Tarihin Sonu u?I

Francis FukuyamaNational interest, Yaz 1989

Son on yrlda meydana gelen olaylara baktp da diinya tarihinde birqeyler oldufunu s6ylememek imkansrz gibi. Gegti$imiz yrl iEerisinde"Sofuk Savaq"rn sonu gelirken, banq dtinyanrn birgok'bolgesindegoriilmeye baglamrqur. Biitiin bu analizlerin go[u, diinya tarihindeneyin zorunlu ve neyin rastlantrsal ya da belli olmayan nedenlere baflroldu$u arasrnda bir bakrg aglsr ortaya koymaktan yoksundur. E[erGorbagov Kremlin'den tasfiye edilseydi, veya yeni bir Ayetullah,herhangi bir Ortadofu bagkentinde saltanatrnr ilan etseydi aynryorumcular yeni bir gatrgma. ddneminin baqlamakta oldulunuduyuracaklarfu.

Heniiz bu insanlann gofu giinliik man$etlere yOn veren btiytik birsiirecin bagladrfrnr bulanft olarak algrlamakmlar. Liberalizm ilk olarakmutlak idarenin arta kalanlanyla, ardrndan bolgevizm ve fagizmle, en

son olarak da'bir niikleer savaga ulagacak bir tehdit haline gelenpratikteki Marksizmle bofuqurken, 20. yiizyrl geligmiq diinyantn,ideolojik giddet gdleyanrna diigtiifiinii' gdrdii. Fakat, Batr liberaldemokrasisinin nihai zaferine duyulan kendine gtivenle baglayanyiizyrl, bir daire gizerek bagladrft yere ddntiyor g6rlinmekteydi: dahaOnce belirtildiEi gibi ne ideolojinin sonuna ne de kapitalizm vesosyalizm arasrnda bir yakrnlalmaya ancak ekonomik ve siyasalliberalizmin zafeine dontigmekteydi.

Batrnrn, batrh diiqiincenin baqansr, herqeyden Once Batr liberalizminetutarh sistematik segeneklerin total boqlu!.unda agrfia grktr. Gegtifimizson l0 yrlda, diinyanrn iki biiytik komiinist iilkesinin entellektiielortamrnda qiiphe gotiirmeyen defigiklikler meydana geldi ve agftga

Tarihin Sonu mu?

reform hareketleri baqladr. Ancak bu fenomen, yiiksek politikalarboyunca uzanmakta ve aynl zarnandabugiin de Qin'de kdylii pazafl verenkli televizyonun yaygrnlafmasrna ya da Moskova'da kooperatifrestoranlarlnln ve giyim ma$azararrnrn kurulrpaslna, Beethoven,inJapon ma$azalartnda gahnmaslna, rock mtizifin prag, Rangun veTahran'da befeni kazanmaya baglamasrna yansrdrfir gibi, tiikerici Batrkiil ttiriin iin kagrmlmaz y ayrhqrnda da g6rtilebilmektedir. .

$u anda tanrk olduflumuz sadece sofuk savagtn sonu veya sava$ .

sonrasr tarihin knmen gegen bir donemi de[il, fakat tarihin sonudur: oda gudur, insanhfirn ideolojik evriminin son noktasr ve insanrnyonetiminin son bir gekli olarak Batr liberal dernokrasisininevrenselleqtirilmesi. Bu, bir uluslararasr iliqkiler yrlh$r olan ForeignAffair s' in say falannrn aruk durdurulamayaca[r an lam rna gelmem eli dir,Eiinkii liberalizrnin zafei ilk olarak lftirler aleminde ya da bilinglilikrekendini gdstermigtir, zira gerEek ya da maddi diinyada heniiztamamlanmam$trr. Fakat uzun vadede bunun maddi di.inyayr ydnetecekolan ideal (iilkii -gev) oldu[una inanmak igin giiglii nedenlermevcuttur. Bunun nasrl boyle oldu[unu anlamak igin hergeyden oncetarihsel defiqimin do[asrna iliqkin bazr teorik konulan gOzdeng"gi.r:k zonndayu.

T

Tarihin sonu nosyonu dzgiin bir nosyon de[ildir. En iyi bilinensavunucusu Karl Marx idi, o nrihsel gelegimin yoniiniin maddigiiglerin etkileqimi ile belirlenen amagh bir yon oldufuna ve ancakbtittin 6ncel geligkileri nihai olarak gOzecek bir komiinist iiropyanrngergeklegmesiyle sona erecefine inanryordu. Fakat bagr, ortasr ve sonuolan diyalektik bir siireg olarak tadh kavramrnr Marx kendi b0vtik6nceli, Georg Wilhelm Friedrich Hegel'den almrgtr.

iyi de olsa k6tti de olsa, Hegel'in rarihselcilifinin btiyiik bir bdltimtiga[daq entellektiiel dafiarcrfrmrzrn bir pargasr haline gelmiqtir.insanhlrn bugiine kadarki yolu iizerinde bir dizi ilkel biiingagamasrndan geEerek iterledi[i ve bu aqamalann da kabileci, k6leci,teokratik ve nihayet demokratik egitlikgi toplumlar gibi, somurtoplumsal drgiitlenme bigimlerine rekabtil etti[i gortiqii modern insananlayrqrndan'ayrilmaz olmuqtur. Modern toplum biliminin dilinikonuEan ilk filozof Hegel'di, giinkti ona gore insan kendi somuttarihsel ve toplumsal gevresinin iiriinti idi, 6nceki dofal hakteorisyenlerinin iddia etrigi gibi az gok sabit "do[aH ytiklemlerin bir

97

98 Dilnya JuLu, J.'-: '90

toplamr de[ildi. insanrn do$al gevresinin bilim vp teknolojininuygulanmasr yoluyla denetimi ve d6ntigiimii koken olarak marksistdefil Hegelyen bir kawamdr(r). Bununla birlikre, tarihscl relativizmlerisadece relativizgr (relativism tout court) bigiminde yozlaqmrg olansonraki tarihselcilerden farkh olarak Hegel, urihin mutlak bir anda enyiiksek noktaya grktr[rna inanryordu

-nihai, akrlcr bir toplum ve

devlet bigiminin galip geldigi bir anda.

Bugtin esas olarak Malx'rn mtijdecisi olarak tanrnmak Hd.gel'intalihsizlifidir ve gofiumuzun Hegel'in eseriyle, dofrudan incelemeyoluyla defil faka; yalnrzca marksizmin garpltlcl merce[indenstiz0lmiig olarak tanr$mrf olmasr bizim talihsizlifimizdir. Bununlabirlikte Fransa'da Hegel'i marksist yorumculanndan kurLarma ve onugiiniimiize en dofru bigimde seslenen bir filozof olarak yenidencanlandrrma yolunda bir gaba olmugtur. Hegel'in modern Fransrzyorumculan arasrnda en biiyii$ii kugkusuz Alexandre Kojdve idi.Kojbve, 1930'larda Paris'te Ecole Practique des Hautes Etudes'deoldukEa etkiti bir dizi seminer veren parlak bir Rus gdgmeni idi.<trKojdve, Birleqik Devletler'de pek ranrnmazken, krtanrn [Awupa krtast-gevl entellektiiel yaqamrnda 6nemli bir etkiye sahipri. O!.rencileriarasrnda solda Jean-Paul Sartre ve sa[da Raymond Aron gibi gelecelinparlak aydrnlan bulunuyordu; savag sonrasr varoluqgulu[u temelkategorilerden birgofun u Koj 6ve arac rh[ry la Hegel'den aldr.

Kojdve, Phenomenology of Mind [Tinin Goriingiibilimi]'ninHegel'ini, 1806'da urihin sonunu ilan etmig olan Hegef i yenidencanlandrrmaya Eahqtr. Daha o zamandan Hegel, Napolyon'un Prusyamonargisini Jena Savaqr'nda yenmesinde Fransrz Devrimi'ninideallerinin zaferini ve <izgtirliik ve egitlik ilkelerini iEeren devletinyaklaqan evrensellegmesini g6rmiigtii. Kojdve, sonraki birbugukytizyrhn galkantrh olaylannrn rgrfrnda, Hegel'i reddetmek bir yana,onun esas olarak dofru oldufunda rsrar etti.(2) Jena Savaqr tarihinsonuna igaret etmigti gi.inkti tam da bu noktada insanh[rn 0ncii kolu(Marksistlere pek tanrdrk gelen bir terim) Fransrz Devrirni'ninilkelerini gergeklegtirmiqti. 1806'dan sonra yaprlacak 6nemli iqlerolmasrna karqrn

-ktlleli[in ve kole ticaretinin kaldnlmasr, iggilere,

kadrnlara, siyahlara ve bagka rksal azrnllklara oy halikrnrn lanlnmasl,vs.- liberal demokratik devletin temel ilkeleri daha ilerigdtiiriilemezdi.

Tarihin sonunda ortaya grkan devlet, bir hukuk sistemi ile, insanrnevrensel ozgi.irliik hakkrnr tanrdrfr ve korudulu stirece liberaldir veyalnrzca ydnetilenleiin rrz-asr ile varolduSu stirece demokratiktir.Kojdve igin, bu sozde "evrensel homojen devlet" savag sonrasr Batr

Torihin Sonu mu?

Avrupa iilkelerinde gergek cisimlenmesini buluyordu -en biiyiikprojeleri Ortak Pazar'r yaratmaktan daha kahramanca olmayan tam dabu gevqek, miireffeh, halinden memnun, ige b'akan, zayrf iradelidevletler.(3) Fzikat ancak bu umulabilirdi. Qiinkii insanlft tarihi ve onukarakterize eden gatrqma, "geligkiler"in varhErna dayanr: ilkel insanrnortak kabul arayrgr, efendi ve k6lenjn diyalektifi, dofanrn dOniigiimii,ve denetimi, haklann evrensel olarak tanlnmasl igin miicadele veproleter ile kapitalist arasrndaki ikilik [dichotomy]. Fakat evrenselhomojen devlbtte, bi.iti.in 6ncel geligkiler goziili.ir ve biiri.in insanihtiyaglan karqrlanr. "Biiyiik" meseleler iizerinde higbir miicadele ya dagatr$ma yoktirr ve dolayrsryla generaller ya da devlet adamlan iEin higgerek yoktur, geriye kalan esas olarak ekonomik etkinliktir. Gergektende Kojbve'nin yagamr 6[retisi ile rutarhydr. Hegel (dofruanlagrldr[rnda) goktan mutlak bilgiye ulagmrg oldufiu igin, filozoflarigin de artrk hig iq kalmadr[rna inanan Kojdve sava$tan sonra6!'retmenlifi brraktr ve kalan hayatrnr 1968'de Oliinceye dek AvrupaEkonomik Toplulufu'nda bir bi.irokrat olarak gahgarak gegirdi.

