O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministr ligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

″″″″Milliy g`a`rezsizlik ideyasi xuqiq ha`m ruwxiyliq t iykarlari ″″″″ kafedrasi

″″″″ O`ZBEKSTANDA DEMOKRATIYaLIQ JA`MIYET

KURIW TEORIYaSI XA`M A`MELIYaTI ″″″″

pa`ni boyinsha

L E K Ts I Ya T E K S T L E R I

Lektor: dotsent M. K.Maksetova

NO`KIS - 2012

Lektsiya tekstlerinin mazmuni

O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m

a`meliyati pa`ninin` predmeti, maqseti ha`m waziypalari.

1-lektsiya

1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwda jan`a da`wir ha`m

rawajlaniwdin` o`zine ta`n jolinin` tan`lap aliniwi.

2. Demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` teoriyaliq tiykarlarinin` islep

shig`iliwi. Pa`nnin` predmeti, maqseti wa`m waziypalari.

3. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` a`meliy ta`repleri,

milliy-ruwxiy o`zgeshelikleri ha`m uliwma insaniy printsipleri.

G`erezsizlik ha`m demokratiyaliq ja`miyet qurilisin in` «O`zbek

modeli»

2-lektsiya

1. G`a`rezsizlik-milliy rawajlaniw ha`m demokratiyaliq ja`miyetke o`tiw

imkaniyatlari.

2. Milliy rawajlaniw modelin tan`law - demokratiyanin` tayanish

printsiplelinin` biri.

3. I.A.Karimov «O`zbekiston modeli» haqqinda ha`m onin` ja`miyetlik

sotsialliq, siyasiy, ekonomikaliq ha`m ruwxiy turmis tarawlarinda

o`z ko`rinisin tabiwi.

O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyetti quriwda o`tiw da`wirinin`

za`ru`rligi ha`m onin` o`zgeshelikleri .

3-lektsiya

1. «O`tiw da`wiri» tusinigi ha`m onin` a`hmiyeti.

2. «O`tiw da`wiri» nin` jollari: «klassik», «revolyutsiyaliq»,

«evolyutsiyaliq» jollari. «Evolyutsion» joldin` a`hmiyeti.

3. O`zbekstanda demokratiya quriwda o`tiw da`wirinin` o`zgeshelikleri.

Evolyutsion joldin` turmisqa en`giziliwi.

Nizam ustemligi- demokratiyaliq, puqaralik jamiyett i quriwdin`

tiykari.

4-lektsiya

1. Demokratiyaliq ja`miyette nizam u`stemligi. Konstitutsiya ha`m

nizamlar .

2. Nizam hem basqa normativ-huqiqiy hujjetlerdin` a`dalat, insan

ma`plerine tiykarlaniwi.

3. Nizamshiliq palatasi ha`m Senat. Ma`mleket organlarinin`

wa`killikleri.

Ja`miyettin` ekonomikaliq turmisin erkinlestiriw ha `m

demokratiyalastiriw.

5-lektsiya

1. Ekonomikalik turmistin` erkinlesiwi, erkin bazar ekonomikasi ha`m

demokratiyalik ja`miyet printsiplerinin` o`z-ara baylanisi.

2. O`zbekstanda qurilip atirg`an demokratiyaliq ja`miyet

ekonomikasinin` tiykari ha`m ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw

basqishlari, olardin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.

3. Bazar reformalarin ja`nede teren`lestiriw, ekonomikalik xizmet

erkinligin ta`miynlew ha`m demokratiyaliq ja`miyet rawajlaniwi.

Demokratiyaliq ja`miyet kuriwda ma`ha`lle ha`m puqaralardin`

o`zin-o`zi basqariw organlari, ma`mleketlik emes ham ja`miyetlik

birlespelerdin` orni.

6-lektsiya

1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwda ma`ha`lle ha`m

puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organlarinin` orni.

2. Puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organlari ha`m olardi reforma

kiliwdin` tiykarg`i bag`darlari.

3. Ma`mleketlik emes ha`m ja`miyetlik birlespelerdin` ma`nisi ha`m

mazmuni. Demokratiyaliq ja`miyet quriwda olardin` orni.

4. O`zbekstandag`i siyasiy partiyalardin` ja`miyetti

demokratiyalastiriwdag`i orni

7-lektsiya O`zbekstannin` du`n`ya birlespesi menen birge islesiwinde

demokratiyaliq printsiplerge tiykarlaniwi.

1. Du`n`ya birlespesinde demokratiyalik o`zgerisler ha`m O`zbekstan.

2. Demokratiyaliq protsessler ha`m O`zbekstan. AQSh penen

strategiyaliq birge islesiw. O`zbekstannin` Rossiya, Evropa, Aziya

ma`mleketleri menen birge islesiwi.

