ele geirmeleri, bu yla rastlar. Bizans, Kiik Asya'nn batsndaki eyaletlere skm ve burada yeniden kurulmutu: znik mparatorluunu kastediyoruz. Bizans asndan son derece acl olan bu olaylar, Yunan Aado- lusu iin pek talihli sonular vermiti. nk eskiden ihmal edilmi olan bu snr blgeleri artk imparatorluun gerek lkesini temsil ediyor, imparator btn ordusu ile burada yayor ve ilgisini tmyle burada y o u n l a y o r du. Bylece snn- boylan, eskiden hi bulamadklar savunm a olanaklarna kavumu oldular. Bizans mparatorluu kk A syann batsnda gerekten yeniden kurulmu olduu iin, btn znik dnemi boyunca topraklarnn tmn rakipsiz bir biimde korumay baard. Trk

38

komular, snra saldrmann sonusuz ve yararsz ve macera olduunu abucak kavradlar. Yarm yzyldan fazla bir sre bu snr, Gazilerin aknlanndan ve TLirmenlerin apullarndan bile uzak kald. Bizans ile Konya devleti arasnda yalnzca bar deil, hatta bir ittifak vard.

Konya'da, taht gaspeden Rkneddin'in 1204'de lmnden sonra, ynelimin henz ocuk yataki oluna devredilmesi mmkn deildi; bunun zerine Bizans'ta srgn hayat yaayan meru sultan Keyhsrev tahta geri arld. Keyhsrev, Konstantinopl'daki ikameti srasnda, ileride znik imparatorluu'nu kuracak olan Theodor Laska- ris'in dostluunu kazanmt. Daha sonralar. Latin ftuhatnn yol at kargaalk srasnda Keyhsrev, Yunan Kk Asvasnda bir yerlere gitmi ve orada, snra yakn bir mevkide, Tiirk ularnda yerlemi olduklarn daha nce belirttiimiz Danimentlerin ardllaryla iliki kurmutu38. te, 1205 ylnda tahtna yeniden kavumas, hem bu u- savalannn, hem de BizanslIlarn yardmyla oldu. Dolaysyla, Bizans ile dostluu salam temellere dayanyordu. znik dneminin balangtaki kritik yllarnda Seluklularla iyi ilikiler srdrmenin Bizans asndan da caa- lc bir nemi vard ve bu dostluk yalnzca bir kere, 1210 ylnda bozuldu. O da fetih arzusunun deil, Sultann eski imparator III. Alexios lehine mdahalede bulunmasnn yol at ksa sreli bir savat. O srada znik mparatorluu bu saldry pskrtebilecek gteydi; hatta saldn, Keyh'srev'in hayatna bile maloldu. Bu kesintiden sonra, her iki taraf iin de bir zorunluluk olduu kantlanan dostluk ve ittifak ksa zamanda yeniden kuruldu. Bizanshlar btn gleriyle Latinlerle urayorlar ve statkoyu olduu gibi kabul ettikleri dou snrnda bar istiyorlard. Seluklular ise, BizanslIlarn Kk Asya'daki gl durunv

38. Byzantion, x, s. 24.

39

lann bu ynde herhangi bir genilemeyi olanaksz kldn gryorlard. Bu nedenle, Bizans ile dost olup eylemlerini baka ynlere kaydrmay yelediler.

Keyhsev'in yalnzca BizanslIlarn deil, ayn zamanda ulardaki eflerin de yardmyla tahtna yeniden kavumu olduunu grmtk. Bunun sonucu olarak, ular ile Konya devleti arasndaki ilikiler glendi. Ulardaki Da- nimendoullar, sultann yardmna komann karlnda, slalelerine ait eski zel mlklerinin bir blmne kavutular ve ayrca devlette yksek mevkilere getirildiler. stelik sultan, uc-savalanna olan minnetarlni, m stahkem mevkilerinin bulunduu Seyyid Gazi'de grkemli yaplar ina ederek gsterdi39. Seluklu sultannn Dani- mendlilere gsterdii ilgi, daha sonra Keyhsevin olu Aladdin Keykubad'n, devrik rakip hanedann tarihinin yazlmasn emretmesinde de bellidir4( G e n e de Seluklular, kendileriyle Gaziler arasndaki fark her zaman aka hissetmi olmadrlar, nk birok nvan almalarna karn, bunlarn arasna Gazi unvann hibir zaman katmamlardr. Seluklular ile Gaziler arasnda bu dnemde kurulan sk balar, Seluklularn Bizansl dostlarnn topraklarna uc-savalarnn saldrlann nleyebilmelerini ve bu snr blgesinde gvenlii ve bar iletiimi salayabilmelerini m m kn klmtr. te yandan Konya devleti, bu durumu telafi etmek zorundayd; bu amala Gazilerin Kiik Ermenistan'a Trabzon Rum devleti ve Grcistan zerine srd, hatta bunlar Krm'a denizar bir sefere bile giritiler1 Rum sultanl o srada doruk noktasndayd ve bir zamanlar slam dnyasnn daha geni blmn egemenlii altnda tutarken imdi yalnzca Anadolu kolunda yaayan hanedan, Sultan I. Alaaddin Keykubad'n

39. Byzantioih x, s. 30.40. Bkz: P. WITTEK, D er slam, xx, iinde, s. 203.

40

1219-1236) hkmdarl dneminde yeni an ve erefler kazand.

Konya Seluklu sultanlar, 11. yzyln byk hkmdarlarnn anl soyundan geldikleri iin slam dnyasnda byk bir itibara sahiptiler ve kendileri de zel bir meruiyete ve onura sahip olduklarnn bilincindeydiler. ktidarlarnn doruunda olduklar srada, evrensel bir imparatorluk kurma fikriyle oynam bile olabilirler. Ama bir Konya mparatorhu'ndan sz etmek yanl olur; nk bu devlet, en iyi zamanlarnda bile, yalnzca ikinci ya da nc dereceden bir siyasal gt. Kltrel gelime asndan ise, Eski slam lkelerinin gznde, yalnzca slam dnyasnn snrndaki bir u blgesiydi. Rum Sultanlnn kentlerinde yksek slam slubunda camiler ykselse ve medreselerde ok sayda din adam bilgisini ortaya dkse de; slam hukuku ve slam mali ynetimi benimsenmi olsa da; sultann saraynda ran iiri okunsa ve ticaret yollarnn kenarnda, uzak lkelerden gelen Mslman tccarlarn rahat ve gvenliini salayacak grkemli kervansaraylar ina edilmi bulunsa da, bu devlet, karma bir kltrn zelliklerini biraz fazla belirgin bir biimde tayordu. Bu hi de artc olmasa gerektir; nk sultanlk, BizanslIlardan henz 150 yl nce zaptedilmi topraklarda kurulmu durumdayd. Ftuhat srasnda ok kt gnler geirmi olsa da Hristiyan nfus varln koruyordu ve stelik, kiliseler ile manastrlarn Konstantinopl Patrikhanesi ile olan balar sryordu. Sultann, bir Bizans snr blgesindeki halkn tmn zor yoluyla yerinden edip ayrcalklarla donatlm zgr kleler olarak kendi topraklarnda iskan ettii durumlar bile vardr41. Hristiyan unsurun, sarayda da byk etkisi grnmekteydi. Sultanlarn haremlerinde Hristiyan kadnlar, baz sultanlarn da Hristiyan