Kojbve'nin tarihin sonunu ilan etmesi, y t:zy:tr ortaslndaki gafdaglanna,ikinci Di.inya Savagr'nrn hemen ardrndan ve So$uk Savag'rn doruknoktasrnda oldufu bigimiyle, bir Fransrz entellektiielinin tipikeksantrik bir solipsizmi gibi goriinmi.iq olmahdrr. Kojdve'nin nasrltarihin sonunu iddia edecek kadar ciiretli olabildifini anlamak iginherqeyden once Hegcl idealizminin anlammr kawamamrz gerekir.

II

Hegel'e gore, tarihin itici giicii olan geligkiler herqeyden 6nce insanbilinci aleminde, yani fikirler di.izeyinde varolufla)

-Amerikanpolitikacrlarrnrn segim yrllanndaki dnemsiz onerileri defil, en iyiideoloji baqh[r altrnda anlagrlabilecek geniq birleEririci diinya gortiglerianlamrnda fikirler. ideoloji bu anlamda, genellikle bu terimleegleqtirdifimi2 diinyevi [secular] ve agrk siyasal doktrinlerle smrhde[ildir, dini, kiiltiirii ve her toplumun temelinde yatan ahlAki de[erlerbiitiiniinti de igerebilir.

Hegel'in ideal ve gergek ya da maddi dtinyalar arasrhdaki iligkiye bakrgrson derece karmaqk idi, bu ikisi arasrndaki aynmrn onun igin yalnvcagdriiniigte olrnasrndan baghyordu bu durum.(5) Hegel, gergek diinyanrnherhangi basit kafah bir bigimde felsefe profesorlerinin ideolojik peqinhtikiimlerine uydufuna ya da uydurulabilecefine ya da "maddi"diinyanrn ideal olanrn srnrrlannl gegemeyecefine inanmryordu.

99

100 Dilnya SolulGtiz'90

Gergekten, profes6r Hegel gok maddi bir olayrn, Jena Sgvaqr'nrn birsonucu olarak geEici olarak igten atrlmr$tl. Fakat Hegel'in yazmasr ve

diigiinmesi maddi diinyadan bir kurqun tarafindan durdurulabilirkensilahrn tetilini gelgecek olan el, buna karqrhk, Fransz Devrimi'ninitici giici.i olan dzgtirliik ve eqitlik fikirleri tarafrndan hareketegegiriliyordu.

Hegel'e gdre, maddi diinyadaki biitiin insan davranrqlartntn vedolayrsryla biitiin insanhk tarihinin kOkleri 6nce[ bir biling durumundayatar

-politikacrlann gOriiqlerinin .genellikle 6lm tig ekonomistlerden

ve eski k ugaklann akadgmik yazrcrlanndan lscri bblersl kaynaklan drfrnrsdyleyen John Maynard. Keynes'in ifade ettifine benzer bir fikir. Bubiling, modern siyaset doktrinleri gibi agrk ve kendinin bihncindeolmayabilir fakat daha ziyade din ya da basit ki.ilti.irel ya da ahlakiahgkanhklar bigimini alabilir. Fakat bu biling alemi uzun vadedezorunlu olarak kendini maddi diinyada agrfa vurur, gergekte maddi

diinyayr kendi imgesinde yaraur. Biling nedendir, ionuE defildir ve

maddi diinyadan dzerk olarak geligebilir; dolaytsryla bugtinkii olaylanngdriintiqteki karmagasrnrn altrnda yatan gergek temel, ideolojinintarihidir.

Hegel'in idealizmi sonraki diiqiiniirlerin elinden gok gckti. Marx,gergek ve idcal olanrn Oncelifini lam tersine gevirdi, biling aleminintamamrnr ---din, sanat, kiiltiir, felsefcnin kendisi- biitiiniiyle mevcutmaddi i.irctim tarzt tarafndan belirlenen bir "iistyapl"ya havale etti.Yine marksizmin baqka bir ralihsiz mirasr, siyasal ya da tarihselgoriingi.ilerin materyalist ya da faydacr [utilitarian] aErklamalarrn4gekilme efilimimiz ve fikirlerin 6zerk giiciine inanmaktakiisteksizlifiimizdir. Buna yakrn zamandan bir 6rnek Paul Kennedy'ninbiiyiik giiglerin gerileyigini basit(ge) ekonomik (olarak) fazlayayrlmaya baflayan gok baqarrlt The Rise and Fall Of the GreatPowers [Biiyiik Gilglerin Yiikselig ve Diiqiiqii]'diir. AErktrr ki bu birdiizeyde do$udur: ekonomisi gegim diizeyinin ancak iizerinde olan birimparatorluk hazinesini srnrrsrz olarak tiiketemez. Fakat ytiksekdiizeyde iiretken modern bir sanayi toplumunun, tiiketim yerinesavunma iEin GSMH'srnrn ylizde 3'[inii mti yoksa 7'sini mi harcamayrsegeceli tamamen bu toplumun siyasal dnceliklerinin bir sorunudur,bu 6ncelikler de biling aleminde belirlenir.

Modern diigiincedeki materyalist dnyargt, yalmzca marksizmesempatisi olabilecek Sol'dan insanlara ozgii defildir fakat birgoktutkulu anti-marksist igin de gegerlidir bu. GerEekte, Sap'da WallS tr ee t J our nal determinist materyalizm okul u diyc adlandrrabilece[imizbir ideoloji ve ktiltiiriin Onemini azaltma ve insanr esas olarakrasyonel, azami kAn arayan [profit-maximizing] bir birey olarak gdnne

Tarihin Sonu mu? 101

efilimi vardr. Ekonomi ders kitaplannda ekonorhik yaqamrn temeliolarak konan tam da bu ttirden bir birey ve onun maddi Ozendiricilerarayrfl ardrnda koqmasrdr.(6) Ktigiik bir Ornek bOylesi mareryalistgdrtiqlerin problematik karakterini aydrnlatacaknr.

Max Weber tinlii kitabr Protestan Ahldkt ve Kapitalizmin Ruhu'na,protestanlar iyi yerler, katolikler iyi uyurlar atasOzi.inde Ozetlenen,protestan ve katolik cemaatlerinin Avrupa ve Amerika'daki farkhekonomik performansrna dikkat gekerek baElar. Weber, insanr rasyonelbir en biiyiik kdn arayrcr olarak koyan her ekonomi teorisine gOre,parga baqr iicreiti artrrrnanln, emek iiretkenli[ini artrrmasr gerektifiinikaydeder. Fakat gergekte birgok geleneksel kOylti cemaarinde, pargabagr iicreti artrrma emek tiretkenlifini diigiirme yoniinde ters birsonug vermiqti: daha yiiksek bir ticrette, giinde ikibuEuk markkazanmaya ahqmrg bir k6ylii, daha az gahgarak aynr ticrerikazanabilecefini g6rdii ve Oyle yapn giinkti gelirden gok boq zamanadefer veriyordu. Gelir yerine boq zamanrn tercih edilmesi ya da Adnahtliccann zenginlifii yerine Ispartah zrhh piyadenin askeri yagammln yada hatta geleneksel boq zaman sabibi bir aristokratrnki yerine erken[d6nem] kapitalist giriqimcinin gileci yaqamrrun tercih edilmesi, maddigtiglerin kigilerden bafrmsrz iqleyiqi ile agrklanamaz fakat belirleyicibir bigimde

-burada genigge ideoloji olarak adlandrrdr!rmrz- biling

alanrndan gftar.Gergekten de Weber'in eserinin merkezi bir temasr,Malx'ln soyledi[inin aksine, maddi iiretim tarzrnrn "altyapr" olmak biryana, kendisinin kdkleri dine ve ki.iltiire uzanan bir "listyapr" oldu[unuve modern kapitalizmin ve kAr giidiisiiniin ortaya glkrgrnr anlamakiEin, insanrn onlann ruh alemindeki oncellerini incelemesi gerekti[inikanrtlamak idi.

Qafdag diinyaya baktr[rmrzda, materyalist ekonomik geliqnrcteorilerinin yoksullu[u apaErk g6riinmektedir. Wall Street Jottrnaldeterminist materyalizm okulu adet lizgre, serbest pMT ekonomisinincanhh[rnrn g6stergesi olarak, Asya'nrn son birkag onyrl igindekigarplcl ekonomik baqansrna igaret ederek, biitiin toplumlann, sadeceniifuslannrn kendi maddi 6z grkarlannr serbestge aramalanna izinverdikleri takdirde, benzeri bir geligmeyi gOrece[ini ima ediyor.Kuqkusuz serbest pazarlar ve istikrarh siyasal sistemler kapitalistekonomik biiyiime igin gerekli bir Onkoquldur. Fakat aynr bigimde, buUzak Do$u tgplumlannrn kiiltiirel mirasr, gahgma, tasarruf ve aileahl6kr, islam gibi belli birtakrm ekonomik davranrg bigimleri iizerinekrsrtlamalar koymaydn bir dinsel miras ve 6teki derin k6kleri olanahlAki nitelikler de onlann ekonomik performansrnr agrklamada egitOlgiide onemlidir.(7) Ne var ki materyalizmin entellektiiel a$rrhfr

102 Dilnya-SolulQilz '90

fiylesinedir ki, gtiniimiiziin higbir saygtn ekonomik leliEme teorisi,iginde ekonomik davranrqrn oluqturuldu$u matriks olarak biling ve

kiihihe ciddi olarak hitap etmemektedir.

Elqonomik davranrqrn k6klerinin biling ve kiilttir aleminde yattrfrnranlamakfaki bagansrzhk, esas olarak dofasrnda ideal olan gdri.ingiilere

(fenomenlere) maddi nedenler atfetme bigimindeki yaygrn yanhqa yolaglyor. Ornefin, Batt'da ilk Once Qin'de ve en son SovyetlerBirlifi'ndeki reform hareketlerini maddi olanrn ideal olan iizerindekizaf.ei olarak yorumlamak gok yaygrndrr -yani

yiiksek diizeydeiiretken modern bir ekonomiyi harekete gegirmede ideolojikozendiricilerin maddi olanlartn yerini alamayacaflnrn ve kalkrnmakisteniyorsa 6z grkarlann daha baya[t bigimlerine baqvurmakgerektifini kabulii. lerin derin kusurlan otuzya da krrk yrl 6nce igin gok agrktr. Neden bu '

iilkeler ancak 1980'lerde merkezi planlamadan uzaklaqUlar? Bu sorunun

yanrtl, "katolik" yoksulluk ve giivenlik yolu yerine, "protestan"

zenginlik ve risk yaqamlnr seqen bu iilkeleri y6neten elitler ve

Iiderlerin bilincinde bulunmahdr.(E) Bu de[iqim higbir bigimde '

herhangi bir iilkenin reformun arifesinde iginde bulundu[u maddi

koqullarrn kagrnrlmaz sonucu de$ildi fakat aksine bir fikrin Oteki

iizerindeki zaferinin sonucu olarak meydana Beldi.tsr

Btitiin iyi Hegelciler gibi Kojdve iqin de, tarihin temelinde yatan

siiregteri anlamak biling ya da fikirler alemindeki geliqmeleii anlamayr

gerektirir, giinkti biting eninde sonunda maddi diinyayr kendi imgesinde

yeniden yapacaktrr. Tarihin tr806'da sona erdi[ini s6ylemek, insanhlrnideolojik ewiminin Franstz ya da Amerikan Devrimlerinin idealleriylesona erdifi anlamtna geliyordu: gergek diinyadaki belli birtakrmrejimler bu idealleri tam olarak gergeklegtiremeyebilirse de, onlannteorik dofirulufu mutlaktrr ve daha ileri gdtiiriilemez. Bunun igin,

sava$ sonrasl Avrupahlar kuqafrnrn bilincinin tiim dUnyada

evrensellegmemig olmasr KojEve igin onemli defildi, ideolojikgeliqme gergekten sona ermigse, homojen devlet ergeg biitiin maddi

d iinyada m uzaffer olacaku.

