P A Ñ S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

BOGUS£AW PRZYBYLSKI, JANUSZ BADURA

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER

Koordynator regionu dolnoœl¹skiego — S. DYJOR, E. SZTROMWASSER

1:50 000

Arkusz Niemodlin (872)(z 1 fig, 1 tab. i 2 tabl.)

Warszawa 2001

SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZUOCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ

OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Redakcja merytoryczna: mgr El¿bieta NAUWALDTEwa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC

Akceptowa³ do udostêpnianiap.o. Dyrektor Naczelny Pañstwowego Instytutu Geologicznego

doc. dr hab. Marek NARKIEWICZ

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiskaand Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2001

Redakcja techniczna, przygotowanie wersji cyfrowej: in¿. Stanis³aw Olczak, Jacek Str¹k

2

SPIS TREŒCI

I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

III. Zarys budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

A. Stratygrafia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Proterozoik – paleozoik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. Dewon – karbon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

a. Dewon górny – karbon dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3. Trias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

a. Trias dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Piaskowiec pstry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Piaskowiec pstry dolny i œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

b. Trias dolny i œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Piaskowiec pstry górny (ret) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

4. Kreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

a. Kreda górna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Cenoman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Turon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Koniak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Koniak dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

6. Trzeciorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

a. Paleogen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Oligocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Oligocen górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

a. Neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Miocen œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Baden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Miocen œrodkowy – miocen górny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Miocen – pliocen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Miocen górny – pliocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

3

7. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Zlodowacenie Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

B. Tektonika i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4

I. WSTÊP

Arkusz Niemodlin Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 obejmuje prawie

ca³y obszar Równiny Niemodliñskiej. Równina ta dzieli siê na kilka podrzêdnych jednostek fizycz-

no-geograficznych, z których najwa¿niejszymi s¹: Wa³ Niemodliñski, Obni¿enie Niemodliñskie oraz

wysoczyzna, któr¹ w ca³oœci pokrywaj¹ Bory Niemodliñskie. Po³udnikowa dolina Œcinawy Niemo-

dliñskiej dzieli obszar arkusza na dwie czêœci, zachodni¹ zWa³emNienodliñskim i wschodni¹ z Bora-

mi Niemodliñskimi.

Mapê geologiczn¹ arkusza Niemodlin (872) ograniczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 17°30’ i

17°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 50°30’ i 50°40’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej.

Mapê geologiczn¹ — arkusz Niemodlin opracowano w ramach planowanych prac Oddzia³u

Dolnoœl¹skiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego na podstawie projektu badañ geologiczno-zdjê-

ciowych wykonanego w 1995 r. i zatwierdzonego decyzj¹ MOŒZNiL z 22.01.1996 r. (KOK/01/96).

Mapê opracowano na podstawie 511 sond mechanicznych o œredniej g³êbokoœci 3 m, 41 punktów do-

kumentacyjnych, 2 wierceñ kartograficznych oraz 183 archiwalnych profili wierceñ badawczych, hy-

drogeologicznych, surowcowych i geologiczno-in¿ynierskich, a tak¿e opisów ods³oniêæ wykonanych

dla „Inwentaryzacji surowców mineralnych powiatu Niemodlin” (Kornaœ, 1973). Wykorzystano tak¿e

400 profili wierceñ na obszarze torfowisk wBorach Niemodliñskich opracowanych przezWojewódz-

kie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych w Brzegu (Bañkowski, 1995; Matyjaszczyk, 1995). Na mapie

geologicznej zaznaczono 88 wybranych otworów wiertniczych. Ponadto przy opracowaniu arkusza

mapy wykonano 72 SGE i zreinterpretowano 220 SGE (M¿yk, 1996) oraz 9 km profilowañ metod¹

p³ytkiej sejsmiki refrakcyjnej (Bestyñski, vide M¿yk, 1996). Wyniki badañ litologiczno-petrograficz-

nych opracowali autorzy arkusza (Badura, Przybylski, 1998). Wykonano tak¿e dodatkowe badania

paleobotaniczne makroflory (Krajewska, 1996).

Na obszarze arkusza Niemodlin, w g³êbokim pod³o¿u kontaktuj¹ siê ze sob¹ trzy g³ówne strefy

tektogenu waryscyjskiego Polski. S¹ to: fragment wschodniej czêœci strefy sakso-turyñskiej; pó³noc-

ny fragment strefy morawsko-œl¹skiej i fragment pod³o¿a monokliny przedsudeckiej, wchodz¹cy w

5

sk³ad strefy reno-hercyñskiej (Cwojdziñski, ¯elaŸniewicz, 1995). Inni badacze widz¹ tu kontakt tylko

dwóch stref: reno-hercyñskiej i morawsko-œl¹skiej (Grocholski, 1982; Cymerman, 1991a, b, 1998;

Aleksandrowski, 1995). W mezozoiku i kenozoiku ca³y omawiany obszar by³ podzielony na liczne

bloki tektoniczne o ró¿nychwektorach ruchu. Ruchy te zachodzi³y zarówno syn- jak i postsedymenta-

cyjnie (Kotañski, Radwañski, 1977).

Najpe³niejszy opis litologii pod³o¿a krystalicznego oraz utworów buduj¹cych pokrywêmezozo-

iczn¹ wraz z osadami trzeciorzêdowymi przedstawiono w dokumentacjach otworów badawczych

(Bossowski, 1970, 1974; Koœlacz i in., 1988, Sawicki i in., 1989). Natomiast tektoniczne po³o¿enie

ska³ pod³o¿a proterozoicznego i staropaleozoicznego na tle ewolucji tektogenu waryscyjskiego przed-

stawili (Oberc, 1972; Cymerman, 1991 b, 1998; Aleksandrowski, 1995; Cwojdziñski, ¯elaŸniewicz,

1995). Rozwój sedymentacji oraz tektonikê mezozoicznej niecki kredy opolskiej opracowywali

Alexandrowicz i in. (1973, 1974) oraz Kotañski, Radwañski (1977). Trzeciorzêdowy rozwój tej czêœci

Dolnego Œl¹ska przedstawili: Alexandrowicz, Kleczkowski (1970, 1974), Alexandrowicz i in. (1974),

Birkenmajer i in. (1977), Dyjor (1975, 1983a, b, 1987b, c), Dyjor, Sadowska, 1984; August i in.

(1995);Wojewoda i in., (1995). Czwartorzêdowy etap rozwoju geologicznego tego obszaru nie by³ do

tej pory szczegó³owo rozpoznany. G³ówne wnioski wysnuwano wy³¹cznie na podstawie pobie¿nej

analizy form rzeŸby terenu, a nie rzeczywistej budowy osadów. Wa³ Niemodliñski uwa¿any by³ za

morenê czo³ow¹ (Woldstedt, 1932) lub plateau kemowe (Szponar, 1974a, b), a nie za póŸnoczwarto-

rzêdowy zr¹b tektoniczny (Badura, Przybylski, 1995 a, b; Przybylski, 1997). Morfotektoniczn¹ gene-

zê ma tak¿e Obni¿enie Niemodliñskie. Nie jest to misa wytopiskowa, jak to przyjmowali Szponar

(1974a) iWroñski, Koœciówko (1988), lecz m³ode zapadlisko tektoniczne czêœciowo przykryte osada-

mi rzecznymi. Równie¿ wysoczyzna po³o¿ona we wschodniej czêœci obszaru arkusza pokryta Borami

Niemodliñskimi ma za³o¿enia tektoniczne. Jest to zr¹b tektoniczny zbudowany z piasków plioceñskich,

a nie równina utworzona z osadów glacjalnych.

Na s³aby stopieñ rozpoznania geologicznego tego obszaru mia³ wp³ywm.in. brak du¿ych oœrod-

ków przemys³owych. Obecnie czynne s¹ trzy cegielnie w: Niemodlinie („Wesele”), Skarbiszowicach

i Szyd³owie oraz dwa kamienio³omy bazaltówwLigocie Tu³owickiej.WXVIII i w pierwszej po³owie

XIX w. czynne by³y odkrywkowe kopalnie rud darniowych i syderytów. Rudy te by³y przetapiane w

trzech hutach znajduj¹cych siê w Niemodlinie i Tu³owicach Ma³ych. Po miejscach eksploatacji rud

pozosta³y liczne stawy.

W trakcie wiercenia otworu badawczego Odra 5/I w Grabinie (otw. 24) z g³êbokoœci 545 m

nast¹pi³ samowyp³yw szczaw termalnych o temperaturze wody 31,4° C i zawartoœci wolnego CO2

1,1 g/dm3 (Morawski, Sawicki, 1984; Czerski, Wojtkowiak, 1992).

6

Na omawianym obszarze jedynie w Niemodlinie, £ambinowicach i Tu³owicach znajduj¹ siê

zak³ady przemys³u spo¿ywczego, maszynowego i lekkiego.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Niemodlin le¿y na Nizinie Œl¹skiej, w miêdzyrzeczu Odry i Nysy K³odzkiej.

Wed³ug podzia³u fizjograficznego (Kondracki, 1994) wyró¿niono tu: Równinê Niemodliñsk¹ i nie-

wielki fragment Doliny Nysy K³odzkiej. Szponar (1974a) dodatkowo wprowadza jako mniejsze jed-

nostki: Wa³ Niemodliñski i Obni¿enie Niemodliñskie. Obni¿enie Niemodliñskie zamyka od pó³nocy

Wa³ Skarbiszowic, a od wschodu Wysoczyzna Szyd³owa. Na pó³noc od Wa³u Skarbiszowic znajduje

siê Obni¿enie Pr¹dów. Jego zachodnia czêœæ przechodzi w rejonie Lewina Brzeskiego, w równole¿ni-

kowy odcinek Doliny Nysy K³odzkiej. Kolejn¹ — ku pó³nocy — jednostk¹ fizjograficzn¹ jest Wa³

D¹browy, którego zachodni fragment wystêpuje na omawianym obszarze. Za wyj¹tkiem nazwObni¿-

enie Niemodliñskie iWa³ Niemodliñski pozosta³e jednostki fizjograficzne niemia³y nazww³asnych.

Na obszarze arkusza Niemodlin zdecydowanie dominuj¹ denudacyjne formy rzeŸby terenu.

P³askie obszary wysoczyzn stanowi¹ dziœ fragmenty rozleg³ej r ó w n i n y d e n u d a c y j n e j pod-

ciêtej przez stosunkowo strome krawêdzie, które zaznaczono na szkicu geomorfologicznym (tabl. I)

jako d ³ u g i e s t o k i . Krawêdzie te rozcinaj¹ liczne dolinki. Najwiêksz¹ powierzchniê denudacyjn¹

stanowiWa³ Niemodliñski widoczny w zachodniej czêœci arkuszamapy. Jego przebieg jest generalnie

po³udnikowy, ale sk³ada siê on zmniejszych jednostek o kierunkachNW-SE i NE-SW. Szczytowa po-

wierzchnia Wa³u wznosi siê 190–210 m n.p.m., a jego szerokoœæ osi¹ga 6 km. Wysokoœci wzglêdne

Wa³u Niemodliñskiego w stosunku do Obni¿enia Niemodliñskiego, po³o¿onego w centralnej czêœci

omawianego obszaru i do doliny Nysy K³odzkiej na zachodzie, wynosz¹ 20–40 m. Poni¿ej stromej

krawêdzi oddzielaj¹cej Wa³ Niemodliñski od Obni¿enia Niemodliñskiego zaznaczono p o -

w i e r z c h n i ê p e d y m e n t u denudacyjnego. Rozleg³y fragment powierzchni denudacyjnej wi-

doczny jest tak¿e w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru. Wysoczyzna ta tak¿e ogranicza

Obni¿enie Niemodliñskie wzd³u¿ linii o przebiegu NE-SW. KrawêdŸ o przebiegu NW-SE oddziela z

kolei tê wysoczyznê od rozleg³ego obni¿enia widocznego w po³udniowej czêœci obszaru, zbli¿onego

charakterem do Obni¿enia Niemodliñskiego. W pó³nocno-wschodniej czêœci arkusza widoczne s¹

mniejsze fragmenty równin denudacyjnych stanowi¹ce wyd³u¿one wa³y o dominuj¹cym kierunku

NW-SE. Jeden z tych wa³ów (Wa³ Skarbiszowic) stanowi pó³nocno-wschodnie ograniczenie Obni¿e-

nia Niemodliñskiego. Obni¿enie to jest wiêc zamkniête ze wszystkich stron wysokimi krawêdziami

wysoczyzn. Jego kszta³t zbli¿ony jest do rombu o bokach ukierunkowanych NW-SE i NE-SW i prze-

k¹tnej równej 10 km. Taki przebieg granic nawi¹zuje do sugeruje tektoniczne za³o¿enia Obni¿enia

7

Niemodliñskiego i otaczaj¹cych go wysoczyzn. Obni¿enia na pó³noc i pó³nocny wschód od Wa³u

Skarbiszowic nie maj¹ ju¿ tak wyraŸnie geometrycznych kszta³tów. Dna obni¿eñ s¹siaduj¹cych z

Wa³em Niemodliñskim zosta³y przemodelowane g³ównie przez erozjê rzeczn¹. Akumulacja rzeczna

rozwinê³a siê wyraŸniej w dolinie Nysy K³odzkiej. W po³udniowo-zachodniej czêœci arkusza mapy

widoczne s¹ fragmenty t a r a s ó w e r o z y j n o - a k u m u l a c y j n y c h (I) 20–25 m n. p. rzeki. Po-

ni¿ej tego poziomu dolinnego zaznaczaj¹ siê rozleg³e powierzchnie s t o ¿ k ó w n a p ³ y w o w y c h

nawi¹zuj¹cych do poziomu tarasów 3–8m n.p. Nysy K³odzkiej, ju¿ na s¹siednim arkuszu Skoroszyce

(Badura, Przybylski, 1992, 1993).W obni¿eniach, powschodniej stronieWa³uNiemodliñskiego, brak

odpowiednika poziomu tarasów wy¿szych. Mo¿na tu wyró¿niæ dwa ni¿sze t a r a s y e r o z y j -

n o - a k u m u l a c y j n e (II i III). Zwykle brak pomiêdzy nimi wyraŸnych krawêdzi. Najni¿szy hory-

zont rzeczny tworz¹ d n a d o l i n , które w wielu miejscach tak¿e maj¹ charakter erozyjny. W

obni¿eniach charakterystyczne s¹ rozleg³e obszary akumulacji organicznej — r ó w n i n y t o r f o -

we. Geneza zag³êbieñ wype³nionych przez torfy nie zosta³a jak dot¹d wyjaœniona. Zarysowuje siê wy-

raŸny zwi¹zek torfowisk z liniami tektonicznymi. Nie mo¿na wykluczyæ tak¿e powstania torfowisk w

przekszta³conych erozyjnie misach po martwym lodzie, czy zag³êbieniach zwi¹zanych z rozwojem

rozleg³ych a³³asów lub innych zjawisk strefy peryglacjalnej (np. pingo). Na obszarze obni¿eñ i na wy-

soczyŸnie w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru powsta³y liczne w y d m y. Najwy¿sze z nich

osi¹gaj¹ wysokoœæ 15 m. Najwiêksze ci¹gi wydm maj¹ kierunek NW-SE.

