Janusz Pajewski

Historia Powszechna

1871-1918

Wydawnictwo Naukowe

PWN Sp. z o.o.

Warszawa 1996

Wstp

Ksika niniejsza powstaa na podstawie wykadw historii powszechnej

nowoytnej prowadzonych przez autora na Uniwersytecie imienia Adama

Mickiewicza w Poznaniu i stanowi prb syntezy dziejw powszechnych lat

1871-1918.

Wyjanienia wymaga periodyzacja okresu. Rok 1871 jako punkt wyjcia jest

dat umown. Jest to punkt zwrotny w dziejach politycznych (klska Francji

i objcie hegemonii w Europie przez Niemcy), ma powane znaczenie w

dziejach spoecznych (Komuna Paryska), ale nie stanowi przeomu ani dla

historii gospodarczej, ani dla historii kultury. Wielu uczonych przyjmuje

wszake rok 1871 jako cenzur w dziejach wieku Xix i nic nie przemawia

przeciwko zastosowaniu tego podziau. Rok 1918 jako zamknicie pracy nie

moe budzi wtpliwoci; pierwsza wojna wiatowa jest momentem przeomowym,

rozgraniczajcym dwie epoki dziejowe.

Zamiarem autora byo ogarnicie caoci procesu dziejowego tych lat, a

wic zarwno zjawisk o charakterze oglnym - imperializmu, kolonializmu,

socjalizmu i in., jak i historii poszczeglnych krajw - przede wszystkim

Europy, ale take i innych czci wiata. Sprawa polska zostaa omwiona

jedynie jako zagadnienie midzynarodowe, tzn. w jaki sposb sytuacja oglna

w Europie wpywaa na bieg spraw w Polsce i odwrotnie, jakie znaczenie

miaa Polska dla innych pastw i narodw.

Suszny w zasadzie postulat historii integralnej, obejmujcej

problematyk polityczn, spoeczn i kulturaln, a wic ogarniajcej

rwnie wszelkie przejawy ycia spoecznego w nauce, literaturze, sztuce i

technice, jest w praktyce nie do zrealizowania przez jednego autora. Wiedza

ludzka, przejawy aktywnoci czowieka s tak bogate, e zagadnienia nie

wchodzce w zakres bezporednich zainteresowa historyka mogyby by tylko

sygnalizowane.

Autor poczytuje sobie za miy obowizek zoy serdeczne podzikowania

Profesorom: Konstantemu Grzybowskiemu, Henrykowi Katzowi i Mieczysawowi

ywczyskiemu za askawe zapoznanie si z maszynopisem i udzielenie mu

cennych uwag, ktre pozwoliy na usunicie wielu brakw niniejszej ksiki.

Wielk pomoc przy pracy nad nastpnymi wydaniami byy uwagi krytyczne

poczynione zarwno w druku, jak i w dyskusjach ustnych przez znawcw

przedmiotu. Wyrazy wdzicznoci zechc przyj Profesorowie: Andrzej

Ajnenkiel, Henryk Batowski, Jerzy Borejsza, Antoni Czubiski, Marek Marian

Drozdowski, Adam Galos, Zdzisaw Grot, Jerzy Holzer, Jan Kancewicz, Jerzy

Krasuski, Jerzy Topolski, Henryk Wereszycki, Tomasz Wituch, Mieczysaw

ywczyski.

Za wiadczon mi pomoc szczerze wdziczny jestem uczniom moim, w

szczeglnoci Doktorom Krzysztofowi Jankowiakowi, Danucie Pygawko i

Waldemarowi azudze. Serdeczne podzikowania skadam te zawsze uczynnym i

yczliwym pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki

Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Pozna, w kwietniu 1977 r.

Rozdzia pierwszy:

Stosunki ludnociowe

Uderzajcym dla wieku Xix zjawiskiem jest szybki wzrost zaludnienia kuli

ziemskiej. W drugiej poowie stulecia ludno wiata zwikszya si z ponad

1100 mln do ponad 1500 mln (w okrgych liczbach); w 1914 r. wynosia ju

1650 mln.

W krajach stojcych na wyszym szczeblu kultury i rozwoju gospodarczego

na zmniejszenie si miertelnoci, zwaszcza u dzieci, wpyny postpy

medycyny i higieny oraz wzrost owiaty. Epidemie byy rzadsze i pocigay

za sob mniej ofiar. Podniosa si przecitna dugo ycia ludzkiego.

Znaczn rol we wzrocie demograficznym odegra rwnie rozwj przemysu, a

w zwizku z tym zwikszone zapotrzebowanie rk do pracy.

Tote w latach 1871-1914 uderza zwikszenie si liczby mieszkacw

Europy.

Wzrost ludnoci by bardzo szybki rwnie w Ameryce, zwaszcza Pnocnej,

i w Azji.

`ty

Wzrost ludnoci

w niektrych krajach

Europy (w mln osb)

`ty

`ts

Kraj: Lata 1871 - 1914

Francja: 36 - 39

Niemcy: 40 - 67

Rosja: 75 - 180

Wielka Brytania (z Irlandi): 32 - 45

Wochy: 27 - 38

`tn

`ty

Ludno wiata

(w mln)

`ty

A - wedug oblicze A. M. Carr-Saundersa,

B - wedug W. F. Willcoxa,

C - wedug ONZ

`ts

Kontynenty: 1850 - 1900 - 1920

Europa: 274A 274B - 423A 423B - 487C

Azja: 741A 656B - 915A 857B - 966C

Ameryka Pn.: 26A 26B - 81A 81B - 117C

Ameryka Pd.: 33A 33B - 63A 63B - 91C

Afryka: 95A 100B - 120A 141B - 140C

Oceania: 2A 2B - 6A 6B - 9C.

`tn

Europa cznie z azjatyckimi posiadociami cesarstwa rosyjskiego

Azja bez azjatyckich posiadoci cesarstwa rosyjskiego

Ze wzrostem ludnoci wizay si ruchy migracyjne dwojakiego rodzaju. Z

jednej strony byo to masowe w krajach uprzemysawiajcych si

przechodzenie ludnoci ze wsi do miast i orodkw przemysowych, z drugiej

za bya to migracja z krajw przeludnionych, gwnie emigracja do innych

czci wiata.

Migracj wewntrzn powodowa przede wszystkim rozwijajcy si przemys

oraz kryzys w rolnictwie. Ponadto ycie miejskie miao dla modych ludzi ze

wsi coraz wiksz si przycigajc. Suba wojskowa, obowizkowa we

wszystkich krajach Europy z wyjtkiem Anglii, i rozwj komunikacji

uatwiay zetknicie si z miastem. W Anglii ludno wiejska, ktra w 1871

r. wynosia 35% ogu ludnoci, w 1910 r. stanowia ju tylko 22%. W

Niemczech w rolnictwie pracowao w 1871 r. 64%, w 1910 r. 39%. W Belgii

odsetek ludnoci wiejskiej w drugiej poowie Xix w. spad z 50% na 25%. We

Francji zjawisko to wystpuje rwnie, ale w mniejszym stopniu wskutek

powolniejszego tempa uprzemysowienia. Francuska ludno rolnicza wynosia

71% ogu W 1871 r., w 1914 r. za 53%.

Skutkiem tego by w latach 1890-1910 wzrost liczby miast z ludnoci

powyej 100 tys. w Europie z 118 na 183, w Stanach Zjednoczonych z 32 na

48. Obok dawnych milionowych metropolii, jak Pary, Londyn, Berlin, Nowy

Jork, pojawiy si inne miasta-olbrzymy majce ju okoo miliona

mieszkacw, a wykazujce tendencj dalszego wzrostu; byy to Rio de

Janeiro i Buenos Aires w Ameryce, Bombaj, Kalkuta, Szanghaj, Pekin, Tokio i

Osaka w Azji.

Proces urbanizacji ogarn Europ Zachodni i cz rodkowej, nie

wystpi natomiast w krajach Europy Wschodniej i Poudniowej.

Emigracja zamorska przybraa w drugiej poowie Xix w. nieznane dotd

rozmiary. W latach 1871-1914 wywdrowao z Europy 34 mln ludzi, z czego 25

mln osiedlio si na stae w krajach zamorskich. Pocztkowo gwnej masy

wychodcw europejskich dostarczay Anglia i Niemcy. Szczeglne nasilenie

wychodstwa z tych krajw wystpuje w przedostatnim dziesicioleciu

ubiegego wieku.

W latach 1880-1890 opuszczao Wyspy Brytyjskie i Irlandi od 200 do 300

tys. emigrantw rocznie. Wychodcy angielscy byli szczeglnie

uprzywilejowani, gdy albo udawali si do posiadoci brytyjskich za

morzami, jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Poudniowa, albo te

do kraju kultury anglosaskiej i jzyka angielskiego, jakim s Stany

Zjednoczone.

W tym okresie wyemigrowao z Niemiec ponad 1,3 mln ludzi. Nie mogli oni

ze wzgldw klimatycznych osiedli si we wasnych koloniach (oprcz

szczupej garstki plantatorw, oficerw i urzdnikw), kierowali si wic

gwnie do Stanw Zjednoczonych i w mniejszej liczbie do Brazylii.

Pod koniec Xix w. ruch emigracyjny z Anglii i z Niemiec uleg

zahamowaniu. Przemys rodzimy potrzebowa coraz wicej rk do pracy. W

Niemczech i we Francji wystpi wkrtce zjawisko odwrotne - przypyw obcych

robotnikw, zwaszcza do pracy na roli.

Od koca Xix w. gwny kontyngent wychodcw pyn z krajw rolniczych

Europy rodkowej, Poudniowej i Wschodniej. Emigrowali masowo Polacy do

Stanw Zjednoczonych i do Brazylii. Do Stanw Zjednoczonych gwnie

kierowali si rwnie Ukraicy z Galicji Wschodniej, Wgrzy, Sowacy.

Chopi rosyjscy kolonizowali Syberi.

Liczne wychodstwo woskie (ponad 250 tys. w ostatnim dziesicioleciu Xix

w., okoo 0,5 mln rocznie w pocztkach Xx w.) kierowao si do krajw

Ameryki aciskiej, w pierwszym rzdzie do Argentyny i Brazylii, czciowo

take do Stanw Zjednoczonych. Do Ameryki Poudniowej podali emigranci

portugalscy i hiszpascy.

Emigracja przybraa w niektrych pastwach takie rozmiary, e pewne

narody byy liczniej reprezentowane w krajach zamorskich ni we wasnej

ojczynie - np. Portugalczycy w Brazylii, Irlandczycy w Stanach

Zjednoczonych.

Nie byo, rzecz prosta, wychodstwa z Francji, ktrej, przeciwnie,

potrzebne byy obce rce do pracy.

Nie byo rwnie wychodstwa rodzimej czarnej ludnoci z Afryki. Licznie

natomiast emigrowali Chiczycy - na pnoc do Mandurii, na poudnie do

Indonezji i wreszcie na zachd na Hawaje i do Stanw Zjednoczonych. W tych

samych kierunkach podali emigranci japoscy. Hindusi wdrowali do Afryki

Poudniowej, do Gujany, na niektre wyspy Oceanu Spokojnego.

Ze wszystkich krajw najwiksze liczby wychodcw cigay Stany

Zjednoczone. W latach 1871-1900 przybyo tam 14 mln cudzoziemcw, w latach

1900-1914 - prawie 9 mln. Znaczne powikszenie ludnoci Stanw

Zjednoczonych, ktra z 38,5 mln w 1871 r. wzrosa do 92 mln w 1910 r.,

wynikao w 55% z przypywu ludnoci europejskiej. To samo zjawisko, ale ju

w mniejszych rozmiarach, widzimy w Kanadzie oraz w Ameryce aciskiej,

zwaszcza w Brazylii i Argentynie.

Rozdzia drugi:

ycie gospodarcze.

Imperializm

Dugie lata pokoju przyniosy z sob gwatowny rozwj gospodarczy.

Rewolucja przemysowa, ktra duo wczeniej dokonaa si w Anglii,

przekroczya teraz kana La Manche i Atlantyk. Stany Zjednoczone, Niemcy i

niektre inne kraje Europy Zachodniej weszy w okres szybkiego rozkwitu.

Powsta nowoczesny przemys maszynowy, wyoni si wielkoprzemysowy

proletariat. Przemys odgrywa coraz wiksz rol i coraz silniej

wystpowaa jego przewaga nad rolnictwem. Spoeczestwo rolnicze

przeksztacao si w spoeczestwo przemysowe.