Hegel'in radikal idealist perspektifini derinlifine savunmak igin ne yere

ne de, agrkcasr, o yetenefie sahibim. Mesele Hegel'in sisteminin do[ruolup olmadrfr defil, fakat go[u zaman dofiru kabul ettifimiz birgokmateryalist aEiklamanrn problematik do$asrnr agr[a grkarrpgrkaramayacafrdrr. Bu maddi etkenlerin roltinii yadsrmak de[ildir.Olgusal diiqtinebilen fiiteral-minded] bir idealiste gore, insan toplumu,maddi diinya ile iliqkilerine bakrlmakstztn herhangi rastgele bir dizi'ilkeler etrafinda inqa edilebilir. Gergekten de insanlar, yalnrzca ruh

Tarihin Sonu mu?

aleminde varolan fikirler ufruna en agrn, maddi zorluklaradayanabildiklerini kanrtlamrgrardrr, bunlar ineklerin kutsalhpr ya daKutsal Teslis'in do[asr olabilir.(10)

Fakat insanrn maddi diinyayr algrlayrqr, onun tarihsel bilincindeolmasryla bigimlendirilirken, buna kargrhk maddi diinya belli birbiling durumunun yagayabilirli$ini agrkga etkileyebilir. ozelde, ileriliberal ekonomilerin gdrsel bollu[u ve onlann olanakh krldrfi.rs_lnrrsrzca geqitli riiketici kiilti.irii siyasal alanda liberalizmi hembes I iyor hem de muha[aza edi yor gdri.inmektedir. Liberal ekonomilerinkagrnrlmaz olqrak liberal poririkalar iiretti[ini sOyleyen materyalistdeterminizmden kaErnmak istiyorum, giinkii hem ekonomi hem depolitikanrn, onlan olanaktr krlan 6zerk.bir 6ncel biling durumunuvarsaydrfrna inanryorum. Fa]<at liberalizmin geliqmesine izin veren bubiling durumu beklenecefi gibi, modern bir serbest piyasaekonomisinin bollufu tarafindan sa[lama ahnmrE ise tarihin sonundaistikrarh hale gelir gibi gortiniiyor. Evrenset homojen devletinigerifini, siyasal alanda liberal demokrasi ile birleqmig ekonomikalanda videolara ve stereolara koray uraqma olarak dzetleyebiliriz.

III

Gergckten r,arihin sonuna ulagnk mr? Baqka deyigle, insan yagamrndamodern I iberalizm ba$lamrnda 96ziilemeyen, altcrnatif birsiyasal-ekonomik yapr ile goz-iilebilccck tcmcl "gcligkilcr" var mrdrr?Yuka'da orraya konan idealist onciilleri kabul edersek, bu soruyaideoloji vc bilinq aleminde bir yanrt aramahyn. Gdrevimiz, diinyadaher Eatlak mesihin libcralizme meydan okuyuguna aynntrh bigimdeyanrl vermek defil fakat ancak 6nemli toplumsal ya da siyasal giiElerve harcketlcrde cisimlegcn ve dolayrsryla diinya tarihinin pzrgaslolanlanna yanrt vermektir. Amagrarrmtz agrsrndan, Arnavutluk ya daBurkina Faso'da insanlann akhna ne garip diiqiincelerin geldifi gok azonem taqrr, giinkii biz bir anlamda insanh[rn ortak ideolojik mirasrdiycbilccc[i miz qcyle ilgilcniyoruz.

Gegen y'j.zyida,liberalizmc, lagizmden ve komiinizmden olmak iizere,baqlrca iki mcydan okuma oltlu ilkir") Bau'nrn siyasal zayfltpnr,materyalizmini, diizensizli$ini [anomisini] ve [insan iliqkilerinde]topluluk duygusunun olmayrgrnr, libcral toplumlarda, ancak ulusaldrglayrcrlrk temelinde yeni bir "halk" yaratan giiglii bir devlettaralrndan goz-iilebilecek temcl geliqkirer olarak gordii. yagayan birideolojik olarak fa5izm itinci Diinya SavaEr tarafinclan yrirldr. Bu

103

I

I

I

I

I

II

104

I

Dilnya SolulGiiz'90

elbette gok maddi diizeyde bir yenilgi idi fakat aynr zaraanda bu fikrinde yenilgisi titizeyine grkryordu. Bir fikir olarak faqizmi yrkan, ona

kargr evrensel ahlAki tepki defildi, giinkii Qirgok insan onu gelecefin

dalgasr olarak g$riindiifii siirece onaylamakta istekliydi; fagizmi yftanonun baqansrzh[r oldu. Savaq sonrasrnda go[u kiqiye Alman faqizmi

ve onun 6teki Avrupalt ve Asyah varyantlan kendi kendini yrkrma

upratniaya mahkum olmu u. Savaqtan sonra baEka yerlerde'

yeni fagist hareketlerin yapmamasr igin higbir maddi

neden yoktu im an bitmeYengatrqma vaad r a ni Yitirmigti.Ifirogima ve atr irlikte Reich

qans6lyelifiinin yrkrmt maddi oldu[u kadar biling diizeyinde de bu

ideolojiyi 0ldiirdii, ve Alman ve Japon Orneklerinin dofurdufiu,Arjantin'deki Peronist hareket ya da Subhas Chandra Bosa'nin

Hindismn Ulusal Ordusu gibi proto-faqist hareketlerin tiimii sava$tan

sonra s6niip gittiler.

Liberalizme kargr 6teki biiytik alternatifin, komiinizmin ideolojikmeydan okumasr gok daha ciddi idi. Marx, Hegel'in dilini konu$arak,

liberal toplumun, sermaye ile emek arasrnda, kendi baflamr iginde

gdziilemeyecek temel bir geliqkiyi iEerdi[ini iddia etti ve bu geliqki her

zaman liberalizme kargr baghca suglar4ayr oluqturdu. Fakat giiphesiz

srruf meselesi Bau'da gergekten baqanh bir bigimde g6ziilmiiqti.ir..

Kojbve'nin de (bagkalan arasrnda) belirttili gibi modern Amcrika'ntn

eqitlikgilifi Marx'rn fing$rdiifiti stntfstz toplumun temel baqartstnt

temsil eder. Bu demek defildir ki Birlegik Devletler'de zengin ve

yoksul insanlar yoktur ya da aralanndaki ugurum son yrllarda

biiyiimemigtir. Fakat ekonomik eqitsizli[in k6kiinde yatan ncdenler,

temelde eqitlikgi ve ortalama bir 6lgiide yeniden-dafrtrmct

[redisri butionist] olarak kalan toplum umuz un temeli nde yalan h ukuki

ve toplumsal yapr-sr ile, onu olugl.uran gruplann kijltiirel ve toplumsal

karakteristikleri i-le oldu[u kadar ilgili delildir ve bunlar da prcmodern

tarihsel mirastdtr. Bunun iEin Birleqik Devletler'de

.. oksullu[u liberalizmin do[al iiriinii de[il fakat dahaziyade,'ktitetigin resmen kaldrrrlmastndan sonra da uzun siire devam eden

"k0lelik ve rrkgrhfrn mirast"dtr.

Slnrf sorununun geriye gekilmesinin bir sonucu olarak geligmig Batrh

diinyada komonizmin gekicilifi bugiin, kolayca goriiliir ki, BirinciDiinya Savagt'ntn sonundan beri en {qtit dtizeydedir. Bu birgokbigimde $lgiilebilir: baShca Avrupa komiinist partilerinin azalan oye

sayrsr vc scgim sonuglanndan vc aqrkqa revizyonist programlanndan;

aErkga piyasa yanltst anti-devletEi olan, Britanya ve Almanya'dan ABD

Tarihin Sonu mu? t0s

ve Japonya'ya dek muhafazakAr partilerin segfunlerdeki buna kargrhkgelen baqanslndan; en "ileri" iiyeleri artrk burjuva toplumun nihaiolarak agrlmasr gerektifine inanmayan bir entellekttiel iklimdenotgiilebilir. Bu.Batrh iilkelerdeki ilerici entellektiiellerin gdrtiElerininbirEok agrdan derin bir bigimde patolojik olmadr$r demek deSildir.Fakat gelecefin kagrnrlmaz olarak sosyalist olmasr gerektifineinananlar gok yagh ya da toplumlannrn gergek siyasal sdylemine gokrnarjinal kalmrqlar oluyor gofunlukla

Sosyalist altematifin Kuzey Atlantik diinyasr igin higbir zaman fazlainandrncr olfhadrfir ve son birkag onyrlda esas olarak b6lge drqrndakibaganlan sayesirfde dayandrfr ileri siiriilebilir. Fakat biiyiik ideolojikd6niiqiimlerin meydana gelmesinin insam en gok garptlgl yerler lam da . ,

Avrupa drqrndaki diinyadrr. Kugkusuz, en dikkate de[er defiqimlerAsya'da meydana geldi. Buradaki yerli ki.iltiflerin gUcii veuyarlanabilirli[i sayesinde bu yiizyrhn baglannda Asya Batr'dan ithaledilmiq bir dizi Batrh ideoloji igin savaq alanr haline geldi. BirinciDiinya Savaqr'ndan sonraki ddnemde liberalizm Asya'da gok kolaybiikiiliir bir saz gibiydi: on ya da onbeq yil kadar Once Asya'nrn siyasalgelecefinin ne kadar kasvetli gdriindii[tinii unutmak kolaydrr.Asya'daki ideolojik miicadelelerin sonucunun bir biittin olarak dtinyasiyasal geligimi agrsrndan ne kadar Onemli g6riindiiftinti unutmak da

kolaydr.