Formy rzeŸby lodowcowej i wodnolodowcowej zosta³y znacznie zredukowane przez denuda-

cjê. Jedynie na p³askiej, szczytowej powierzchni Wa³u Niemodliñskiego zachowa³ siê ci¹g pagórków

bêd¹cych reliktami form akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej. Wzniesienia te s¹ jednocze-

œnie najwy¿szymi punktami wysokoœciowymi na tym obszarze, siêgaj¹c 219,9 m n.p.m. Najwy¿szy z

tych pagórków, widoczny na po³udniowy wschód od Grabina, jest wyd³u¿ony po³udnikowo. Wznie-

sienie to stanowi nieco rozmyt¹ formê o z u . Dwa pagórki s¹ reliktami form szczelinowych, prawdo-

podobnie k e m ó w . Inne stanowi¹ o s t a ñ c e e r o z y j n e bli¿ej nieokreœlonych form glacjalnych.

Do wyró¿niaj¹cych siê w rzeŸbie terenu form antropogenicznych zaliczyæ nale¿y g³ównie g r o -

b l e wokó³ du¿ych stawów. S¹ one widoczne zw³aszcza wObni¿eniu Niemodliñskim. Innymi forma-

mi s¹ wyrobiska czynnych k a m i e n i o ³ o m ó w , g l i n i a n e k i p i a s k o w n i - ¿ w i r o w n i

oraz n a s y p y k o l e j o w e i d r o g o w e . Wokó³ kamienio³omów, w starym wyrobisku cegielni

„Skarbiszowice” orazw czêœci dawnego stawu po³o¿onego na pó³noc odTu³owic znajduj¹ siê h a ³ d y .

8

III. ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ

A. STRATYGRAFIA

Przypuszczalnie w pod³o¿u krystalicznym znajduj¹ siê ska³y nale¿¹ce do dwóch g³ównych jed-

nostek waryscyjskich Europy Centralnej: strefy reno-hercyñskiej i morawsko-œl¹skiej (Grocholski,

1982; Cymerman, 1991a, b, 1998; Aleksandrowicz, 1995). Natomiast Cwojdziñski, ¯elaŸniewicz

(1995) przypuszczaj¹, ¿e w czêœci zachodniej obszaru wystêpuje fragment trzeciej strefy— sakso-tu-

ryñskiej. Najstarszymi ska³ami buduj¹cymi pod³o¿e krystaliczne s¹ gnejsy i amfibolity stwierdzone w

otworze Odra 5/I (otw. 24) wGrabinie. Przypuszczalnie nale¿¹ one do strefy reno-hercyñskiej (Sawic-

ki i in., 1989, Cymerman, 1991b). Wiek tych utworów nie jest znany i przypuszcza siê, ¿e mog³y one

powstaæ miêdzy m³odszym proterozoikiem a karbonem dolnym. Dalej ku wschodowi, na po³udnie i

wschód od Niemodlina, w otworach Sady IG 1 (otw. 18) i Grodziec IV A (otw. 23) nawiercono pale-

ozoiczne fyllity. S¹ one litologicznie podobne do utworów warstw andelskohorskich wystêpuj¹cych

w Sudetach Wschodnich (Bobiñski i in., 1996). W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza na

fyllitach le¿¹ piaskowce piaskowca pstrego. Na silnie zredukowanych piaskowcach wystêpuj¹ mor-

skie osady retu. Przekraczaj¹cy zasiêg, w stosunku do rozprzestrzenienia utworów triasowych, maj¹

utwory kredy górnej. Nie wykluczone, ¿e pierwotna ich mi¹¿szoœæ by³a wiêksza, ni¿ obecnie, co wy-

nika z profili wierceñ. W stropie margli turonu wystêpuj¹ margle ilaste koniaku dolnego. S¹ one ma-

kroskopowo podobne do osadów serii poznañskiej. St¹d bez szczegó³owych obserwacji

makroskopowych i badania zawartoœci wêglanu wapnia odró¿nienie obu serii skalnych nie jest mo¿li-

we. Na obszarze arkusza Niemodlin wyró¿niono oligoceñskie ska³y wylewne (Birkenmajer i in.,

1977) i osady klastyczne miocenu dolnego (Sawicki i in., 1989), miocenu œrodkowego i górnego oraz

miocenu górnego i pliocenu (Dyjor, 1983a; Dyjor, Sadowska, 1984). Na obecnym etapie rozpoznania

serii skalnych zachodniej czêœci basenu Paratetydy przyjêcie wystêpowania na tym obszarze osadów

miocenu dolnego jest ma³o prawdopodobne. Nie wykluczone, ¿e zakwalifikowano do nich margle ko-

niaku. Rozprzestrzenienie utworów piaszczystych miocenu i pliocenu jest znacznie szersze ni¿ to do-

tychczas przyjmowano. Plioceñskie osady piaszczyste zaliczane by³y g³ównie do

wodnolodowcowych, a tak¿e uznawano je za gliny zwa³owe lub lodowcowe piaski gliniaste (por.

Biernat, 1963; Szponar, 1974a, b; Wroñski, Koœciówko, 1988). Osady czwartorzêdowe tworz¹ cienk¹

pokrywê. Na wysoczyznach s¹ to silnie zdenudowane osady glacjalne, a w obni¿eniach dominuj¹

utwory rzeczne.

9

1 . P r o t e r o z o i k – p a l e o z o i k

G n e j s y d r o b n o z i a r n i s t e i k a t a k l a z y t y . W Grabinie (otw. Odra 5/I– 24) na

g³êbokoœci 485 m nawiercono 60-metrowy kompleks gnejsów drobnoziarnistych miejscami silnie

zmylonityzowanych. Gnejsy s¹ poprzecinane kilkumetrowej mi¹¿szoœci strefami kataklazytów oraz

¿y³ami aplitowymi i kalcytowymi. Strefy rozluŸnieñ tektonicznychmaj¹ nachylenie zgodne z foliacj¹,

pod k¹tem 45°. Gnejsy drobnoziarniste s¹ na ogó³ równolaminowane, z du¿¹ zawartoœci¹ muskowitu,

który nadaje ska³om charakterystyczny srebrzysty po³ysk. Pozosta³ymi sk³adnikami s¹: kwarc, plagio-

klazy oraz biotyt. Z minera³ów akcesorycznych czêsto wystêpuj¹ granaty, turmaliny oraz andaluzyt,

który w odmianach dwu³yszczykowych tworzy oczka, soczewkowate i nieregularne skupienia (Sa-

wicki i in., 1989). Wiek tych gnejsów jest trudny do okreœlenia. Sawicki i in. (1989) uznali je za prote-

rozoiczne paragnejsy. Natomiast Cymerman (1991b) uwa¿a, ¿e zaznaczaj¹ca siê w nich

mylonityzacja powsta³a dopiero w czasie waryscyjskiej fazy bretoñskiej, a wiêc miêdzy dewonem

górnym i karbonem dolnym.

2 . D e w o n – k a r b o n

a . D e w o n g ó r n y – k a r b o n d o l n y

F y l l i t y . W otworze Sady IG 1 (otw. 18) po³o¿onym na po³udnie od Niemodlina oraz w

GrodŸcu (otw. 23) nawiercono fyllity ilaste, szarog³azowe i metaszarog³azowe s³abo zmetamorfizo-

wane (Bossowski, 1970; Koœlacz i in., 1988). W otworze 18 fyllity poprzecinane s¹ ¿y³ami lamprofi-

rowymi. Pozorna mi¹¿szoœæ tych ¿y³ czasami przekracza 20 m. Fyllity nawiercono w obu otworach na

podobnej g³êbokoœci —540 m. S¹ to ska³y barwy szarej, w stropie wiœniowej lub szarej z odcieniem

wiœniowym i zielonym. Foliacja ma upad 40–60°. W sp¹gu otworu 23 oznaczono fragment odcisku

roœliny rodzaju Asterocalamites (K³apciñski, vide Koœlacz i in., 1988). Fyllity te przypuszczalnie sta-

nowi¹ kontynuacjê ska³ reprezentuj¹cych warstwy andelskohorskie i hornobeneszowskie w Sudetach

Wschodnich (Sawicki i in., 1989; Bobiñski i in., 1996).

3 . T r i a s

Po³udniow¹ granicêmaksymalnego zasiêgu osadów triasowychwyznacza linia o generalnym kie-

runku NW-SE, przecinaj¹ca pó³nocno-wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza Niemodlin. Biegnie ona od

Graczy, na arkuszu Lewin Brzeski, do Niemodlina, sk¹d skrêca ku wschodowi i dalej kontynuuje siê po

po³udniowej stronie zrêbuChe³ma (arkuszKrapkowice).Wyznacza j¹ strefa uskoków œrodkowejOdry.

10

a . T r i a s d o l n y

P i a s k o w i e c p s t r y

Piaskowiec pstry dolny i œrodkowy

P i a s k o w c e. W pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego obszaru na fyllitach zalegaj¹

osady l¹dowe piaskowca pstrego dolnego i œrodkowego. Mi¹¿szoœæ ich nie przekracza 75 m. S¹ to

piaskowce drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³owców, ³upków ilastych oraz piaskowce œrednio-

ziarniste i zlepieñce. Piaskowce drobnoziarniste sk³adem petrograficznym odpowiadaj¹ arenitom ar-

kozowym, a pozosta³e piaskowce to najczêœciej szarawaki lityczne, a niekiedy arenity arkozowe i sza-

rawaki skaleniowe.

b . T r i a s d o l n y i œ r o d k o w y

Piaskowiec pstry górny (ret)

W a p i e n i e d o l o m i t y c z n e i ³ u p k i i l a s t e stwierdzono w otworze 18 na g³êbokoœci

461 m. Mi¹¿szoœæ tych utworów wynosi 8,5 m. S¹ to wapienie dolomityczne szare, pelityczne oraz

³upki ilaste s³abo wapniste z wk³adkami margli dolomitycznych.

4 . K r e d a

a . K r e d a g ó r n a

Utwory kredy górnej le¿¹ niezgodnie na osadach górnotriasowych, dolnokarboñskich oraz

ska³ach metamorficznych. W zachodniej czêœci depresji kredy opolskiej, na kontakcie z blokiem

przedsudeckim, s¹ one silnie tektonicznie zdyslokowane. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ wynosi 350 m

(w GrodŸcu, otw. 23). Strop osadów kredy górnej le¿y na wysokoœci od 204 m n.p.m. na po³udniowy

zachód od Rogów, oko³o 130 m n.p.m. w Pr¹dach i GrodŸcu, oko³o 162 m n.p.m. w Niemodlinie i Li-

gocie Tu³owickiej, 40 m p.p.m. w Grabinie, a¿ do 469 m p.p.m. na s¹siednim arkuszu Bia³a. Margle

kredy górnej stwierdzono tak¿e w otworze kartograficznym w Pr¹dach (otw. 10). Nie wykluczone, ¿e

nawiercono je tak¿e w £ambinowicach w otworze zlokalizowanym na poligonie wojskowym

(dok³adna lokalizacja nie jest znana).

Stratygrafiê kredy górnej opracowano na podstawie pracmakro- i mikrofaunistycznych Alexan-

drowicza (1974, 1975), Alexandrowicza i in., (1984), K³apciñskiego (1984, 1993), K³apciñskiego i

Teisseyre (1981) oraz Tarkowskiego (1988, 1991). Zagadnieniami petrografii i sedymentologii utwo-

rów kredy, na tym obszarze, zajmowali siê m. in.: Biernat (1960), Radwañski (1970), Kotañski, Rad-

wañski (1977), K³apciñski (1984) .

11

C e n o m a n

P i a s k o w c e , z l e p i e ñ c e , m a r g l e i w a p i e n i e stwierdzono w trzech otworach (18,

23 i 24). W Sadach (otw. 18) s¹ one reprezentowane przez piaskowce i zlepieñce, a w GrodŸcu (otw.

23) wy³¹cznie przez piaskowce drobnoziarniste. Natomiast w Grabinie (otw. 24) przewa¿nie wystêpuj¹

margle piaszczyste, wapienie sparytowe z glaukonitem i piaskowce. W sk³adzie petrograficznym zle-

pieñców (otw.18) kwarc bia³y stanowi 70 % udzia³u. Ponadto wystêpuj¹ kwarce ¿ó³to-miodowe i ró¿-

owe oraz lidyty i zielone ³upki metamorficzne. Mi¹¿szoœæ osadów cenomanu waha siê od 21 do 44 m.

Wysokoœæ wystêpowania ich stropu jest zró¿nicowana od 164 (otw. 23) do 274 m p.p.m. (otw. 18).

T u r o n

Ma r g l e i w a p i e n i e stwierdzono w trzech otworach badawczych (18, 23, 24). Reprezento-

wane s¹ one przez wszystkie 6 poziomówwyró¿nionych przez Alexandrowicza (1973, 1974; Alexan-

drowicz, Radwan, 1973) tj.: margle ilaste dolne, margle dolne, wapienie margliste, margle górne,

margle ilaste górne i i³y margliste. Mi¹¿szoœæ osadów turonu w otworach 18 i 23 wynosi oko³o 300, a

w otworze 24 oko³o 200 m. Szczegó³owe wyniki badañ mikrofaunistycznych z otworu Grodziec IV A

(otw. 23) zosta³y opracowane przez Alexandrowicza i in. (1984).