41. NICETAS CHON. 656 Bonn.

41

nalar vard. Konya, Bizans gmenleri iin doal bir snakt ve bunlar, kimi zaman dinlerinden vazgemeksizin, Hristiyan dnmelerinin zaten esas olarak nemli bir rol oynad Seluklu devletinde, yiiksek mevkilere getirili- yorlard. Karma kiiltiir, kylk blgelerde ve daha nce Danimendlilere ait yerlerde daha da belirgindi; snrlarda ise, kesinlikle egemendi.

Toros ve Frat blgelerindeki ular iin sylediimiz herey, bu yeni snr blgeleri iin de geeiidir; yalnz Kk Asya'da kltrel zmleme sreci daha youndu. nk bu sre, dounun eski ularnda zaten balam ve imdi ok daha elverili koullarda gereklemekte olan olgunun devamyd. Tkler an k kuaklardr Anadolu'da, yerli halka i ie yayor, Gaziler karlann onlarn iinden seiyor ve onlardan gelen dnmelerle, zellikle sava genlerle saflarn geniletiyorlard Geni bir gmen nfus da bu blgede yerlemiti; eski kabile birlikleri zlyor, onlarn yerini ky topluluklar alyordu.

Bizans topraklan asndan ise, 11. yzyldaki ilk Trk istilas silinemeyen izler brakmt. Gebe kabileler srlerini ky blgelerin ovalarna kadar gtmeye devam ediyorlar ve hatta belli llerde bu lkede yerleiyorlard. Daha sonra, znik imparatorluu Avrupa'da yeniden salam bir biimde yerletiinde, gney Rusya'dan kopup gelen, Tuna'y geerek Balkanlara girmi olan Trk kitleleri, Bizans ularndaki askeri unsuru glendirmek amacyla Kiik Asya'nn batsna aktaryorlard42. 13. yzyl ortasnda Konya sultanlyla srdrlen iyi ilikilere karn, snrdaki Trk unsurlann basksnn btn snr boyunca yeniden anarak hissedilmesi yznden bu tr lemler ka-

42. D as Frstentum Mentesche, blm I.

42

mlmaz olmutu. Trk ularndaki faaliyetin bu yeniden canlannn nedenleri, K onya Sultanlnn tarihinde yatmaktadr.

13. yzyln banda sultanlarn Gazilerle bir anlamaya varmay, hatta onlarn hizmetlerinden kendi devletleri adna yararlanmay baardklarn grmtk. Ne ki, Aladdin Keykubad'n hkmranlnn son yllarnda bu anlama nemli lde bozulmutu. Mool istilasnn, Do- u'nun her yannda yol at korkun kargaalk, hem geni gebe Trk kabilelerinin43, hem de dalan ordulardan ayrlan askeri etelerin44, o zamana dek Mool saldrsndan korunmu olan Konya devleti zerine srlmesi sonucunu getirmiti. stilann nne katp srd kagnlar, doal olarak, snr blgelerinin otlaklarna dalyorlar ve tam da Konya devletine iten ie muhalif unsurlarn saysn arttryorlard. Bylece, artan honutsuzlua yeni bir ivme kazandrlm oldu ve Keykubadn olu dneminde, 1239 ylnda, Trkmenler arasnda gl bir dinsel ve toplumsal ayaklanma patlak verdi. Bu, iddetle bastrlan ama snr blgelerinde iyice yaygnlk kazanm olan ve oralarda varln srdren Baba shak hareketiydi45; bu olay, ularla devlet arasnda zaten varolan uurumu derinletirdi ve devleti, en deerli Tiik sava unsurlarnn katksndan ebediyyen yoksun brakt. Sultanln zayfl,

43. NESEV, Histoire d Sultan D jetal cd-in Mankobirti. cv. O. HOUDAS. Paris. 1895. s. 264. Burada, gebe kabilelerin Mool istilas ile nasl harekele getiklerini gsteren aklayc bir rnek yeral- makladr.

44. rneein Hakemliler ordusundan ardakalanlar bvlcydi: bkz: IBN BB (HOUTSMA, Recueil. iv), 188 ve 191 s.

45. Bylece Seyyid Gazi'deki uc-savalar tekkesi, Baba shak hareketini devam ettiren Kalenderi dervilerinin (sonra da Bektaili- in) merkezi haline geldi.

43

1243de Moollarla ilk atmada gzler nne serildi: Mool ordusunun bir mfrezesi, Bizans destek birliklerinin ve hatta Norman paral askerlerinin yardmna karn Seluklu ordusunu kesin bozguna uratmaya yetti. Bu andan itibaren Konya sultanlar gittike dknletiler ve Moollarn uyruklar haline geldiler. Moollar da onlar Anadolu'nun mali smrs asndan ygun bir ara olarak kullandlar.