Wynalazki dokonane w kocu Xix w. miay zasadnicze znaczenie dla ycia

gospodarczego i dla rozwoju kultury. W 1876 r. Amerykanin Alexander Graham

Bell wynalaz telefon. W tym samym czasie skonstruowali arwk elektryczn

Rosjanin Aleksander N. odygin w 1872 r. i Amerykanin Thomas Edison w 1879

r. Angielski inynier Charles Parsons zbudowa turbin parow w 1884 r.

Niemcy Karl Friedrich Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik

spalinowy i zastosowali go w 1885 r. do samochodu. W 1895 r. Francuzi,

bracia Auguste i Louis Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i

wywietlania zdj ruchomych - prototyp dzisiejszego kinematografu. W 1893

r. - Niemiec Rudolf Diesel skonstruowa wysokoprny silnik spalinowy.

Woch Guglielmo Marconi wysa w 1899 r. pierwszy telegram radiowy z

Wielkiej Brytanii do Francji, a w 1902 r. przez Atlantyk z Europy do

Ameryki.

Oywienie ycia gospodarczego sprzyjao rozwojowi komunikacji. Dugo

drg elaznych na kuli ziemskiej wzrosa w latach 1870-1913 przeszo

piciokrotnie.

Krajami majcymi wwczas najgstsz sie kolejow byy Stany Zjednoczone,

Wielka Brytania, Belgia i zachodnie prowincje Niemiec. Udoskonalone szyny,

parowozy i wagony pozwalay na przewz towarw w znacznie wikszych ni

dotd rozmiarach i to na przewz szybszy.

Ponadto technika budowy kolei coraz bardziej braa gr nad trudnociami

terenowymi; mosty i wiadukty, wznoszone w nieatwych warunkach, tunele

wykuwane w grach, pozwalay na prowadzenie linii kolejowych w

niedostpnych dotd okolicach i skracay odlegoci.

`ty

Rozwj sieci

kolejowej w wiecie

`ty

`ts

Rok - Kilometry

1870 - 209789

1890 - 617285

1913 - 1104217

`tn

Budow drg elaznych rozpoczyna kapita prywatny; pniej wszake w

wielu krajach nastpio upastwowienie kolei. Tak byo w Niemczech,

Austro-Wgrzech, Rosji, we Woszech, w Belgii, Szwajcarii, Danii, Rumunii,

Serbii, Bugarii, poza Europ za w Japonii i w krajach kolonialnych. W

Stanach Zjednoczonych natomiast koleje pozostaway nadal wasnoci

prywatnych spek; w znacznej mierze by w nich zaangaowany kapita

angielski, a take i niemiecki. W pocztku Xx w. 85% dochodw z kolei

Stanw Zjednoczonych pobierao siedem wielkich spek.

Zwikszy si ogromnie wiatowy tona okrtw.

`ty

Zwikszenie wiatowego

tonau okrtw

(w tys. ton)

`ty

`ts

Rok - Tona ogem (aglowce - parowce)

1870 - 15000 (85% - 15%)

1910 - 42000 (10% - 90%)

`tn

eglug morsk kontroloway niemal w caoci wielkie spki okrtowe. W

1913 r. byo na wiecie okoo 20 kompanii morskich, z ktrych kada

rozporzdzaa tonaem w wysokoci co najmniej 200 tys. ton. Czasem spki

te zawieray pomidzy sob porozumienie dla osignicia kontroli nad ruchem

towarowym i pasaerskim na niektrych liniach. Tak np. dwie wielkie spki

niemieckie Hamburg-Ameryka (tzw. Hapag) i Lloyd Pnocnoniemiecki

porozumiay si z trustem amerykaskim Morgana oraz z holendersk kompani

okrtow i t drog opanoway cakowicie komunikacj morsk pomidzy

portami niemieckimi, holenderskimi i amerykaskimi.

Wynalezienie w 1867 r. przez inyniera francuskiego Charles Tellier

maszyny chodzcej umoliwio zastosowanie chodni na kolejach i wielkich

okrtach, co pozwolio na przewoenie na dalekich przestrzeniach towarw

ulegajcych szybkiemu zepsuciu.

Uatwienia komunikacyjne przybliay rne kraje i rne czci wiata.

Kana Sueski, otwarty w 1869 r., zbliy Europ do Azji Wschodniej i

Poudniowej, do Afryki Wschodniej i do Australii. Koleje transkontynentalne

w Ameryce Pnocnej (pierwsza w 1869 r.) nie tylko zespalay ze sob wschd

i zachd Stanw Zjednoczonych, ale i przybliay ogromny ten kraj do

Starego wiata. Kolej transsyberyjska, ktrej budow rozpoczto w 1891 r.,

dotara w 1902 r. do Wadywostoku, w 1903 r. do Port Artur i powizaa

Europ z Azj Wschodni. Otwarcie w 1895 r. Kanau Kiloskiego

przypieszyo i uatwio komunikacj pomidzy Morzem Batyckim a Morzem

Pnocnym. Kana Panamski, otwarty w 1914 r. poczy Ocean Atlantycki z

Oceanem Spokojnym.

Dalszym uatwieniem ycia gospodarczego, jak rwnie administracji w

wikszych krajach, bya coraz gstsza sie telegraficzna i telefoniczna, a

take budowa kabli podmorskich.

egluga powietrzna natomiast bya jeszcze w stadium pocztkowym i nie

miaa praktycznego znaczenia zupenie. Bracia Renard zbudowali w 1884 r.

balon kierowany. Brazylijczyk Alberto Santos-Dumont przelecia podobnym

balonem w 1901 r. z Saint-Cloud do Parya. Balon poduny wedug pomysu

Niemca hr. Ferdynanda Zeppelina przelecia okoo 107km w okolicach

Friedrichshafen. Prbowano rwnie budowy statkw ciszych od powietrza,

prototypu dzisiejszych samolotw. Amerykanie bracia Orville i Wilbur Wright

17 grudnia 1903 r. przelecieli na tego rodzaju aparacie 260 metrw w cigu

59 sekund. W 1909 r. lotnik i konstruktor francuski Louis Bleriot

przelecia samolotem wasnej konstrukcji kana La Manche.

Wzrost komunikacji i udoskonalenie rodkw komunikacyjnych spowodoway

potrzeb ywszej wsppracy midzynarodowej w tej dziedzinie. W 1874 r. w

Bernie zawarty zosta powszechny traktat pocztowy dla unormowania

midzynarodowego obrotu pocztowego. Na mocy postanowie traktatu powstao

Midzynarodowe Biuro Powszechnego Zwizku Pocztowego. W 1875 r. zawarto

powszechny traktat telegraficzny.

Ludzko wkroczya w er gospodarki wiatowej. Przemys europejski

przetwarza surowce z wszystkich czci wiata i we wszystkich czciach

wiata stara si sprzedawa swe wyroby.

Industrializacja czya si cile ze spotgowan eksploatacj wgla i

elaza, tych dwu podstaw nowoczesnego przemysu. Miejsce dawnych maych

zakadw, ktrym potrzebne byy przede wszystkim drzewo i woda, zajmuj

teraz wielkie huty i fabryki zakadane w pobliu kopalni wgla i elaza.

Tak byo w Anglii, tak byo w Westfalii i Nadrenii, tak byo na lsku.

Wgiel znajdowa coraz szersze zastosowanie. Sta si niezbdny dla

fabryk, kolei, ogrzewania domw mieszkalnych; poddany procesowi destylacji

suy jako gaz wietlny; jako surowiec zasadniczy sta si podstaw nowych

zupenie gazi przemysu, przede wszystkim chemicznego. Przemysowiec

niemiecki Fryderyk Siemens twierdzi, e wgiel jest "miar wszystkich

rzeczy".

wiatowe wydobycie tego cennego surowca z 90 mln ton w poowie Xix w.

podnioso si do 200 mln w 1870 r. i przekroczyo 1000 mln ton w 1913 r.

Kraje bogate w wgiel miay zapewnione pierwszestwo w rozwoju

gospodarczym. Przez dugi czas pierwsze miejsce w grnictwie wglowym

zajmowaa Anglia. W 1898 r. utracia je wszake na rzecz Stanw

Zjednoczonych. W 1913 r. wydobycie wgla angielskiego wynosio ju mniej

ni 1/3 produkcji wiatowej (292 mln ton wobec przeszo 1000 mln). Na

pierwszym miejscu utrzymyway si w dalszym cigu Stany Zjednoczone (517

mln ton). Anglia zachowaa jeszcze drugie miejsce, ale szybko zblia si

do niej z trzeciego miejsca konkurent niemiecki (277 mln ton).

Wzrost wydobycia wgla ilustruje ponisza tabela:

`ty

Wydobycie wgla

w najwaniejszych

krajach (w mln ton)

`ty

`ts

Pastwo: Rok 1870 - 1900 - 1913

Wielka Brytania: 128 - 185 - 292

Niemcy: 42 - 89 - 277

St. Zjedn.: 41 - 143 - 517

Francja: 17 - 26 - 41

Rosja: 10 - 27 - 54

`tn

W pocztkach Xx w. wgiel by wci jeszcze podstawowym czynnikiem

pomylnego rozwoju gospodarczego, chocia maszyna parowa miaa ju mniejsze

zastosowanie, a nafta zacza wypiera wgiel z niektrych pozycji.

Wydobycie ropy naftowej wzroso wydatnie, zwaszcza w Xx w., gdy nafty

zaczto uywa nie tylko jak poprzednio do owietlenia, lecz przede

wszystkim do poruszania silnikw spalinowych. Wzrost ten wykazuje tabela:

Wydobycie ropy.

W kocu Xix w. i pocztkach Xx w przemyle naftowym pierwsze miejsce

zajmoway spka amerykaska Standard Oil, zaoona w 1882 r. przez Johna

D. Rockefellera, spka angielsko-holenderska Royal Dutch (rok zaoenia

1890) i Anglo-Persian Oil Company (1907). Nad naft w Rosji panowali

Nobel i Rotcchildowie.

Obok wgla podstawowym czynnikiem rozwoju przemysu nowoczesnego byo

elazo. I tu przez dugi czas dominowaa Anglia. W 1870 r. produkowaa

elaza wicej ni wszystkie inne kraje na wiecie razem wzite. Obok

wasnej rudy przetapiaa jeszcze w swych hutach rud szwedzk i hiszpask.

Do zmiany tej sytuacji przyczyni si midzy innymi wynalazek Anglika in.

Sidney Gilchrista Thomasa pozwalajcy na dobywanie elaza z rud

fosforujcych, uwaanych dotd za maowartociowe (minette w Lotaryngii).

`ty

Wydobycie ropy

(w tys. beczek

1 beczka (barrel)

ok. 130 kg)

`ty

A - rok 1870

B - rok 1880

C - rok 1890

D - rok 1900

E - rok 1910

F - rok 1915

`ts

St. Zjedn.: 5261A - 26286B - 45824C - 63621D - 209557E - 281104F

Rosja: 204A - 2001B - 23691C - 75730D - 70337E - 68548F

Indie Holend.: 2253D - 11031E - 11920F

Rumunia: 84A - 115B - 383C - 1629D - 9724E - 12030F

Meksyk: 3634E - 32911F

Persja: 3616F

`tn

Miao to powane skutki. W 1892 r. bowiem rozpoczto eksploatowa zoa

rudy w zagbiu Briey w Lotaryngii.

Odtd szybko rozwija si przemys metalurgiczny francuski i niemiecki.

Lotaryngia ze swymi zoami rudy, Westfalia ze swym wglem zaczy coraz

silniej wiza si ze sob pod wzgldem gospodarczym. Poniewa rozdzielone

byy politycznie, przyczyniao si to do zaostrzenia stosunkw pomidzy

Francj a Niemcami.

Producentem elaza na du skal byy rwnie Stany Zjednoczone. Ju w

pierwszych latach Xx w. wielka republika pnocnoamerykaska produkowaa

wicej surwki elaza ni Anglia i Niemcy cznie. Ponisza tabela pokazuje

wzrost produkcji elaza:

`ty

Produkcja surwki

elaza (w mln ton)

`ty

`ts

Pastwo: Rok 1870 - 1890 - 1913

Wielka Brytania: 6,7 - 8,0 - 10,4

Niemcy: 1,7 - 4,7 - 19,3

St. Zjedn.: 1,9 - 9,4 - 31,5

Francja: 1,2 - 2,0 - 5,2

Rosja: 0,4 - 0,1 - 4,6

`tn

Rozwija si take wydatnie przemys wkienniczy, ktry w koloniach

afrykaskich i w Azji Wschodniej zdoby sobie nowe rynki zbytu. I tu Anglia

miaa pierwotnie prymat, ktry rwnie utracia pod koniec Xix w. Take i w

tej dziedzinie na czoo wysuny si Stany Zjednoczone, a nastpnie

przemys tekstylny francuski, niemiecki i polski w Krlestwie. Bawen

produkoway w wielkich ilociach Stany Zjednoczone, Anglicy zaprowadzili

jej upraw na du skal w Indiach Wschodnich, w Egipcie, w Sudanie i w

Ugandzie, Rosjanie na rozlegych przestrzeniach Turkiestanu.