K o n i a k

Koniak dolny

M a r g l e i l a s t e . NajpóŸniej na omawianym terenie rozpoznano osady koniaku dolnego, któ-

re wydzielono jako warstwy niemodliñskie. Tworz¹ one 7 poziom litostratygraficzny (Alexandro-

wicz, 1974, 1975; Kozydra, Wyrwicki, 1975). Margle ilaste s¹ czêsto mylone z utworami mu³-

kowymi serii poznañskiej, z powodu ichmakroskopowego podobieñstwa. Osady te zawieraj¹ czasami

przewarstwienia margli, i³ów marglistych, piasków lub piaskowców s³abo zwiêz³ych. Zawartoœæ wê-

glanu wapnia wynosi 10–25 %.W odró¿nieniu od osadówmiocenu górnego w utworach koniaku wy-

stêpuje uboga makrofauna z pokruszonymi wapiennymi i aragonitowymi muszlami oraz Ÿle zacho-

wanymi oœródkami. W pó³nocno-wschodniej czêœci Niemodlina oraz w pó³nocnej czêœci Wa³u Nie-

modliñskiego, na wzgórzu 218,3 m n.p.m., p³ytko pod powierzchni¹ terenu wystêpuj¹ osady koniaku.

Utwory kredy, zalegaj¹ce do g³êbokoœci 30 m stwierdzono miêdzy GrodŸcem (otw. 23) i Pr¹dami

(otw. 9, 10) oraz pod bazaltami w Ligocie Tu³owickiej (otw. 47–52). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych

utworów — 150 m — stwierdzono w otworze 23. Osady kredy górnej mog¹ wystêpowaæ p³ycej w

wielu rejonach omawianego obszaru. W otworze 18 przypuszczalnie od g³êbokoœci 53,7 m wystêpuj¹

utwory koniaku wykszta³cone jako i³y wapniste i bezwêglanowe z domieszk¹ piasków, które uznano

za dolnomioceñskie (Bossowski, 1970). Tak¿e w otworze 24 strop utworów koniakumo¿e zalegaæ ju¿

12

na g³êbokoœci 58 m, gdzie wystêpuj¹ i³y silnie wapniste, lekko zapiaszczone oraz piaski drobnoziarni-

ste, zailone, wapniste. Osady te zaliczano do miocenu górnego (Sawicki i in., 1989), mimo ¿e w tym

okresie osadzane by³y wy³¹cznie osady bezwêglanowe, z wyj¹tkiem konkrecji wêglanowych i sydery-

towych. Du¿y udzia³ wêglanu wapnia w tych utworach raczej wskazuje na ich morskie pochodzenie.

Na tej podstawie mo¿na przypuszczaæ, ¿e s¹ to osady koniaku dolnego.

6 . T r z e c i o r z ê d

a . P a l e o g e n

Oligocen

O l i g o c e n g ó r n y

B a z a n i t y. W Ligocie Tu³owickiej, w dwóch miejscach, ods³aniaj¹ siê melabazanity. S¹ to

pokrywy czarnych law bazanitowych (Birkenmajer, 1974; Birkenmajer, Siemi¹tkowski, 1977). Po-

krywy lawowe miejscami maj¹ mi¹¿szoœæ do 25 m. Ich sp¹g zapada ku NE pod k¹tem 10°. W bazani-

tach wystêpuj¹ oliwiny, gniazda i ¿y³y zeolitowe oraz ksenolity ¿ó³tych margli ilastych kredy górnej i

bia³e ceramity. W dnie kamienio³omów w pokrywie lawowej widoczny jest cios s³upowy, zanikaj¹cy

ku górze. S³upy s¹ nieregularne, o wysokoœci do 8–15 m i szerokoœci do 1,5 m. Strop bazanitów jest

zwietrza³y. Obserwuje siê tu ci¹g³e przejœcie od ska³y litej poprzez wietrzenie kuliste a¿ do glin zwie-

trzelinowych barwy pomarañczowo-¿ó³tej. Wiek ska³ oznaczono metod¹ K-Ar na 27 (±3) Ma (Bir-

kenmajer i in., 1977). Maj¹ one polaryzacjê odwrócon¹ w stosunku do dzisiejszej

(Birkenmajer, Jerzmañski, Nairn, 1970).

a . N e o g e n

Miocen

W rozdziale tym opisanomiêdzy innymi profil osadów przewierconych w otworze Odra 5/I (24)

zgodnie z oryginalnym podzia³em stratygraficznym (Sawicki i in., 1989). Wiele poœrednich faktów

sugeruje, ¿e stratygrafia kompleksu osadów neogeñskich jest niew³aœciwa. Prawdopodobnie ju¿ od

g³êbokoœci 58 m wystêpuj¹ utwory koniaku. Przypuszczenie to oparto na przes³ankach litologicznych

oraz zakwestionowaniu zaliczenia czêœci osadów do eggenburgu. W œrodkowej czêœci profilu tego

otworu wystêpuj¹ margle ilaste i piaskowce margliste o ma³ej zawartoœci CaCO3, raczej typowe dla

górnokredowych warstw niemodliñskich, a nie miocenu œrodkowego (Alexandrowicz, Radwan,

1973). Natomiast g³êbiej wystêpuj¹ce osady przypuszczalnie b³êdnie zosta³y zaliczone przez Odrzy-

wolsk¹-Bieñkow¹ (vide Koœciówko, 1982) do miocenu dolnego — eggenburgu. W rowie Kêdzierzy-

13

na oraz w zapadlisku górnej Odry po³o¿onych bli¿ej basenu morskiego zapadliska przedkarpackiego

ni¿ Grabin i Nysa osadów tego wieku nie stwierdzono. W tej czêœci zapadliska przedkarpackiego,

prawdopodobnie dopiero transgresja w piêtrze wielickim badenu œrodkowego mia³a najwiêkszy za-

siêg ku pó³nocnemu zachodowi (Alexandrowicz, 1963; Dyjor i in., 1978; Alexandrowicz i in., 1984).

M i o c e n œ r o d k o w y

Baden

Mu ³ k i , i ³ y p y ³ o w a t e , p i a s k i m i e j s c a m i w ê g i e l b r u n a t n y i w a p i e n i e.

W otworze Grabin 5/I (otw. 24) na g³êbokoœci 169,5 m stwierdzono seriê osadów brakicznych z

wk³adkami wapieni o mi¹¿szoœci 76,5 m.W stropie profilu wystêpuj¹ ¿wirowce z g³azikami kwarcu o

œrednicy do 10 cm. Ni¿ej zalega prawie 14-metrowa seria wapieni i mu³ków piaszczystych z wk³adka-

mi wapieni oraz i³ów zwêglanemwapnia.Wwapieniach stwierdzono pokruszone skorupki œlimaków.

G³êbiej wystêpuj¹ i³y bezwêglanowe, szare i pstre, mu³owce oraz piaski drobnoziarniste i ilaste. W

piaskach s¹ partie wzbogacone we frakcjê ¿wirow¹. Osady psefitowe s¹ Ÿle obtoczone, sk³adaj¹ siê z

kwarcu z niewielk¹ domieszk¹ zwietrza³ych skaleni. W sp¹gu serii brakicznej ponownie wystêpuje

4-metrowj mi¹¿szoœci warstwa mu³owców z faun¹ ma³¿y.

Na podstawie badañ Odrzywolskiej-Bieñkowej (vide Koœciówko, 1982; Sawicki i in., 1989)

wiek tej serii okreœlono na miocen dolny — eggenburg. W œwietle badañ prowadzonych g³ównie w

Kotlinie Raciborskiej i Bramie Morawskiej (Alexandrowicz, 1963, 1970; Dyjor i in., 1978; Zeman,

1980; Buday i in., 1995) wydaje siê, ¿e jeœli nie s¹ to osady kredy górnej, to najprawdopodobniej nale-

¿y je korelowaæ dopiero z jedn¹ z dwóch badeñskich transgresji morskich Paratetydy w miocenie

œrodkowym. Obecnie nie mo¿na jednoznacznie stwierdziæ, czy reprezentuj¹ one warstwy/formacjê

k³odnick¹, czy wielick¹. Równie¿ jest ma³o prawdopodobne, ¿eby reprezentowa³y one osady brakicz-

ne póŸniejsze od warstw wielickich, tj. warstwy/formacjê grabowieck¹ sarmatu.

M i o c e n œ r o d k o w y – m i o c e n g ó r n y

M u ³ k i , p i a s k i i i ³ y s e r i i p o z n a ñ s k i e j tworz¹ prawie ci¹g³¹ pokrywê na obszarze

arkusza mapy. Tylko w rejonie Niemodlina, Ligoty Tu³owickiej, w dnie rynny subglacjalnej ko³o

Pr¹dów (otw. 10) oraz na wzgórzu 218,3 m n.p.m. pokrywa tych osadów zosta³a zerodowana. Obecna

rzeŸba, z wyj¹tkiem Wa³u Niemodliñskiego, w znacznej mierze odzwierciedla strop osadów

mu³kowo-ilastych serii poznañskiej. Jedynie na obszarze Wa³u Niemodliñskiego miejscami le¿y ona

o oko³o 30–50 m ni¿ej, w sp¹gu serii Gozdnicy. Mi¹¿szoœæ osadów jest zmienna. Najmniejsza w

pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, gdzie na ogó³ nie przekracza 30 m, a najwiêksza w czêœci za-

chodniej i po³udniowej, gdzie wynosi co najmniej 150 m. Wzrost mi¹¿szoœci utworów serii pozna-

ñskiej jest zwi¹zany z synsedymentacyjnym wype³nieniem rowu Kêdzierzyna i zapadliska Gie³czyc

14

(Bossowski, 1970; Dyjor, 1975, 1983a; Dyjor i in., 1978). Osady te s¹ tak¿e nazywane warstwami kê-

dzierzyñskimi (Alexandrowicz, 1963, 1970; Alexandrowicz, Kleczkowski, 1970, 1974; Alexandro-

wicz i in., 1984).

Na podstawie ods³oniêæ w cegielniach „Wesele”, „Skarbiszowice” i „Szyd³ów” oraz profili

wierceñ mo¿na stwierdziæ, ¿e wystêpuj¹ce na obszarze arkusza osady ró¿ni¹ siê od typowego wy-

kszta³cenia utworów serii poznañskiej. W profilu dominuj¹ mu³ki ilaste przy mniejszym udziale i³ów.

Licznie wystêpuj¹ wk³adki piaszczyste. Osady pelitowe i aleurytowe maj¹ czasami znaczn¹ domiesz-

kê frakcji piaszczystej. Barwa osadówmu³kowych i ilastych jest zmienna od szarej do zielonej, z licz-

nymi plamami ¿ó³to-rdzawymi, br¹zowo-rdzawymi do intensywnie czerwonych. Piaski maj¹

zabarwienie niebieskie oraz jasno¿ó³te do bia³ej. W cegielni „Wesele” piaski wystêpuj¹ w formie pa-

leokoryt wyerodowanych w mu³kach i i³ach. Natomiast w Skarbiszowicach i w Szyd³owie mu³ki i i³y

tworz¹ warstwy i d³ugie, ale stosunkowo cienkie soczewy wœród piasków i mu³ków piaszczystych. W

obrêbie piasków wystêpuj¹ cienkie prze³awicenia szarych mu³ków z detrytusem roœlinnym. W

mu³kach tych nie zachowa³y siê py³ki roœlin. W Szyd³owie wmu³kach widoczne s¹ warstwowania po-

ziome lub drobne riplemarki. W Skarbiszowicach w i³ach py³owatych stwierdzono wystêpowanie 20-

centymetrowej warstwy i³ów ciemnoszarych z odciskami liœci.

W piaskach kwarcowychwystêpuj¹cychw Skarbiszowicach zaznacza siê niewielki udzia³ silnie

skaolinizowanych skaleni oraz nieliczne blaszki muskowitu. We wschodniej czêœci odkrywki

ods³oniêto kompleks piasków, w którym stwierdzono warstwy piasków drobno-i œrednioziarnistych

oraz piasków z toczeñcami i p³ytkami i³ów kaolinowych. W jednej z takich warstw znaleziono

4-centymetrowy otoczak laminowanego piaskowca kwarcytowego pochodz¹cego z Karpat. Jest on

podobny do piaskowców warstw lgockich. W piaskach w Szyd³owie w kilkucentymetrowej warstew-

ce ¿wirowej oprócz kwarcu i lidytówwystêpowa³y tak¿e br¹zowe, czarne i pasiaste szaro-czarne ska³y

krzemionkowe i rogowce oraz lgockie piaskowce kwarcytowe. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej

jednoznacznie wskazuje, ¿e osady te by³y akumulowane przez pra-Odrê, do której uchodzi³a

pra-Wis³a i Olza.

Sk³ad minera³ów ciê¿kich wskazuje na transport materia³u odpornego na wietrzenie. Ogólnie w

osadach wystêpuj¹ ma³e iloœci minera³ów przezroczystych, a du¿e nieprzezroczystych. We frakcji

ciê¿kiej minera³ów przezroczystych obok granatów prawie w tej samej iloœci wystêpuje rutyl — do

43% oraz stosunkowo licznie cyrkony i staurolit. Pochodzenie rutylu nie jest znane, natomiast stauro-

lit wskazuje na dop³yw rzeki odwadniaj¹cej zmetamorfizowane serie dewoñskie Sudetów Wschod-

nich. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³a to Bia³a G³ucho³aska wraz ze Z³otym Potokiem (Badura,

Przybylski, 1998).

15

W£ambinowicach (otw.70) od g³êbokoœci 35,5 do 50,0mwystêpuje seria piasków py³owatych,

drobno- i œrednioziarnistych przechodz¹cych w podobnie wygl¹daj¹ce piaski serii Gozdnicy, bez wy-

raŸnej granicy litologicznej. Zmiana zaznacza siê jedynie w sk³adzie minera³ów ciê¿kich.W serii star-

szej udzia³ granatów przekracza 60 %, a maksymalnie dochodzi do 80 % frakcji przezroczystej.