3. Orayliq Aziyadag`i demokratiyaliq protsessler ha`m ma`mleket ara

birge islesiw. “MDA ma`mleketlerindegi demokratiyaliq reformalar

ha`m ma`mleket ara qatnasiqlar.

1-lektsiya. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati pa`ninin`

predmeti, maqseti ha`m waziypalari.

Joba:

1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwda jan`a da`wir ha`m rawajlaniwdin` o`zine ta`n jolinin`

tan`lap aliniwi.

2. Demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` teoriyaliq tiykarlarinin` islep shig`iliwi. Pa`nnin` predmeti,

maqseti wa`m waziypalari.

3. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` a`meliy ta`repleri, milliy-ruwxiy o`zgeshelikleri

ha`m uliwma insaniy printsipleri.

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni:

O`zbekstan Respublikasi 1991 jili 31 avgust ku`ni parlament joli menen ma`mleketlik g`a`rezsizligine

eristi. Bul ha`diyse haliqlarimiz alip barg`an uzaq ha`m mashqala gu`reslerinin` nizamli na`tiyjesi

boldi. Bul haqqinda Prezidentimiz Islam Karimov to`mendegilerdi bildirdi:

«O`zbek milleti a`zelden o`z pikiri, o`z g`a`rezsizligi ushin gu`resip barg`an. Bug`an tariyx gu`wa.

Milletimiz tariyxi haqqindag`i haqiyqat elimizdin` pidayi, o`z jolinan, pikirinen, so`zinen

qaytpaytug`in perzentlerine ashiliwi lazim. Biliwimiz sha`rt bolg`an tariyx betlerin qunt penen ashiw

ha`mmemiz ushin ha`m parz ha`m qarz». Tariyxtin` gu`waliq beriwinshe, Tu`rkistan u`lkesi 1,5 min`

jilliq tariyxi dawaminda, bar jog`i 376 jil haqiyqattan azat ma`mleket bolip jasag`an. Basqa waqitlari

tu`rli basqinshilar zulmi astinda ku`n keshirgen.

Biraq bul basqinshilarg`i qarsi xaliqlarimiz ha`m jasirin, ha`m ashiq tu`rde gu`res alip barg`an.

Ma`selen tariyxtan belgili Iran shaxlarina qarsi Shiraq, Tumaris, Grek-Makedon basqinshilarina qarsi

Spitamen, arab basqinshilarina qarsi Muqanna, Mongol-tatarlar zulimina qarsi, Jalaladdin

Manguberdi, Temur Malik, Patsha Rossiyasi koloniyaliq siyasatina qarsi o`z g`a`rezsizligi ushin gu`res

1868 j. Samarqantta, 1871 j. Sirda`r`yada walayatinda, 1878 j. Andijanda, 1882 j. Marg`ilanda, 1892 j.

Tashkent ko`terilisi, 1898 j. Dukchi Iyshan ko`terilisi ha`m basqalar, milliy ma`mleketshilik tiklew,

zulimnan azat boliw jolinda alip barilg`an ha`reketler.

XX a`sirdin` baslarinda azatliq ushin gu`reske ag`artiwshilar yag`niy jadidler kiristi. Olar elimizdi

sawatsizliq ha`m zulimnan qutqariw ushin da`slep ruwxiy-ma`deniy islerdi tamir artirip, keyinala

xaliqti u`lken gu`reske jeteklemekshi boldilar.

Sovetlik da`wirinde, bol`shevikler alip barg`an siyasatinan qanaatlanbag`an xalqimiz, milliy azatliq

gu`resi joli menen o`z ta`g`dirin o`zleri belgilew mu`mkinshiligine isengen tu`rde gu`reslerdi

toqtatg`ani joq. Sovet hu`kimeti o`z na`wbetinde, ha`kimiyatqa kelgen da`slepki ku`nlerinen baslap,

bunday gu`reslerge qarsi jazalaw islerin alip bardi. Ma`selen 20-30 j. milliy azatlig`i ushin

gu`reskenlerden 800 min` artig`i qatag`ang`a ushiradi, 1937-53 jillar aralig`inda 61799 adamg`a

siyasiy ayip qoyilip, olardin` 7100 o`lim jazasina hu`km etildi, olar arasinda A.Ikramov, F.Xojaev,

A.Dosnazarov h.t.b.

Sovetler Awqami quraminda bolg`an O`zbekstan 50, 60, 70 ha`m 80 jillardin` birinshi yariminda

siyasiy, ekonomikaliq, ja`miyetlik krizis jag`dayina tu`sip qaldi, o`z basinan turg`inliq da`wirin

keshirdi.