Obok przemysu dawnego, "klasycznego", jak maszynowy i tekstylny,

pojawiy si zupenie nowe gazie. By to przede wszystkim przemys

chemiczny (barwniki, nawozy sztuczne, materiay wybuchowe), w ktrym od

razu wysuny si na czoo Niemcy. Przemys ten rozwija si pomylnie od

1880 r. dziki umiejtnoci zuytkowania produktw ubocznych wgla i nafty.

By to nastpnie rozwijajcy si od koca Xix w. przemys elektryczny; gr

wziy tu Stany Zjednoczone, Niemcy, Francja. Po wynalezieniu silnika

Diesla w 1893 r. coraz waniejsz rol odgrywa przemys naftowy. Obok

maszyny parowej zacz dziaa "biay wgiel", czyli energia elektryczna,

zacz pracowa motor benzynowy.

Jest rzecz znamienn, e nowe gazie przemysu rozwijay si znacznie

powolniej w Anglii ni w innych krajach przemysowych. Pierwszestwo

zdobyy tu od razu Stany Zjednoczone i Niemcy.

Rwnie w rolnictwie dziki zdobyczom nauki zaznaczy si duy postp.

Osignito wiele w dziedzinie krzyowania i doskonalenia gatunkw

rolinnych i zwierzcych. Wyhodowano np. gatunki zb odpornych na ostry

klimat. Pozwolio to na wydatne zwikszenie areau zb np. w Kanadzie i na

Syberii. Zwikszyo si wykorzystanie nawozw sztucznych. Rozpowszechnia

si uprawa buraka cukrowego. Weszy w powszechne uycie produkty krajw

tropikalnych (tuszcze, wkna, kakao, kawa, herbata, owoce). Rozwina si

hodowla byda na miso (Argentyna, Australia), na wen (Australia).

Mimo to, zwaszcza w krajach Europy rodkowej i Zachodniej, rolnictwo

walczy musiao z powanymi trudnociami. Przysparzaa ich w wielkiej

mierze konkurencja zboa z krajw zamorskich, przede wszystkim z Ameryki

Pnocnej. Wielkie, coraz wiksze przestrzenie oddawano tam pod upraw;

ziemia bardzo urodzajna, dotychczas nie uprawiana, wydawaa plon obfity.

Nowo zbudowane amerykaskie koleje transkontynentalne i nowe wielkie okrty

transoceaniczne przybliyy Europ do Ameryki i uatwiay transport

znacznych iloci zboa. Koszty transportu szybko spaday. Na linii Nowy

Jork - Liverpool wynosiy one w 1881 r. tylko 40%, a w 1900 r. zaledwie 15%

kosztw przewozu na tej samej trasie w 1871 r. Na drodze morskiej Odessa -

Hamburg koszty przewozu obniyy si do 62% w 1881 r., a do 43% w 1900 r. w

porwnaniu z rokiem 1871. Na midzynarodowym kongresie rolniczym w 1889 r.

jeden z rolnikw francuskich ali si, e przewiezienie worka zboa z

Ameryki do Europy wypada znacznie taniej ni z Dijon do Parya.

Po Stanach Zjednoczonych jako wielki dostawca podw rolnych wystpia

Kanada, pod koniec Xix w. za Argentyna. Dostarczycielk zboa na rynki

zachodnio - i rodkowoeuropejskie bya te Rosja, ktra dziki taniej sile

roboczej moga konkurowa z importerami zamorskimi.

We Francji sytuacj pogarsza gwatowny spadek produkcji wina. Synne

francuskie winnice ulegy zniszczeniu, ktre spowodowaa maa mszyca zwana

filokser. Rozmnoya si i rozprzestrzenia po 1876 r. Produkcja wina

francuskiego obniya si o 2/3 i wynike std straty roczne obliczano na

500 mln frankw. Dopiero po 20 latach, po sprowadzeniu odpornej na

filokser winoroli amerykaskiej, udao si odbudowa francuskie winnice i

przywrci dawn produkcj wina. Filoksera atakowaa te, cho w mniejszym

stopniu, winnice woskie i hiszpaskie.

We Francji zrujnowaa licznych rednich i drobnych wacicieli winnic -

warstw bdc siln podpor obozu zachowawczego. Maa mszyca odegraa

wan rol polityczn.

Rolnictwo europejskie przechodzio wic ciki kryzys, ktry dotyka

zarwno wiksz wasno ziemsk, jak i chopw. Francja i Niemcy broniy

si wprowadzeniem cel ochronnych na pody rolne, Anglia natomiast

utrzymywaa wolny handel, sprowadzaa coraz wicej ywnoci z krajw

zamorskich i nie przeciwdziaaa upadkowi wasnego rolnictwa. W cigu

dziesiciolecia 1876-1885 powierzchnia ziemi uprawnej w Anglii skurczya

si o 28%. Masy robotnikw rolnych powdroway do kopal i do fabryk w

miastach lub za ocean.

Midzynarodowe kongresy rolnicze, zwoywane poczwszy od 1889 r.,

dyskutoway spraw midzynarodowego ukadu zboowego, unii celnej

europejskiej czy rodkowoeuropejskiej. Projekty takiej unii wyszy najpierw

ze strony Francuzw i Wgrw. Unia nie zostaa zawizana, ale znamienny by

fakt, e z rnych stron domagano si jej utworzenia.

Sytuacj opanowano dopiero pod koniec Xix w. Ceny ziemiopodw zaczy

si podnosi. Dwie byy tego gwne przyczyny. Z jednej strony zmniejszya

si konkurencja zboa amerykaskiego. Ludno Stanw Zjednoczonych

wzrastaa szybko i spoywaa coraz wiksz cz podw swej ziemi.

Jednoczenie wzrosy koszty produkcji rolnej, a tym samym zmniejszya si

amerykaska zdolno konkurencyjna. Z drugiej strony w rolnictwie

europejskim dokona si ogromny postp. Nowe, na naukowych podstawach

oparte metody uprawy podniosy znacznie wydajno ziemi. Zwikszenie si

ludnoci, zwaszcza ludnoci miejskiej, oglny wzrost dobrobytu i

podwyszenie stopy yciowej wzmogy zapotrzebowanie na artykuy rolne;

wzroso zwaszcza silnie spoycie misa, mleka i wyrobw mleczarskich.

Niektre kraje, jak Szwajcaria, Holandia, Dania skieroway sw gospodark

roln ku hodowli i produkcji przetworw mlecznych i misnych.

Ostatnie dziesiciolecie Xix w. przynioso znamienne przemiany.

Gospodarka oparta na wasnoci indywidualnej i na wolnej konkurencji

stopniowo zacza ustpowa miejsca gospodarce opartej na wasnoci

zbiorowej i na kapitale zbiorowym - gospodarce monopolistycznej. Sytuacja

przedsibiorstw maych i rednich stawaa si coraz trudniejsza. Niektre

bankrutoway, niektre podporzdkowywali sobie lub wchaniali bogatsi i

potniejsi konkurenci. W bankowoci, w przemyle, w handlu wyrastay

przedsibiorstwa - olbrzymy. Doszy one z czasem do przekonania, e zamiast

traci siy na wzajemn walk o rynki zbytu i rda surowcw, korzystniej

bdzie porozumie si i wsplnie ustali klucz podziau zyskw. T drog

powstay wielkie zrzeszenia producentw.

Zrzeszenia takie zawizyway si albo w drodze tzw. koncentracji

poziomej, czyli horyzontalnej, gdy czyy si przedsibiorstwa pracujce w

tej samej gazi produkcji (np. kartel wglowy resko-westfalski w 1895

r.), albo te w drodze tzw. koncentracji pionowej, czyli wertykalnej. Ten

drugi wypadek zachodzi wtedy, gdy wielkie przedsibiorstwo jednoczyo

wszystkie ogniwa procesu produkcyjnego, a wic np. kopalnie, w ktrych

wydobywano rud elazn, poprzez huty przetapiajce surwk elaza, do

fabryk wyrobw stalowych np. broni.

Rne byy formy prawnoorganizacyjne koncentracji:

1) kartele, ktrych celem - jest podzia rynkw zbytu, okrelenie

rozmiarw produkcji, wysoko cen itp.;

2) syndykaty, ktre jednocz si dla wsplnej sprzeday towarw, a

niekiedy i dla nabycia surowca przez wsplne biuro;

3) trusty, pocigajce za sob pene zjednoczenie wasnoci

przedsibiorstw, ktrych waciciele zostali udziaowcami;

4) koncerny, ktre wi poszczeglne przedsibiorstwa czy trusty na

podstawie wsplnej finansowej zalenoci od grupy kapitalistw.

Przedsibiorstwa wchodzce w skad koncernu nie trac tytuw swej

wasnoci.

Organizacj pozostawiajc najwicej swobody by kartel; trust by form

najbardziej zwart.

Kartele, koncerny, trusty sprawoway istn dyktatur gospodarcz, std

ich nazwa monopole. Monopole, to "organizacje, ktre celem powikszenia

zyskw swych czonkw prbuj dla caej gospodarki regulowa ruch czynnikw

okrelajcych lub wspokrelajcych wysoko zyskw, a wic ceny,

produkcj itp. Najpotniejsze monopole na podstawie swej przewagi nad

innymi zwizkami kapitalistycznymi wyznaczaj kierunek i cel caej polityce

klasy panujcej" (Jrgen Kuczynski).

Monopole s czsto zrzeszeniami midzynarodowymi. W 1907 r. zawarte np.

zostao porozumienie pomidzy wielk niemieck firm elektryczn Allgemeine

Elektrizitatsgesellschaft (w skrcie AEG) a amerykask General Electric

Company (GEC) co do rozgraniczenia sfer interesw. GEC zapewnia dla siebie

Stany Zjednoczone i Kanad, AEG - Niemcy, Austro-Wgry, Szwajcari,

Luksemburg, Belgi, Holandi, kraje skandynawskie, Rosj, Turcj i Bakany.

Najwiksza koncentracja na kuli ziemskiej wystpia w Stanach

Zjednoczonych. Z pastw europejskich przodoway pod tym wzgldem Niemcy. We

Francji proces ten by powolniejszy, np. wielkie koncerny obejmujce rud w

zagbiu Briey i wgiel w departamencie Nord powstay dopiero w latach 1907

i 1911. Oprcz Francji i Niemiec monopole istniay w omawianym okresie w

wikszoci pastw Europy Zachodniej, a take w Rosji, w Japonii; spotykao

si je rwnie w krajach o stosunkowo sabym rozwoju przemysowym.

Koncentracji przedsibiorstw przemysowych towarzyszya koncentracja

kapitaw. Drog cisego czenia si potnych bankw z wielkimi

przedsibiorstwami przemysowymi powstawa kapita finansowy, ktry w yciu

gospodarczym i politycznym odegra szczeglnie ujemn rol.

Banki rozszerzay stopniowo swoje najdawniejsze zadania porednikw w

wypatach i staway si dostawcami kapitau; udzielay mianowicie kupcom i

fabrykantom poyczek krtkoterminowych. W miar wszake powikszania si

wkadw bankowych sytuacja ulega zmianie. Banki znalazy si w posiadaniu

tak olbrzymich rodkw, e poyczki krtkoterminowe ju nie wystarczay na

ich zuytkowanie. Utworzyy wic inne, szersze ujcie dla nagromadzonych

zasobw i zaczy udziela przemysowi poyczek dugoterminowych, innymi

sowy umieszczay w produkcji przemysowej wielk, coraz bardziej rosnc

cz swych kapitaw. Wielki bank nowoczesny sta si wic wpywow

central finansow i potnym dysponentem. Czsto finansowa kilka

przedsibiorstw pracujcych w tej samej gazi przemysu. Zrozumiay

interes nakazywa bankowi dba o to, aby przedsibiorstwa te nie

konkuroway, lecz wspdziaay z sob. Banki przyspieszay wic proces

koncentracji.

Kraje ubosze i gospodarczo zacofane, czy to dla pokrycia kosztw

inwestycji lub zbroje, czy dla sprowadzenia wyrobw przemysowych, czy

wreszcie dla pokrycia deficytu budetowego, musiay szuka kredytu w

bogatych i wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, wywocych

kapita. Udzielenie poyczki zagranicznej wymagao najczciej zgody wadz

pastwowych. Niekiedy rzd zachca banki do takich operacji, uwaajc

susznie, e t drog rozszerza i umacnia swoje wpywy w innych pastwach,

np. Francja w Rosji, Anglia w Ameryce Poudniowej, Niemcy w Turcji. Obok

polityki oficjalnej ogromn rol odgrywaa wasna polityka wielkich bankw.