Asya'da liberalizme kesin olarak yenilecek birinci altbrnatif Japonimparatorlu[u'nun temsil etti[i fagist olanrydr. Japon fagizmi (kendiAlman versiyonu gibi) Pasifik savagrnda Amerikan silahlarrnrngliciiyle yenildi ve liberal demokrasi Japonya iizerine muzaffer ABDtarafindan empoze edildi. Bau kapitalizmi ve siyhsal liberalizmJaponya'ya nakledildi[inde Japonlar tarafindan pek az tanrnabilecekbigimde uyarlandr ve doniigtiiriildii.(r2) $imdi birgok Amerikah Japon

srnai 0rgiitlenmesinin ABD ve Avrupa'dakinden gok farkh oldufununve iktidardaki Liberal Demokratik Parti'deki hizip manevralannrndemokrasiyle iliqkisinin qiipheli oldu!unun bilincindedir. Bununlabirlikte ekonomik ve siyasal liberalizmin temel Olelerinin, benzersizJapon gelenekleri ve kurumlanna bu denli baganh bir bigimdedqrlanmrg olmasr onlarrn uzun vadede yaqamrnt siirdiirmesinigarantiliyor. Daha da dnemlisi Japonya'ntn, karqilrk olarak, diinyatarihine yaptrfr katkr, evrensel homojen devletin hem bir simgesi hem

de dayana$r haline gelmig olan gergekten evrensel bir tiiketici kiiltiiriiyaratmada Birlegik Devletler'in izinden girnesidir. Devrimden krsa birsiire sonra Humeyni'nin iran'rnda seyahat eden V.S. Naipaul,gekicilikleri dayanlmaz olarak kalan ve rejimin Eeriata dayah bir devlet

Tarihin Sonu mu? 105

ve Japonya'ya dek muhafazakOr partilerin segimlerdeki buna kargrhkgelen baqansrndan; en "ileri" iiyeleri artrk burjuva toplumun nihaiolarak agrlmasr gerektifiine inanmayan bir entellektiiel iklimdenolEiilebilir. Bu.Batrh iilkelerdeki ilerici entellekttiellerin gdriiglerininbirgok agrdan derin bir bigimde patolojik olmadr$r demek defildir.Fakat gelecefin kagrnrlmaz olarak sosyalist olmasr gerekti[ineinananlar gok yagh ya da toplumlannrn gergek siyasal soylemine gokmarjinal kalmrqlar oluyor go$unlukla

Sosyalist alternatifin Kuzey Atlantik diinyasr igin higbir zarnan fazlainandrncr illmadr$r ve son birkag onyrlda esas olarak bOlge drqrndakibaganlan sayesirfde dayandrlr ileri stiriilebilir. Fakat biiyiik ideolojikddniigtimlerin meydana gelmesinin insam en gok garptlgl yerler lam da - ,

Avrupa drgrndaki dtinyadrr. Kugkusuz, en dikkate de[er defiiqimlerAsya'da meydana geldi. Buradaki yerli kiiltiirlerin giicii veuyarlanabilirlili sayesinde bu yiizyrhn baglannda Asya Batr'dan ithaledilmig bir dizi Batrh ideoloji igin savag alanr haline geldi. BirinciDiinya Savagr'ndan sonraki d6nemde liberalizm Asya'da gok kolaybtikiiliir bir saz gibiydi: on ya da onbeq yil kadar once Asya nrn siyasalgelecefinin ne kadar kasvetli gdriindii[tinii unutmak kolaydrr.Asya'daki ideolojik miicadelelerin sonucunun bir biittin olarak diinyasiyasal geligimi aErsrndan ne kadar dnemli g0riindii[tinii unutmak da

kolaydr.

Asya'da liberalizme kesin olarak yenilecek birinci altbrnatif Japonimparatorlufu'nun temsil ettili fagist olanrydr. Japon fagizmi (kendiAlman versiyonu gibi) Pasifik savaqrnda Amerikan silahlannrngticiiyle yenildi ve liberal demokrasi Japonya iizerine muzaffer ABDtarafindan empoze edildi. Bau kapitalizmi ve siyhsal liberalizmJaponya'ya nakledildi[inde Japonlar tarafrndan pek az tanrnabilecekbigimde uyarlandr ve d6niigtiiruldii.(r2) $imdi birgok Amerikah Japon

srnai Orgiitlenmesinin ABD ve Avrupa'dakinden Eok farkh oldufununve iktidardaki Liberal Demokratik Parti'deki hizip manevralannrndemokrasiyle iligkisinin qiipheli oldufunun bilincindedir. Bununlabirlikte ekonomik ve siyasal liberalizmin temel 6[elerinin, benzersiz

Japon getenekleri ve kurumlanna bu denli baqanh bir bigimdedqrlanmrg olmasr onlann uzun vadede yaqamrnt stirdiirmesinigarantiliyor. Daha da 6nemlisi Japonya'ntn, karqtltk olarak, diinyatarihine yaptrEr katkr, evrensel homojen devletin hem bir simgesi hem

de dayana[r haline gelmig olan gergekten ewensel bir ttiketici kiilti.irtiyararmada Birlegik Devletler'in izinden gitrnesidir. Devrimden krsa birsiirc sonra Humeyni'nin iran'tnda seyahat eden V.S. Naipaul,gekicilikleri dayanrlmaz olarak kalan ve rejimin qeriata dayah bir devlet

106 Diinya SolulGiiz '90

kurma iddialannr yalanlayan Sony, Hitachi ve JVC'nin i.irtinlerinin heryerde goriilen reklamlannr not ediyordu. Btiyi.ik 6lgi.ide Japonyatarafindan yarahlan ttiketici kiiltiiriine girme arzusu ekonomikliberalizmin tiim Asya'da yayrlmasrnda ve b6ylece siyasal liberalizininde teqvik edilmesinde Eok 0nemti bir rol oynadr.

Japonya Ornefiini izleyen Asya'daki 6teki yeni sanayileqen iilkelerin(NIC'ler) ekonomik baqanlan qimdi artrk bilinen bir Oykiidiir. Hegelcibir bakrg aErsrndan Onemli olan birgo[unun umdufundan daha yavaqga

fakat g6riiniiqte kagrnrlmaz olarak siyasal liberalizmin ekonomikliberalizmi izlernesidir. Burda yine evrensel homojen devlet fikrininzaferini g6riiyoruz. Giiney Kore, gevrelerindeki daha genig demokratikefilimlerden soyutlanamayan gittikge genigleyen ve iyi efitimli birorla slnlfr olan modern, kentleqmiq bir topluma doniigmiiqtii. Bukogullar altrnda bu n0fusun biiytik bir bOliimiine, ekonomik aErdanyaluzca bir onyrl kadar ileride olan Japonya krrk yrldan fazla sliredirparlamenter kurumlara sahip iken, Eafdrqr bir rejim tarafindany6netilmek dayanrlmaz goriintiyordu. Uzun yrllar boyunca Asya'yregemenlifi altrna alan daha genig e[ilimlerden kasvetli bir yahtrmiEinde varolan Burma'daki eski sosyalist rejim bile geEen yrlekonomisini ve si yasal sistemini libcrallegti rme baskrlanyla karqrlaEtr.DiktatOr Ne Win'den hoqnutsuzlufun, krdemli bir Burmah memuruntrbbi tedavi igin Singapur'a gittifii zaman, sosyalist Burma'nrnASEAN'h komqulan tarafrndan ne denli geride brrakrldrlrnr gdriipytkrldrfir zam'ilr baqladrfr soylenir.

Fakat Asya'daki en biiyiik ve en eski kiiltiire, Qin'e bulagmamrqolsaydr liberal fikrin giicii gok daha az etkileyici gOriiniirdii. KomiinistQin'in sade varhfir alternatif bir icleoldik Eekim kutbu yaratryordu veb6ylece liberalizme bir tehdit olugturuyordu. Fakat gegen onbeg yrl,ekonomik bir sistem olarak Marksizm-Leninizmin neredeyse toptanbir itibardan diigiigiinii gdrdii. 1978'de onuncu Merkez Komite-nin iinliiiigiincii plenumundan baglayarak Qin Komiinist Partisi, hili krrdayagayan 800 milyon Qinli igin tanmda dekollektivizasyona koyuldu.Tanmda devletin rolii vergi toplayrcrh[a indirgendi, bir yandan dak6yliilere evrensel homojen devletin bir tadrnr ve dolayrsryla gahqmakiEin bir ozendirici vermek iEin tiiketici mallan keskin bir bigimdeaktarrldr. Bu reform yalnvca beq yrl iginde Qin tahrl iire.timini ikikatrna Erkardr ve bu siiregte Deng Xiao-ping'e, reformu, ekonominin6teki krsrmlanna kadar uzatmak igin saflam bir siyasal taban salladr.Ekonomik istatistikler reform bagladrfrndan beri Qin'de gdriilendinamizm, inisiyatif ve agrkh[r belirtmeyc baqlamryorlar.

Qin qimdi higbir bigimcle bir liberal demokrasi olarak tanrmlanamaz.

Tarihin Sonu mu? 107

Halihazrrda ekonomisinin yiizde 20'sinden fazlasr pazarlagtrnlmrEdefildir ve en dnemlisi iktidan dewetmek istedifine dair higbir ipucuvermeyen kendi kendini atayar. bir komiinist parti tarafrndanyonetilmeye devam ediyor. Deng, siyasal sistemindemokratikleqtirilmesine iligkin Gorbagev'in vaatlerinin higbirinivermedi ve glasnost'un higbir Qinli kargrhfr yoktur. Qin dnderli[igergekte Mao ve maoizmi eleqtirmekte, Brejnev ve Stalin kargrsrndakiGorbagev'den gok daha ihtiyath davranmaktadrr ve rejim ideolojikdayanafr olarak Marksizm-Leninizme sozde baflrhfrnr siirdiirmektedir.Fakat gimdi Qin'i yonetmekte olan yeni teknokratik elitin gOriiqleri vedavranlqrnr taruyan herkes marksizm ve ideolojik ilke(ler)in siyasetkrlavuzlulu agrsrndan pratik olarak ilgisiz hale geldi[ini ve bu iilkedeburjuva tiiketicili$nin [consumerism] devrimden bu yana ilk kezgergek bir anlama sahip oldufunu bilir. Reformun hrzrndaki geqirliyavaqlamalar, "ruhsal kirlenme"ye kargr kampanyalar ve siyasalmuhalefete kargr ahnan srkr tedbirler daha dolru bir bigimdeola$aniisti.i zor bir siyasal gegiq siirecinde yaprlan taktik ayarlamalarolarak g6riiniiyor. Ekonomiyi yeni bir temele oturturken, siyasalreform sorunundan kaErnarak Deng, Gorbagev'in perestroika'srnaeqlik eden otorite g6kiigiinden kurtulmayr becerdi. Ancak ekonomikgiig intikal ettikge ve ekonomi drg dtinyaya agrldrkEa liberal fikrinEekimi gok giiglii olmaya devam ediyor. Halen ABD ve 6teki Batrhiilkelerde Ofrenim gbren 20.000'den fazla Qinli ofrenci val, hemenhemen hepsi de Qinli elitin gocuklandrr. Onlann iilkeyi yOnetmekizere geri ddndiiklerinde, Qin'in Asya'da daha genig demokratikleqmeeSiliminden etkilenmeyen tek iilke olm asr na (azr olacakl anna inanmakzordur. Ilk 6nce Aralrk 1986'da patlak veren ve son olarak HuYaobang'rn Oliimii vesilesiyle yeniden meydana gelen Pekin'dekio[renci gdsterileri, ilerde kagrnrlmaz olarak siyasal sistemde dede[igiklik igirt yaprlacak baskrlann yalnrzca bir baglangrcr idi.