A`ne usinday qiyinshiliq u`stinde qiyinshiliq oralip jatqan, qiyin sha`riyatta Respublika ha`kimiyati

basshilig`ina Islam Karimov. Ol da`slepki ku`nnen baslap o`z pozitsiyasin aniq ko`rsetti. Yag`niy,

ma`mleketti jar jag`asinan qaytarip aliw, milletleri tatiwliqti ha`m turaqliliqti ta`miynlew,

mashqalalardi qisqa waqitta sheshiw.

1989 j. 21 oktyabr` ku`ni o`zbek tiline ma`mleketlik til statusinin` beriliwi, bul Islam Karimov

ta`repinen g`a`rezsizlikke qarap atqan da`slepki qa`demi boldi. Respublikanin` keleshegi ushin

taslang`an keyingi qa`demlerinin` biri bul buring`i Awqam Respublikalari ishinde birinshi bolip 1990

jil 24 mart O`zbekstanda Prezidentlik lawaziminin` engiziliwi boldi. O`zbekstan Respublikasinin`

ma`mleketlik g`a`rezsizligine erisiwde 1990 jil 20 iyunda Oliy Ken`estin` XII shaqiriq ekinshi

sessiyasinda qabil etilgen «G`a`rezsizlik Deklaratsiyasi» boldi.

Respublika ha`kimiyati ta`repinen qiling`an barliq isler Respublikamiz g`a`rezsizligi ushin qilinip

atirg`an qa`demleri edi. O`zbekstan Prezidenti Islam Karimov Orayliq ha`kimiyat basqariw uqibin

jog`altqan, ha`r bir Respublika o`z halina taslap qoyilg`an bir sharayati, aniq bahalay alip ha`m aqilliq

penen paydalanip, ma`mleketlik g`a`rezsizlik haqqinda Nizamnin` qabil etiliwin talap etti, ha`m 1991

j. 31 avgust ku`ni Oliy Ken`esinin` XII shaqiriq na`wbetten tisqari VI sessiyasinda bul nizam qabil

etildi.

Solay etip O`zbekstan o`z g`a`rezsizligine eristi ha`m demokratiyaliq ja`miyet quriwinin` jan`a da`wiri

baslandi. Ol ma`mleket ha`m sotsialliq turmistin` barliq tarmaqlarinda teren` ha`m tu`pkilikli

o`zgerisler menen baylanisli boldi. O`zbekstan Respublikasi aldinda xaliq, tariyxi ha`m da`stu`rlerin

esapqa alg`an tu`rde, uliwmadu`n`yaliq rawajlaniwdin` ken` ma`deniy jolina qaytiwdag`i, strategik

ma`sele tu`rde. Bunin` ushin eski du`zim kisenlerinen bosap aliw, ma`mleket ha`m sotsialliq-siyasiy

turmis mexanizmlerin ha`m tu`zilmelerin jan`adan qa`liplestiriw waziypalardi turdi. Bul waziypalardi

a`melge asiriw jolinan ilgerilep bariw ushin, Prezident Islam Karimov bir neshe miynetlerinde

belgilegenindey-ha`m sirtqi ha`m ishki siyasatimiz, ha`reketlerimizdin` tiykarg`i maqseti, xalqimiz

ma`plerin oylaytug`in, og`an parawanliq ha`m erkinlik inam etetug`in, a`dalatli, demokratiyaliq

ja`miyet quriw. Bul ushin birinshi na`wbette Awqam da`wirindegi administrativlik-bulyriqpazliq

sistemasinan waz keshiw kerek boldi. Teren`rek analiz qilg`anda, demokratiya Prezidentimiz so`zi

menen «bul xaliqtin` o`z erkinligi ha`m g`a`rezsizlikke qaraslari ha`m, ha`r bir shaxstin` ma`pleri ha`m

huqiqlarin o`zbasimshaliq menen sheklew ha`reketlerden qorg`aw ha`m, puqaralardin` o`zin-o`zi

basqariw formasi ha`m ekenliginde ko`rinedi».

Jahan ta`jriybelerinin` gu`waliq beriwinshe, insaniyat rawajlaniwinin` ha`zirgi basqishinda ma`mleket

basqariwinin` joqari, ma`deniy formasi bul demokratiya ha`m ol to`mendegi printsiplerge tiykarlanadi:

- xaliqtin` erkin

- puqaralardin` ten` huqiqlig`i,

- insan huqiqlarinin` u`stemligi,

- ha`kimiyat organlarin saylap qoyiliwi,

- tayinlaw joli menen qa`liplesetug`in ma`mleket organlarinin`, saylap qoyilatug`in organlar

aldinda esap beriwi,

- ha`kimiyat tarawlarinin` bo`liniwi,

G`a`rezsiz O`zbekstannin` tan`lag`an joli Prezidentimiz Islam Karimov miynetlerinde, bayanatlarinda,

jurnalistler menen bolg`an sa`wbetlerinde, ruwxiy ma`deniy tiykarlari islep shig`ilg`an.