Trzeba zawsze bra to pod uwag, jeli chce si waciwie zrozumie i

oceni rozwj stosunkw midzynarodowych, a w szczeglnoci polityk

wielkich mocarstw.

`ty

Kapita ulokowany

za granic

(w mld frankw)

`ty

x - brak

`ts

Rok: przez W.Brytani - Francj - Niemcy

1872: 15 - 10 - x

1882: 22 - 15 - ?

1893: 42 - 20 - ?

1902: 62 - od 27 do 37 - 12,5

1914: od 75 do 100 - 60 - 44

`tn

(Wedug W.I. Lenin, Dziea, t.22. s. 277)

`ty

Czci wiata, pomidzy

ktre byy podzielone

kapitay (w mld marek)

(w przyblieniu)

okoo 1910 r.

`ty

`ts

Kontynenty: kapita brytyjski - francuski - niemiecki

Europa: 4 - 23 - 18

Ameryka: 37 - 4 - 10

Azja, Afryka, Australia: 29 - 8 - 7

Razem: 70 - 35 - 35

`tn

(Wedug W.I. Lenin, Dziea, t.22, s. 278)

Wywz kapitaw przybra olbrzymie rozmiary. W pierwszych latach Xx w.

Anglia umieszczaa za granic ponad 4 mld fr rocznie, Francja okoo 2 mld.

W 1914 r. obliczano, e kapita angielski umieszczony za granic wynosi od

75 do 100 mld fr, kapita francuski okoo 60 mld, kapita niemiecki ponad

40 mld fr.

Analiza wywozu kapitaw z trzech gwnych europejskich mocarstw

imperialistycznych, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, przynosi

interesujce wyniki, wane nie tylko dla zrozumienia stosunkw

gospodarczych w wiecie, ale i polityki midzynarodowej.

Kapita angielski kierowa si mniej wicej w poowie do brytyjskich

posiadoci zamorskich. Pozosta cz umieszczano przede wszystkim w

Stanach Zjednoczonych i w krajach Ameryki aciskiej, zwaszcza w

Argentynie. Do Europy wywieziono zaledwie okoo 5 czy 6%.

Kapita francuski lokowa si gwnie pod postaci poyczek, mniej wicej

w 2/3 w Europie; w samej tylko Rosji np. umieszczano 10 mld fr.

Kapita niemiecki znajdowa niedue zastosowanie we wasnych koloniach,

dzieli si natomiast do rwnomiernie pomidzy Europ i kraje

pozaeuropejskie. W Europie najwicej, okoo 8 mld fr, umiecili kapitalici

niemieccy w krajach monarchii habsburskiej, nastpnie w Rosji (okoo 5

mld). 10 mld inwestowanych w Ameryce dzielio si pomidzy Stany

Zjednoczone, Kanad i pastwa Ameryki rodkowej i Poudniowej. W Azji

kapita niemiecki lokowa si gwnie w Turcji i w Chinach.

Swoist waciwoci kapitau niemieckiego bya okoliczno, e dziaa

on przewanie w krajach politycznie od Niemiec nie uzalenionych. Std

pyny trudnoci, ktre napotyka, std te midzy innymi wynika

szczeglnie agresywny charakter niemieckiego kapitalizmu.

Ekonomista niemiecki tego okresu, Gerhart von Schultze-Gaewernitz, pisa:

"Tylko w maej czci zagranicznego wiata mamy polityczne podstawy

bezpieczestwa niemieckich inwestycji kapitaowych. Std potrzeba [nam]

spotwarzanego tak bardzo militaryzmu i marynizmu, pki inni - Anglianie

bd gotowi do rozbrojenia na gruncie rwnouprawnienia".

Ogromny wzrost produkcji zmusza bardziej rozwinite kraje

kapitalistyczne do ustawicznego poszukiwania nowych rynkw zbytu. Mogo to

nastpi albo przez wywz do krajw pozaeuropejskich otwierajcych si dla

handlu midzynarodowego, albo te przez pozyskanie odbiorcw konkurenta

zgodnie z moliwociami, ktre dawaa zasada wolnego handlu.

Kapitalici domagali si, aby rzdy prowadziy polityk w dwch

kierunkach: aby rozszerzay ekspansj kolonialn i, zarazem, aby chroniy

przed konkurentem zagranicznym rynek wewntrzny i zachoway go dla

produkcji krajowej. Wypywaa std dno do podbojw kolonialnych i

tendencja do zerwania z zasad wolnego handlu i powrotu do protekcjonizmu.

W ostatnim wierwieczu Xix w. prawie caa Europa, z wyjtkiem Wielkiej

Brytanii, Belgii i Holandii, przyja protekcjonistyczny system celny -

Rosja w 1877 r., Niemcy w 1879 r., Francja w 1881 r., Stany Zjednoczone

weszy na t drog pod koniec Xix stulecia (taryfy w 1890 i 1897 r.).

Protekcjonizm rodzi wojny handlowe - pomidzy Francj a Wochami w

latach 1887-1898, pomidzy Francj a Szwajcari w latach 1893-1895,

pomidzy Niemcami a Rosj w 1893 r.

System protekcjonizmu, wysokich barier celnych i wojen handlowych

nazywano nacjonalizmem gospodarczym.

Omawiane czasy nie byy okresem cigego, nieprzerwanego wzrostu

bogactwa. Przeciwnie, wystpuj wwczas lata zastoju, spadku cen, oglnych

trudnoci gospodarczych, lata kryzysu.

Okres depresji ekonomicznej wystpi w 1873 r. najpierw w Austrii,

Niemczech i Stanach Zjednoczonych, a nastpnie ogarn inne kraje i trwa z

przerwami a do 1895 r. Spady ceny, spady papiery wartociowe, obniona

zostaa stopa dyskontowa i stopa procentowa. Trudnoci kryzysowe day si

we znaki licznym pastwom, wiele z nich tylko z duym wysikiem mogo

spaca swe zobowizania, niektre zmuszone byy ogosi bankructwo (Turcja

w 1875 r., Portugalia w 1893 r" kiedy skrelia 2/3 swego dugu). Pomimo

tego papiery pastwowe, chocia niej oprocentowane, byy w okresie kryzysu

bardziej cenione i bardziej poszukiwane jako pewniejsze.

Po latach zej koniunktury, niekiedy tylko przerywanej okresami bardziej

pomylnymi, przyszed mniej wicej od 1895 r. czas dobrej koniunktury i

trwa a do wybuchu pierwszej wojny wiatowej, a bodaj nawet do wielkiego

kryzysu roku 1929.

Takie byy oglne warunki, w ktrych wiat wkroczy w epok imperializmu.

Wyraz imperializm by i jest uywany w rnych znaczeniach. W sowniku

francuskim Littrego (wyd. z 1865 r.) oznacza on pogldy "imperialistw",

tzn. zwolennikw Napoleona Iii. W publicystyce angielskiej, w smym

dziesicioleciu zeszego wieku, pod mianem imperializmu rozumiano zerwanie

z zasad wolnego handlu i denie do bliszego zwizania posiadoci

zamorskich z metropoli. Wkrtce wszake pojcie to rozszerzyo si

wydatnie. W imperializmie widziano ju dno do powikszenia granic

pastwowych, do wadania moliwie wielkimi obszarami, a nawet do panowania

w skali wiatowej. Mona wic mwi o imperializmie staroytnego Rzymu,

Hiszpanii Karola V, Francji kardynaa Richelieu, Ludwika Xiv czy Napoleona.

Jest to zatem bardziej sprecyzowane i zarazem zawone pojcie zaborczoci.

Nauka natomiast, opierajca si na zasadach materializmu historycznego,

przyja definicj Lenina, chocia i marksici niekiedy w potocznej mowie

uywaj terminu imperializmu w znaczeniu zaborczoci. Wedug Lenina

imperializm to "kapitalizm w tym stadium rozwoju, kiedy uksztatowao si

panowanie monopoli i kapitau finansowego, kiedy nabra wybitnego znaczenia

wywz kapitau, rozpocz si podzia wiata przez midzynarodowe trusty i

zakoczony zosta podzia caego terytorium kuli ziemskiej przez najwiksze

kraje kapitalistyczne".

Istniej rne odcienie imperializmu w zalenoci od proporcji midzy

poszczeglnymi jego cechami. Imperializm angielski, na przykad, nazywa

Lenin - kolonialnym, francuski - lichwiarskim, niemiecki -

junkiersko-buruazyjnym, "imperializm ludzi biednych" (imperialismo della

povera gente) - oto nazwa, ktr dawano imperializmowi woskiemu.

Rozdzia trzeci:

ycie polityczne

Powane rnice w stosunkach spoecznych, gospodarczych, politycznych

dzieliy Europ koca Xix i pocztkw Xx w. W Europie rodkowej i

Wschodniej, na Pwyspie Iberyjskim silne byy wci relikty feudalizmu,

due znaczenie i wpywy miaa wielka wasno ziemska; ideologia Wielkiej

Rewolucji Francuskiej i liberalizm nie przeoray jeszcze gruntu

politycznego. W Europie Zachodniej natomiast czynnikiem rzdzcym bya ju

buruazja.

Rozwj gospodarczy pomniejsza ustawicznie znaczenie szlachty; widoczne

to byo nie tylko w uprzemysowionych pastwach na Zachodzie, ale take,

cho w duo mniejszym stopniu, w rolniczych krajach Europy rodkowej i

Wschodniej; walnie przyczyni si do tego kryzys w rolnictwie, wynikajcy z

konkurencji zboa amerykaskiego. Denia do utrzymania, wzgldnie zdobycia

przewagi w pastwie prowadziy czsto do konfliktw pomidzy ziemiastwem a

buruazj. Konflikty te prowadziy niekiedy do walki, niekiedy do

kompromisu. Rzecz prosta, e charakter - i walki i kompromisu zalea od

stosunku si pomidzy partnerami: Byo spraw znamienn, e ostry konflikt

pomidzy wielk wasnoci ziemsk a buruazj wybuch w dwch silnie

uprzemysowionych krajach Europy prawie jednoczenie - w Niemczech w latach

1908-1909, w Anglii w latach 1909-1911. Przyczyny byy prawie te same: w

Niemczech projekt wprowadzenia podatku spadkowego, obciajcego

spadkobiercw pierwszego stopnia, w Anglii podwyszenie podatku spadkowego

i wprowadzenie nowego podatku gruntowego, godzcego w latyfundia. W Anglii

przegrao sabe ziemiastwo, w Niemczech wygrali silni jeszcze junkrzy

pruscy.

Roso szybko znaczenie klasy robotniczej. Proletariat - coraz

liczebniejszy i coraz bardziej klasowo uwiadomiony - stanowi si, z

ktr buruazja liczy si musiaa i ktr prbowaa rozmaitymi drogami,

zalenie od okolicznoci, rozbroi, osabi, przejedna. Problem

wociaski mia inny charakter; politycznie chopi - pomimo swej

liczebnoci - nie odgrywali tak wielkiej roli jak robotnicy, nie stanowili

takiej groby dla panujcego ustroju.

Z wyjtkiem Francji i Szwajcarii, a od roku 1910 take i Portugalii, caa

Europa miaa ustrj monarchiczny. Ustrj ten poczytywano za tak naturalny i

oczywisty, e nowo powstajce pastwa przybieray taki wanie system

rzdw; tak byo w Rumunii w 1866 r., w Bugarii w 1879 r., w Norwegii w

1905 r.

Monarchie europejskie miay rne oblicza; od monarchii parlamentarnej -

jak Wielka Brytania, gdzie krl panowa, ale nie rzdzi i by jedynie

najwyszym, tradycyjnym symbolem pastwa, a do Rosji i Turcji, gdzie car

wzgldnie sutan by rdem prawa, by wadc, ktry teoretycznie

przynajmniej niczym nie by skrpowany. Oktrojowanie konstytucji w Rosji

1905 r., w Turcji 1908 r., niewiele tu zmienio.

Oglnie biorc monarchie europejskie dzielimy na absolutne, konstytucyjne

i parlamentarne. W monarchii absolutnej (Rosja do roku 1905) monarcha by

rdem wszelkiej wadzy zarwno ustawodawczej, jak i wykonawczej. W

monarchiach konstytucyjnych (jak np. cesarstwo niemieckie) monarcha

sprawowa wadz wykonawcz, ustawodawstwo naleao do parlamentu, monarsze

za przysugiwao prawo sankcji ustaw, uchwalonych przez parlament,

wzgldnie prawo weta.