te yandan, snr blgeleri bamszlklarn korudular ve Konya'dan ayrlklar giderek belirginleti. Seluklu sultan onlarn Bizans snrna saldrlarn artk durduram az oldu. Bu aknlar, o sralarda ular iin her zamankinden daha nemli hale gelmiti. Uzun bar dneminde uc- savalan topraa yerlemi ve saylar da artmt. Sultan onlar apul seferlerine vollayamaz olunca durumlar tehlikeye girmiti. stelik, Moollardan kaan herkes imdi ulara akn ediyordu: Seluklu devletini, yeni efendilerin gznden dm nde gelenler; ar vergi ykne dayanamayarak g eden kyller ve kentliler; srlerinin yamalanacandan korkarak buralara snan gebeler. Alageldikleri varlk koularndan kopmu ve birbirine en kart unsurlardan oluan, saylar da giderek artan bu insan kitlesi iinde, gene Gaziler belirleyici etkendi. Bunlarn saflar yeni gelenler arasndaki askeri unsurlarla, ilk azda da maiyetleri ile birlikte buralara snan ve doal olarak nder rol oynayan, Seluklu devletinin nde gelenleriyle geniliyordu. Bir dier, nemli unsura, "kutsal kiilere", yani ran ve Trkistan'dan Anadolu'ya kam olan eyhlere ve dervilere de deinmeliyiz. Kendi lkelerindeki halkn hem dinsel, hem de siyasal nderleri olan bu kiiler, Moollara kar direnie nderlik etmiler ve doal olarak fatihlerden kamak zorunda kalmlard. Sapkn retilerin yayclar olarak bunlar Seluklu kentlerinde pek ho karlanmamlard; stelik oralarda Moollar

44

karsnda gvencede olmalar da zordu. Ularda ise hem gvenlie kavutular, hem de scak bir kabul grdler. Her trl gzpek servene atlmaya hazr bu youn ve heyecanl kitlelere dinsel oku aladlar. Burada, snrda ve Gaziler ortamnda bu coku, ksa zamanda kfirlere kar sava konusunda fanatik bir kararlla dnt. Bizans snrlarna yaplan yeni saldrlar, Gazilerin, dmannn artk eski direnme gcne ve Akritlerin desteine sahip olmadn abucak anlamalarn salad. Birok yerde snr karakollar pek seyrekti ve bunlar savunanlar da istilaclarn safna katlmaya kolayca ikna oluyorlard. nk Bizans artk znik mparatorluu deildi. Bir kez daha, A vrupa'da yerini salamlatrm durumdayd. Bazileus Kons- tantinopla geri dnm, imparatorluk siyasetinin arlk merkezi yeniden batya kaymt. Yalnzca ordu deil, A kritlerin baz mfrezeleri de kk Asya'dan geri arlarak Balkanlarda savamaya gnderilmilerdi. Bu nedenle, dou snr korunmaszd ve geri kalan Akritler kendi durumlarnn grevsizliinin bilincindeydiler. A ynca , Kilise ve soylular gibi byk toprak sahiplerini kayrp kk toprak sahibi kyllere ar bask uygulayan Paleolog'larn tarm ve maliye politikalar, asker-kyller arasnda byk bir honutsuzluk yaratmt. Akritlerin, taht gaspeden Pa- leologa kar meru varis Laskaridis'i desteklemeleri, durumu daha da etrefilletiren bir siyasal atma nedeni olmutu.

Btn bunlarn sonucu ksa zamanda kendini gsterdi. Yaklaan Trklere kar urada burada, esas olarak da kentlerde gsterilen direni hemen her yerde zld. Birok yerde, dman lkeye sokan bile Akritlerin kendileri oldu. Umutsuzluun, toprak azlnn, ganimet elde etme hrsnn ve dinsel fanatizmin yollara drd Trk kitleleri, olaanst bir g ve kalabalkla, 1300'lerde artk kesinlikle elden gitmi olan K k Asya'nn bat blgelerine

45

akn ettiler. lke ok sayda Trk Gazi beyliine blnd; ite bunlarn arasndan Osman'n beyliinin yazgs, bir dnya imparatorluu konumuna erimek olacakt46.

46. D as Fiirestentum M enlesche, ikinci blm.

46

III

UC-S AV AILARI BEYLNDEN M PARA TO RLU A

Kk Asya'nn Trkler tarafndan fethinin iki aamada gereklemi olduunu grmtk. Trkler, 11. yzyln sonuna doru Kk Asya'nn tmn istila etmekle birlikte, yarmadann yalnzca orta ve dou ksmlarn elde tutabilmiledi. Kk Asya'nn batsnn da efendileri haline gelmeleri, ancak 200 yl sonra, 13. yzyln sonuna doru ikinci bir istila dalgasyla mmkn olabilmiti. Her iki istila da ne fetihi bir devletin iyi planlanm askeri igaline, ne de gebe halklarn istilasna benziyordu. Tam tersine bu iki istila, Trklein saldr gcnn giderek artmasnn ve BizanslIlarn savunma gcnn de srekli azalmasnn yaratt uzun sreli bir gerginliin sonucuydu. Snr eddinde alan bir gedik, uzun zamandr engellenen sularn zgrce akp tamasna yol amt. Kabile sistemlerini hl koruyan gebe Trkler, her iki istila hareketine de katldlar; yani, fatihlerin peinden, boyunduruk altna alnm lkeye geldiler. Am a her iki durumda da rolleri, Gazilerinkinden, kuaklar boyu snra saldrm ve onu inemi, bylece ilerde fethedecekleri lkeyle har neir

47

olmu u savalanrunkinden daha nemsiz oldu. Ftuhata nderlik eden ve nemli lde de onu gerekletiren, ite bu Gazilerdi. Ve doal olarak da Gazilerin nderleri, bu yeni fethedilen topraklarda kurulan emirliklerin beyleri olmulard.

te yandan istilaclarn yalnzca, snr blgeleri olmak dolaysyla o istilaclarn kltrel zelliklerini zaten belli llerde zmlemi olan ve uc olduklar iin de rksal bileim ile kltrel, toplumsal, dinsel ve siyasal hayat tarz bakmndan i blgelerle kesin bir kartlk iinde bulunan alanlar ellerinde tuttuklarn grmtk. 11. yzyl istila hareketi, Bizansllarca eski kltre] snra geri pskrtlm ve orada durdurulmutu. Bylece, kendisi bir uc haline gelmek pahasna bat Kk Asya kurtanlm oluyordu. Buras ilk igal^srasndaki yirmi-otuz ylda kltrel ve rksal alardan zaten nemli deiiklikler geilmiti, sonraki 200 ylda ise, snr blgelerine zg karma kltrn zelliklerini edindi. Bylece, ayn koullarda yaayan ve benzer bir rksal bileime sahip olduklar iin daha sk ilikiler iine girmi bulunduklar dmanlaryla kuaklar sren temas sonucu bu blgeler, artk ikinci bir saldrda Trk!erin eline kalc olarak gemeye hazr durumdaydlar.