Diinya tarihi aErsrndan Qin'e iliqkin olarak Onemli olan gey, reformungimdiki durumu ya da onun gelecekte alabilecefii bigim bile defildir:Temel sorun, Qin Halk Cumhuriyeti'nin, Asya'da bir ormanhkbdlgede gerillalar olsun, Paris'te orla slnrftan o!-renciler olsun, artrkdiinyadaki illiberal giigler igin bir igaret kulesi olarak davranamayaca[rolgusudur. Maoizm, Asya'nrn gelecefinin modeli olmaktan ziyade, biranakronizm haline geldi ve denizaqrn iilkelerdeki soydaqlannrn refahrve dinamizminden kesin olarak etkilenen gergekte anayurttaki

Qinlilerdi -Taiwan'rn ironik nihai zaferi

Qin'deki bu de$iEimler.6nemli olmakla birlikte liberal demolcasiyeMarksist-Leninist alternatifin tabutuna son giviyi gakan Sovyetler

108 Dtinya SolulGilz'90

Bfli[i'ndeki -ilk "diinya proletaryasrnrn anayur6u"-. geliqmeler

oldu. Resmi kurumlar aglsrndan, Gorbagev'in iktidara geldi!! d6rt

yrldan beri gok fazla qeyin defiqmedifii agrk olmafudrr: merkezi planlt

olarak kalan Sovyet ekonomisinin ancak ktigUk bir pargasrnr serbest

piyasa ve kooperatif hareketi temsit ediyor; siyasal sistem hdlA

Kogriinist Parti'nin egemenlifi altrndadu ve Parti daha yeni igte

demokratikle$meye ve ba;ka gruplalla iktidan paylaqmaya baqlamqtr;

rejim yalnrzca sosyalizmi modernleqtirmeye gafuqtr[rnr ve ideolojik

temelinin Marksizm-Leninizm olarak kaldrfrnr iddia etmeye devam

ediyor ve nihayet Gorbqgev moydana gelen defigimlerin birEofunu geri

alabilecek, potansiyel olarak giiglfl bir muhafazakAr muhalefeti ile

kargr kargryadrr. Ayrrca, ekonomi alanrnda olsun politikada olsun

GorbaEev'in onerdi[i reformlann baqafl \ansrna iliqkin gok umutlu

olmak zordur. Fakat burada amacrm,klsa vadede olan olaylartgoziimlemek ya da siyasal amagk tahminler yapmak de[il, fakat

ideoloji ve biling alanrndaki temel efilimlere bakmaktr. Bu bakrmdan

hayret ettirici bir d6niigiimi.in meydana geldi[i agrktrr.

Sovyetler Birlifi'nden gclen gogmenler, cn aztndan son kuqak, bu

iilkede hemen hig kimsenin artrk Marksizm-Leninizme gergektcn

inanmadrfrnl ve bunun salt kinizmlerindcn dolayr Marksist sloganlarla

konuqmaya devam eden Sovyet etiti igin oldufiu kadar baqka higbir

yerde daha do[ru olmadrfrnr bildiriyorlar. Brejnev ddnemi sonlalSovyet devletinin iginde bulundu[u 90kii9 ve giiriime, bununla

birlikte, pek 6nemsiz gdriiniiyordu, giinkii devletin kendisi Sovyet

Loplumunun temelinde yatan asli ilkelerden herhangi birinisorgulamayr reddetti[i siirece sistem salt eylemsizlikten yqterli

derecede igleyebiliyordu ve hatti drq politikada ve savunma

politikasnda belli bir dinamizm gosteriyordu. Marksizm-Leninizm, ne

kadar absiird ve anlamstz olsa da, elitin Sovyet toplumunu y6netmek

igin iizerinde anlagabildi[i tek ortak payda olan biiyiilii bir efsun

gibiydi.

Gorbagev'in iktidara geliginden bu yana dort yrl iginde olanlar,

Stalinizmih en temel kurumlan ve ilkelerine devrimci bir saldrrr ve

onlarin yerine, kendili[inden liberalizm olmayan fakat tek baflanttkayrgr liberalizm. olan bagka ilkelerin konmasrdrr. Bu en gok

ekonomik alanda belirgindir, Gorbagev'in gevresindeki reformcu.ekonomistler serbest piyasaya olan desteklerinde gittikge daha

radikallegtiler, 6yle bir noktaya geldiler ki, Nikolai $melev gibibazrlan tamuoyunOa Milton Friedman'la karqrlaqtrnlmalinna bileatdrtmryorlar. $imdi merkezi planlama ve kumandah da[rtrmsisteminin ekonomik verimsizlifin kokenindeki neden oldufu ve

Tarihin Sonu mu? 109

Sovyet sistemi kendini iyilbgtirecekse, yatmm, iggiicii ve fiyatlarailiqkin serbest ve ademimerkezileqtirilmiq karar almaya izin vermesigerekti[i konusunda gimdi egemen Sovyet ekonomistleri arasrnda fiilibir konsensiis var. Baglangrgtaki birkag yrlhk ideolojik kanqrkhktansonra, bu ilkeler, iqletme 6zerkli$i, kooperatifler ve nihayet 1988'dekira diizenlemeleri ve aile giftlikleri tizerine yeni yasalann yliriirliilegirmesi ile'birlikte politikaya igerildi. Reformun bugiinkiiuygulamasrnda, elbette bir dizi hayati eksiklikler vardrr, en onemlisi detam bir fiyat reformunun yoklufudur. Fakat sorun artrk kavramsaldefildir: Gorbagev ve kurmaylan piyasalaqtrrmanrn ekonomikmantrfrnr yeterince iyi anlamrg g6riintiyorlar ancak IMF'ninkargrsrndaki bi.r Ugiinc0 Dtinya iilkesinin lideri gibi, tiiketicisiibvansiyonlanna ve 6teki tiirden devlet sektdriine baprmhhkbig im lerine son vermenin toplum sal son ug lanndan korkuyorlar.

Siyasal alanda, Sovyet anayasasl, hukuki sistemi ye parti kurallanndayaprlmasr 6nerilen de$igiklikler liberal bir devletin kurulmasrndanbaqka bir anlama gelmiyor. Gorbagev esas olarak parti igi iliqkileralanrnda demokratikleEmeden sOz etti ve Komiinist Parti'nin iktidartekellne soh vermeye pek niyeti olmadrlrnr gosterdi: gergekte, siyasalreform SBKP'nin y0netimini meqrulagtrrmaya ve dolayrsrylagiiglendirmeye gahgrlor.(r3) Ns var ki, reformlann gofunun altrndayatan genel ilkeler

-"[3116"1n kendi iqlerinden gerEekten sorumlu

olmasr, daha iist kurullarrn daha alttakilere karqr sorumlu olmas (terside!il), yasa hi.ikmtiniin keyfi polis eylemlerinin iistiinde olmasr,kuvvetler aynmr, ba[rmsrz yargl, mtilkiyet haklannrn yasal olarakkorunmasr, kamuyu ilgilendiren sorunlann agrkga tartrqrlmasr ve kamumuhalefetine hak lanrnmasl, Sovyetlerin tiim Sovyet halkrnrnkatrlabilecefi bir forum olarak giiglendirilmesi ve daha hoggoriilii vegofulcu bir siyasal kiilttiriin geligtirilmesi- eksik olarak ifadeedilseler ve pratikte k0tii riygulansalar bile, SSCB'ninMarksist-Leninist gelenefiine temel olarak yabancr bir kaynaktan gelir.

Corbagev'in tekrar tekrar sdyledi[i kenbisinin Leninizmin ozgiinanlamrnr restore. etmeye gahgniaklan bagka bir q.ey yapmadrfriddialannrn kendisi bir tiir Orwellyen double-speak'tir. Gorbagcv 1'crntittel'ikleri s[irekli olarzk parti igi derirokrasinin nasrlsa.Leninizminozi.i oldu[unu ve aglk nrtrgm a, gizli oy segimieri ve yasa kurallannauyma gibi Eegitli liberal pratikleiin hepsinin Leniriist mirasrn'pargasroldufunu ve ancak sonradan Stalin tarafindan bozulduprinu savundu]ar..Stalin'le kargrlagtrrrldrfirnda hemen herkes iyi g6rtiniirken Lenin veardrh arasrnda boylesine keskin bir gizgi gekilmesi gtiphelidir. Lenin'indemolcatik merkeziyetgili$inin ozti demokrasi de[il, merkeziyetgilikti

110 Dilnya SolulGilz'90

yani halkrn [demos] adrna konugan, hiyerargik orgtitlehmiq bir 6nciikomtinist partinin mutlak surette kau, monolitik ve disiplinlidiktatbrliiEii. Lenin'in Karl Kaursy, Rosa Luxemburg ve dteki deEigikMenqevik ve Sosyal Demokrat rakiplerine karqr sert polemikleri, onun"burjuva yasalh[r'lnr ve Ozgiirliiklerini aqafrlamasr bir yana, birdevrimin demokratik olarak igleyen bir 6rgtit tarafindanbaganlamayaca[rna olan derin inancrm ifade eder.

Gorbagev'in gergek Lenin'e ddnmeye gahgtrfir iddiasrnr anlamak gokkolaydrr: SSCB'nin bugiinkii k6tti durumunun kOkeni olarakStalinizm ve Brejnevizmi tamamen mahkum ettikten sonra, Sovyettarihinde S BKP'nin siiren yonetiminin meqruiyerini ballayabitecegibir noktaya ihtiyag duyuyor. Fa]<at Gorbagev'in taktik gcreksinimleribizim, onun ekonomik ve siyasal alanlarda ifade etti[idemokratiklegme ve ademi-merkeziyetgilik ilkelerinin Marksizmin veLeninizmin en temel hiikiimlerinden bazrlannr btiyiik olgiide bozdu!uolgusunu gormemizi engellememelidir. GerEekte, qimdiki ekonomikreform Onerilerinin btyiik bir krsmr uygulamaya konursa, Sovyetekonomisinin, geniq kamu sektOriine sahip 6teki Batrhiilkelerinkilerden nasrl daha sosyalist olacaSm bilmek zor olacaktrr.