W monarchiach parlamentarnych, bdcych pewn odmian monarchii

konstytucyjnej, parlament mia wadz ustawodawcz, jednoczenie obsadzanie

stanowisk rzdowych zaleao od jego woli; rzd mianowany by przez

monarch, ale powoany z woli parlamentu i pty tylko pozostawa u wadzy,

pki cieszy si zaufaniem i poparciem wikszoci parlamentarnej; jest to

tzw. odpowiedzialno parlamentarna ministrw. Ojczyzn rzdw

parlamentarnych jest Anglia; parlamentaryzm angielski suy za wzr wielu

pastwom - nie wszdzie wszake z dobrym wynikiem.

Wan przyczyn sprawnego funkcjonowania parlamentu brytyjskiego by

system dwupartyjny. Dwie silne, sprawnie zorganizowane partie,

konserwatystw i liberaw, zmieniay si u wadzy zalenie od tego, ktra

z nich zdobya wikszo w Izbie Gmin. Obecno w parlamencie posw

irlandzkich, a nastpnie wejcie posw Labour Party wywoywao niekiedy

pewne trudnoci, ale nie zachwiao jeszcze systemu dwupartyjnego.

Swoisty ukad stosunkw nie pozwoli na wprowadzenie systemu

dwupartyjnego we Francji. Model angielski usioway wszake przeszczepi

niektre pastwa. Dao to dobre wyniki w pastwach skandynawskich, w

Belgii, w Holandii. W Hiszpanii, Portugalii, Rumunii osignito to tylko

pozornie; dwa stronnictwa istotnie zmieniay si co pewien czas u wadzy,

ale nie w wyniku woli narodu, lecz na podstawie wzajemnego, cichego ich

porozumienia; stronnictwa byy wprawdzie rywalami o wadz, lecz zarazem w

pewnym sensie wsplnikami w eksploatacji kraju. Gdy przywdcy jednego z

nich dostatecznie dugo sprawowali rzdy, ustpowali miejsca opozycji. Jej

leader, objwszy wadz, rozwizywa parlament i zdobywa w wyborach

znaczn wikszo. Jeeli monarcha by wybitniejsz indywidualnoci i

zrcznym politykiem, jak np. krl rumuski Karol I, to odgrywa w tych

zmianach znaczn, czsto decydujc rol.

W pastwach o parlamentarnej formie rzdw silny by wpyw stronnictw na

zarzd krajem i na ycie polityczne. Najwyraniej wystpowao to w Wielkiej

Brytanii, we Francji, w Belgii. Inaczej byo w pastwach nie majcych

rzdw parlamentarnych, np. w Niemczech, gdzie parlament uchwala ustawy,

uchwala budet, ale nie mia wpywu ani na powoanie, ani na dymisj

rzdu. W tych warunkach stronnictwa z natury rzeczy miay mniejsze

znaczenie.

Wprowadzenie gosowania powszechnego **1 w jednych krajach, stopniowe

rozszerzanie czynnego prawa wyborczego na coraz wiksz liczb obywateli w

innych, przyczynio si do demokratyzacji instytucji parlamentu i jego

skadu. Mandaty poselskie piastowali ju nie tylko przedstawiciele szlachty

i buruazji, zdobywali je coraz liczniej politycy pochodzenia

drobnomieszczaskiego, pniej take robotniczego i chopskiego. Zmieni

si skutkiem tego charakter parlamentu i typ debat parlamentarnych.

`pp

1 We Francji w 1848 r., w Zwizku Pnocnoniemieckim w 1867 r., w

cesarstwie niemieckim w 1871 r., w Belgii w 1893 r., we Woszech w 1912 r.,

w Anglii w 1918 r.

`pp

Rola parlamentu w Ameryce bya inna. W Stanach Zjednoczonych, w republice

prezydenckiej, rzdzi jeden czowiek - prezydent; kongres go tylko

kontrolowa. Prezydent by coraz bardziej oczywicie uzaleniony od

wielkiego kapitau. Pastwa Ameryki aciskiej wzoroway swe konstytucje na

konstytucji Stanw Zjednoczonych, ale ycie poszo tam innymi torami.

Rzadko kiedy moga wystpi opozycja legalna, wybory znieksztacaa

brutalno wadzy i naduycia wyborcze; zmiany rzdw przeprowadzano

najczciej poprzez zamach stanu.

Za wzorem monarchii europejskiej wprowadziy system parlamentarny i

monarchie azjatyckie - Japonia w 1889 r., Turcja na krtko w 1876 r. i

pniej w 1908 r., Persja w 1906 r. Utworzenie przedstawicielstwa

narodowego w tych pastwach - obok wzgldw polityki wewntrznej - miao

swe przyczyny i w polityce zagranicznej; uwaano, e w Europie wzronie

poszanowanie i sympatia dla pastwa, ktre przyjo ustrj oparty na

wzorach europejskich; wzgld ten odgrywa szczeglnie du rol w Japonii.

W pastwach o parlamentarnej formie rzdw ministrowie i wiceministrowie

rekrutowali si z reguy spord parlamentarzystw. Politycy, ktrzy

niejednokrotnie wchodzili w skad gabinetu, obejmowali zalenie od ukadu

si rozmaite teki, np. we Francji Poincare by w rnych gabinetach

ministrem owiaty, skarbu i spraw zagranicznych. Millerand ministrem handlu

i przemysu, wojny i spraw zagranicznych. W Wielkiej Brytanii Winston

Churchill piastowa teki handlu, spraw wewntrznych, marynarki, zbroje,

skarbu i wreszcie obrony narodowej podczas drugiej wojny wiatowej. Jeeli

minister nie by wybitniejsz indywidualnoci, nadawa tylko oglny

kierunek polityczny, wzgldnie jedynie reprezentowa swoje stronnictwo w

radzie ministrw; ca prac ministerstwa prowadzili zawodowi urzdnicy,

trwajcy na swych stanowiskach niezalenie od wszelkich zmian gabinetw.

W Niemczech, w Rosji godnoci ministerialne obejmowali urzdnicy. W

Austrii i na Wgrzech niekiedy wybitni parlamentarzyci wysuwali si na

czoo biurokracji, jak np. Leon Biliski, ktrego "kariera parlamentarno -

urzdnicza" budzia zdziwienie u Niemcw.

Gdy mowa o ustroju monarchicznym, powstaje pytanie, jaki wpyw mia

monarcha na polityk i bieg spraw w pastwie. Rozrni tu naley sam

instytucj monarchii, tj. koron i osob monarchy. W pastwach absolutnych

i konstytucyjnych, ale nie rzdzonych parlamentarnie, korona dysponowaa

duym zakresem wadzy, jej wola przesdzaa o kierunku polityki pastwowej.

Naley tu pamita, rzecz prosta, o zwizkach czcych koron z klas

panujc i jej interesami. Osoba monarchy natomiast odgrywaa znaczniejsz

rol wtedy tylko, gdy na tronie zasiada czowiek obdarzony silniejsz

indywidualnoci i talentem politycznym. W kocu Xix w. nie byy to czste

wypadki.

Na polityk zagraniczn monarchowie nie mieli tego wpywu, ktry im

czsto przypisywano. Bliskie osobiste zwizki Wilhelma Ii z Mikoajem Ii,

wymiana czstych wizyt i jeszcze czstszej korespondencji, osawione

"Willy-Nicky letters", nie oddziaay na stosunki pomidzy pastwem

niemieckim a pastwem rosyjskim. Legend, powsta w Berlinie, jest

opowiadanie, jakoby Edward Vii mia sw osobist dziaalnoci doprowadzi

do utworzenia wrogiej Niemcom koalicji i do ich oskrzydlenia. Edward Vii

nie kierowa polityk zagraniczn Wielkiej Brytanii, a jedynie swoj

znajomoci wiata i ludzi niejednokrotnie wspiera swych ministrw; tak

byo np. w Paryu w 1903 r., gdy zapocztkowano zblienie

francusko-brytyjskie i gdy chodzio o usunicie trudnoci istniejcych w

stosunkach pomidzy Francj a Wielk Brytani. Monarcha, ktry zdoby

dowiadczenie w pracy pastwowej, dowiadczenie, kierowane zdrowym

rozsdkiem, rozporzdza w monarchiach parlamentarnych nie wadz

wprawdzie, ale znacznym wpywem osobistym. Ze zdaniem jego powszechnie si

liczono, opinii jego powszechnie szukano. Taki wpyw miaa krlowa Wiktoria

angielska, krl Oskar Ii szwedzki.

Rzecz ciekawa, e burze dziejowe pierwszej poowy Xx w. obaliy trony

tych monarchw, ktrzy nie tylko panowali, ale i rzdzili; ostay si

natomiast te korony, ktre byy jedynie szacownym, tradycyjnym symbolem

cigoci i jednoci pastwowej.

Urok, jaki roztaczaa wwczas monarchia, by znaczny. We Francji przejto

pewne elementy ceremoniau dworskiego stosowanego przy niektrych

wystpieniach publicznych prezydenta republiki, jak np. przyjmowanie

koronowanych goci, ambasadorw i posw zagranicznych, jak uroczyste

przejazdy prezydenta z honorow eskort szwadronu jazdy. Dnia 6 marca 1896

r. pisa z Nicei Henryk Sienkiewicz: "Przyjecha tu dzi (prezydent) Faure.

Wjecha jak krl wrd kirasjerw i les alpins" (tj. strzelcw alpejskich).

Coraz doniolejsz rol odgryway stronnictwa polityczne. Istniay one

zawsze, odkd ludzie zaczli si zrzesza. Stronnictwami byy fakcje, ktre

walczyy o rzdy w Atenach czy staroytnym Rzymie, na dworach krlewskich

redniowiecza, we woskich republikach miejskich, w sejmach i sejmikach

dawnej Rzeczypospolitej. Stronnictwami byy koterie torysw i wigw,

rywalizujce ze sob o przewag w Anglii w Xvii i Xviii w., czy "kluby" z

czasw Wielkiej Rewolucji Francuskiej, czy wreszcie frakcje we francuskiej

Izbie Deputowanych okresu Restauracji czy Ludwika Filipa.

Stronnictwo polityczne - w dzisiejszym rozumieniu tego wyrazu - pojawia

si dopiero w drugiej poowie Xix w. Uywamy tu terminu stronnictwo, ma on

bowiem znaczenie bardziej oglne i zarazem bardziej lune ni partia; z

terminem partia za wiemy nieodzowne dwa czynniki: cile i mocno

okrelon doktryn partyjn oraz zdyscyplinowan i sprawn partyjn

organizacj. Powstanie stronnictw w tym znaczeniu wizao si z walk

pomidzy feudalnym wiatem szlacheckim, bronicym tradycyjnych przywilejw

tronu i otarza oraz interesw wielkiej wasnoci ziemskiej, a buruazj,

dajc swobody gospodarki kapitalistycznej. Z drugiej strony walka posza

pomidzy klasami posiadajcymi, przede wszystkim buruazj, a rosnc klas

robotnicz.

Kolejnym, bardzo wanym czynnikiem walki midzy stronnictwami byo

rozszerzenie czynnego prawa wyborczego, a zwaszcza wprowadzenie gosowania

powszechnego. Powikszenie liczby wyborcw, powoanie do urn wyborczych nie

tysicy, ale setek tysicy czy milionw osb, wymagao ze strony grup

dcych do wadzy innych zupenie metod akcji wyborczej i w ogle innej

zupenie taktyki.

Dawne fakcje i ugrupowania albo powoli przestaway istnie, albo dziaay

w ograniczonym, zawonym polu, albo te wreszcie staway si stronnictwem

masowym.

Zwykle zalkiem powstajcego stronnictwa bya organizacja ju

istniejca. Mg nim by klub parlamentarny, grupujcy parlamentarzystw

tego samego kierunku politycznego, np. konserwatystw czy liberaw, moga

nim by wpywowa korporacja; np. inicjatywa i zabiegi masonerii francuskiej

doprowadziy do powstania stronnictwa radykaw w Iii Republice.

Liczne partie socjaldemokratyczne zawdziczay swoje powstanie

inicjatywie i akcji zwizkw zawodowych; byy te ich organem dziaania w

kwestiach politycznych, szczeglnie na terenie parlamentarnym. Klasycznym

przykadem takiej genezy partii robotniczej jest angielska Labour Party. W

1899 r. kongres zwizkw zawodowych - trade unionw - uchwali wniosek o

zaoenie organizacji wyborczej i parlamentarnej. W kilka miesicy pniej

w lutym 1900 r., zawizany zosta "Komitet Reprezentacji Pracy" (Labour

Representation Committee), ktry przygotowa pomylne dla partii

robotniczej wybory w 1906 r. i przybra nastpnie nazw "Partii Pracy"

(Labour Party).