Bat Kk Asya'da, 13. yzyln ikinci yansnda fethedilen topraklarda b ir dizi Gazi beyliinin kurulduu ikinci istila hareketine dek Trk Anadolusunun tarihini izlemi bulunuyoruz. Bunlar arasnda Osman'n beylii, yani daha sonra Osmanl mparatorluu haline gelen ekirdek de vard. Birinci blmde, Osmanllann kkenine ilikin tarihsel gelenei incelemi ve en eski ve en esasl gelenein, tarihsel eletiri snavndan geebilen tek gelenein, O smanlIlarn, Gazi olduklarn ve nderlerinin de giderek byyen gl b ir Gazi rgtlenmesinin efleri olduunu aka ortaya koyduu sonucuna varmtk. imdi de, dil

48

bilimsel zmlemenin sergiledii bu sonucun, tarihsel gelimeye daha genel bir bakla, izdiimiz grnme nasl mkemmel bir biimde denk dtn gryoruz. Bat Kk Asya'daki dier beylikler de Gazi beylikleriydi. Bunlarn bir teki bile, kabile bilinci ya da kabile kkenine ilikin bir belirti gstermez; her biri, bulunduu blgeyi fethetmi ve sonradan bir hanedann kurucusu olan efler- ce ynetilen Gazi rgtlenmesinden kaynaklanmtr.

Balangta Osmanllar, dier beylikler arasnda pek mtevaz bir rol oynamlardr. Kk Asya'nn en gneybat ucundaki Mentee Beylii, en eski ve ilk bata en nemli beylikmi gibi gzkmektedir. Bu devletin zel kkenini bir monografide tartm ve buray fethedenlerin, Antalya gibi byk bir limann bile daha 13. yzyln bandan itibaren Trklee gemi olduu Seluklu kyla- nndan, Likya ve Pamfilyadan, deniz yoluyla gelmi ol- duklanm belirtmitim. Burada Gaziler, ky blgelerin denizci halklaryla ortak korsanlk seferlerine girimilerdi. Kken bakmndan, Tiirkler ile evredeki Bizans toprakla- nnda yaayan yerli halktan unsurlarn bir karm olan Gazi korsanlar, Bizans donanmasnn zayfl nedeniyle denizlerde istedikleri gibi at oynatyorlard. nk imparator, tasarruf amacyla 1284 ylnda donanmann datlmasn emretmiti. Bu olaylarn getii dnemde yaayan Bizans tarihisi Pachymeres, ok sayda Bizansl denizcinin isizlik yznden dmann, korsanlarn safna katlmak zorunda kaldklarn yazmaktadr. Grld gibi, i blgelerdeki snrlarda egemen olan koullarn tpksn, burada kyda buluyoruz. Gazi korsanlar, gemileriyle ula- tklan Kaya kysndaki kentlerde ve M enderes rmann vadisinde kalc bir biimde yerletiler. blgelerden buralara akn eden Trklei de ynetimleri altna alp, Rodos'u bile fetheden Mentee Beyliini kurdular. Ancak, daha 1310 ylnda Sen Jan valyeleri on lan buradan s-

49

riip kardlar ve Rodos'ta egemenliklerini kurarak, Mentee korsan devletinin Ege Denizi kylarna ve adalarna herhangi bir geni apl sefer dzenlemesini nlediler47.

Mentee Beylii ksa zamanda nder durumunu yitirdi; nderlik, kuzeydeki Trk komusu Aydn Beyliine geti. blgelerden ilerleyen bu beylik, nce zmir'in i blgesini, sonra da kysn ele geilmiti. Rahip.-valyeler tarafndan elleri kollar balanan mentee korsanlan, imdi Aydn beylerinin evresinde toplanyorlard. Gazi Umur Bey'in ynetiminde Yunanistan, Makedonya ve Tarakya kylarn yamaladlar. Bu lkelerin i atmalarnda taraflara yardmc birlik hizmeti de gren bu insanlar, ta ilere kadar girdiler ve Anadolu kysna zengin ganimetlerle dndler. Bunlar, Balkanlara akn yapmada OsmanlIlarn ncleriydi ve daha sonra Osmanl devletiyle btnletikleri zaman, hem dzenli bir deniz giic, hem de korsan donanmas olarak katklarda bulundular. Korsan donanm as, ou zaman hkmetin bilgisi ve onay dahilinde olmakla birlikte genellikle kendi inisiyatifiyle sefere kyor ve gerekliinde hkmetin hizmetinde oluyordu. Avdn Beylii, kara ve deniz Gazilerinin ok talihli bir bileimiydi48; faaliyetlerine son verilebilmesi iin, Papaln giriimi zerine Venedik, Kbrs ve Sen Jan valyelerini ittifak yapmas gerekmiti. Hristiyan mttefiklerin yollad gler, 1344 ylnda zmir limann zaptettiler ve dn yl sonra Um ur Bey, buray geri almaya alrken hayatn kaybetti.

Aydn'n kuzeyinde, iki ky beylii daha Gazilerin fetihleriyle gelimi durumdayd: Bakenti Manisa olan Sa- ruhan Beylii ile, anakkale Boaz'nn kylarnda, Truva

47. D as Fiirstentum Menlesche, n ve drdnc blmler.48. Das Fiirstentum Menlesche, ss. 35-37.

50

vasna yerlemi bulunan Karesi Beylii49. Anadolu'nun gneyinde, Antalya yaknlarnda, bir baka ky beylii olan Teke Beylii ile, kuzeyde Sinopda, gzpek aknlan ounlukla Krm'a ve Trabzon Rumlarna ynelik olan, Gazi elebinin kk korsan devleti vard. blgelerde de farkl byklklerde bir dizi beylik bulunuyordu; bunlardan bazlar, rnein Paflagonya'daki (Kastamonu evresi) andaroullar, Teke'in kuzeyindeki Hamidolular ve hepsinden nemlisi de, iki byk emirlik olan Germi- yan ve Karaman beylikleriydi. Bu son iki beyliin Gazi karakteri daha az belirgindir.Germiyan Beylii, eski Trk-Bizans ucu olan Figya'da

kurulmutu. Bakenti Ktahya daha 12. yzyln sonunda Seluklularn eline gemiti. Hanedann soyu, Seluklu devletinde nemli rol oynam olan bir aileye dayanyordu; bunlar, byk bil' olaslkla, Moollarn nnde ulara geri ekilmiler ve burada bir beylik kurmay baarmlard. Bat Anadolu'da Trk fetihleri balad zaman Germiyan Beylii kurulmu durumdayd. Bu fetihleri gerekletiren beylik olmasa bile, onlara katlm olduu kesindir. rnein Aydn Beyliinin kurucusu, Germiyani) bir askeri efti. Bu nedenle, batda gelien emirlikler Germiyan beyliinden bamsz olsalar da, daha eski bir koruyucu devlet olduu iin ona kar saygl bir tutum taknrlard. Bu Gazi emirlikleri asndan Germiyan Beylii, bir geri blge rol oynamaktayd ve Seluklu geleneklerinin mirassy- d. Germiyanoullannn yneticilerinin Gazi Unvann almayp bu nvan batdaki komular ve vassallarna brakm olmalar artc deildir. Yalnzca Germiyan Beyliinin kuzey komusu Osmanl Beylii, bu emirliin etkisi