Sovyetler Birligi higbir bigimde liberal ya da demokrarik bir iilkeolarak tanlmlanamaz, perestroika'nrn bu srfatr yakrn gerecektediigiintilebilir yapacali kadar bagarrh olmasrnm pek olasr oldulunu dadiiqiinmiiyorum. Fakat tarihin sonunda, btitiin toplumlann baqanhliberal toplumlar haline gelmesi gerekli delildir, yaJnrzcaonlann farkhve daha yiiksek insan toplumu bigimleri olma ideolojik iddiaranna sonvermeleri yeterlidir. Bu bakrmdan sovyetler Birli[i'nde son birkag yrligin gox Onemli bir Eeyin oldufuna inanryorum: Sovyet sisremininGorbagev tarafindan onaylanan eleqtirileri oylesine kOkten ve yrkrcroldu ki, hcrhangi basit bir bigimde Sr-alinizme ya da Brcjncvizme geridonmenin gok az $ansr var. Gorbagcv nihayct halka yrllardrr kcndibaqlanna anladrklarr geyi sOylemeleri igin izin verdi, yaniMarksizm-Leninizmin biiyiilii efsunlannrn sagma oidu[unu, Souyetsosyalizminin Batr'ya g6re higbir bakrmdan iistiin olmadrfirnr fakatgergekte bir baqansrzhk abidesi oldufunu. iqsizlik ve cnflasyondankorkhn badit iqgiler ve iqlerini yitirmekten korkan parri g6revlilerdenoluqan muhafazaklr muhalefet agrk sozliidiir ve gelecek birkag yrliginde Gorbagev'i devirecek kadar giiElii olabilir. Fakat her iki grubunda istedifi gelene bfviikboliimiini.i ona ya hiiui.derin baflrhk go ,on.,sovyetler Birlili'nde otoritenin restore edilmesi iQin bunun heniiz

Tarihin Sonu mu? 111

ufukta gdriilmeyen yeni ve gtiglii bir ideoloji iemelinde olmasrgerekir.

Bu an igin liberalizme karqr fagist ve komtinist grkrglann Oldiiftiniikabul edersek, geriye kalan bagka ideolojik rakipler var mrdrr? ya dabagka deyigle, liberal toplumda srnrf geligkisinin 0tesindegoziilemeyecek geliqkiler var mrdn? Ortaya iki olasrtft grkryor, din vemilliyetgilik.

Son yrllarda, hristiyan, yahudi ve miisliiman gelenekleri iginde dinselba[nazh[rn [fundamentalism] yiikseliqi yaygrn bigimde tanrnryor.Dinin yeniden' canlanmasrnrn bir bigimde, liberal tiiketicitoplumla5rnrn insan duygulanna 6nem vermeyigi [impersonality] ve.ruhsal boqlu$un yaratu$ genig bir hoqnutsuzlu[un iqareti oldu[unusdyleme efilimi do[uyor insanda. Fakat liberalizmin merkezindekibogluk kugkusuz ideolojide bir eksiklik iken

-gergekte insanrn

tanrmak igin dinsel perspektife ihtiyacr olmatirfr bir kusur-(rs) bununpolitika yoluyla g6ziilebilir oldufu hig agrk defildir. Modernliberalizmin kendisi tarihsel olarak, iyi yagamrn do[asr tizerindeanlagamayrp ban$ ve istikrann asgari Onkogullannr bile saflayamayandinsel temelde toplumlann zayrflrlrnrn bir sonucu idi. Qa[daq diinyadayalnrzca islam hem liberalizme hem de komiinizme siyasal biralternatif olarak ted,kratik bir devlet sundu. Fakat bu doktrininmiisliiman olmayanlar igin pek az gekicili[i vardrr ve hareketinherhangi bir evrensel6nem kazanacaprna inanmak zordur. Oteki dahaaz drgtitlii dinsel diirtiiler, liberal toplumlarda izin verilen kiEiselya$am alanrnda baqanh bir bigimde tatmin edildiler.

Potansiyel olarak liberalizmin g<izemeyece[i 0teki btiyiik " geligki",milliyetgilik ve 6teki rrksal ve etnik biling bigimleri tarafindan temsilediliyor. Jena Savay'ndan beri gatrqmanrn kdklerinin gok bii$k OlEiidemiiliyetgilikte yattrlr kesinlikle dofrudur. Bu ytizyrldaki iki mtithigdiinya sava$r geliqmig diinyanrn geqitli krhklardaki milliyetgili$ininsonucu oldu vq bu tutkular sava$ sonrasr Avrupa'da bir OlgiidesOndtir0lmtigse de, Ugiincii Diinya'da hllA son derece giigliidiir.Milliyetgilik tarihsel olarak Almanya'd[ liberalizme bir tehdit olageldive Kuzey irlanda gibi "tarih sonrasl"' Avrupa'nin yah.trlmrgkrsrmlannda bu durumunu siirdiiriiyor.

Fakat milliyetgilifin, liberalizmin kalbinde uzlaqmaz bir geligkiyitemsil ettiSi agrk desildir. Herqeyden once milliyetgilik tekil birgoriingti de[ildir fakat rhmh ktilttirel nostaljiilen yiiksek diizeydeOrgiitlii ve ayrrntrh bir bigimde ifade edilmig Nasyonal Sosyalizmdsktrinine kadar uzanan bir dizi bigimi vardr. YAlnrzca ikinci riirden

112 Diinya SolulGiiz'90

sistematik milliyetgilikler, liberalizm y a da komiinizm dtizeyinde,formel bir ideoloji olarak nitelendirilebilir. Diinyadaki milliyetgihareketlerin biiyi.ik gofunlu[u, bagka bir grup ya da halktanba[rmsrzhk arzusunun Otesinde bir siyasal progrirma sahip de[ildir ve

sosyo-ekonomik Orgiitlenme igin kapsamh bir giindem benzeri higbir

$ey sunmaz. Dolayrsryla b6yle gUndemleri sunan doktrinler veideolojiler ile uyuqabilirler. Bunlar liberal toplumlar igin bir gan$ma

kaynafr oluqturabilirse de, bu gatrgma; sdz konusu liberalizmin eksikoluEundan oldu[u kadar liberalizmin kendisinden kaynaklanmaz.Kugkusuz di.inyadaki qtnik ve ulusal gerilimin biiytik bir b6liimii,kendi segmedikleri,-temsili olmayan siyasal sistemlerde yagamaya

zorlanmrq halklar aErsrndan ag*lanabilir.

Yeni ideolojilerin ya da liberal toplumlarrla Onceden bilinmeyen

Eelir;kilerin aniden ortaya grkrgrnr dnlemek olanakstz ise de gimdikidiinya, sosyo-politik drgiitlenmenin temel ilkelerinin 1806'dan berigok fazla ilerlemedifini do!'rular gdriiniiyor. O zamandan beri yaprlan

savaqlar ve dewimlerin birgofu,libera]izmden daha ileri oldufunu iddiaeden fakat bu iddialanrunmaskesi tarih tarafindan nihai olarak indirilenideolojiler adrna yaprldr. Onlar bu arada evrensel homojen devletin,uluslararasr iliqkilerin genel karakterini onemli Olgiide etkileyecekderecede yayrimasrny'yaygrnlaqmasrna yardrm ettiler.

IV

Tarihin sonunun uluslararasr iliqkiler agrsrndan anlamr neOirt Agrktuki Ugiincii Diinya'nrn biiyiik bdliimii gok fazla tarihin gamurunabulaqmrgtrr ve yrllarca bir Eatrqma alant olarak kalacaktrr. Fakatgimdilik herqeyden 6nce diinya politikasrnrn biiyiik bir krsmrndansorumlu olan daha biiyiik ve daha geligmig iilkeler lizerinde duralim.Rusya ve Qin'in dng6riilebilir gelecek iginde higbir zaman libcraltoplumlar olarak Bauh geligmiq uluslara katrlmasr olasr de$il fakat biran igin Marksizm-i-eninizmin bu tilkelerin drq politikalanna yOn verenbir etken olmaktan grktr$rnr farzedin

-heniiz olmasa da son birkag

yrhn genel karakteristikleri, b6ylesi varsayrmsal bir noktada tanrgrkoldufumuz diinyanrnkilerden ne kadar farkh olacaktr?

En yaygrn yanrt --fok fazla delil qeklindedir. Qiinkii uluslararasriligkilerin birgok gozlemcisinde, ideoloji derisinin alnnda, uluslararasrnda oldukga yiiksek diizeyde bir rekabet ve ga[$mayr garantileyenbiiyiik giiglerin ulusal grkarlannrn gergek dziini.in oldufuna iligkinyaygln bir inang vardr. Gergekten, akademik Eevrelerde popiiler bir

Tarihin Sonu mu? 113

uluslararasr iligkiler teorisi okuluna gore, gat$rna uluslararasr sistemindofasrnda vardu ve gatrgma olasrhklannr anlamak igin sistemiolugturan uluslar ve rejimlerin ozgtil karakterinden ziyade sisteminbigimine -i)rne[in iki kutuplu mu yoksa gok kutuplu mu diye_bakmak gerekir. Ashnda bu okul Hobbesian bir politika goriigiiniiuluslararasr iligkilere uygulamaktadu ve saldrganlft ve giivensizli[in,Ozgtil tarihsel kogullann iiriinii olmaktan ziyade insan toplumlannrn,evrensel karakteristikleri oldupunu varsaymaktadr.

Bu dtigtince gizgisine inananlar, klasik ondokuzuncu yiizyrl Awupagiigler dengesindeki taraflar arasrnda varolan iligkileri,ideolojisizleqtirilmiq ga[daq'bir diinyanm neye benzeyece[inin birmodeli olarak ahyorlar. Charles Krauthammer, 6rne[in, gegenlerdeGorbagev'in reformlannrn bir sonucu olarak SSCB Marksist-Leninistideolojiden srynlacak olursa, dawanrglannrn ondokuzuncu y:dzyrlimparatorluk Rusya'srnrnkine dOnece[ini agkladr.(r6) o bunu komiinistbir Rusya'nln ortaya koydu[u tehditten daha gtivenli bulurken,uluslararasr sistemde, fipkr gegen yiizyrlda sOzgelimi Rusya ilewilhelm Almanya'sr arasrnda oldufu gibi, ha.id onemli bir derecederekabet ve ga[gma olacalrn ima etmektedir. Bu elbette, sovyetlerBirli$i'nde Onemli bir qeyin de[iqti[ini kabul ermek isteyen fakatbdyle bir gOriigte'6rtiik olarak varolan radikal siyasal defigimidnermenin sorumlululunu kabul etmek istemeyen kigiler igin uygunbir goriiq agrsrdr. Fakat dofru mudur?