Udzia³ amfibolitów, cyrkonu i staurolitu waha siê w granicach 3–8%.Wpiaskach z toczeñcami ilasty-

mi i ksylitami wzrasta udzia³ minera³ów blaszkowych, których ³¹czna suma przekracza 20 %. W

sk³adzie petrograficznym wyró¿niono czarne i br¹zowe ska³y krzemionkowe typu lidytów, rogo-

wców, ³upków menilitowych oraz piaskowce w tym piaskowce z glaukonitem i pojedyncze ziarna

czerwonych kwarców. Udzia³ piaskowców z glaukonitem jest znacznie mniejszy ni¿ w dolnej czêœci

wy¿ej le¿¹cej serii Gozdnicy.

W stropie osadów serii poznañskiej bardzo licznie wystêpuj¹ syderyty. By³y one do po³owy

XIX w. eksploatowane w licznych p³ytkich kopalniach odkrywkowych po³o¿onych miêdzy Pr¹dami i

Tu³owicami. Wœród utworów serii poznañskiej tworz¹ one formy p³ytowe (p³askury) o wymiarach do

2,5�2,0�0,5m, jak i kolumnowe owymiarach 0,5�0,5�1,4m. Formy p³ytowe czasamimaj¹ zachowa-

ne œlady szczelin z wysychania, a formy kolumnowe przypuszczalnie wype³niaj¹ miejsca po karpach

drzew.Wskazuje na to pionowe ich po³o¿enie, wystêpowanie w grupach, rozszerzanie siê ku sp¹gowi

kolumn oraz zanik ich na tej samej g³êbokoœci, tworz¹c odlewy przypominaj¹ce rozga³êziaj¹cy siê

system korzeniowy. W otworach wiertniczych stwierdzano syderyty lub margle równie¿ na wiêk-

szych g³êbokoœciach.

Na obszarze arkuszamapy tylkow Sadach (otw. 18) na g³êbokoœci 49m przewiercono 4,7-metrow¹

warstwê wêgla brunatnego. Nie wykluczone, ¿e ni¿ej wystêpuj¹ce i³y nale¿¹ ju¿ do koniaku.

Na podstawie otworów po³o¿onych w po³udniowej czêœci obszaru oraz na s¹siednich arkuszach

Bia³a i Krapkowice mo¿na stwierdziæ, ¿e osady serii poznañskiej w rowie Kêdzierzyna s¹ reprezento-

wane przez i³y py³owate, mu³ki oraz piaski. Czasami udzia³ mu³ków i piasków przekracza 50 % prze-

wierconego profilu (Biernat, 1964). Na arkuszu Bia³a Biernat (1964) w dwóch otworach stwierdzi³

wystêpowanie odcisków liœci, które datuj¹ te osady na miocen œrodkowy i górny.

Miocen – pliocen

M i o c e n g ó r n y – p l i o c e n

P i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i s e r i i G o z d n i c y zajmuj¹ znaczn¹ czêœæ powierzchni arkusza

Niemodlin. Dotychczas za wyj¹tkiem kilku wyst¹pieñ nie by³y one rozpoznane. Dopiero w trakcie

prac kartograficznych stwierdzono znaczne ich rozprzestrzenienie. Wystêpuj¹ one na powierzchni

Wa³u Niemodliñskiego i Skarbiszowic, na WysoczyŸnie Szyd³owa oraz p³ytko pod czwartorzêdem w

pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Osady te czêsto s¹ trudne do makroskopowego odró¿-

16

nienia od osadów czwartorzêdowych ze wzglêdu na zbli¿ony sk³ad petrograficzny, czasami wy-

stêpuj¹ce silne zaglinienie oraz czêste zmiany barwy od bia³ej po rdzawo-br¹zow¹. Problem litostraty-

graficznego rozdzielenia tych utworów komplikuj¹ osady wodnolodowcowe i gliny zwa³owe zbudo-

wane tak¿e z redeponowanego materia³u serii Gozdnicy. Tak¿e utwory rzeczne sk³adaj¹ siê w 90 % z

kwarcu pochodz¹cego z redepozycji osadów tej serii.

Utwory serii Gozdnicy ods³aniaj¹ siê w piaskowniach po³o¿onych na pó³nocny zachód od Nie-

modlina, na poligonie w £ambinowicach, na wschód od Tu³owic, w nadk³adzie kamienio³omów ba-

zaltów oraz w licznych podciêciach komunikacyjnych — kolejowych i autostradowych. Zosta³y one

tak¿e rozpoznane w otworze kartograficznym NIE-2 (otw.70) odwierconym w £ambinowicach (Ba-

dura, Przybylski, 1998).

Wystêpuj¹ce w otworze 70 osady serii Gozdnicy tworz¹ prawie monotonny kompleks piaszczy-

sty z cienkimi wk³adkami mu³ków lub i³ów py³owatych. Jak wczeœniej wspomniano przechodzi on w

sposób ci¹g³y w piaski miocenu œrodkowego i górnego. S¹ to przewa¿nie piaski drobnoziarniste z do-

mieszk¹ piasków œrednioziarnistych i mu³ków. Dopiero w stropie od 6,0 do 1,8 m wystêpuj¹ piaski ze

¿wirami. Utwory le¿¹ce w stropowej czêœæ serii Gozdnicy s¹ Ÿle wysortowane, o rozk³adzie nieregu-

larnym. Frakcja powy¿ej 10 mm stanowi ponad 11%. Pod wzglêdem obtoczenia ziarn kwarcu domi-

nuj¹ ziarna czêœciowo obtoczone (Wo—1,3). W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej oprócz

kwarcu bardzo licznie wystêpuj¹ porfiry i tufity permskie z niecki œródsudeckiej oraz gnejsy z obrze-

¿enia Kotliny K³odzkiej.

Na obszarze arkusza Niemodlin osady piaszczysto-¿wirowe o charakterystycznym sk³adzie pe-

trograficznym typowym dla dorzecza Nysy K³odzkiej wystêpuj¹ w ca³ej zachodniej i œrodkowej czê-

œci Wa³u Niemodliñskiego. W jego czêœci wschodniej w stropie wystêpuje materia³ sudecki

wymieszany z karpackim. Brak ods³oniêæ uniemo¿liwia okreœlenie, czy by³a to strefa ujœciowa

pra-Nysy K³odzkiej do pra-Odry, czy spowodowane jest to wy³¹cznie póŸniejszymi procesami denu-

dacyjnymi. Jedynie w dwóch piaskowniach w Niemodlinie widoczne jest przekraczaj¹ce zaleganie

osadów Nysy K³odzkiej le¿¹cych na piaskach pra-Odry.

W £ambinowicach (otw.70), poni¿ej g³êbokoœci 4,5 m, zaznacza siê ostra zmiana iloœciowa za-

wartoœci minera³ów ciê¿kich oraz sk³adu petrograficznego frakcji ¿wirowej. Wzrasta udzia³ rutylu i

cyrkonu, a wmniejszym stopniu granatów, turmalinu i dystenu.We wk³adkach mu³kowych roœnie za-

wartoœæ biotytu i chlorytu. £¹cznie udzia³ minera³ów bardzo odpornych na wietrzenie i transport wy-

nosi od 20 do 40 %. W przewarstwieniach mu³kowych wyraŸnie wzrasta udzia³ minera³ów bla-

szkowych. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów widoczne s¹ czarne i br¹zowe ska³y krzemionkowe

typu lidytów, rogowców, ³upkówmenilitowych, piaskowców, w tym piaskowców z glaukonitem oraz

pojedyncze ziarna czerwonych kwarców. Obecnoœæ s³abo zdiagenezowanych bia³ych piaskowców z

17

glaukonitem mo¿e wskazywaæ, ¿e s¹ to osady pochodz¹ce z denudacji P³askowy¿u G³ubczyckiego

lub Sudetów Wschodnich, gdzie utwory kredy górnej mia³y pierwotnie znacznie wiêkszy zasiêg. W

sp¹gu serii rzecznej nie pojawiaj¹ siê ju¿ bia³e piaskowce z glaukonitem, natomiast w piaskach drob-

noziarnistych licznie wystêpuj¹ fragmenty ksylitów oraz konkrecje pirytowe. Na podstawie sk³adu

petrograficznego frakcji piaszczystej i drobnych ¿wirków mo¿na wskazaæ, ¿e obszar Ÿród³owy

po³o¿ony by³ miêdzy Sudetami Wschodnimi i Beskidem Zachodnim.

W piaskowni po³o¿onej na zboczu Wysoczyzny Szyd³owa, na wschód od Tu³owic stwierdzono

wystêpowanie 23-metrowj mi¹¿szoœci piasków drobnoziarnistych z 20–40-centymetrowymi prze-

warstwieniami mu³ków. W mu³kach tych stwierdzono liczne odciski liœci. Oznaczono tu florê liœ-

ciow¹ charakteryzuj¹c¹ siê niewielkim zró¿nicowaniem taksonomicznym. Najliczniej wystêpuj¹

roœliny dwuliœcienne z rodzin: Betulaceae, Ulmaceae. Mniej liczne s¹ odciski liœci rodzajów: Fagace-

ae, Aceraceae i inne. Sk³ad flory liœciowej z Tu³owic jest najbardziej zbli¿ony do flory z Gnojnej i So-

œnicy. Brak flory wiecznie zielonej oraz wystêpowanie wy³¹cznie elementów arktyczno-trzecio-

rzêdowych, przy braku gatunków wspó³czeœnie rosn¹cych, pozwala okreœliæ wiek tych osadów na

prze³om miocenu górnego–pliocenu (Krajewska, 1996).

Stropowa czêœæ utworów serii Gozdnicy zalegaj¹ca na WysoczyŸnie Szyd³owa, we wschodniej

czêœci obszaru, ma charakter osadów piaszczysto-¿wirowych i ¿wirowych podobnie jak naWale Nie-

modliñskim. Odmienny jest natomiast sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej. Brak jest tu porfirów z

niecki œródsudeckiej typowych dla pra-Nysy K³odzkiej. Oprócz dominuj¹cego kwarcu w osadach

tych licznie wystêpuj¹ czarne i br¹zowe ska³y krzemionkowe typu lidytów, rogowców, ³upków meni-

litowych i piaskowców, mówi¹ce o transporcie z obszaru Beskidów Zachodnich. Analiza sk³adu pe-

trograficznego wskazuje, ¿e w centralnej czêœci arkusza Niemodlin w koñcowej fazie sedymentacji

serii Gozdnicy ³¹czy³y siê dwie du¿e rzeki— pra-Nysa K³odzka odwadniaj¹ca wschodni¹ czêœæ Sude-

tów oraz pra-Odra p³yn¹ca z obszaru Karpat Zachodnich.

Wed³ug ostatnich badañWojewody i Krzyszkowskiego (1995) wiek górnych ogniw serii Gozd-

nicy wykszta³conych jako ¿wiry grubookruchowe i piaski z niewielk¹ domieszk¹ minera³ów ilastych

mo¿e obejmowaæ eoplejstocen, natomiast piaski drobno- i ró¿noziarniste z wk³adkami mu³ków s¹

plioceñskie (August i in., 1995; Wojewoda i in., 1995).

7 . C z w a r t o r z ê d

a . P l e j s t o c e n

Stratygrafia osadów plejstoceñskich na obszarze arkusza Niemodlin jest czêœciowo umowna, ze

wzglêdu na brak datowañ paleobotanicznych. Wystêpowanie tylko jednego nieci¹g³ego, przewa¿nie

18

zwietrza³ego, poziomu glin zwa³owych, o ma³ej mi¹¿szoœci, nie pozwala na stwierdzenie, czy s¹ to

gliny pochodz¹ce ze zlodowaceñ po³udniowopolskich, czy ze zlodowacenia Odry. Okreœlenie wieku

komplikuje te¿ m³odoczwartorzêdowe nierównomierne wypiêtrzenie ca³ego obszaru, z którego gla-

cjalne osady czwartorzêdowe zosta³y usuniête prawie w ca³oœci. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e zreduko-

wanie serii glacjalnej pochodzi ze zlodowaceñ po³udniowopolskich. Przyjêto tu jednak interpretacjê,

¿e starsze osady lodowcowe zosta³y zniszczone ju¿ we wczeœniejszych etapach denudacji tego obsza-

ru, a akumulacja utworów glacjalnych w zlodowaceniu Odry by³a na tym obszarze niewielka. Utwory

zlodowacenia Odry zosta³y nastêpnie silnie zdenudowane. Na podstawie takiej interpretacji przyjêto,

¿e osady glacjalne i wodnolodowcowe wystêpuj¹ce na obszarze arkusza Niemodlin nale¿¹ tylko do

zlodowacenia Odry.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Zlodowacenie Odry

P i a s k i i ¿ w i r y , w o d n o l o d o w c o w e (dolne) tworz¹ cienkie i nieci¹g³e pokrywy w

zachodniej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Jedynie na po³udnie od Grabina wystêpuje w¹ska stre-

fa, w której mi¹¿szoœæ piasków wodnolodowcowych przekracza 15 m. Piaski o wiêkszej mi¹¿szoœci

ci¹gn¹ siê w kierunku po³udniowo-zachodnim, ods³aniaj¹c siê w stromych zboczach Wa³u Niemo-

dliñskiego. Przypuszczalnie wype³nieniaj¹ one dawne doliny lub rynny subglacjalne. Utwory wodno-

lodowcowe dolne przewa¿nie sk³adaj¹ siê z piasków ró¿noziarnistych z wk³adkami ¿wirów.W stropie

udzia³ frakcji ¿wirowej jest znacznie wiêkszy. Prawdopodobnie jest to zwi¹zane z selektywnym nisz-

czeniem pokrywy wodnolodowcowej. W sk³adzie petrograficznym tej serii zaznacza siê bardzo du¿y

udzia³ ¿wirów pochodz¹cych z redepozycji starszych osadów glacjalnych, takich jak kwarce sudeckie

oraz zwietrza³e chemicznie porfiry i tufity. W rejonie Grabina, T³ustorêbów i £ambinowic piaski i

¿wiry wodnolodowcowe dolne mo¿na odró¿niæ od osadów piaszczysto-¿wirowych serii Gozdnicy

wy³¹cznie na podstawie wystêpowania pojedynczych krzemieni. Podobny sk³ad petrograficzny osa-

dów wodnolodowcowych wystêpuje na s¹siednich arkuszach (Badura, Przybylski, 1992, 1993).