49. Karesi beyleri, soylarnn Danimendlilere dayandn ne srerler (bkz: D as Frstentum Mentesche, s. 21); bu da, szkonusu devletin Gazi karakterinin ak bir kantdr.

51

altnda deildi. Hatta kaynaklarda, eski bir dmanln izlerine bile rastlanmaktadr50; bunun nedeni, belki de, Ger- miyanollarnn OsmanlIlar kendilerine baml klmaya alm olmalardr.

lk bata phesiz bir Gazi devleti olmu olan Karaman Beyliine de deinmeliyiz. Bu beylik, Seluklularn gney ularnda. Kk Ermenistan snrnda, yani eski Toros snr blgesinde domutu. Trkmenler arasnda 1239 ylnda patlak veren ve Seluklu devletini kuvvetle etkileyen Baba shak dinsel ve toplumsal hareketinin. Karaman beyliinin kurulmasnda rol oynad anlalmaktadr. Ancak Seluklularn 1300'lerde ortadan kalkmasndan sonra, Karamanllar, eski Seluklu devletini giderek ele geirdiler ve Konya'y kendilerine bakent yaptlar. Devletlerinin adm adm eski Seluklu geleneklerini benimsemesi de bundan sonra -oldu. Karamanllar, kendilerinin Seluklularn meru varisi olduklar fikrini bile ortaya attlar ve Anadolu beylikleri arasnda stn bir mevkileri olduunu ne srdler"1. Anadolu'nun 14. yzyldaki siyasal yapsna ilikin bu zetten de anlalaca gibi, Osmanl devletinin Gazi karakteri yalnzca ona zg deildi; baka birok beylik, kaynan Gazi hareketinden almt ve Gazi geleneklerini srdrm ekteydi'2.

Peki bu Gazi gelenekleri nelerdi? Kfirlere kar otak sava arlarndan ve ulara zg toplumsal ve kltrel kimliklerinden baka, kendilerini baka topluluklardan ayrdetmelerine yol aacak, rgtlenmelerine i istikrar kazandracak ve bir Gazi devleti kurmak asndan nemli olacak zel kurumlan ve kurallar var myd? Gazilerin f i i -

50. Yukarda, s. 1 l e bkz.51. Da s Frstentum M entesche, s. 52.52. Anadolu beylikleriyle ilgili ksa bir kaynaka, Byzantion , xi, s.

301, not 2'de yer almaktadr.

52

tvvet ilkesine bal olduklarm biliyoruz. Ksaca aklayacak olursak ftvvet, mistik eilimiyle birlikte slamn anlad anlamda erdemli bir hayat srlebilmesini salayacak kurallar bitniidiir^eitli slam lonca rgtleri, ahlaki rehberleri kabul ettikleri ftvvet'i temel almlard. rnein, Gazilerin yansra, esnaf ve tccarn oluturduu bir kardelik birlii olan Ahilik adl bir f tvvet rgt vard. Bu fiitvvet rgtleri, 1200 yllarnda Halife Nasr tarafndan yeniden dzenlendiler. Bu son byk Abbasi halifesi, btn enerjisini halifeliin dnyevi gcn arttrmaya ve Mslmanlar Hallarn saldrlarna kar rgtlemeye hasretmiti. Ftvvet'i dzenlemesi de m uhtemelen ayn amalar dorultusundayd ve askeri nemi olan btn gleri dzene sokarak halifenin ahsna balamay hedef alyordu. Esnaf loncalar kukusuz askeri potansiyele sahipti ama, kendi nderleri emirler tarafndan ynetilen gerek askeri rgtler ok daha nemliydiNToplumsal ve rksal bakmdan halkn geri kalanndan farkl olan b unsurun, daha valyece bir biimde rgtlenmesi gerektii akt. Gazi rgtlenmeleri, tam da, rehber ilkeleri olan kafirlere kar cihat dncesi nedeniyle gerekli nitelikleri pek gzel tutturuyorlar ve halifenin planna mkemmel bir uyum salyorlard. Halife Nasr'fn zamanndan sonra Gazi nvan, Hal Seferleri srasnda Hristiyanlarn tehdidi altnda bulunan snr blgelerine dnm olan Suriye ve kuzey Mezopotamya'nn hkmdarlar tarafndan benimsendi. Bu hkmdarlar halifeye, hem bal olann hem de "st"n ("seigeur") karlkl sadakat ykmllnn bulunduu ftvvet balaryla balydlar. Ayn balar, rgtn kendi iinde em ir ile "valyeleri" arasnda da ge- erliydi. Bylece, Hallara kar mcadele dneminde s- lamn merkezlerinde de yank bulan ve itibar kanlmaz olarak artan popler Gazi hareketi, imdi Suriye ve Mezopotamya'da, Avrupa'daki valyelik rgtlenmesiyle kar