*Gergekte ideolojinin biiyiik giiglerin siirekli grkarlan temeli tizerineempoze edilmig bir tistyapr oldu[u nosyonu oldukga giipheli birdnermedir. Qiinkii herhangi bir devletin ulusal grkannr tanrmramabigimi evrensel de[ildir fakat,.trpkr ekonomik davranrgrn 6ncel birbiling durumu tarafindan belirlenmesinde gdrdiifiimiiz gibi bir tiirSncel ideolojik temele dayanrr. Bu yiizyrlda devletler, Marksizm-Leninizm ya da Nasyonal sosyalizm gibi yayrlmacrh$r megruraqtrranagrk drq politika gtindemlerine sahip agrkga ifade edilmig doktrinlerikabul ettiler.

Ondokozuncu yiizyrl Avrupa devletlerinin yayrlmacr ve rekabetgidavranrgr daha az ideal olmayan bir'temele dayanryordu; onuydnlendiren ideolojinin yirminci yiizyrhn dokrinlerinden daha az agrkolmasr rastlandrydr. Bir kere "liberal" Avrupa toplumlarlnrn go[u,emperyalizmin megruiye-tine, yani y6netilenlerin isteklerinebakrlmaksrzrn bir ulusun oteki uluslan yonetme halftrna inandrklansiirece liberal de$ildiler. Emperyalizmin hakh grkanlmasr ulustanulusa, dzellikle Avrupah olmayanlara uygulandrflr zaman giiciinm'eqruiyetine olan kaba bir inangtan Beyaz Adamm Ytikii'ne ve

114 Diinya SolulGiiz'90

Awupa'nrn hrristiyanla$trma misyonuna, derisi renkli'insanlannRabelais ve Molidre'in ktiltiiriine ulagmasrnr sa[lama istefine de[inde[igiyordu. Fakat dzel ideolojik temel ne olursa olsun, her "geliqmiq"iilke, yiiksek uygarl.rklann daha dtigiik olanlan y6netmesinin kabuledilebilirli[ine i.nanryordu -dofal olarak Birlegik Devletler'inFilipinler'i y6netmesi dahil. Bu, ytizyrhn ikinci yanstnda salt birtoprak genigletme gtidiisiine yol agtr ve Biiyiik Savaq'a neden olmadahig de kiigtik bir rol oynamadr.

Ondokuzuncu yiizyrl emperyalizminin radikal ve deforme geliqimiAlman faqizmi idi, Alnranyanrn yalnrzca Avrupah olmayan halklandelil fakat biitiin Alman olmayan halklarr y6netme hakkrnrdofrulayan bir ideoloji idi. Fakat geriye bakrldrfrnda Hitler'inAvrupa'nrn geligiminin genel gidiginde hastahkh bir dolayh yolutemsil ettifi gdriilliyor ve onun dehgetli yenilgisinden beri her tiirdentoprak geniqletmenin meqruiyeti tamamen itibannt yitirdi.(l7) itcinciDiinya Savaqr'ndan beri Avrupa milliyetgilifi zararsrzlagmrg ve drgpolitika ile iliqkisinden anndrnlmr$trr, sonug olarak ondokuzuncuyiizyrl biiy[k giig davranrqr modeli ciddi bir anakronizm halinegelniiqtir. 1945'ten beri herhangi bir Batr Avrupah devletiningdsterdiEi en agrn milliyetgilik bigimi Gaullizm oldu, onun da iddiasrsrkr4tr politikasr ve kiilttir alanryla srnrrh oldu genig 6lgiide.Diinyanrn tarihin sonuna ulaqmrq oian krsmt igin uluslararasr yagam,

politika ya da stratejiden gok dahafazla ekonomi ile meqguldiir.

Batrk geligmig devletler savunma kurumlartna sahiprirler ve sava$

sonrasl d6nemde, dtinya gaprnda bir komtinist tehdidini karqrlamakiizere biiyiik bir gayretle rekabet ettiler. Bununla birlikte bu dawantq,agrkga yayrlmacr ideolojilere sahip devletlerden gelen dtg tehdittarafindan y6nlendirildi ve bunlann yoklu[unda var olmayacaktr. "Yenigergekgi" teoriyi ciddiye alusak, Rusya ve Qin yeryiiziinden silindi[iakdirde "do[al" rekabetgi davranrgrn OECD devletleri arasmda yeniden

kendini hissettirecefine inanmak zorundayrz. Yani Batr Almanya ve

Fransa 1930'larda yaptrklan gibi birbirine kargr silahlanacak,Av ustralya ve Yeni Zelanda birbirlerinin Afrika'dak i ilerleyiglerinidurdurmak igin askeri danrgmanlar gdnderecek ve ABDKanada stnmnayr[rnak yaprlacaktrr. B6yle bir bakrq elbette giiliingtUr: Marksist -Leninist ideoloji grkufrnda, AET'nin ondokuzuncu yiizyrl rekabetiylepargalanmasrndan gok daha ziyade diinya politikasrnrn "OrtakPazarlaqma"srnr gOrme olasrhfrmrz var. Gergekte Avrupa ile terorizmya da Libya gibi meseleleri ele alma deneyimimizin kanrtladr[i gibionlar uluslararasr politikada, kendini savunma igin bile olsa giigkullanmanrn meqruiyetini yadsrmakra bizden gok ileri gitmiglerdir.

Tarihin Sonu mu? 115

Yayrlmacr komiinist ideolojisinden sryrrlmrq Rusya'nrn garlannBolqevik Dewimi'nden 6nce braktr$ yerden baqlayaca[r bigimindekiotomatik varsaylm dolayrsryla garip bir varsayrmdrr. Bu insanbilincinin evriminin bu arada durmug oldu$unu ve Sovyetler'inekonomi alanrnda giiniin modasrna uygun fikirlere sanlrken, drgpolitikada Avrupa'nrn kalan krsmrnda bir ytizyrl geride kalmrggdrtiglere dOnecefini varsayar. Elbetteki, reform siirecine bagladrktansonra Qin'e olan bu de[ildir. Qin rekabeti ve yayrlmacrh$r di.inyasahnesinden hemen hemen silindi: Pekin artrk Maoist ayaklanmalandesteklemiyor y.a da 1960'larda yaptrfr gibi uzak Afrika tilkelerinietkilemeye gahlmryor. Bu demek de[ildir ki giini.imiiziin Qinpolitikasrnda, Ortadofu'ya pervasrzca balistik fiize teknolojisi satrErgibi sorunlu yanlar yoktur; ayflca QHC Vietnam'a karqr KrzrlKmerleri.desteklerken geleneksel bflyiik giig davranrqrnr sergilemeyedevam etmektedir. Fakat birincisi ticari giidiilerle agftlanabilir. ikinciside eski ideolojik temelli kargrthklann bir kahnnsrdr. Yeni Qin BirinciDiinya Savagr Oncesi Almanya'dan gok daha fazla Gaullist Fransa'yabenzemektedir

Bununla birlikte gelecefin gergek sorunu Sovyet elitlerinin evrenselhomojen devlet, yani Hitler sonrasr Avrupa bilincini Ozi.imlemederecesidir. Yazrlanndan ve benim onlarla kigisel temaslanmdan,Gorbagev'in etrafinda toplanan liberal Sovyet entelijensiyaslnrnoldukga krsa bir siire iginde tarihin sonu goriigiine ulaqmasrna iligkinkafamda higbir soru kalmadr. Bu biiyiik Olgiide onlann Brejnevd6neminden beri gevrelerindeki genig Avrupa uygarhlr ile ba$ansayesindedir., Onlann gdriiglerinin genel baqh[r, "yeni siyasaldtigiince", ekonomik grkarlann egemen oldulu, uluslar arasrndakibiiyiik gauqmalann higbir ideolojik temele dayanmadr[r ve dolayrsrylaaskeri gtiE kullanrhanrn daha az me$ru oldu[u bir dtinya tasviri giziyor.Drqiyleri B akhnr $evardnadze'nin I 988'de sdyledifi gibi:

"iki karqrt sistem arasrndaki miicadele artrk giintimiiztin belirleyici birefilimi defildir. Modern gaEda, bilimin son buluglar,r ve yiiksekdiizeyde teknikler ve bknoloji temelinde artan bir hrzla maddizenginlik inqa etmek, onu adil bigimde da[rtma ve ortak gabalarlainsanlrfrn yagamrnr si.irdtirmesi igin gerekli kaynaklan restore etme vekorum a yetene[i belirley ici 6nem kazan 66ft 1sd11".(t E)

"Yeni diiqiincei' tarafindan temsil edilen tarih sonrasr biling, bununlabirlikte Sovyetler Birli[i igin tek olasr gelecektir. Sovyetler Birlifi'ndeher zaman glasnost ile birlikte artrk daha serbestge ifade edilen gokgiiglii bir biiyiik Rus Eovenizmi akrmr var olmugtur. Bir siire iginGorbagev'ih daftttr[r otciriteyi restore etmek.isteyenler igin basit bir

116 Diinya SolulGiiz'90

toplanma noktasr olarak geleneksel Marksizm-Leninizme d6niiqolanakhdrr. Fakat Polonya'da oldu[u gibi Marksizm-Leninizmharekete gegirici bir ideotoji olarak ar[k Oliidiir: Onun bayralr altrndainsanlar daha gok gahqtrnlamazlar ve taraftarlan kendilerine giivenleriniyitirmiglerdir. Bununla birlikte, geleneksel Marksizm-Leninizmpropagandacrlanndan farkh olarak, S SCB'deki aqrn milliyetgiler kendiSlovafrl davalanna tutkulu bir bigimde inanmaktadrlar ve insan buradafaqist alternatifin tamamen miadrnr doldurmadrfr duygusunakaprlmaktadr

Bdylece Sovyeiler Birlipi bir yol aynmrndadu: Batr Avrupa'nrnkrkbeq yrl Once iqaretledifi, Asya'nrn Eofiunun.izledifi yola girebilirya da kendi biricikli$inin farkrna vanp tarihe saplanmrg olarakkalabilir. Sovyetler Birlifi'nin hacmi ve askeri giicii dikkateahndrfrnda, yapacafr seEim bizim igin gok Onemli olacaktrr giinkii bugfig bizi u[-raqtrrmaya devam edecek ve goktan tarihin 6teki rarafinagegtipimizi kavramamrzr yavaqlatacaktrr.

v

Marksizm-Leninizmin 6nce Qin'den sonra da Sovyetler Birlifi'ndeng6gmesi, diinya tarihsel Onemde bir yagayan ideoloji olarak onundliimti anlamlna gelecektir. Qiinkii Managua, Pyongyang, ya daCambridge, Massachusetts gibi yerlerde bazt yalfirlmrq gergckteninananlar kalmrg olsa da diinyada bOyle bir tek biiyiik devletinolmamasr onun insanhk tarihinin Onctisii olma iddialannr tamamenzaytflal.rr. Bu ideolojinin 6ltimii, uluslararasr iliqkilerin artan "OrlakPazarlaqma"sl ve devletler arasrnda biiyiik Olgtide gatr$ma olasrh[rnrnazalmasr demektir.