G l i n y z w a ³ o w e tworz¹ izolowane p³aty. Ku po³udniowi omawianego obszaru zwiêksza

siê zajmowana przez nie powierzchnia. Na obszarze arkusza mapy mo¿na wyró¿niæ dwa podstawowe

typy glin zwa³owych.W czêœci pó³nocnej oraz w rejonieW³ostowej i na po³udnie od £ambinowic wy-

stêpuj¹ gliny br¹zowe py³owato-piaszczyste. Stwierdzono tu oprócz du¿ej iloœci kwarców, tak¿e ska³y

skandynawskie oraz krzemienie.We frakcji g³azowej wystêpuj¹ czasami bloki bazaltów z Graczy (do

50 % ich sk³adu). Natomiast w rejonie Sowina i na pó³noc od £ambinowic gliny zwa³owe utworzone

s¹ z redeponowanej serii Gozdnicy. S¹ one warstwowane, na przemian wystêpuj¹ warstwy piaszczy-

sto-py³owate i py³owate. Barwa glin jest zmienna i zale¿y od ich sk³adu granulometrycznego. Partie

19

piaszczyste s¹ bia³e lub ¿ó³te, natomiast py³owate rdzawe do rdzawo-br¹zowych. W ich sk³adzie bar-

dzo rzadko wystêpuj¹ niewielkie ziarna krzemieni lub ska³ skandynawskich. Czêsto natomiast poja-

wiaj¹ siê ¿wiry pochodz¹ce z ró¿nowiekowych serii rzecznych Nysy K³odzkiej.

P i a s k i i ¿ w i r y a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j wystêpuj¹ na po³udnie od Rogów,

gdzie buduj¹ równole¿nikowy wa³, ze wzgórzem 218,3 m n.p.m oraz na niewielkim wzniesieniu w re-

jonie Grabina. Profil osadów szczelinowych rozpoznany zosta³ jedynie za pomoc¹ sond. Z braku

ods³oniêæ naturalnych budowa wewnêtrzna wzgórza oraz cechy strukturalne osadów nie zosta³y po-

znane.

¯ w i r y o z ó w . Na po³udniowywschód odGrabina rozpoznano czêœciowo zdenudowany oz.

Zbudowany jest on zarówno z grubookruchowych, do 35 cm, ¿wirów kwarcowych oraz licznych ska³

skandynawskich i krzemieni, jak i drobnookruchowych ¿wirów sudeckich ska³ krystalicznych.

Mi¹¿szoœæ osadów ozu w jego osi wynosi od 5 do 15 m. Warstwowania w ¿wirach s¹ zmienne, a¿ do

osadów bezstrukturalnych. Na jego powierzchni le¿¹ pojedyncze bloki ska³ eratycznych i bazaltów o

œrednicy 50–80 cm.

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (górne) wyró¿niono w tych miejscach, gdzie

tworz¹ one pokrywê przekraczaj¹c¹ 2 m, le¿¹c¹ na glinach zwa³owych. Na pozosta³ym obszarze od-

ró¿nienie ich od serii wodnolodowcowej dolnej by³o niemo¿liwe.W rejonie Grabina utwory te zawie-

raj¹ wiêcej ¿wirów skandynawskich ni¿ seria dolna. Tak¿e we frakcji piaszczystej czêœciej widoczne

s¹ czerwone niezwietrza³e skalenie.

M u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e stwierdzono w Pr¹dach (otw. 9). Wype³niaj¹ one prawie

26-metrowj g³êbokoœci rynnê subglacjaln¹. Wczeœniejsze prace ³¹czy³y osady tu opisywane z kopaln¹

dolin¹ bêd¹c¹ lewobrze¿nym dop³ywem Odry w czasie interglacja³u mazowieckiego (Poprawski,

1984, 1987; Kryza, Poprawski 1987; Koœlacz i in., 1988). Prace kartograficzne prowadzone w rejonie

Pr¹dów i na arkuszu Lewin Brzeski (Winnicka, 1998) pozwoli³y na wykartowanie w¹skiej i krótkiej

rynny subglacjalnej (tabl. II) wype³nionej mu³kami, mu³kami warwowymi i piaskami (Badura, Przy-

bylski, 1998). W otworze 9 na g³êbokoœci 9,6–29,4 m wystêpuje dwudzielna seria zastoiskowa. W

sp¹gu stwierdzono 5,8-metrowej mi¹¿szoœci kompleks piasków drobno- i œrednioziarnistych. Nastêp-

nie na g³êbokoœci 9,6 do 23,6 m znajduje siê seria mu³ków ilastych, laminowanych. Mu³ki maj¹ barwê

jasnoszaro-oliwkow¹ do ciemnobr¹zowej. Na g³êbokoœci 12,7–14,3 m pojawia siê rozproszona sub-

stancja organiczna.

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h 2 0 – 2 5 m n . p . r z e k i

wystêpuj¹ w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Buduj¹ one najwy¿szy poziom tarasowy

Nysy K³odzkiej. Mi¹¿szoœæ ich w Jasienicy Dolnej miejscami przekracza 6 m. Na pozosta³ym obsza-

rze ich gruboœæ jest mniejsza, czasami tworz¹c tylko poziom bruku le¿¹cego na tarasach erozyjnych.

20

W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej kwarce mleczne stanowi¹ 60–70 %. Ponadto licznie

wystêpuj¹ lidyty oraz ska³y pochodz¹ce z krystaliniku Sudetów Wschodnich oraz Gór Bystrzyckich, a

tak¿e z niecki œródsudeckiej (Przybylski, 1997).W ¿wirach czasami wystêpuj¹ sp³aszczone oraz wrze-

cionowate g³aziki o d³ugoœci do 25 cm.

Zlodowacenie Warty

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h 4 – 8 m n . p . r z e k i .

Osady tarasowe zwi¹zane prawdopodobnie ze zlodowaceniemWarty wystêpuj¹ w szerokim Obni¿e-

niu Niemodliñskim i wzd³u¿ doliny Œcinawy Niemodliñskiej. Wiek tych tarasów jest dyskusyjny.

Mog³y one zacz¹æ siê rozwijaæ w fazie recesji zlodowacenia Odry lub zlodowaceniu Warty. W

zwi¹zku z m³odymi ruchami tektonicznymi nie mo¿na wykluczyæ, ¿e jest to podniesiony poziom tara-

sowy zwi¹zany ze zlodowaceniami pó³nocnopolskimi. Piaski i ¿wiry tarasów Œcinawy Niemodliñ-

skiej stanowi¹ g³ównie redeponowane osady serii Gozdnicy oraz warstw piaszczystych serii

poznañskiej. Udzia³ liczebny ska³ pó³nocnych jest bardzo ma³y. Osady rzeczne s¹ warstwowane rów-

nolegle. Poszczególne warstwy o zmiennej gruboœci, od kilkumilimetrów do 3 cm, zawieraj¹ zmienn¹

iloœæ frakcji py³owej. Warstwowanie to jest podkreœlone przez osady jasne b¹dŸ rdzawe, zwi¹zane z

wiêksz¹ koncentracj¹ zwi¹zków ¿elaza. Mi¹¿szoœæ utworów tarasowych jest zmienna od 0,5 do mak-

symalnie 3–4 m. Najczêœciej le¿¹ one bezpoœrednio na osadach trzeciorzêdowych.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

P i a s k i i ¿ w i r y s t o ¿ k ó w n a p ³ y w o w y c h tworz¹ przystokowe partie tarasów nadza-

lewowych Nysy K³odzkiej. Zbudowane s¹ one z redeponowanych osadów piaszczystych serii Gozd-

nicy i serii poznañskiej. W zwi¹zku z krótk¹ drog¹ ich transportu miejscami zawieraj¹ znaczn¹

domieszkê frakcji py³owatej.

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e , m i e j s c a m i g l i n y p i a s z c z y s t e t a r a s ó w n a d z a -

l e w o w y c h 1 , 5 – 5 , 0 m n . p . r z e k i tworz¹ rozleg³e powierzchnie w Obni¿eniu Niemodliñ-

skim oraz wzd³u¿ doliny Œcinawy Niemodliñskiej. S¹ one zbudowane z takiego samego materia³u co

tarasy wy¿sze. Jedynie w rejonie po³o¿onym na NNW od Niemodlina buduj¹ go ciemnobr¹zowe lub

szarobr¹zowe gliny piaszczyste. S¹ one czêsto wskutek procesów glejowych szare lub sinoniebieska-

we. Widoczne s¹ w nich zarówno horyzontalne warstwowania, z licznymi smugami piaszczystymi po

okresowych rozmyciach, jak i kolejnych powodziach. W glinach tych tkwi¹ pojedyncze g³aziki ska³

skandynawskich. Czasami wystêpuje w nich rozproszona substancja organiczna.

W Pr¹dach (otw. 9) przewiercono seriê kilkumetrowej mi¹¿szoœci piasków z niewielk¹ do-

mieszk¹ ¿wirów. W piaskach tych do g³êbokoœci 7 m wystêpowa³ detrytus sk³adaj¹cy siê z fragmen-

21

tów ga³¹zek i trzcin. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich oprócz typowej dla czwartorzêdu asocjacji

granatów i amfiboli, bardzo liczne s¹ minera³y blaszkowe oraz pirokseny (Badura, Przybylski, 1998).

Osady piaszczyste wystêpuj¹ce w stropwej czêœci profilu s¹ mineralogicznie podobnie wykszta³cone

jak piaski zastoiskowe zalegaj¹ce poni¿ej. Jedynie gwa³townie zmniejsza siê udzia³ minera³ów blasz-

kowych— biotytu i chlorytu. Od serii zastoiskowej osady te ró¿ni¹ siê te¿ mniejsz¹ zawartoœci¹ gra-

natów i amfiboli, a wiêksz¹ staurolitu. Obecnoœæ szcz¹tków roœlinnych mo¿e wskazywaæ na s³abo

zorganizowany przep³yw w klimacie peryglacjalnym, b¹dŸ na pocz¹tku piêtra ciep³ego.

b . C z w a r t o r z ê d n i e r o z d z i e l o n y

P i a s k i e o l i c z n e w w y d m a c h tworz¹ d³ugie ci¹gi wzgórz w zachodniej czêœci Obni¿e-

nia Niemodliñskiego oraz w zachodniej czêœci Wysoczyzny Szyd³owa. Zbudowane s¹ one z drobno- i

œrednioziarnistych piasków kwarcowych barwy jasno¿ó³tej. Czasami w wydmach widoczne s¹ war-

stewki piasków gruboziarnistych. Orientacja wa³ów wydmowych wskazuje na pó³nocno-zachodnie

kierunki wiatrów.

G l i n y i p i a s k i d e l u w i a l n e wystêpuj¹ w górnych czêœciach dolin denudacyjnych oraz

czêsto tworz¹ rozleg³e pokrywy po³o¿one w dolnych partiach zboczy wa³ów i wysoczyzn oraz u ich

podnó¿y. S¹ to gliny na ogó³ silnie piaszczyste, barwy jasno-br¹zowej lub redeponowane piaski trze-

ciorzêdowe. Piaski deluwialne le¿¹ce u podstawy Wa³u Niemodliñskiego przykrywaj¹ p³ytko zale-

gaj¹ce osady serii poznañskiej.

c . H o l o c e n

T o r f y wystêpuj¹ w rozleg³ych obni¿eniach o nieznanej genezie.Mi¹¿szoœæ osadów organicz-

nych jest zmienna od 0,5 do 4,7m, a œrednia ich gruboœæ wynosi oko³o 1,5–2,0m. Zale¿y ona od konfi-

guracji dna torfowisk. Najwiêksza — 4,7-metrowa mi¹¿szoœæ zosta³a stwierdzona w torfowisku

po³o¿onym na pó³noc od Szyd³owa. W wielu miejscach zaznaczaj¹ siê wynios³oœci dna zbudowane

zarówno z osadów serii poznañskiej, jak i serii Gozdnicy. Pod wzglêdem fitogenicznym s¹ to torfowi-

ska niskie i przejœciowe do torfowisk wysokich. Pocz¹tkowy okres akumulacji nie jest znany. Praw-

dopodobnie zakoñczenie akumulacji torfów nast¹pi³o na skutek dzia³alnoœci antropogenicznej. WXIXw.

torfowiska zosta³y odwodnione rowami melioracyjnymi oraz czêœciowo przysypane materia³em kla-

stycznym. Zmiany te przyczyni³y siê do przekszta³cenia stropowej partii torfów w mursze. Mursze s¹

barwy br¹zowej. Dopiero po przekszta³ceniu torfów w mursze obszary dawnych torfowisk zalesiono.

Równie¿ w dolinach po³o¿onych w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Niemodlin, na osadach

holoceñskich zachodzi³a akumulacja torfów. Torfy te prawdopodobnie zaczê³y siê tworzyæ w wyniku

podniesienia siê poziomu wód gruntowych, po obwa³owaniu dawnych wyrobisk pokopalnianych i

22

przekszta³ceniu ich w stawy.Mi¹¿szoœæ tych torfów jest jednak niewielka (poni¿ej 0,5 m) i dlatego nie

uwzglêdniono ich na mapie.

N a m u ³ y z a g ³ ê b i e ñ b e z o d p ³ y w o w y c h i o k r e s o w o p r z e p ³ y w o w y c h

wystêpuj¹ w odcinkach dolin przedzielonych groblami lub w zag³êbieniach po dawnych stawach. S¹

to osady mineralne, mu³kowo-piaszczyste z substancjami organicznymi. Czasami w osadach zacho-

wany jest detrytus roœlinny.

N a m u ³ y , p i a s k i i p i a s k i z d o m i e s z k ¹ ¿ w i r ó w d e n d o l i n n y c h wype³niaj¹

dna potoków. S¹ to osady piaszczyste, a w korycie rzeki piaszczysto-¿wirowe. Namu³y mineralne

typu madowego tworz¹ najni¿szy poziom zalewowy, barwy ciemnobr¹zowej do br¹zowoszarej.

B. TEKTONIKA I RZEWBA POWIERZCHNI PODCZWARTORZÊDOWEJ

Na podstawie nielicznych informacji o budowie pod³o¿a metamorficznego ska³y wystêpuj¹ce

pod pokryw¹ permomezozoiczn¹ zaliczono do dwóch g³ównych waryscyjskich jednostek struktural-

nych: strefy reno-hercyñskiej, b¹dŸ sakso-turyñskiej na zachodzie i morawsko-œl¹skiej na wschodzie.