Duo mniejsze znaczenie ni partie robotnicze miay stronnictwa tworzone

przez organizacje drobnych rolnikw. Odgryway one pewn rol w krajach

skandynawskich, w Szwajcarii, w Kanadzie, w Stanach Zjednoczonych.

Byy rwnie stronnictwa tworzone przez duchowiestwo rnych wyzna, jak

niemieckie "Centrum", powstae z inicjatywy biskupa Moguncji, Wilhelma von

Kettelera, jak holenderskie stronnictwo "antyrewolucyjne", zawizane przez

kalwinistw. Po ogoszeniu przez papiea Leona Xiii w 1891 r. encykliki

Rerum novarum duchowiestwo katolickie przystpio do tworzenia stronnictw

chrzecijasko-demokratycznych, majcych oparcie wrd drobnomieszczastwa

i czciowo pord robotnikw.

W erze imperializmu byo ju w zaniku stronnictwo dawnego typu - elitarny

klub polityczny, grupujcy niewielk stosunkowo liczb ludzi wpywowych,

majcych osobicie siln pozycj gospodarcz i polityczn. Typem zwykym

jest ju stronnictwo masowe, skupiajce w swych szeregach znaczn liczb

czonkw, gromadzce dokoa siebie rzesze sympatykw, zabiegajce o gosy

mas wyborcw. Miejsce lunego stowarzyszenia zaja organizacja masowa,

zhierarchizowana, rzdzca si ju pewn dyscyplin wewntrzn.

Okolicznoci te wpyny na zmian typu polityka, zwaszcza

parlamentarzysty. Coraz wicej byo politykw zawodowych, yjcych z

polityki, uzalenionych od stronnictw pod wzgldem finansowym, na

stronnictwie opierajcych ca sw karier yciow.

W drugiej poowie Xix w. najczciej uywane nazwy stronnictw to

konserwatyci - przedstawiciele gwnie wielkiej wasnoci ziemskiej i

liberaowie - rzecznicy interesw i de buruazji; niekiedy zwali si oni

postpowcami. Gdy powstay stronnictwa reprezentujce robotnikw,

drobnomieszczastwo, chopw, widzimy coraz to nowe nazwy - radykaw,

ludowcw, reformistw, konstytucjonalistw, chrzecijasko-spoecznych itp.

Partie robotnicze najczciej, cho nie zawsze, wskazyway w nazwie na

socjalizm, np. "Socjaldemokratyczna Partia Niemiec" (Sozialdemokratische

Partei Deutschlands) lub te "Francuska Partia Socjalistyczna" (Parti

Socialiste Francais).

Rzecz prosta, e do nazwy nie naley przywizywa zbytniej wagi - byy

stronnictwa socjalistyczne z nazwy, ktre niewiele wsplnego miay z

socjalizmem, lub liberalne, dalekie od liberalizmu.

Sia stronnictwa, jego wpywy, jego trwao zaleay od wielu czynnikw.

Jednym z najwaniejszych bya niewtpliwie podstawa, na ktrej stronnictwo

si opierao, tzn. czy reprezentowao ono interesy i denia silnych grup

spoecznych, czy te grup sabych, wzgldnie traccych siy i znaczenie. A

wic w kraju, w ktrym wielka wasno ziemska pozostawaa nadal potg,

jak np. w Prusach, konserwatyci odgrywali du rol. Nie mieli jej

natomiast we Francji, gdzie groway stronnictwa reprezentujce wielk

buruazj a take drobnomieszczastwo.

W dziedzinie polityki zagranicznej najsilniejszy by bezporedni wpyw

rzdu, najsabszy parlamentu. Dziao si tak nie tylko w monarchiach

pozbawionych rzdw parlamentarnych, ale i w pastwach z rzdem

odpowiedzialnym bezporednio przed parlamentem.

Wane traktaty midzynarodowe, wice pastwo, nie byy przedstawiane

izbom do ratyfikacji. Traktat sojuszu francusko-rosyjskiego z 1893 r.

zatwierdzi prezydent republiki bez uchway parlamentu, a nawet bez uchway

rady ministrw. Tre traktatu znao tylko niewielkie grono osb; poza

prezydentem - kadorazowy premier, minister spraw zagranicznych, minister

wojny, ambasador w Petersburgu, szef sztabu gwnego, kilku wyszych

urzdnikw Quai d'Orsay.

Korpus dyplomatyczny tworzy pewien rodzaj midzynarodowego klubu

wyrniajcego si swoistym sposobem bycia, tradycyjnymi formami i

zwyczajami. Do czasw pierwszej wojny wiatowej i upadku monarchii w

Austrii, Niemczech i w Rosji stanowiska dyplomatyczne zajmowali najczciej

przedstawiciele arystokracji lub wysokiej szlachty. Tak byo i we Francji w

pocztkach Iii Republiki; dopiero w latach nastpnych stanowiska

ambasadorw i posw byy obsadzane przewanie przez osoby pochodzce z

zamonej buruazji.

Od kandydatw do suby dyplomatycznej wymagano posiadania osobistego

majtku. W Anglii nazywano to "kwalifikacj majtkow" (property

qualification); mody czowiek ubiegajcy si o przyjcie do Urzdu Spraw

Zagranicznych musia wykaza si posiadaniem dochodu rocznego w wysokoci

co najmniej 400 funtw. W Stanach Zjednoczonych, gdzie nie byo dyplomacji

zawodowej, placwki dyplomatyczne obejmowali zamoni ludzie, ktrzy wybili

si na innym polu - bankierzy, przemysowcy, potentaci prasowi. Gdy Wilson

zosta w 1913 r. prezydentem, obsadzi stanowiska ambasadorw i posw

osobami, ktre zoyy powaniejsze kwoty na jego fundusz wyborczy.

Cenzus majtkowy nie by wymagany w subie konsularnej: urzdnicy

konsularni rekrutowali si take i w monarchiach konserwatywnych gwnie

spord redniego mieszczastwa. Sub dyplomatyczn, tzw. karier,

dzielia od konsularnej przepa trudna do przebycia. Do rzadkich wyjtkw

tylko naleao przejcie z pracy w konsulatach do dyplomacji.

Jzykiem rozmw, ukadw i traktatw by francuski; tylko dyplomaci

brytyjscy z wolna zaczli przyzwyczaja wiat do posugiwania si w

stosunkach dyplomatycznych jzykiem angielskim. Na kongresie berliskim w

1878 r. Disraeli uroczyste przemwienie powitalne wygosi po angielsku, co

byo duym novum.

Og dyplomatw wszake przestrzega dominacji jzyka francuskiego; po

francusku najatwiej daway si wyrazi wszelkie subtelne finezje

dyplomatyczne, w ktrych lubowali si dyplomaci dawnego porzdku.

Interesujce s w tej mierze uwagi dugoletniego ambasadora austriackiego w

Stambule, margrabiego Pallaviciniego. W jednym z raportw o rozmowie z

wielkim wezyrem, ksiciem Saidem Halimem, Pallavicini zrobi uwag, e

ksi zna wprawdzie doskonale jzyk francuski, ale nie na tyle, aby mona

byo prowadzi z nim rozmow stosujc wszelkie subtelnoci.

Uatwienia komunikacyjne, mono szybkiego porozumiewania si

telegraficznego z central sprawiy, e znaczenie, zwaszcza samodzielno

kierownika placwki dyplomatycznej zmalaa, e w wielu wypadkach by on ju

tylko obserwatorem i wykonawc instrukcji ministra spraw zagranicznych.

Takimi byli ambasadorowie i posowie niemieccy i to zarwno za kanclerstwa

Bismarcka, jak i pniej. Jeeli wszake ambasador by wybitn

indywidualnoci, a by zarazem niezaleny materialnie, to odgrywa znaczn

rol nie tylko na swoim posterunku dyplomatycznym, ale i w oglnym

kierownictwie polityki zagranicznej swego kraju. W ostatnich latach przed

wojn tak pozycj zdobyli sobie we Francji bracia Cambon - Paul, ambasador

w Londynie, Jules - w Berlinie oraz ambasador przy Kwirynale, Barrere. We

Woszech cieszy si rozlegymi wpywami Thommaso Titoni, ambasador woski

w Paryu.

Okres dugiego pokoju w Europie, sabo tylko zakcanego na peryferiach

naszego kontynentu i w innych czciach wiata, by zarazem okresem

potnych zbroje zarwno pod wzgldem jakociowym, jak i ilociowym. W

pocztkach tego okresu wynaleziono i wprowadzono karabin repetierowy, pod

koniec - w przededniu pierwszej wojny wiatowej - widzimy ju prby uycia

do celw wojskowych samolotu. Wielkie fabryki zbrojeniowe zwizane z takimi

nazwiskami, jak: Krupp, Mauser, Skoda, Schneider, Armstrong i inne -

otrzymyway coraz to znaczniejsze zamwienia, zwikszay produkcj,

podnosiy dochody, rzucay znaczne sumy na agitacj militarystyczn i

nacjonalistyczn.

Powane znaczenie spoeczne i polityczne miao wprowadzenie we wszystkich

prawie pastwach Europy, z wyjtkiem Wielkiej Brytanii, powszechnego

obowizku suby wojskowej. Thiers dowodzi wprawdzie przez czas pewien, e

zorganizowa armi na podstawie oglnego poboru to znaczy "da kademu

socjalicie karabin do rki", zmieni jednak pniej zdanie. Powszechny

obowizek suby wojskowej nie bdzie ju napotyka w klasach posiadajcych

na znaczniejsze sprzeciwy. Zwycistwa pruskie - w 1866 r., a szczeglnie w

187081871 r. - przekonay i wojskowych, i politykw o wyszoci pruskiego

systemu poborowego nad armi zawodow. Tote powszechnie przyjto model

niemiecki, wedug ktrego kady zdrowy mczyzna by obowizany odby

paroletni sub wojskow, nastpnie by przenoszony do rezerwy i wreszcie

do pospolitego ruszenia. Modzi ludzie, majcy wyksztacenie rednie lub

wysze, odbywali tylko sub jednoroczn, ktra miaa ich przygotowa do

uzyskania stopnia oficera rezerwy. Austro-Wgry wprowadziy powszechny

obowizek wojskowy w 1868 r., Francja w 1872 r., Rosja w 1874 r.

Bya to nie tylko kwestia szkolenia kadry wojskowej, ale miao to take

doniose znaczenie polityczne. Fakt, e modzi ludzie kilka lat ycia

spdzali w szeregach, dawa im nie tylko przysposobienie wojskowe, ale i w

pewnej mierze wpywa - w jednych krajach wicej, w innych mniej - na ich

postaw spoeczn. Genera Trochu w 1872 r. mwi: "Trzeba przywrci

dyscyplin wojskow w nadziei, e odnowi to dyscyplin spoeczn".

Prac nad wyrobieniem podanej postawy onierza najbardziej

konsekwentnie prowadzono w Niemczech, nie ograniczano si tam do akcji w

koszarach, ale za pomoc "zwizkw wojskowych" (Kriegervereine) starano si

oddziaywa na ludzi, ktrzy ju odbyli sub i przeszli jako oficerowie i

podoficerowie do rezerwy. Fakt, e kadego roku poborowych byo w Niemczech

wicej ni mona byo wcieli ich do szeregw, pozwala na dokonywanie

selekcji nie tylko pod ktem widzenia tyzny fizycznej poborowego,

kierowano si take jego przypuszczalnym stosunkiem do panujcego ustroju.

Powoywano przede wszystkim modzie wociask oraz modzie pochodzc z

maych miasteczek; modych robotnikw natomiast z wielkich miast zwalniano

od suby wojskowej w przekonaniu, e s to uwiadomieni i wyrobieni

socjaldemokraci i ich obecno w szeregach osabi moe dyscyplin i

spoisto armii. Podczas wojny wzgld ten, rzecz jasna, nie mg ju

odgrywa roli.

Wycig zbroje, idcy za tym stay wzrost budetu wojskowego wikszoci

pastw, uciliwa suba wojskowa, militaryzm - nabierajcy coraz wikszej

siy - wywoyway sprzeciwy stronnictw robotniczych i lewicy buruazyjnej.

Wyraao si to zarwno w kampaniach prasowych i publicystycznych, jak i w

interpelacjach i dyskusjach parlamentarnych. W Niemczech akcj t prowadzi

gwnie Karol Liebknecht, we Francji Jaures.

Jaures w ksice pt. L'armee nouvelle (Nowa armia), ktr ukoczy w 1910

r" postawi danie zastpienia armii milicj narodow i dowodzi, e

dopiero milicja zdoa w obronie kraju rozwin wszystkie jego siy ywotne

i dlatego bdzie niezwyciona.