Bu higbir bigimde uluslararasr gatrgmanrn kendilifinde (per se) sonuanlamrna gelmez. e iinkii bu noktada dtinya, tarihsel ve tarih sonrasr

olarak iki pargaya boliinnitiq olacaktrr. HalA tarih igindeki devletlerarasrnda ve bu devletler ile tarihin sonundaki devletler arasrndagaugmalar olanakh olacaktr. HAIA yiiksek ve belki de artan bir diizeydeetnik ve milliyetgi qiddet olacaktrr, giinkti bunlar tarih sonrasrdiinyanrn bazr bOlgelerinde bile rol0 tamamen bitmeyen di.irttilerdir.Filistinliler ve Kiirtler, Sihler ve Tamiller, irlandah Katolikler veValonlar, Ermeniler ve Azeriler g6ziilmemiq sorunlara sahip olmayadevam edecekler. Bu demektir ki terdrizm ve ulusal kurtulug savaqlanuluslarasr gtindemin Onemli bir maddesi olmaya devam edecek. Fakatgenig dlgekte gatrgmalar, hdlA tarihin elinden kurtulamamrg btiyiik

Tarihin Sonu mu? I17.

devletleri igermelidir ve bunlar da tarih sahnesinden gekiliyorgortinmektedir.

Tarihin sonu tiziicii bir zaman olacak. Haklarrn tanrnmasr iginmiicadele, insanrn tamamen soyut bir hedef uffuna hayatrnr tehlikeyeatma gdniilliiliiEii ve atrlganhk, cesaret, hayal kurm a ve idealizme yolagan diinya gaprnda ideolojik miicadelenin yerini ekonomik hesaplar,teknik sorunlann bitmeyen g6ziimleri, gevre sorunlan ve rafinettikelici taleplerinin karqrlanmasr alacak. Tarih sonrasr dOnemde nesanat ne de felsefe olacak, yarnrzca insan tarihi miizesinin siireklibakrmr. Tarihin var oldufu zamanlar igin giiglii bir nosraljiyikendimde hissedebiliyor ve gevremdekilerde gorebiliyorum. Ashnda bunostalji tarih sonrasr diinyada bile bir stire igin rekabet ve gatrgmalanbeslemeye devhm edecek. Kagrnrlmazhlrnr kabul etmeme karqrn,kuzey Atlantik ve Asyah dallanyla birlikte, 1945'ten beri Avrupa,dayaratilmt$ olan uygarhk igin gok kararsiz duygular tagryorum. Belki detarihin sonunda bu yi.izyrllarca siirebilecek can srkrntrsr olasrh[rtarih in bir daha baqlam asrn a hizmet edecektir.

NOTL,AR

1- Kojdve'nin en tamnmrq eseri, 1930'lardan itibaren Ecole Practique'dekikonferanslarrmn bir transkripti olan Introduction a la lecture de Llepel(Paris: Editions Gallimard, 1947) dir. Bu'kitap Ingilizce'de Introduct-ionto the Reading of Hegel baghlr alrrnda, Raymond eueneaunundiizenlemesi, James Nichols gevirisi ile ve Allan Bloom'un yayrnahazrlamasr ile okura sunulmuqtur (New York, Basic Books, i969).

2- Bu bakrmdan, Marx'a daha sempariyle bakarak, Hegel'i nihai olaraktarihsel olarak srnrrh ve eksik bir filozof gciren Herbert Marcuse gibiHegel'in gafdaq Alman yorumculanyla keskin bir karqrthk iginded!.

3- Kojdve benzer bigimde tarihin sonunu savaf sonrasr "Amerikan yaqamtarzr" ile dzdeqleqtiriyordu, Sovyetler Birlili'nin de buraya dolruhareket ettilini diiqiinUyordu.

4- Bu gdrnl Tarih Felsefe'sinin cinsdzi.indeki iinlti aforizma ile ifadeedilmiqti; "rasyonel olan herqey gergek ve gergek olan herqeyrasyoneldir. "

5- GerEekte Hegel'e gcire ideal ve maddi diinyalar arasrndaki dikotomininkendisi nihai olarak kendi bilincinde olan dzne tarafindan yenilen,gciriiniiqte bir ikilik idi; onun sisreminde maddi dtinyarun kendisiyalntzca akhn bir gciriiniiqii idi.

6- Ashnda insanrn her zaman bir kAr-azamilestirici olarak

r18 ' Diinva SolulGtiz'9}

davranmadrEuu kabul eden modern ekonomistler bir "fayda"[utiliry]

fonksiyonu cine,suriiyorlar, fayda bir gelir ya da azanileqtirilebilecek

baEka bir meta olabilir: boq zaman, cinsel tatmin ya da felsefe y-apma

zevki. Kdrrn yerine fayda gibi bir deler konmasr gereli idealist

perspektifin inandrrrcrhfrru' gdsterir.

Kiiltiir ve bilincin yalmzca ekonomik davrantqr delil fakat hemen

hemen yaqarun 6teki biitiin cinemli yanlanm da agrklamakta mutlak

surerte gerekli oldufunu kavramak igin Vietnamh gcigmenlerin, siyah

ya da lspanyol srnrf arkadaglan ile karqrlaStrrmah olarak Amerikan

okul sistemind.eki performansrna bakmak y eterlidir.

8- Qin ve Rusyq'daki reform hareketlerinin kcikenlerinin tam biragrklamasrmn bu basit formiiltin stryleyebilecelinden daha karmaqrk

oldulunu anhyorum. Sovyet reformu, cirnelin, buyiik <ilgiide

Moskirva'nrn teknolojik-askeri alandaki giivensizlik duygusu

rarafrndan harekete gegirilmiqti. Bununla birlikte, iki iilkeden higbiri

reformlaln arifesinde insanrn nihai olarak segilen lalrtrcr reform

yollarrnr rahmin edebileceli kadar bir maddi bunahm iginde defildi.

9- Sovyet halklalnrn Gorbagev kadar "Protestan" olup olmadrlr ve bu

yolda onu izleyip izlemeyecekleri aqrk defildir.

10- Justinian dcineminde Bizans Imparatorlulu'nun i9 politikasr, monofi-

zitler ile monotelitler arasrndaki bir gatrqma etrafinda ddniiyordu,

birincilei Kursal Teslis'in birli[inin dofial olduluna ikinciler de iradi

olduluna inanryordu. Bu gatr$ma bir , rilgiide Bizantium'dakihipodromdaki fark| yarlq takrmlarlnrn taraftarlan arasrndaki

gat$maya tekabiil etti ve onemli bir diizeyde siyasal qiddete yol agtr.

Modern tarihgiler b6yle gatrqmalarrn kdklerini toplumsal srntflararasrndaki uzlagmaz kargrthklarda ya da baqka bir modern ekonomik

. kategoride ararna efiilimindeler, insanlarrn Teslis'in dofasr ytiziinden

birbirini iildtireceline inanm akta is teks izler.

11- Rurada "faqizm" terimini en kesin anlamryla kullanmryorum, bu

terimin srk srk kcitolemek istenen herkes igin yanhq bigimde

kullanrldrlrnrn tamamen farkmdayrm. "Fagizm" burada evrensellik

iddialafl olan her drgutlii aqrn milliyetgi hareketi belirtiyor -----elbette

milliyergilili bakrmrndan evrensel delil, giinku milliyetgilik tanrmr

gerefi drqlayrcrdrr, fakat hareketin baqka insanlan ydnetme hakkrna

inanmasr bakrmrndan evrensel. Bunun igin imparatorluk Japonya'sr

faqist olarak nitelendirilen eski dikratijr Stoessner'in Paraguay'r ya da

Pinochet'nin $ili'bi igin biiyle defildir. AErkrrr ki faqi5t ideolojilerMarksizm ya da liberalizm anlamrnda evrensel olamaz fakat doktrinin

... yapsr iilkeden iilkeye transfer edilebilir.

12- Japoiyq cirnelini bftaz -dikkatle kullanryorum, giinkii Kojbveyal inde, tamamen formel sanatlara dayah killtUrtiyle

J^p homojen devletin muzaffer olmadrlrm ve belki

Tarihin Sonu mu? r19

de tarihin sona ermedi!ini kanrtladr!r Lor,r"rrn^ vardr. Bkz.Introduction a la Lecture de Hegel'in ikinci baskrsrmn sonundaki uzunnbr, 462-3.

13- Bununla birliftte bu Polonya ve Macarisran igin do[ru defildir, butilkelerin Komtinist partileri gergekten iktidar paylaqma ve go[ulculukyolunda adrmlar attrlar.

14- Bu tizellikle cinde gelen Sovyet muhafazakir, eski lkinci SekrererYegor Ligagev igin do[rudur. Ligagev aErkga Brejnev drinemininbirgok derin kusurlanm kabul enr.

I

15- Ozellikle Rousseau ve ondan kaynaklanan, Lockean ya da Hobbesianliberalizme oldukEa eleEtirel yaklagan Batrlr felsefi gelene!idiiqiiniiyorum. Ancak liberalizm klasit'siyaset felsefesinin agrsrndanda eleqtirilebilir.

16. Bkz. Krauthammer'in makalesi, "Beyond the Cold War" [SofukSavaqrn Otesil, New Repubtic, 19 Arahk 1988.

I7. Fransa gibi Avrlrpah s6mtirgeciimparatorluklannln gayrl meqruiyetinifakat scimtrgelerin balrmsrzlagmasrcizgUrliiklerin restorasyonu vaadinekacrnrlmaz bir sonucu idi.

giiElerin sava$tan sonrakabul etmeleri birkag yrl aldr,Idecolonization] demokratikdayah Miittefik zaferinin

18- Vestnik MinistersNa Inostrannikh Del SSSR, no. 15 (Alustos 19S8)."Yeni diigiince" elbette Batrh dinleyicileri Sovyer iyi niyetineinandrrmada propaganda amacrnl tagrr. Fakat onun iyi propagandiolmasr, onu formiile edenlerin fikirlerinin golunu ciddiye almadrlranlamma gelmez.