Ta ostatnia strefa obejmuje prawdopodobnie prawie ca³y obszar arkusza Niemodlin. Ska³y strefy mo-

rawsko-œl¹skiej stwierdzone w otworach 18 i 23 s¹ facjalnymi odpowiednikami warstw andelskohor-

skich ods³aniaj¹cych siê w Sudetach Wschodnich.

W fazie bretoñskiej, pomiêdzy blokiem przedsudeckim a stref¹ morawsko-œl¹sk¹, miêdzy Brze-

giem i Nys¹, dosz³o do ruchów przesuwczych i nasuniêæ o po³udnikowym przebiegu. Cymerman

(1991a, b) przypuszcza, ¿e w wyniku tych ruchów powsta³y mylonity gnejsowe nawiercone w otwo-

rze Odra 5/I (otw. 24).

Na s¹siednim arkuszu Lewin Brzeski znajduje siê g³êboki rów tektoniczny wype³niony osadami

czerwonego sp¹gowca. Prawdopodobnie równoczeœnie, na po³udnie od niego, w rejonie Grabina na-

stêpowa³o wypiêtrzanie ska³ pod³o¿a krystalicznego.

Brak osadów od triasu górnego do kredy dolnej nie pozwala na stwierdzenie, czy omawiany ob-

szar by³ wypiêtrzony, czy osady z tego okresu zosta³y w póŸniejszym czasie zerodowane.W triasie za-

znacza³y siê silne ruchy tektoniczne w strefie uskoków œrodkowej Odry, tj. miêdzy Niemodlinem i

Tu³owicami.

W fazie austryjskiej, w wyniku obni¿ania siê terenów po³o¿onych na pó³noc od geosynkliny gó-

rotworu alpejskiego, nast¹pi³a transgresja morza cenomañskiego. Na omawianym obszarze morze

górnokredowe utrzymywa³o siê przez ca³y turon a¿ do koniaku górnego.W turonie, w wyniku ruchów

fazy subhercyñskiej, zaznaczy³y siê oscylacje morza powoduj¹c kilka cykli regresji i transgresji. W

wyniku ruchów koñcowych etapu fazy subhercyñskiej nast¹pi³o ca³kowite wycofanie siê morza kre-

23

dowego z omawianego terenu. O tektonice zachodz¹cej w kredzie górnej œwiadczy zmienna

mi¹¿szoœæ wapieni i margli w depresji œl¹sko-opolskiej (Kotañski, Radwañski, 1977).

W oligocenie oraz miocenie dolnym i œrodkowym ruchy tektonicznie orogenezy œrodkowoal-

pejskiej spowodowa³y rozbicie obszaru na szereg bloków tektonicznych tworz¹cych pogrzebane pod

osadami serii poznañskiej horsty, rowy lub stopnie. Kotañski i Radwañski (1977) wyró¿nili na oma-

wianym obszarze blok Grabina, monoklinê Opola oraz stopnie Wawrzyñcowice–Kêdzierzyn i Pa-

kos³awice oraz rów Gie³czyce–Twardawa.

Dla okresu trzeciorzêdu Dyjor (1987a) wyró¿nia 4 g³ówne fazy tektoniczne maj¹ce wp³yw na

rozwój tektoniczny omawianego obszaru. Przez ca³y paleogen i czêœæ neogenu obszar ten nale¿y do

przedsudeckiej czêœci wa³u metakarpackiego (Oberc i in., 1975). W oligocenie, w fazie sawskiej, na

po³udnie od omawianego obszaru zacz¹³ tworzyæ siê równole¿nikowy rów Kêdzierzyna, do którego

dochodzi³y rowy o kierunkach po³udnikowych, np. z rejonu Grabina. W tym te¿ czasie zaznaczy³a siê

dzia³alnoœæ wulkaniczna w Ligocie Tu³owickiej i s¹siednich Graczach na arkuszu Lewin Brzeski (Bir-

kenmajer, 1974; Birkenmajer i in., 1977).

Maksymalny rozwój rowów wi¹zanych z nasuwaniem siê ku pó³nocy p³aszczowin karpackich i

przemieszczaniem siê ku pó³nocnemu zachodowi zachodniej czêœci brzegu basenu Paratetydy

nast¹pi³ w fazie styryjskiej, w miocenie œrodkowym. Równoczeœnie stopniowo od pó³nocy ku

po³udniowi nastêpowa³ rozwój synkliny basenu serii poznañskiej.

Pod koniecmiocenu œrodkowego i wmiocenie górnym, w fazie attyckiej, nastêpuje powolne ob-

ni¿anie siê wa³u metakarpackiego. Na po³udniu zanika zachodnia czêœæ basenu morskiego zapadliska

przedkarpackiego. Na jego obszarze rozwija siê akumulacja osadów rzecznych i limnicznych zwi¹za-

nych z górnymi ogniwami serii poznañskiej.

U schy³ku miocenu górnego i w pliocenie w wyniku ruchów fazy wo³oskiej zaznacza siê ostat-

nie nasilenie ruchów tektonicznych wypiêtrzaj¹cych Karpaty i Sudety. W wyniku wypiêtrzania gór

rozwija siê akumulacja osadów rzecznych serii Gozdnicy.

Na skutek zanikaj¹cych ruchów tektonicznych post-odrzañskich w starszym czwartorzêdzie

nast¹pi³o powstanie zapadlisk tektonicznych—Obni¿enia Niemodlina i po³udnikowego odcinka Do-

liny Nysy K³odzkiej oraz wypiêtrzenie obramowania Obni¿enia Niemodliñskiego (Badura, Przybyl-

ski, 1995b). Obszar ten wykazuje aktywnoœæ tektoniczn¹ przez okres m³odszego czwartorzêdu, a¿ do

czasów wspó³czesnych. Ortogonalna rzeŸba tego obszaru powsta³a wiêc g³ównie przy wspó³udziale

ruchów tektonicznych, a nie w wyniku bocznej erozji rzek. Wskazuj¹ na to zarówno kszta³t zapadli-

ska, jaki tworzy Obni¿enie Niemodliñskie, jak i pó³nocna czêœæ Wa³u Niemodliñskiego i pozosta³ych

wzniesieñ (fig. 1, tabl. II). Interpretacjê tektoniczn¹ wynikaj¹c¹ z morfotektonicznej analizy map to-

pograficznych przedstawiono na figurze 1. Pokazuje ona ortogonalny uk³ad zrêbów i obni¿eñ w rejo-

24

nie Niemodlina. Tak¿e okresowe zmiany uk³adu sieci rzecznej wskazuj¹ na m³ode ruchy tektoniczne.

W rejonie Przechodu, Œcinawa Niemodliñska p³ynie dolin¹ prze³omow¹, która przecina Wysoczyznê

Szyd³owa i Wa³ Niemodliñski. Prawdopodobnie, po trzêsieniach ziemi, w wyniku gwa³townego pod-

noszenia siê wysoczyzn, rzeka czasowo nie mog¹c p³yn¹æ dalej swoim prze³omem, zmienia³a kieru-

nek na po³udniowo-wschodni. Wskazuj¹ na to m³ode erozyjne rozmycia i obni¿enia dolinne maj¹ce

spadek do doliny Bia³ej. Wp³ywom m³odych ruchów tektonicznym nale¿y tak¿e przypisaæ powstanie

niewielkiej ró¿nicy w wysokoœciach stropu tarasów Œcinawy Niemodliñskiej, miêdzy Obni¿eniem

Niemodliñskim a rejonem po³o¿onym na pó³noc odWa³u Skarbiszowic. Na pó³nocy tarasy le¿¹ oko³o

2 m ni¿ej, ni¿ na po³udniu. Wskazuje to, ¿e Obni¿enie Niemodliñskie by³o podnoszone wzglêdem

okolic Goœciejowic jeszcze w póŸnym holocenie.

W cegielni „Szyd³ów” w latach 1995–1997, widoczne by³y postsedymentacyjne uskoki. By³y to

uskoki schodowe o amplitudzie zrzutu od 30 do 50 cm. Uskoki te grupowa³y siê w strefach o szeroko-

25

Fig. 1. Szkic morfotektoniczny Obni¿enia Niemodliñskiego, Wa³u Niemodliñskiego i Wysoczyzny Szyd³owa

GRABIN

GRACZE

DolinaOdry

4 km

CO2

T³ustorêby

Przechód

LIGOTATU£OWICKA

Obni¿enieNiemodliñskie

Obni¿eniePr¹dów

Dolina

Nysy

K³odzkiej

DolinaNysy K³odzkiej

Dolina

NysyK³odzkiej

Wa³Niemodliñski

Wa³D¹browy

Wa³

Skarbiszowic

WysoczyznaSzyd³owa

uskoki: b — przypuszczalnea —morfotektoniczne

obszary elewowane otw. 24 (Odra 5/I) bazalty

œci od 10 do 25 m. Poszczególne stopnie zrzucane by³y w kierunku SE, ku rowowi Kêdzierzyna. Prze-

cina³y one miêdzy innymi p³askury syderytowe.

W ramach prac kartograficznych podjêto próbê wykartowania dyslokacji przy pomocy ci¹gów

sondowañ p³ytkiej sejsmiki refrakcyjnej. Niestety wyniki tych badañ nie przynios³y spodziewanych

rezultatów. Odbicia fal nastêpowa³y od warstw fizycznych niezwi¹zanych z poszczególnymi hory-

zontami stratygraficznymi (M¿yk, 1996). Natomiast na podstawie badañ elektrooporowych mo¿liwe

by³o wyznaczenie szeregu stref nieci¹g³oœci wystêpuj¹cych w pod³o¿u zinterpretowanym jako hory-

zonty górnokredowe (M¿yk, 1996). Nieci¹g³oœci te zasygnalizowano na przekroju geologicznym w

rejonie GrodŸca i Pr¹dów.

Z powodu bardzo cienkiej i nieci¹g³ej pokrywy osadów czwartorzêdowych szkic pod³o¿a pod-

czwartorzêdowego (tabl.II) w zasadzie wiernie odzwierciedla wspó³czesn¹ rzeŸbê terenu, za

wyj¹tkiem Doliny Nysy K³odzkiej i rynny subglacjalnej w Pr¹dach.

G l a c i t e k t o n i k a

Na obszarze arkusza zjawiska glacitektoniczne obserwowano w utworach czwartorzêdowych

oraz neogenu. W stropowej czêœci serii poznañskiej w cegielni „Skarbiszowice” widoczne by³y nie-

wysokie w¹skopromienne fa³dy oraz wyciœniêcia i³ów w piaski serii Gozdnicy. W nieczynnej pia-

skowni po³o¿onej 700 m na pó³noc od Rogów, ju¿ na arkuszu Lewin Brzeski, opisywane by³y

zaburzenia glacitektoniczne (Szponar, 1974b), w których bra³y udzia³ osady czwartorzêdowe oraz

prawdopodobnie utwory serii Gozdnicy. Zaburzone glacitektonicznie i³y serii poznañskiej, piaski se-

rii Gozdnicy i gliny zwa³owe obserwowano tak¿e w podciêciu autostrady w Pr¹dach i na wschód od

Pr¹dów.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi ska³ami stwierdzonymi na obszarze arkusza s¹ gnejsy drobnoziarniste, miejscami

zmylonityzowane (tab. 1). Wed³ug Sawickiego i in. (1989) s¹ to paragnejsy. Nie mo¿na te¿ wyklu-

czyæ, ¿e s¹ to ortognejsy. Mylonityzacja ich nast¹pi³a dopiero na prze³omie dewonu i karbonu dolnego

(Cymerman, 1991a, b). Kompleks gnejsowy przecinaj¹ m³odsze ¿y³y aplitowe i kalcytowe. Na

prze³omie dewonu górnego i karbonu dolnego, w sp³ycaj¹cym siê basenie fliszowym, a nastêpnie mo-

lasowym, akumulowane by³y osady klastyczne warstw andelskohorskich, które póŸniej zosta³y s³abo

sfyllityzowane. Na omawianym obszarze nie stwierdzono ska³ obejmuj¹cych okres od karbonu dolne-

go do triasu dolnego, z wyj¹tkiem przypuszczalnie górnokarboñskich i permskich ska³ ¿y³owych, tj.

aplitów (otw. 24) i lamprofirów (otw. 18).