Przywdca socjalizmu francuskiego widzia przygotowanie obrony narodowej

takimi drogami: 1 ) szkolenie wstpne dzieci i modziey od lat 10 do 20

przez wiczenia gimnastyczne, wyrabiajce zdrowie, siy i zrczno, 2)

aktywna suba w milicji, w ktrej pozostaj wszyscy obywatele odpowiedniej

kondycji fizycznej od 21 do 34 roku ycia, 3) rezerwa, do ktrej nale

obywatele od 34 do 40 roku ycia i 4) pospolite ruszenie, obejmujce

obywateli od lat 40 do 45. Korpus oficerski tylko w 1/3 mia si skada z

oficerw zawodowych, 2/3 tworzy mieli "oficerowie cywilni", jak ich Jaures

nazywa, pracujcy w zawodach cywilnych i tylko okresowo powoywani do

suby wojskowej.

Byo spraw oczywist, e projekt Jauresa dyktowaa nie tylko troska o

wydobycie z narodu wszystkich si dla obrony kraju, ale i ch zniszczenia

militaryzmu i wszelkich wpyww korpusu oficerskiego.

Projekt Jauresa pozosta w sferze zamysw nigdy nie zrealizowanych.

System milicyjny zwalczay koa wojskowe w przekonaniu, e nie daje on

gwarancji naleytego wyszkolenia onierza, oraz buruazja francuska

upatrujca w nim uzbrojenie mas ludowych.

System milicyjny, podobny do koncepcji Jauresa, istnia wszake w

Szwajcarii i cieszy si tam oglnym poparciem caego spoeczestwa.

Pastwa, ktre posiaday kolonie, przede wszystkim Wielka Brytania i

Francja, w mniejszym stopniu Niemcy, Wochy, Hiszpania, Holandia i Belgia,

utrzymyway armie kolonialne. Szczeglne zadania, szczeglny sposb walki

wyrabiay swoisty typ oficera kolonialnego. Kampanie prowadzone zwykle

siami niewielkimi liczebnie (przewanie onierze kolorowi, dowodzeni

przez biaych oficerw i podoficerw), czsto na wielkich przestrzeniach,

przeciwko nieprzyjacielowi, gorzej uzbrojonemu, ale dysponujcemu odwag,

zrcznoci, znajomoci terenu, co najwaniejsze - bronicemu wasnej

ziemi, nie byy atwe. Kolonialna doktryna wojenna opieraa si na

zaoeniu, e chodzi nie tylko o nowe podboje, ale o pacyfikacj zajtego

kraju i jego zarzd.

"Kady may porucznik, dowdca posterunku (w koloniach) - pisa z Tonkinu

wczesny kapitan, pniejszy marszaek Lyautey - w cigu szeciu miesicy

rozwinie wicej inicjatywy, siy woli, wytrwaoci, indywidualnoci ni

oficer we Francji przez cay czas swej kariery". Std te oficerowie

kolonialni mieli wiksz mono wybicia si, ni oficerowie stacjonujcy

stale w garnizonach europejskich. Wielu wodzw pierwszej wojny wiatowej

zdobywao bojowe ostrogi w wojnach kolonialnych, Francuzi - Galieni,

Joffre, Mangin, Henrys, Guillaumat, Degoutte, Gouraud, Franchet d'Esperey,

Anglicy - Kitchener, French, Haig.

Oficer kolonialny to nie tylko onierz, to zarazem

administrator-prokonsul, jak Galieni na Madagaskarze, Lyautey w Maroku,

Kitchener w Sudanie.

Nie byo dzieem przypadku, e w tym wanie okresie wycigu zbroje i

powszechnej suby wojskowej opracowano pierwsz naukow histori sztuki

wojennej. Autorem jej by uczony niemiecki Hans Delbruck, a nosia ona

tytu Geschichte der kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte

(Historia sztuki wojennej na tle historii politycznej).

Delbruck wysun tez o dwch metodach strategii - strategia wyczerpania

"Ermattungsstrategie" i strategia powalenia "Niederwerfungsstrategie".

Strategia wyczerpania nie dy do rozgromienia przeciwnika, lecz do jego

gruntownego osabienia i do najwikszych zdobyczy terytorialnych i

materialnych. Najwybitniejszym przedstawicielem tej metody by, wedug

Delbrucka, Fryderyk Ii. Strategia powalenia natomiast za cel stawia sobie

zniszczenie przeciwnika. Strategi powalenia stosowa w swych kampaniach

Napoleon I, par on zawsze do rozstrzygajcej bitwy i do zajcia stolicy

wroga. Teori t Delbruck wypracowa na wiele lat przed drug wojn

wiatow. W latach 1939-1945 doktryna powalenia przeciwnika nabraa takiego

sensu, jakiego Delbruck nigdy nie mia na myli i jakiego adn miar nie

mg przewidzie.

W pracach teoretycznych z dziedziny sztuki wojennej, publikowanych w

kocu Xix i w pocztkach Xx w. (mamy na myli gwnie Francj i Niemcy),

uderzaj dwie sprawy: powane zainteresowanie badaniami

historyczno-wojskowymi i coraz silniejsze przekonanie o wyszoci ofensywy

nad defensyw.

Do powszechny by pogld, e od czasu bitwy pod Kannami, kiedy Hannibal

rozgromi armi rzymsk ruchem pksiycowym, a do wojen Xix w., istnieje

kilka typw bitew, ktre wci si powtarzaj w rnych wariantach. Std

pyno przekonanie, e studium historii wojen ma doniose, czysto

praktyczne znaczenie, i e jej znajomo jest jednym z najwaniejszych

elementw wyksztacenia dowdcy. W sztabach tworzono wydziay historyczne,

ktre szczegowo opracowyway dzieje odbytych kampanii. Podrcznik

Ferdynanda Focha, wwczas wykadowcy taktyki we francuskiej Wyszej Szkole

Wojennej, pt. De la conduite de la guerre (O prowadzeniu wojny), wydany

drukiem w 1899 r. (tumaczenie polskie w 1924 r.), jest histori kampanii

napoleoskich i wojny francusko-niemieckiej 187081871 r. Tym wanie

wojnom powicano najwicej uwagi we Francji. W Niemczech zajmowano si

kampaniami Fryderyka Ii, Napoleona i oczywicie wojn z Francj w

187081871 r. Rzecz znamienna, e w pruskiej akademii wojennej pilnie

studiowano wojn polsko-rosyjsk 1831 r.; widziano w tym przygotowanie do

przyszej wojny z Rosj, ktra rozegra si musiaa, przynajmniej w

stadiach pocztkowych, na ziemiach polskich.

To wysokie mniemanie o praktycznym, bezporednim znaczeniu znajomoci

historii wojen dla sztuki dowodzenia nie oznacza bynajmniej, aby nie

widziano wpywu zmieniajcych si warunkw gospodarczych i spoecznych.

"Warunki, w jakich toczy si wojna, s zawsze nowe" - pisa genera von

Bernhardi.

Plany wojenne niemieckie - Moltkego starszego, Schlieffena, Moltkego

modszego - byy planami dziaa zaczepnych. Po pewnych wahaniach ofensyw

jako podstaw planu wojennego przyjli Francuzi, a take i Rosjanie. Zasad

byo utrzymanie inicjatywy we wasnym rku, wydarcie jej przeciwnikowi.

Rozdzia czwarty:

Kolonializm

Polityka kolonialna drugiej poowy Xix w. rni si zasadniczo od

polityki pierwszych 50 lat tego stulecia. Pastwa europejskie, pniej

take Stany Zjednoczone i Japonia, rozpoczy w tym okresie gorczkow,

wyton walk o podzia wiata: zajmowano tereny bezpaskie (np. w Afryce

Rwnikowej), podbijano kraje sabe i niezdolne do obrony.

Jak olbrzymie rozmiary przybraa ta walka, niech wiadcz nastpujce

fakty i liczby. W 1876 r. do pastw europejskich naleaa 1/10 cz

Afryki, w 1914 r. ju cala Afryka bya posiadoci europejsk z wyjtkiem

dwch niezalenych czy te raczej pniezalenych pastw tubylczych,

Etiopii i Liberii. W 1878 r. w rkach biaych ludzi znajdowaa si poowa

Polinezji, w pocztkach Xx w. Polinezja bya opanowana prawie w caoci.

Teren azjatycki by znacznie odporniejszy, panowanie europejskie

rozszerzao si tam, ale bardzo powoli. W Ameryce posiadoci europejskie

nieznacznie si nawet skurczyy. Australia bya ju poprzednio cakowicie

we wadaniu Anglikw.

Dane powysze dotycz kolonii w dosownym znaczeniu tego wyrazu oraz

protektoratw, nie obejmuj natomiast tzw. pkolonii, czyli pastw

formalnie niepodlegych, ale pod wzgldem gospodarczym, a co za tym idzie i

politycznym uzalenionych od mocarstw europejskich czy te od Stanw

Zjednoczonych.

Przyczyny tak wielkiego natenia ekspansji kolonialnej s cile

zwizane z rozwojem kapitalizmu. W kocu Xix w. kapitalizm zmienia swe

oblicze; od wolnej konkurencji przechodzi do systemu monopolistycznego, a

jego denia ekspansjonistyczne osigaj punkt szczytowy. Wymieni mona

cztery walne przyczyny wytonej ekspansji kolonialnej w erze imperializmu.

Kolonie potrzebne s pastwom kapitalistycznym jako: 1) rda surowcw,

2) rynki zbytu, 3) tereny wywozu kapitaw, 4) bazy wojskowe.

Rozwamy wszystkie te przyczyny po kolei.

1) |rda surowcw. W pierwszym stadium kolonializmu europejskiego po

wielkich odkryciach geograficznych na przeomie Xv i Xvi w. posiadoci

zamorskie byy w Europie cenione przede wszystkim jako rdo egzotycznych

surowcw, drogich korzeni, cennego kruszcu. Rozwj przemysu, produkcja

nowych, nie znanych dawniej wytworw pracy i wynalazczoci ludzkiej

zwikszyy wydatnie zapotrzebowanie uprzemysowionych krajw Europy i

Ameryki Pnocnej na surowce poprzednio nie uywane i niepotrzebne. Np.

wynalezienie maszyn sucych do obrbki baweny uczynio z niej jeden z

najwaniejszych towarw w midzynarodowych obrotach handlowych. Do wybuchu

wojny secesyjnej (1861-1865) wiat zaopatrywa si w bawen prawie

wycznie w Stanach Zjednoczonych. Po rozpoczciu dziaa wojennych wywz

jej do Europy usta wszake prawie zupenie; w zwizku z tym stany

angielskie fabryki w Lancashire. Anglicy chcc si uniezaleni od monopolu

amerykaskiego, zaczli zakada plantacje baweny w Indiach, pniej take

w Egipcie. Susznie wic powiedziano, e wojska brytyjskie stacjonoway w

Indiach i w Egipcie, aby fabrykom w Lancashire zapewni regularn a od

obcych pastw niezalen dostaw surowca. Wynalezienie motoru spalinowego

spowodowao wycig za zoami nafty. Gdy wprowadzono gumowe opony do

samochodw i rowerw, rzucono si do eksploatacji kauczuku najpierw w

dunglach brazylijskich, pniej na plantacjach zakadanych na Pwyspie

Malajskim, w Indiach, na Cejlonie, na Jawie, Sumatrze i na Borneo. Orzech

kokosowy spowodowa inwazj europejsk na wyspy Oceanu Spokojnego.

Nieskrpowane wyzyskanie rde surowcw moliwe byo wtedy tylko, gdy

znajdoway si one we wasnych koloniach czy protektoratach. Std silna

rywalizacja pomidzy pastwami kapitalistycznymi i liczne konflikty o

posiadoci kolonialne.

2) |Rynki zbytu. Kolonie byy ju znacznie dawniej intratnymi rynkami

zbytu dla pastw europejskich. W okresie kapitalizmu monopolistycznego

znaczenie ich wszake ulego zasadniczej zmianie. W drugiej poowie Xix w.

prawie wszystkie pastwa z wyjtkiem Anglii zaczy si otacza murem

barier celnych. Francuski prezes ministrw, Jules Ferry, mwi w 1885 r.:

"Czego brak naszemu przemysowi?" ... Rynkw zbytu. Dlaczego? Poniewa

Niemcy zasaniaj si barier celn; poniewa po drugiej stronie oceanu

Stany Zjednoczone stosuj protekcjonizm... Poniewa na naszych wasnych

rynkach te wielkie pastwa sprzedaj towary, ktrych nie widzielimy nigdy

przedtem".

Wydawa si moe spraw dziwn, e kraje zacofane gospodarczo i

prymitywne, a takimi byy kolonie czy pkolonie, przedstawiay jednak dla

przemysu interesujcy i wany rynek zbytu. Ot do kolonii wywoono towar

najgorszy, czsto z brakami, nie nadajcy si do sprzeday w Europie czy

Ameryce Pnocnej, lub przestarzay.