53

latrlabilecek bir kuruma dnm oluyordu. Uzak Anadolu uclannda Gazi hareketi, kukusuz, bir halk hareketi o lma zelliini korudu. Am a yle olsa bile, valyeliin zellii olan niteliklerin birou bu halk hareketinde isel olarak mevcuttu ve Eski slam lkelerinde gelien Gazi valyeliinin etkilerinin er ya da ge bunlarda da ortaya kaca ve bu nitelikleri glendirecei kesindi. Her halkarda. Anadolu Gazileri arasnda, bir yandan onlarn f- tvvet ile olan ilikisini ortaya koyan belirli dncelerin, geleneklerin ve balarn bulunduunu gsteren; te yandan da Anadolu Gazilerinin ya da en azndan nder unsurlarn, birbirlerine zel balarla bal bir grup duygusuna sahip olduklarna iaret eden pek ok olguyla karlamaktayz53, 14. yzyln ortalarnda Eflaki'nin yazd Mevlevi eyhlerinin yaamyklerini ieren eserde54, Gazi Unvannn verilii srasnda Bat'daki valyelik nvannn verili- indekine benzeyen bir tren yapldna lkiTdegTnme- l e r vardr. Burada, Aydn hkmdarlk ailesinden bir em i - re. Me^dej^Edeads"tarikatnn eyh tarafndan G azilerin Sultan" nvannn verilii anlatlmaktadr. E.mr. sevhn elinden onun savas-balvozunu alr ve basnn zerine ko- ya f iru and ier: "Bu baLvozla nce btn tutkularma boyun edirecek, sona da btn din dmanlarn vokede- ce in i .^B u tren, ernirin eyhi kendi "st" olarak kabul ettii anlamna gelmekte, szleri ise Gazi olmann ayn zamanda ahlaksal ykmllkler getirdiini ortaya koymaktadr. Son olarak, "st"n kendi silahn vermesi, ftiiv- vet'in iyi bilinen bir tren kuralna karlk dmektedir. 15. yzyln Osmanl tarihi Akpaazade, gerek anlam onun dneminde artk unutulmu olan bir sylenceyi aktarmaktadr. Bu sylenceye gre, Osman Gazi, maiyetind-

53. Bkz: Byzantion, xi, ss. 306-308.54. Bkz: Byzantion, xi, ss. 308-310.

54

dekilerden birine bir timar insan ederken ona kendi klcn ve kupasn verir. Burada da, kiisel silahn verilmesini buluyoruz. Ama kupa kesinlikle bir Gazi treninin kalnts- dr, nk kupairr/I/TT/vm'yneTIffd'e nemli bir rol oynad bilinmektedir. Ayrca gazilerin, ilk kez 13. yzyln sonlarna doru Bat A n adol u clan nda gr lenve osmTF lkr tarafndan da ok ge dnemlere dek benimsenmeye devam edilen zel bir beyaz balk giyerek kendilerini halkn geri kalanndan ayrdklarn da biliyoruz. Sanrm bu rnekler yeteiidir. Baz emirlerin benimseyip, bazlarnn reddettii gazi nvanun, yneticisi Gazi olan bir devletin zel karakterini ve eilimini ifade etmek iin kullanldndan emin olabiliriz.

Gazi devleti, askeri ftuhat amalayan bir kurulutu. Reisin, kendisine bal olanlarn sadakati karlnda onlara geim aralar salamak ykmll vard; bu da ganimet elde etmek demekti. Kuruluu srasnda Gazi devleti ylesine tmyle sava unsurlardan oluurdu ki, balangta, fethedilen topraklarn rgtlenmesi ve kullanlmas iin gerekli elemanlardan, rnein memurlardan, kyllerden, zenaatkar ve tccardan yoksun bulunurdu. Fetih slasnda zaten mahvolmu olan lkenin kaynaklara ksa zamanda kurur ve yeni fetihler, ya da en azndan aknlar zorunlu hale gelirdi. te ancak b fetihler ve aknlar durduu ve fatihler kendi kaynaklarna dayanmak zorunda kaldklar zaman, lkeyi yeniden ina etmek ve rgtlemek grevi kendisini dayatrd. Bu amac gerekletirecek elamanlara kendileri sahip olmadklar iin de, bu tr unsurlar baka yerlerden lkelerine ekmek zorundaydlar. Bu sorunu zebilen biricik Gazi devleti, osmanllarnkiydi. Dierleri, ksa bir refah dneminden, baarl aknlar rne- minden sonra nemsiz ve zayf bir duruma dtler ve bu gerilemeyi i atmalar hem elik etti, hem de onu hzlandrd. 200 yl nce, 12. yzylda, Danimendliler de ayn- ayn yazgyla yzyze kalmlard.

55

Peki, Osmanllar bu yazgdan koruyan neydi? Cevab hemen vereyim: Her eyden nce, BizanslIlarn onlara kar gsterdii inat direniti; bu direni, gerekten de, kendi bakentlerinin yakn evresini tehdit eden bir dmana kar zorunluydu. BizanslIlarn zaman zaman dier bat beyliklerine kar giritikleri silahl seferlerin sona ermi olduu -son sefer, Katalan Birlii'nin gnderildii 1304 y-1 nidayd- ve b beyliklerin kendi ftuhatlarn pekitirdikleri bir srada, Osman'n Gazilen, ilk ve ok mtevazi baarlarn daha yeni kazanmlard. nk burada, bakentin yakn evresinde, titizlikle ayakta tutulan ve znik gibi yardmna btn imparatorluk ordusunun birka saat iinde koabilecei mstahkem mevkileri de ieren bir savunma sistemi tarafnda durdurulmulard.

Ne var ki Osman'n Gazi devleti, olaanst gcn ite bu olaanst direnile mcadele iinde gelitirdi. Bu devletin daha sonraki tarihinde aydedici nitelii haline gelen rktc senlii ve direken gzpeklii, ilk genliindeki bu yllar boyunca ruhuna derinlemesine ilemiti. Bu uzun mcadele dneminde, snrlan kesinlikle izilmi olduklar iin dier emirliklerde artk isiz kalm ne kadar sava unsur varsa, Osman'n Gazilerinin safna katlmt. Bylece OsmanlIlarn kk devleti, kendi boyutlaryla orantl olmayan genilikte sava glerini kullanabilir hale gelmi ve dolaysyla dinamik gc olaanst artmt. Bat Anadolu'daki fetihlerin hzyla karlatrldnda, balangta, baar pek yava gzkyordu: Bursa 1326'ya dek dmedi, znik 1331 de zaptedildi. Sonra, 1340'larda ise Kk Asya'da BizanslIlardan alnabilecek ne varsa hemen hepsi fethedilmiti. Yalnzca, kyda bakente ok yakn bir-iki kent direnmeye devam ediyordu. Muazzam surlar ve yaplar Boazn te yakasnda ykselen bakentin kendisine saldrmak ise, henz hayal edilemezdi. Dolaysyla, zorunlu bir duraklama oldu.