26

27

T a b l i c a 1TABLICA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

StratygrafiaU t w o r y

(opis litologiczny)Procesy geologiczne

System

Oddzia³

Pododdzia³

Piêtro

Podpiêtro

Cz

wa

rt

or

zê

d

Holo

cen

Namu³y, piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirówden dolinnych — np

fhQ

Aluwialne procesy erozyjne i akumulacyjnew dnach dolin i potoków

Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowychi okresowo przep³ywowych — n

lihQ

Akumulacja osadów rzecznych w dnachdolin oraz w dawnych stawach

Torfy — t hQ Rozwój torfów w dnach okresowo pod-mok³ych dolin

Gliny i piaski deluwialne — gpd Q Akumulacja osadów deluwialnych

Piaski eoliczne w wydmach — pe wQ Akumulacja osadów eolicznych

Pl

ej

st

oc

en

Zlodowacenia

pó³nocnopolskie

Piaski, ¿wiry rzeczne miejscami gliny piasz-czyste tarasów nadzalewowych 1,5–5,0 m n.p.

rzeki —p¿f

p

B tIIIQ 4

Akumulacja rzecznych osadów tarasowychw dolinach rzek

Piaski i ¿wiry sto¿ków nap³ywowych—

p¿f

pBQ 4

Akumulacja osadów eolicznych, rozwójgleb i procesów kriogenicznych strefy pery-glacjalnej

Zlo

dowacenia

œro

dkowopols

kie

ZlodowacenieWarty

Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych

4–8 m n.p. rzeki —p¿f

p

W tIIQ 3

Akumulacja rzecznych osadów tarasowychw dolinach rzek

Zlodow

acenie

Odry

Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewo-wych 20–25 m n.p. rzeki —

p¿f

pO t IQ 3

Akumulacja rzecznych osadów tarasowychNysy K³odzkiej

Mu³ki i piaski zastoiskowe —mpb

pOQ 3

Akumulacja osadów zastoiskowych pod-czas deglacjacji

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne)

—p¿2

fgpOQ 3

Akumulacja osadów, wodnolodowcowych

¯wiry ozów —¿o

pOQ 3 Akumulacja osadów szczelinowych

Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej—

p¿

gspOQ 3

Gliny zwa³owe —g

gpOQ 3

zwAkumulacja osadów glacjalnych, wodnolo-dowcowych

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne)

—p¿1

fgpOQ 3

Trzeciorzêd

Ne

og

en

Miocen––Pliocen

Miocengórny–pliocen

Piaski, ¿wiry i mu³ki – seria Gozdnicy— p¿ 3M Pl�

Akumulacja osadów rzecznych na przedpo-lu wypiêtrzanych Sudetów

Mio

cen

Miocenœrodkowy–

–miocen górny

Mu³ki, piaski i i³y – seria poznañska—mp 2-3M

Sedymentacja osadów rzecznychi limnicznych

Miocenœrodkowy

BadenMu³ki, i³y py³owate, piaski miejscami wêgielbrunatny i wapienie—mi 2M

Regresja morza

Sedymentacja facji litoralnej w brzegowejstrefie Paratetydy

Transgresja z basenu Paratetydy

Rozwój pokryw zwietrzelinowych w wyni-ku procesów chemicznego wietrzenia

Pale

ogen

Oligocen

Oligocengórny

Bazanity —�Ol3

Wulkanizm bazaltowy w pobli¿u ramtworz¹cych siê rowów tektonicznych oraz naodnowionych dyslokacjach laramijskich

Osady triasu dolnego i œrodkowego zajmuj¹ce pó³nocn¹ i wschodni¹ czêœæ obszaru zalegaj¹ mo-

noklinalnie z upadami ku N i NE. Wystêpuj¹ce w triasie luki sedymentacyjne oraz zmiennoœci w wy-

kszta³ceniu litologicznym wskazuj¹ na etapy ruchów tektonicznych w brze¿nej czêœci basenu.

Osadów triasowych m³odszych od retu na obszarze arkusza Niemodlin nie stwierdzono.

W cenomanie rozpoczê³a siê kolejna transgresja morska, w wyniku której osadzi³y siê piaskow-

ce i margle. Akumulacja morska trwa³a przez ca³y turon, a¿ do koniaku górnego. Osady koniaku gór-

nego zosta³y póŸniej zdenudowane. Zachowa³y siê one jedynie w rejonie Osoblahy w Republice

Czeskiej.

W oligocenie górnym w wyniku nasilenia siê dzia³alnoœci tektonicznej odnawiaj¹ siê laramij-

skie dyslokacje. Dochodzi wówczas do wylewów law bazaltowych w Ligocie Tu³owickiej. Wwyniku

ruchów tektonicznych po³udniowa i zachodnia czêœæ obszaru zaczê³a siê obni¿aæ. Powsta³y wówczas

28

c d . t a b e l i 1K

re

da

Kreda

górna

Koniak

Koniakdolny

Margle ilaste —me cn1Cri Regresja morza górnokredowego

Turon Margle i wapienie —mew tCr Akumulacja osadów morskich -maksymalny rozwój basenu morskiego

CenomanPiaskowce, zlepieñce, margle i wapienie— pczc cCr Transgresja morza górnokredowego

Tr

ia

s

Trias

dolnyiœrodkowy

Piaskowiecpstry

Piaskow

iecpstry

górny(ret)

Wapienie dolomityczne i ³upki ilaste—w p3Tdo

Akumulacja osadów morskich

Trias

dolny

Piaskow

iecpstry

dolnyiœrodkow

y

Piaskowce — pc p1+2T Akumulacja osadów l¹dowychi limnicznych

Dewon-Karbon

Dewon górny––karbon dolny

Fyllity — f D C3 1�Sedymentacja fliszowa w baseniemorawsko-œl¹skim

Proterozoik–PaleozoikGnejsy drobnoziarstei kataklazy—gd Pt Pz�

Kilkakrotny metamorfizm regionalny

rów Kêdzierzyna i zapadlisko Gie³czyc. Elewowana pó³nocno-wschodnia czêœæ obszaru arkusza two-

rzy³a zachodni fragment wa³u metakarpackiego. Na prze³omie karpatu i badenu we wschodniej czêœci

rowu Kêdzierzyna zaznaczy³a siê transgresja morska. Powsta³y wówczas osady brakiczne warstw

k³odnickich. W badenie nast¹pi³a kolejna transgresja morska obejmuj¹ca swoim zasiêgiem zachodni¹

czêœæ rowu Kêdzierzyna oraz prawdopodobnie rejon zapadliska Gie³czyc. Powsta³e osady s¹ korelo-

wane z warstwami wielickimi. Na prze³omie miocenu œrodkowego i górnego mia³ miejsce zanik

zbiornika morskiego w rowie Kêdzierzyna. Równoczeœnie z zanikiem basenu Paratetydy nast¹pi³o, w

rejonie Grodkowa, tektoniczne przerwanie wa³u metakarpackiego przez przesuwaj¹c¹ siê ku

po³udniowemu wschodowi oœ synkliny Europy Centralnej. Na ca³ym obszarze arkusza Niemodlin

nast¹pi³a akumulacja osadów klastycznych serii poznañskiej. Pod koniec miocenu górnego, w plioce-

nie oraz prawdopodobnie a¿ do eoplejstocenu, zachodzi³a akumulacja osadów rzecznych. Na omawia-

nym obszarze wyró¿niono trakty fluwialne pra-Odry i Nysy K³odzkiej.

W efekcie sta³ego podnoszenia siê obszaru objêtego arkuszem Niemodlin nie zachowa³y siê

osady zlodowaceñ po³udniowopolskich, które stwierdzono na Œl¹sku. Osady zlodowacenia Odry za-

chowa³y siê fragmentarycznie. W fazie awansu l¹dolodu powsta³y rozmycia subglacjalne w Pr¹dach

oraz prawdopodobnie na po³udnie od Grabina. Natomiast z etapem recesji zwi¹zane s¹ osady lodow-

cowe, szczelinowe. Po ust¹pieniu l¹dolodu zaczê³a formowaæ siê nowa dolina Nysy K³odzkiej. Z tara-

sami nadzalewowymi o wysokoœci 20–25 m n. p. rzeki. Prawdopodobnie ze zlodowaceniem Warty

zwi¹zane s¹ wy¿sze pó³ki tarasowe Œcinawy Niemodliñskiej. Równie¿ w czasie zlodowaceñ pó³noc-

nopolskich powsta³y tarasy i zwi¹zane z nimi sto¿ki nap³ywowe. Przypuszczalnie z okresem zlodowa-

cenia pó³nocnopolskiego nale¿y równie¿ wi¹zaæ powstanie zag³êbieñ obecnie wype³nionych torfami.

Geneza tych zag³êbieñ nie jest wyjaœniona. Mog³y one powstaæ zarówno na drodze tektonicznej, jak i

w obni¿eni po formach typu a³³asów i pingo.

Na prze³omie zlodowaceñ pó³nocnopolskich i holocenu usypane zosta³y wa³y wydmowe oraz

prawdopodobnie rozpoczê³a siê akumulacja torfów.W górnych czêœciach dolin denudacyjnych oraz u

podnó¿y stoków tworzy³y siê osady deluwialne. W dnach dolin osadza³y siê namu³y mineralno-orga-

niczne i osady typu madowego.

IV. PODSUMOWANIE

W trakcie prac kartograficznych rozpoznano szerokie rozprzestrzenienie utworów rzek neo-

geñskich, a zw³aszcza rzek akumuluj¹cych osady serii Gozdnicy. Na obszarze arkusza Niemodlin w

serii Gozdnicy stwierdzono wystêpowanie dwóch odmiennych pod wzglêdem petrograficznym ro-

dzajów osadów rzecznych zwi¹zanych z pra-Odr¹ i Nys¹ K³odzk¹. Utwory pra-Odry najdalej na za-

29

chodzie wystêpuj¹ w rejonie £ambinowic i Niemodlina. Pod osadami serii Gozdnicy tak¿e czêsto

wystêpuj¹ utwory rzeczne, które uznane zosta³y za starsze. Podzia³ serii rzecznych i glacjalnych opar-

ty zosta³ g³ównie na zmianach sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej i petrografii frakcji ¿wirowej.

Uznano, ¿e ró¿nice zaznaczaj¹ce siê w sk³adzie minera³ów ciê¿kich zwi¹zane s¹ ze zmian¹ uk³adu hy-

drograficznego, a nie charakteru przep³ywów i st¹d wynikaj¹cych zmian sedymentacyjnych. Mioce-

ñskie i plioceñskie serie rzeczne s¹ facjalnie bardzo do siebie podobne. Brak jest obecnie dok³adnych

reperów pozwalaj¹cych na œcis³e datowanie wyró¿nionych jednostek litostratygraficznych. W

przysz³oœci, wmiarê rozwoju dalszych badañ, osadywyró¿nione jako seria Gozdnicymog¹ okazaæ siê

starsze, a osady zaliczone do serii poznañskiej mog¹ byæ w rzeczywistoœci m³odsze.

Wwyniku analizy osadów przewierconych w Pr¹dach (otw. 9) stwierdzono wystêpowanie p³yt-

kiej, krótkiej rynny subglacjalnej o orientacji NW-SE. Tak wiêc wykluczono wczeœniej przyjmowan¹

fluwialn¹ genezê tego obni¿enia.

Prace kartograficzne potwierdzi³y wczeœniejsze sugestie o morfotektonicznej genezie

wspó³czesnej rzeŸby tej czêœci Równiny Niemodliñskiej. RzeŸba uwarunkowana wg³êbnymi struktu-

rami tektonicznymi ma swoje potwierdzenie zarówno w trzeciorzêdowych osadach tworz¹cych sto-

sunkowo du¿e wychodnie, jak i w zmianach hydrograficznych. Czêœciowo potwierdzaj¹ to tak¿e

wyniki badañ elektrooporowych. Pe³ne wykorzystanie badañ geofizycznych okaza³o siê niemo¿liwe z

powodu niedostatecznego stopnia rozpoznania wierceniami pod³o¿a podkenozoicznego. Dla rozpozna-

nia ci¹g³oœci ruchów neotektonicznych w czasach wspó³czesnych du¿e znaczenie mia³oby zaprojektow-

nie ci¹gów obserwacji geodezyjnych na morfotektonicznych krawêdziach Wa³u Niemodliñskiego.

Dalszych badañ wymaga równie¿ zagadnienie lokalnego, p³ytkiego wystêpowania utworów

kredy górnej, co równie¿ zwi¹zane jest z blokow¹ tektonik¹ na obszarze Równiny Niemodliñskiej.

Prawdopodobnie w wielu otworach wykonanych w rejonie Niemodlina, Tu³owic, a nawet Grabina i

£ambinowic i³y margliste koniaku stratygraficznie odm³odzono, uznaj¹c je za osady serii poznañskiej

lub za utwory morskie i brakiczne miocenu dolnego i œrodkowego.

Celowewydaj¹ siê równie¿ dalsze badaniamaj¹ce za zadanie poznanie sukcesji roœlinnej, zmian

geochemicznych basenu sedymentacyjnego i tempa akumulacji osadów organicznych, wype³niaj¹-

cych rozleg³e zag³êbienia na obszarze Równiny Niemodliñskiej. Badania te pozwol¹ na odtworzenie

warunków klimatycznych panuj¹cych w póŸnym plejstocenie oraz w holocenie, do XIXw. Badania te

pozwoli³yby równie¿ rozwi¹zaæ problemy zwi¹zane z genez¹ i wiekiem powstania obni¿eñ wype³nio-

nych torfami.

Wroc³aw, sierpieñ 1998 r. Oddzia³ Dolnoœl¹ski

Pañstwowego Instytutu Geologicznego

30

LITERATURA

A l e k s a n d r o w s k i P., 1995—Rola wielkoskalowych przemieszczeñ przesuwczych w ukszta³towaniu waryscyjskiej

struktury Sudetów. Prz. Geol. 9: 745–754.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1963 — Stratygrafia osadów mioceñskich w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Pr. Inst. Geol., 39:

pp.147.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1970 — Pozycja geologiczna warstw kêdzierzyñskich w zachodnim obrze¿eniu Zag³êbia

Górnoœl¹skiego. Spr. z Pos. Kom. Nauk. PAN w Krakowie 13, 2: 569–573.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1973—Lithostratigraphical Division of the Upper Cretaceous Deposits in the Opole Basin.

Biull. Acad. Pol. Sc. Sér. Sc. Terre 21, 3-4: 175–187.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1974—Wykszta³cenie osadów kredy niecki opolskiej a perspektywiczne ich wykorzystanie.

Mat. i Stud. Opol. 30.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1975— Margle kredowe w Komprachcicach ko³o Opola. Prz. Geol. 2: 66–68.

A l e x a n d r o w i c z S. W., K l e c z k o w s k i A. S., 1970—Le profil stratigraphique et les eaux minerales du forage de

Kêdzierzyn. Biull. Acad. Pol. Sc. Sér. Sc. Terre. 14, 8: 199–207.

A l e x a n d r o w i c z S. W., K l e c z k o w s k i A. S., 1974—Osady trzeciorzêdowe Opolszcyzny. W: Przew. 46 Zjazdu

Pol. Tow. Geol. Opole: 38–48.

A l e x a n d r o w i c z S. W., R a d w a n D., 1973—Kreda opolska— problematyka stratygraficzna i z³o¿owa. Prz. Geol.

4:183–188.

A l e x a n d r o w i c z S. W., R a d w a n D., J e r z y k i e w i c z T., B i r k e n m a j e r K,. M a ³ o s z e w s k i S., 1974—

Górna kreda i bazalty trzeciorzêdowe rejonu Opola. W: Przew. 46 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Opole: 38–48.

A l e x a n d r o w i c z S. W., Z a p a ³ o w i c z -B i l a n B., T a r k ow s k i R., 1984—Wykonanie badañ stratygraficznych

kredy i utworów kenozoicznych rejonu kredy opolskiej. Maszynopis. Arch. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol.

Wroc³aw: pp.44.