Synny podrnik afrykaski Stanley, po powrocie w 1877 r. ze swej

podry po Kongo, przemawiajc na posiedzeniu Izby Handlowej w Manchesterze

zapewnia pord gorcych oklaskw zgromadzonych tam fabrykantw i kupcw

bawenianych, e jeli Murzyni kongijscy naucz si nosi ubranie, to

Anglia bdzie musiaa dostarcza im rocznie materiaw bawenianych za 26

mln funtw szterlingw.

3) |Wywz kapitaw. "Dla dawnego kapitalizmu - pisa Lenin w warunkach

cakowitego panowania wolnej konkurencji typowy by wywz |towarw. Dla

najnowszego kapitalizmu w warunkach panowania monopoli typowy staje si

wywz |kapitau".

Kapita chtnie szuka lokaty w krajach gospodarczo zacofanych, gdzie

bya tania sia robocza, gdzie znajdoway si zarazem due bogactwa

naturalne, gdzie protekcja pastwa imperialistycznego moga mu zapewni

uprzywilejowane stanowisko. Tzw. nadmiar kapitau kierowano nie ku

rozwojowi rodzinnego ycia gospodarczego, ku podnoszeniu poziomu yciowego

szerokich mas narodu, lecz ku zyskom atwym a szybkim. Francuski

ekonomista, Paul Leroy-Beaulieu, pisa w 1886 r.: "Kapita, ktry zarabia 3

lub 4% na podnoszeniu rolnictwa we Francji, przyniesie 10, 15, 20% w

gospodarstwach rolnych w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, La Placie, Nowej

Zelandii i Australii". Ten sam ekonomista oblicza dalej, e kapita

woony w budow nowych linii kolejowych we Francji da z trudem 2 lub 3%, w

krajach zamorskich natomiast 10 lub 20%.

Niezmiernie zyskowne byy poyczki udzielane pastwom azjatyckim,

afrykaskim czy Ameryki aciskiej. W zamian za zgod na otwarcie kredytu

poyczajcy kapitalici uzyskiwali intratne koncesje na eksploatacj kraju.

Budowa kolei np. bya znakomitym interesem, przy ktrym wszelka strata bya

z gry wykluczona. Wemy dla przykadu umow podpisan 21 stycznia 1902 r.

pomidzy tzw. Towarzystwem Ottomaskim, wasnoci grupy kapitalistw

niemieckich, a rzdem tureckim. Towarzystwo Ottomaskie otrzymao na 99 lat

koncesj na budow i eksploatacj wielkiej linii kolejowej dugoci

24677km od Konga przez Bagdad do Al-Basra nad Zatok Persk, dalej

koncesj na eglug na Eufracie i Tygrysie, wreszcie prawo budowy portw

itp. Nie do na tym, Turcja udzielia jeszcze Towarzystwu tzw. gwarancji

kilometrycznej, czyli zobowizania, e jeli spka kapitalistyczna nie

osignie okrelonej kwoty wpyww, przypadajcej na 17km drogi elaznej,

rzd turecki dopaci jej sum brakujc.

Potne koncerny zbrojeniowe, takie jak niemiecki Krupp czy Mauser,

angielski Armstrong lub Vickers, francuski Schneider, zawsze znajdoway

sposb, aby drog nacisku pastwowego, zwykego szantau czy przekupstwa

zmusi sabe pastwa - pkolonie imperializmu, Turcj, Persj czy

republiki poudniowoamerykaskie, do wielkich zamwie sprztu bojowego.

Rzecz odbywaa si zwykle w ten sposb, e rzd pastwa o typie

pkolonialnym otrzymywa wysoko oprocentowan i dobrze zabezpieczon

poyczk, za pienidze te za obowizany by naby w fabrykach wskazanych

przez banki udzielajce poyczki, sprzt bojowy. Operacja taka przynosia

olbrzymie zyski, gdy sprzedawano zasadniczo typy broni przestarzae,

wycofane ju z armii europejskich. Wywz kapitaw by zreszt w wielu

wypadkach raczej pozorny ni rzeczywisty. Obliczano, e np. w kolejnictwie

kraj otrzymujcy poyczk dostawa faktycznie zaledwie jej pit cz, 4/5

pozostawao w kraju wierzyciela jako pokrycie nalenoci za nabyte tam

parowozy, wagony, szyny i inne urzdzenia kolejowe, zwrot kosztw przewozu

itp.

4) |Bazy wojskowe. Istniay liczne terytoria i czci terytoriw, ktre

popady w zaleno od pastw imperialistycznych wycznie z uwagi na swe

znaczenie strategiczne. Najlepiej wida to na przykadzie posiadoci

angielskich. Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, Somali, Singapur to punkty

wzowe zabezpieczajce drog z Anglii do Indii, Australii i na Daleki

Wschd. Wyspy Midway, Wake, Guam to droga Stanw Zjednoczonych przez Ocean

Spokojny do Azji. Niemieckie kolonie w Afryce i na Oceanie Spokojnym,

ubogie w bogactwa naturalne, miay dla Rzeszy wiksze znaczenie jako punkty

wyjciowe w walce o nowy podzia wiata ni jako rdo dochodw,

Jaka bya podstawa spoeczna, ktr zwolennicy ekspansji kolonialnej

zdoali utworzy dla swej polityki? Na szczycie sta kapita

monopolistyczny, a take arystokracja rodowa, mianowicie ta jej cz,

ktra zwizaa si ju z wielk finansjer i cikim przemysem licznymi

wzami interesu. Agitatorzy i bojownicy o popularno kolonializmu w

spoeczestwie wywodzili si najczciej z k intelektualnych. Nierzadko

profesor wyszej uczelni z wyyn katedry uniwersyteckiej, pisarz i

publicysta w sowie drukowanym, a najczciej nauczyciel w szkole szerzyli

pogld, e Europejczycy maj obowizek "podj brzemi biaego czowieka",

jak to okrela w Anglii J. Rudyard Kipling, e "rasy wysze maj prawa w

stosunku do ras niszych; maj prawa, gdy maj obowizki, maj obowizek

cywilizowania ras niszych", jak mwi we Francji Jules Ferry. Propaganda

kolonializmu posugiwaa si take innymi argumentami, dowodzia, e

posiadanie wasnych kolonii jest niezawodn drog do usunicia trudnoci

gospodarczych, z ktrymi walczono, do zapobieenia kryzysom, e walnie

przyczyni si do wzrostu oglnej zamonoci itd. Taka propaganda trafia na

grunt podatny zarwno wrd redniej buruazji, jaki zwaszcza - wrd

drobnomieszczastwa. Ta warstwa, wci zagroona proletaryzacj, upatrywaa

w kolonializmie rodek zaradczy, na rne swoje niedomagania i bolczki.

Wielu modym ludziom z warstw rednich kolo nie wydaway si najlepszym

sposobem zrobienia kariery czy majtku. Wiedzieli, e oficerowie,

urzdnicy, lekarze, technicy itp. yli w koloniach na poziomie, ktry

znacznie przewysza poziom ycia osb zajmujcych analogiczne stanowiska w

metropolii.

Tote klasy posiadajce w wikszoci popieray polityk kolonialn,

chocia z ich szeregw wychodzia czsto opozycja, ale wyjtkowo tylko bya

to opozycja zasadnicza i konsekwentna. Kierowaa si ona motywami

gospodarczymi i politycznymi. W Anglii np. na przeomie Xix i Xx w.

zwolennicy wolnego handlu traktowali kolonie wci z nieufnoci i

ostatecznie udaremnili zamysy Josepha Chamberlaina cisego zespolenia

brytyjskich posiadoci zamorskich z metropoli. We Francji czsto sysze

mona byo zdanie, e ekspansja kolonialna odsuwa siy, energi, uwag

narodu od kwestii dla najistotniejszej, od sprawy stosunku do Niemiec i

odzyskania Alzacji i Lotaryngii, e kolonie odwracaj wzrok Francuza od

"bkitnej linii Wogezw". Tymi wzgldami si kierujc ostro przez dugie

lata zwalcza polityk kolonialn Georges Clemenceau. Gdy wszake sam w

latach 1906-1909 sta na czele gabinetu, nie zawrci Francji z drogi

kolonializmu. Przeciwnie, za jego rzdw wytrwale pracowano nad

wzmocnieniem pozycji Francji w Maroku.

Gdy mowa o stosunku klas posiadajcych do kolonializmu, zway trzeba

jeszcze jeden doniosy czynnik, ktry odegra znaczn rol w ksztatowaniu

ich stanowiska. Bya to kwestia spoeczna. W dosadny sposb uj rzecz

Cecil Rhodes w 1895 r.: "Zwiedziem wczoraj East-End [dzielnica robotnicza

w Londynie i byem na zebraniu bezrobotnych. Gdy nasuchaem si tam

dzikich przemwie, ktre byy jednym krzykiem "chleba! chleba!" i wracajc

do domu zastanawiaem si nad tym, co widziaem, przekonaem si bardziej

ni kiedykolwiek o znaczeniu imperializmu... Moim najgbszym marzeniem

jest rozwizanie kwestii spoecznej, a mianowicie: aby uratowa

czterdzieci milionw mieszkacw Zjednoczonego Krlestwa od zgubnej wojny

domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdoby nowe ziemie, aby rozmieci

na nich nadmiar ludnoci, aby uzyska nowe rynki zbytu towarw

produkowanych w fabrykach i wydobywanych w kopalniach. Imperium, mwiem to

zawsze, to kwestia odka. Jeli nie chcecie wojny domowej, to musicie

sta si imperialistami".

Jest to wic program wyrany; wychodzi on z zaoenia, e posiadanie

wasnych kolonii podniesie zamono metropolii, przede wszystkim

oczywicie buruazji, i pozwoli pewn cz zyskw pyncych z pracy

mieszkacw kolonii obrci na podniesienie poziomu ycia robotniku.

Chodzio tu gwnie o arystokracj robotnicz i zwizanie jej z panujcym

ustrojem kapitalistycznym.

Zachodzi wobec tego pytanie, jak do podbojw kolonialnych ustosunkowaa

si klasa robotnicza i partie socjalistyczne w gwnych pastwach

kolonizatorskich? wietnie w stosunkach angielskich zorientowany Engels

pisa z Londynu 12 wrzenia 1882 r. do Kautsky'ego: "Pytasz mnie, co

robotnicy angielscy myl o polityce kolonialnej. Dokadnie to samo, co o

polityce w ogle; myl tak, jak buruazja. Nie ma tu partii robotniczej,

s tylko konserwatyci i liberaowie-radykali, a robotnicy raduj si

angielskim monopolem na rynkach wiatowych i koloniami".

W Niemczech Wilhelm Liebknecht w debacie parlamentarnej 4 marca 1885 r.

rzuci zwolennikom kolonializmu ostrzeenie: "Panowie eksportuj kwesti

socjaln. Panowie w piaskach i bagnach Afryki wyczarowuj przed oczyma

narodu jak fatamorgan... Ale sprawa socjalna moe by rozwizana tylko w

kraju, nigdy w dali przez polityk kolonialn". I Liebknecht wszake istoty

kolonializmu nie rozumia, uwaa, i polityka kolonialna zaley od ustroju

pastwa, ktre j prowadzi, moe wic mie znaczenie dodatnie lub ujemne.

Bernstein w swej gonej pracy Die Voraussetzungen des Sozialismus und die

Aufgaben der Sozialdemokratie, 1899 (Zasady socjalizmu i zadania

socjaldemokracji) dowodzi, e dla ruchu robotniczego jest spraw obojtn,

czy kolonie przynosz korzyci czy nie, gosi rwnie mocno ryzykowny

pogld, e "nie podbj, lecz zagospodarowanie ziemi daje historyczny tytu

prawny do jej uywania". Krytyka podejmowana na terenie parlamentarnym

przez posw socjalistycznych wychodzia raczej z zaoenia, i koszta

ekspansji kolonialnej obciaj przede wszystki masy pracujce, ni ze

zrozumienia szkodliwoci kolonializmu i pyncych ze niebezpieczestw.

Ekspansja kolonialna pync zawsze z tych samych przyczyn i dc do tych

samych celw przybieraa zalenie od okolicznoci rne formy. A wic

najpierw ekspansja kolonialna w swej pierwotnej postaci, nastpnie

protektoraty rozcigane nad sabszymi i mniejszymi pastwami

pozauropejskimi, jak np. Tunezja czy Egipt, a wic wreszcie tworzenie

pkolonii w wikszych a gospodarczo zacofanych pastwach, jak Turcja,

Persja, Chiny drog tzw. w jzyku dyplomatycznym penetration paci ique,

czyli pokojowego przenikania.

Ekspan