56

Bu geici paydos su'asnda emirliin snrlar, muhtemelen, Mool egemenliinin hzla gerilemekte olduu dou i blgelerine doru genilemiti. A m a hepsinden nemlisi, Osmanllar bu aradan, fethettikleri topraklarda yerlemek iin yararlandlar. Daha nce vurguladmz gibi, Gaziler genellikle fethettikleri blgelere geni lde uyarlanmlard. Bu, zellikle, dier Gazi beyliklerindeki Trklerden yann yzyl daha fazla, Bizansl Akriilerle savamak zorunda kalan Osmanllar asndan geerliydi. Ftuhatlarnn yava ilerlemesi sayesinde, yeni edindikleri topraklarda yerlemek ve buralardan yararlanmak iin bol bol vakitleri olmutu. Bitinya'daki olduka byk kentleri ve verimli ovalar ele geirdikleri zaman, byle bir lkeyi idare etmeye yetecek kadar deneyim kazanm durumdaydlar. Osmanllann, saldrdklar lkenin uygarlna bu denli byk bir uyum salamalar, Akritlerin guruplar halinde onlarn safna gemesini ve kaleler ile daha kk kentlerin kendi istekleriyle teslim olmasn daha da kolaylatryordu. Grevlerinin zorluunun bilincinde olan Osm anlIlar, bu tr bar baarlar ve saflarndaki herhangi bir art sevinle karlyorlar ve dmandan iltihaklar hzlandrmak iin ellerinden geleni yapyorlard. 1305'de bir Katala birliinin onlara iltihak etmesine55 baklrsa, tmyle dman unsurlarn bile Osmanl saflarna katl- dkla grlr. Gnmzde de varln srdren, nl Osmanl Gazi ailesi Mihaloullar, soylarnn Osman'a iltihak etmi bir Hristiyan dnmesine dayandn hi unutmam iardr.

Ayn ekilde, OsmanlIlarn, Seluklu kent kltrnn egemen olduu blgelere btn dier Gazi beyliklerinden daha yakn olduklarn da hatrda tutmalyz. Geri blgelerine az bir uzaklkta, Konya ile Konstantinopl arasndaki

55. PACHYMERES, ii 580 Bonn.

57

ve stelik Osmanl topraklarndan da geen nemli ticaret yolu zerinde, Eskiehir (eski Doryleum) vard. slam i blgesiyle olan bu balant ok nemliydi, nk ancak bu geri blge OsmanlIlara, fethettikleri topraklarn rgtlenmesi ve kullanlmas asndan gerekli elemanlar salayabilirdi. Ahilerin, Osmanl devletinin daha ilk dneminde nemli bir unsur olduklarna hakl olarak iaret edilmitir. Ahilerin, ftvvct temelinde rgtlenmi esnaf ve tccar loncalar olduunu hatrlayacaksnz. Ahilerin varl, i blgelerden ok sayda kentli unsurun OsmanlIlara iyice erken bir dnemde katlm olduunu gstermektedir. D aha da nemlisi, bir ynetim sistemi gelitirebilecek gleri temsil eden "ulema"nn, slam din adamlarnn varldr. Bursa ve znik'in fethinin hemen ardndan bu kentlerde ilahiyat okullar yani medreseler kurulmutur. Bu da, ulemann daha o zamandan Osmanl devletinde gl bir mevki- ye sahip olduunun kantdr. Ulemann erken dnemlerde ie karmas, bir baka adan da nemlidir: Bunlar, eski slam ynetim geleneklerinin yansfra, Hristiyanlara ve Yahudilere kar hogr ilkesini getirdiler. Bu, onlarn, Mslman olmayanlardan bu hogr karlnda aldklar cizyeye dayanan mali politikalaryla yakndan ilgiliydi. Dolaysyla, Gazi devleti zerinde ok gerekli olan bir etki yapm oldular. nk Gaziler fethettikleri topraklarn uygarlna kar, kendileri uzun sredir o uygarlkta kk saldklar iin ok hogrl olsalar da, fanatik dervilerin fethedilen lke halkna slamiyeti zorla kabul ettirmek ynnde kkrttklar "din mcahitleri" olma zelliini koruyorlard. Uygarlkta herhangi bir kesinti olmamas fatihlerin Gazi karakteri sayesindeyken, bu uygarln eski dinin koruyucu kalplar iinde yaamaya devam edebilmesinin de ulemann erken bir zamanda ie karmas sayesinde ldn syleyebiliriz. Bu durum, zellikle, ulemann etkisinin ar bast kentlerde geeiiydi.

58

Ama, ilk blmde szn ettiimiz, Bursa camiindeki 1337 tarihli kitabe, bu devletin nderlerinin kendilerini ne denli Gazi hissettiklerini bize gstermektedir. Bitinya'nn fethinden sonra verilen arann ksa sreli olmas kanlmazd. Yeni fetihlerde kazanacaklar an ve erefin ekiciliine kaplm Gazi kitleleri, giderek atan saylarda Osm anlI Devletine akn ediyorlard ve onlar oyalayacak bir eyler bulmak gerekiyordu. Bizans mparatorluu'nun i mcadeleleri, geici bir sefer frsat yaratt. Osmanllar, rakibi V. Jan Paleolog'a kar imparator VI. Jan Kantaku- zen'e yardm etmek zere, 1345 ylnda Trakya'ya geni birlikler yolladlar. Bizanshlar, destek birliklerini daha nceleri ky beyliklerinden, esas olarak da Aydn Beyliinden salyorlard. Am a Aydn Beylii o srada, zmir'de slenmi olan Huistiyan Levant Devletleri Birliinin gleriyle sava halindeydi. Kantakuzen, bu yzden Osmanl komusuna bavurmu ve bylelikle onu Bitinyann efendisi olarak kabul etmi, hatta ona kendi kzn vermiti. Bu olay son derece nemli sonular dourdu; nk seferden zengin ganimetlerle dnen Gaziler, Osmanl hkmdarna gelecekteki fetihleri nereye yneltmesi gerektiini gster- diler. Hedef, Trakya ve M akedonya idi, buraya giden yol ise anakkale Boazndan ve Gelibolu yarmadasndan geiyordu. anakkale Boaz ile aralarnda Karesi Gazi Beylii bulunan Osmanllar, bu beyliin bir d zayflama ve i zlme dneminden gemekte oluundan yararlanarak onu ele geirdiler. Ksa bir sre sonra, Kantakuzen'in hizmetindeki Osmanl birliklerine imparatorun emriyle Gelibolu'da bir mstahkem mevki verildi ve buras ksa zamanda, 1354 byk depremini izleyen yllarda, OsmanlIlarn Gelibolu yarmadasn igal etmede kullandklar s, ilerde Balkanlara yapacaklar seferler iin k noktas haline geldi.