A u g u s t C., Aw d a n k i e w i c z M., W o j e w o d a J., 1995—Trzeciorzêdowe bazaltoidy, wulkanoklastyki i serie osa-

dowe wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego. Przew. 66 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 241–254.

B a d u r a J . , P r z y b y l s k i B . , 1992—Objaœnienia do Szczegó³owejmapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Skoro-

szyce (871). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. pp. 28

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1993—Szczegó³owamapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Skoroszyce (871). Pañstw.

Inst. Geol. Warszawa.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1995a—Neotektoniczne aspekty rzeŸby przedpola SudetówWschodnich. Prz. Geol. 8:

763–766.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1995b—Neotektoniczne uwarunkowania rzeŸby wschodniej czêœci przedpola Sudetów

Wschodnich w œwietle mapy zagêszczonych poziomic. Zesz. Nauk. Akad. Rol. Wroc. Konf. 255.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1998 — Badania litostratygraficzne utworów kenozoicznych dla arkuszy: Niemodlin

(872) i Bia³a (905) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (opracowanie specjalne w ramach tema-

tów: 2.02.0872.00.2 i 2.02.0905.00.2). Maszynopis. Arch. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw.

B i e r n a t S., 1956 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Opole Po³udnie. Inst. Geol. Warszawa.

B i e r n a t S., 1960 — Budowa geologiczna kredy opolskiej. Biul. Inst. Geol. 152: 173–241.

B i e r n a t S., 1964 — Trzeciorzêd okolic Korfantowa. Kwart. Geol. 8, 2: 297–305.

31

B i r k e n m a j e r K., 1974 — Trzeciorzêdowa formacja bazaltowa okolic Opola. W: Przew. 46 Zjazdu Pol. Tow. Geol.

Opole: 48–54.

B i r k e nm a j e r K., J e l e ñ s k a M., K ¹ d z i a ³ k o- H o fm o k l M., K r u c z y k J., 1977—Age of deep seated fracture

zones in Lower Silesia (Poland), based on K-Ar and palaeomagnetic dating of Tertiary basalt. Rocz. Pol. Tow. Geol.

47, 3: 545–552.

B i r k e n m a j e r K., J e r z m a ñ s k i J., N a i r n M., 1970— Studia paleomagnetyczne ska³ polskich. IV. Kenozoiczne

bazalty Dolnego Œl¹ska. Rocz. Pol. Tow. Geol. 40, 1: 31–61.

B i r k e n m a j e r K., S i e m i ¹ t k o w s k i J., 1977—Geological, Pertographical and Mineralogical Charakteristics of

Tertiary Basaltic Rocks from Góra Œw. Anny and Ligota Tu³owicka. Publ. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc., C-3 (III):

19–30.

B o b i ñ s k i W., B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1996 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski

1:50 000, ark. Prudnik. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. pp. 40.

B o s s ow s k i A., 1970—Badania pod³o¿a kredy œl¹sko-opolskiej. Arch. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol.Wroc³aw.

B o s s o w s k i A., 1974—Uwagi o wg³êbnej budowie geologicznej centralnej i zachodniej Opolszczyzny. W: Przew. 46

Zjazdu Pol. Tow. Geol. Opole: 8–12.

B u d a y T., Ï u r i c a D., O p l e t a l M., Š e b e s t a J., 1995—Význam bìlskèho a klepáèovského zlomového systému a

jeho pokraèováni do Karpat. Uhli, rudy, geologický prùzkum. 2, 9: 275–281.

B a ñ k o w s k i J., 1995—Weryfikacja siedlisk leœnych; Nadleœnictwo Tu³owice, Obrêb Tu³owice. Arch. Biura Urz¹dza-

nia Lasu i Geodezji Leœnej, Oddz. w Brzegu.

C y m e r m a n Z., 1991a — Regionalna strefa œcinania we wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego. Prze. Geol. 10:

457–463.

C y m e r m a n Z., 1991b — Sekwencje deformacji tektonicznych w ska³ach metamorficznych z otworów wiertniczych

Odra 1, 2, 4, 5/I, 5/II (pn.-zach. czêœæ Opolszczyzny). Biul. Pañstw. Inst. Geol. 367:105–133.

C y m e r m a n Z., 1998 —Spory o podzia³ geologiczny Sudetów. Prz. Geol. 6: 530–536.

Cw o j d z i ñ s k i S., ¯ e l a Ÿ n i e w i c z A., 1995—Pod³o¿e krystaliczne bloku przedsudeckiego. Geologia i ochrona œro-

dowiska bloku przedsudeckiego. W: Przew. 66 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 11–28

C z e r s k i M., W o j t k o w i a k A., 1992—Szczawy termalne wGrabinie. W: Problemy hydrogeologii po³udniowo-za-

chodniej Polski. Oficyna Wydawnicza Sudety. Wroc³aw: 21–28.

D y j o r S., 1975 — M³odotrzeciorzêdowe ruchy tektoniczne w Sudetach i na bloku przedsudeckim. W: Mater. I Kraj.

Symp. „Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce” I. Ossolineum. Wroc³aw: 121–132.

D y j o r S., 1983a — Ewolucja trzeciorzêdowych przedgórskich rowów tektonicznych centralnych i Wschodnich Sude-

tów. W: Mater. III Kraj. Symp. „Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce” IV. Ossolineum.

Wroc³aw: 155–181.

D y j o r S., 1983b—Problemywieku dolnej granicy i faz ruchów neotektonicznych w po³udniowo-zachodniej Polsce.W:

Mater. III Kraj. Symp. „Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce” IV. Ossolineum.

Wroc³aw: 25–41.

D y j o r S., 1987a— Evolution of sedimentation and paleogeography of nearfrontier areas of the Silesian part of Paratet-

hys and the Tertiary Polish-German Basin. Zesz. Nauk. AGH Geologia., 12, 3: 7–23.

32

D y j o r S., 1987b—M³odotrzeciorzêdowy i eoplejstoceñski rozwój sieci kopalnych dolin w Polsce na tle ewolucji pale-

ogeograficznej obszaru bruzdy œrodkowoeuropejskiej.W: A. Jahn, S. Dyjor (red.) Problemym³odszego neogenu i eo-

plejstocenu w Polsce. Ossolineum. Wroc³aw: 13–42.

D y j o r S., 1987c— Systemy kopalnych dolin Polski Zachodniej i fazy ich rozwoju w m³odszym neogenie i eoplejstoce-

nie. W: A. Jahn, S. Dyjor (red.), Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum. Wroc³aw:

85–101.

D y j o r S., 1993— Etapy blokowego rozwoju Sudetów i ich przedpola w neogenie i starszym czwartorzêdzie. Folia Qu-

atern. 64: 25–41.

D y j o r S., D e n d e w i c z A., G r o d z i c k i A., S a d o w s k a A., 1978—Neogeñska i staroplejstoceñska sedymenta-

cja w obrêbie stref zapadliskowych rowów Paczkowa i Kêdzierzyna. Geol. Sudet. 13, 1: 31–65.

D y j o r S., S a d o w s k a A., 1984 —Wykszta³cenie i wiek formacji trzeciorzêdowej opolszczyzny. Mat. i Stud. Opol.

52/53: 33–58.

D o k t o r S., G r a n i c z n y M., K u c h a r s k i R., 1988—Mapy liniowych elementów tektonicznych w skali 1:200 000

dla arkuszy Nysa i Wroc³aw. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

G r o c h o l s k i A., 1982 — Serie krystaliczne bloku przedsudeckiego i zwi¹zane z nimi perspektywy surowcowe. Biul.

Inst. Geol. 341: 97–116.

K ³ a p c i ñ s k i J., 1984 — Budowa geologiczna regionu Opolskiego. W: Wody podziemne i geologia formacji wodo-

noœnych Œl¹ska Opolskiego. Mat. i Stud. Opol. 52/53 : 7–31.

K ³ a p c i ñ s k i J., 1993—Litostratygrafia profili g³êbokich otworówwiertniczych w rejonie opolskim. Acta Univ. Wrati-

sl. Pr. Geol.-Mineral . 37. pp.160.

K ³ a p c i ñ s k i J., T e i s s e y r e B., 1981—Utwory kredy górnej pomiêdzy Brzegiem a Opolemw œwietle badañ mikro-

paleontologicznych. Geol. Sudet. 16, 2:61–72.

K o n d r a c k i J., 1994 — Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa.

K o r n a œ J., 1973 — Inwentaryzacja surowców mineralnych woj. opolskiego, powiat Niemodlin. Maszynopis. Arch.

Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw.

K o œ c i ó w k o H.—Rozwój zwietrzelin kaolinowych na przedpolu SudetówWschodnich.Biul. Inst. Geol. 336: 7–52.

K o œ l a c z R. (red.), 1988 — Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych w utworach czwartorzêdu,

trzeciorzêdu, kredy i triasu regionu kredy opolskiej. Arch. Przeds. Geol. „Proxima” SA. Wroc³aw.

K o t a ñ s k i Z., R a d w a ñ s k i S., 1977 — Geologia wg³êbna Opolszczyzny. Biul. Inst. Geol. 303: 91–165.

K o z y d r a Z., W y r w i c k i R., 1975 — I³y kredowe z W¹wa³u i Komprachcic oraz ich przydatnoœæ dla ceramiki bu-

dowlanej. Prz. Geol. 2: 68–71.

K r a j e w s k a K., 1996— Badania makroflor dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusze: Le-

win Brzeski, Grodków. Opracowanie specjalne, maszynopis. PAN. Warszawa.

K r y z a J., P o p r a w s k i L., 1987— Próba rekonstrukcji systemu kopalnych dolin po³udniowo-zachodniej Polski. W:

A. Jahn, S. Dyjor (red.) Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum. Wroc³aw: 137–145.

M a t y j a s z y k M., 1995— Inwentaryzacja typów siedliskowych lasu. Leœnictwo: Siedliska, Obrêb D¹browa Opolska,

Nadleœnictwo Opole. Arch. Biura Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej, Oddz. w Brzegu.

M o r a w s k i T., S a w i c k i L., 1984 —Wyst¹pienie szczaw termalnych w Grabinie ko³o Niemodlina. W: Wody pod-

ziemne i geologia formacji wodonoœnych Œl¹ska Opolskiego. Mat. i Stud. Opol. 52/53:33–58.

33

M ¿ y k S., 1996 — Dokumentacja badañ geoeletrycznych i sejsmicznych dla arkuszy Bia³a i Niemodlin Szczegó³owej

mapy geologicznej Polski 1:50 000. Maszynopis. Arch. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw.

O b e r c J., 1972— Sudety i obszary przyleg³e. W: Budowa geologiczna Polski, t. IV. Tektonika, cz. 2. Wyd. Geol. War-

szawa. pp. 307.

O b e r c J., D y j o r S., W r o ñ s k i J., 1975—Ewolucja wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego w kenozoiku (piêtro

m³odoalpejskie). Prz. Geol. 5: 220–223.

P o p r a w s k i L., 1984— Budowa geologiczna i ewolucja doliny Odry pomiêdzy Krapkowicami i ujœciem Nysy K³odz-

kiej.W:Wody podziemne i geologia formacji wodonoœnych Œl¹skaOpolskiego.Mat. i Stud. Opol. 52/53: 89 – 115.

P o p r a w s k i L., 1987— Dolina Odry pomiêdzy Krapkowicami a ujœciem Nysy K³odzkiej. W: A. Jahn, S. Dyjor (red.)

Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum. Wroc³aw: 165–178.

P r z y b y l s k i B., 1997 — Glacjalne i neotektoniczne uwarunkowania rozwoju przedsudeckiego odcinka doliny Nysy

K³odzkiej w czwartorzêdzie. Maszynopis. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

P r z y b y l s k i B., B a d u r a J., 1996— Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. G³ubczy-

ce. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

R a d w a ñ s k i S., 1970— Litostratygrafia i sedymentacja kredy œl¹sko-opolskiej na podstawie g³êbokich wierceñ. Arch.

Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw.

S a w i c k i L., C y m e r m a n Z., J o d ³ o w s k i S., K a r a c z u n K., K i e r s n o w s k i H., K o r n a œ I., K o r n a œ J.,

K o z e r a A., M a c i e j e w s k i S., M i l e w i c z J., M o r a w s k i T., M r o c z k o w s k a B., Siemi¹tkowski J . ,

1989 — Badania strefy dyslokacyjnej œrodkowej Odry miêdzy Wroc³awiem a Opolem. Maszynopis. Arch. Oddz.

Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw. pp. 271.

S z p o n a r A., 1974a — Etapy deglacjacji w strefie przedgórskiej na przyk³adzie przedpola Sudetów Œrodkowych. Acta

Univ. Wratisl. 220, Studia Geogr.: 21– 89.

S z p o n a r A., 1974b — Wa³ Niemodliñski. W: Przew. 46 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Opole: 226–228.

T a r k o w s k i R., 1988 — Opinia o stratygrafii utworów kredy górnej w 4 otworach Pañstw. Inst. Geol. Oddzia³ we

Wroc³awiu. Arch. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol. Wroc³aw.

T a r k o w s k i R., 1991— Stratygrafia, makroskamienia³oœci i paleogeografia utworów górnej kredy niecki opolskiej.

Zesz. Nauk. AGH. Geologia. 51. pp. 156.

W i n n i c k a G., 1999— Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Lewin Brzeski. Pañstw. Inst. Geol. War-

szawa.

W o j e w o d a J., M i g o ñ P., K r z y s z k o w s k i D., 1995— Rozwój rzeŸby i œrodowisk sedymentacji w m³odszym

trzeciorzêdzie i starszym plejstocenie na obszarze œrodkowej czêœci bloku przedsudeckiego W: Geologia i ochrona

œrodowiska bloku przedsudeckiego. Przew. 66 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 315–331.

W o l d s t e d t P., 1932—Über Endmoranen und Oser der Saale (Riss) – Vereisung in Schlesien. Z. Dtsch. Geol. Ges. 84 :

78–84.

W r o ñ s k i J., K o œ c i ó w k o H., 1988—Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Nysa, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol.

Warszawa.

Z em a n A., 1980—Pøedmiocenni reliéf a zvétraliny v oblasti karpatské pøedhlubné amoravskýchKarpat pøi vyhledáváni

loWisek nafty a plynu. Véstnik Ú. ú. g. 55, 6: 357–366.

34