Ancak Osmanllar batda bu fetih seferlerine girime

59

den nce. Dou Anadolu'daki topraklarn genilettiler56, 1354'de, Gelibolu yarmadasnda yerletikleri ylda, A nkara'y, eski Seluklu uygarlnn zelliklerini tayan bu ilk byk kenti a lm ay baardlar . Bu kentle kesilen bir sikke, bu olaydan ok ksa zam an ncesine, en azndan ] 343'e kadar, Mool (am a elbette uzun sredir artk ranh k m ) lhanlIlar n parlak bir biimde rgtlenmi ynetiminin bu kentte varln srldn ortaya koymaktadr. Ankara, toptanc tccarlarn ve zanaa erbabnn kentiydi; ayn zamanda, Ahi rgtlenmesinin merkezlerinden biriydi. Kk Asya ilerine bu giri, Gazi devletine, fetihlerini rgtlemek iin muhta olduu kentli unsurlar salad. Ama Kk Asya'ya yneli, Karesi Beyliinin zaptyla birlikte, Anadolu beyliklerine Osmanl devletinin oluturduu tehlikeyi btn aklyla gstermeye yetmiti. 1362 ylnda babas Orhan'n yerine geen Osmanl Bevi I. Mu- rad57, yeni fethedilmi topraklarn Karaman Beyi nderliindeki bir ittifaka kar savunmakla ie balamak zorunda kald. M uad , ok saydaki tecrbeli savann yardmyla ksa zamanda rakibine boyun edirdi ve egemenliini. Da- nimendlilerin izlerini tayan eski bir kent olan Tokat'a dek geniletti. Orada, 150 yl nce Seluklu sultan . Ala- addin Keykubad'n emriyle Farsa yazlm olan eserden, Gazi hanedannn tarihesinin Tiirkeye aktarlmasn emretti. Bu konuya, kendi Gazileri arasnda yaygn bulunan, Danimendlilerle ilgili trkler ve ykler dolaysyla merak sarm olabilir. Daha sonra Murad, Karamanllar ve

56. Aadakiler iin, bkz: Zur Geschichtc Agoas in Mitelaller, ss. 346-354.

57. Doru tarih. J. MLLER tarafndan Siiz.-Ber. Akademic Wiet. Plil,- hisf. Kl. (ix. 1852, s. 366 vd.) da yaynlanan ksa bir kronikte verilmektedir; ayrca Vrckhea Khroiika (Memaia tis Elenikes Istoi- as, i, iinde) Atina, 1932-33, say 52.

60

onlarn mttefiki olan beylerle birok kez savat ve her seferinde Anadolu'da biraz daha toprak kazanm olarak zaferle dndii. Am a ayu zamanda. Anadolu'daki topraklarn bar yollardan da sistemli bir biimde geniletti. Olu Bavezid'in evlendii Germivan prensesi, 1381 ylnda, bakent Kiitahya da dahil olmak zere bu beyliin geni bir blmn eyiz olarak getirdi. Daha sonra Murad, bir dier 'komu beylik olan Hamidoullarnn neredeyse btn topraklarn satn ald. Bunu yapabilmesini, Gazilerin Bat'daki aknlarndan getirdikleri muazzam ganimet sayesindeki olaanst zenginliine borluydu.

nk 1360 dolaylarndan itibaren Balkanlarn istilas tam hzla devam ediyor, Gaziler slam'n snrlarn yeniden ilerletiyorlard. Bu snrn 11. yzylda Toros ve Frat'tan Orta Anadolu'nun bat snrna kaydrlm ve 13. yzylda da Ege Denizine dek ilerletilmi olmas gibi, imdi de 14. yzylda bu snr Balkanlara doru geniletilmi ve daha da ileriye, Ardiyatik kys ile Alpleri eteklerine dayanmt. Ancak artk bu eylemler bamsz Gazi kitlelerinin kendiliinden yapt bir ey deil, planl ve iyi rgtlenmi devlet giriimleriydi. Devlet artk bu seferler iin gerekli aralara, yani bir orduya ve bir ynetici kadroya sahipti. Gene de, kutsal sava (cihat) amacna hizmet eden Gazilerin devleti olduunu hep hissetti ve gerekten de imdi Gazi devleti K atesokhin idi. Osmanl Beyliinin, geriye kalan biricik Gazi devleti; Gazi hareketinin, n snrlanln ok tesine yaylm zellikle etkin ve baarl temsilcisi olmas, Anadolu'nun drt bir yanndan sava genleri ve kutsal sava, serven, n ve ganimet peinde koan biitiin unsurlar kendine ekiyordu. Bu devletin askeri potansiyeli, daima, kendi apnn -bu ap srekli geniliyor olsa bile- ok tesinde olmutu. Dolaysyla bu devlet fethetmek; gazaya, yani kutsal savaa devam etmek zorundayd. Fetihlerinin artmasyla birlikte baanlarnn

61

n de ayn lde artyor ve bu, daha da uzak blgelerden srekli atan sayda gnllnn saflara katlmasna yol ayordu. Osmanl Devleti g ve genilik bakmndan durmakszn byrken, savalar i bulacaklarndan emin olduklar yeve akan dier beylikler zayflyordu. Bu zayflk iinde, kolay bir av haline gelecekleri gnn yaklamakta olduunu hissediyorlard. Bu nedenle, aralarnda en gl olann, Karaman Beyliinin etrafnda birletiler. Bu ittifakn, yaklamakta olan sondan kurtulmak iin umutsuzca safettii abalar, Osmanhlar iin bir bahane oluturdu ve hatta onlar, bu beyliklere kesin darbeyi indirmeye zorlad.

Osmanhlar, 1400 ylnda btn beylikleri birletirmi ve neredeyse Anadolu'nun tmnn efendisi haline gelmilerdi. Bu srada, Bizans'n Avrupa'daki topraklanln da hemen hepsini fethetmilerdi; Bizans'n elinde, yalnzca, Tiirk denizi ortasnda bin yllk surlaryla bir adack gibi ykselen Konstantinopl kalmt. Bu arada Bulgaristan da alnm, Srb