«Tu`pkilikli maqsetimiz-deydi Islam Karimov-sotsial jaqtan bag`darlang`an turaqli bazar

ekonomikasina, ashiq sirtqi siyasatqa iye bolg`an ku`shli demokratiyaliq huqiqiy ma`mleketti ha`m

puqaraliq ja`miyetti du`ziwi».

Bul islerdi a`melge asiriw ushin, Prezidentimiz ta`repinen islep shig`ilg`an bes printsipti tiykar etip

alip. Bul printsipler tek g`ana bizin` ma`mleketimizde emes, du`n`yanin` ko`plegen ma`mleketlerinde

ha`m ta`n aling`an.

Bul printsiplerdin` tiykarg`i mazmuni to`mendegiler:

Birinshiden: ekonomikanin` siyasattan u`stemligi,

Ekinshiden: ma`mleket bas reformator,

U`shinshiden: nizam u`stemligi,

To`rtinshiden: ku`shli sotsialliq siyasat,

Besinshiden: bazar qatnasiqlarina basqishpa-basqish o`tiw.

Bul printsipler O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinda ha`m basqada huqiqiy hu`jjetlerinde

sa`wlelendirilgen.

G`a`rezsizliktin` o`tken da`wirinde ma`mleketimizdin` barliq tarawlarinda ju`da` ko`plegen

jetiskenliklerge erisildi, biraq bul jetiskenliklerde toqtap qalmaw maqsetinde Prezidentimiz XXI a`sir

bosag`asinda ha`m onin` da`slepki jillarinda ma`mleketimizdin` rawajlaniw strategiyasi, reformalardi

teren`lestiriw ha`m ja`miyetti jan`alaw barisindag`i to`mendegi u`stemlilikke iye bag`darlari belgilep

berildi:

Birinshi bag`dar: - ma`mleketimiz siyasiy, ekonomikaliq turmisin, ma`mleket ha`m ja`miyet qurilisin

erkinlestiriw.

Ekinshi bag`dar: - ja`miyet ruwxiylig`in ja`nede ko`teriwden ibarat. Basqasha qilip aytqanda, o`z

ku`shi ha`m imkaniyatlarina su`yenetug`in, a`trapinda ju`z berip atirg`an waqiya-ha`diyselerge Erkin

qatnas menen jandasatug`in, ha`zirgi zamanda jeke ma`plerin ma`mleket ha`m xaliq ma`pleri menen

ten`dey ko`re alatug`in erkin, ka`mil insanlardi ta`rbiyalaw.

U`shinshi bag`dar: - kadrlar ma`selesi. Ma`mleketimiz aldinda qoyilg`an barliq ma`seleler, ha`r tu`rli

mashqalalardi sheshiw za`ru`rligi, kadrlarg`a barip taqaladi.

To`rtinshi bag`dar: - Xaliq turmis da`rejesin izshillik ha`m turaqli o`siwi, xaliqti ja`nede ku`shli

sotsialliq qorg`awdi belgileydi.

Besinshi bag`dar: - bul ekonomikada orinli o`zgerislerdi ta`miynlew.

Altinshi bag`dar: - ja`miyettegi turaqliliq, tinishliq, milletler ha`m puqaralarara tatiwliqti,

shegaralardin` ko`p qatilmaslig`in, ma`mleketimiz territoriyaliq birligin ta`miynlewden ibarat.

O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` Prezident Islam Karimov miynetlerinde tiykarlanip

bergen pikirleri mazmuni ha`m a`hmiyetine qarsi, da`stu`riy formalarina parq qiladi ha`m bul joldin`

o`zine ta`n o`zgesheligin belgileydi. A`dep demokratiyaliq ja`miyet quriwg`a umtiliw barisinda

O`zbekstan xaliqi o`zinin` bay tariyxiy miyrasina iye. Buring`i Shig`is oyshillari a`dalatli ja`miyet

quriw ushin da`slep nizamlarg`a a`mel qiliniwi ha`m usi jol arqali huqiqiy ma`mleket quriwdi

bildirgenler. Ma`selen Farabiy o`zinin` «Fozil adamlar qalasi» atli miynetinde «A`dalatli hu`kimdar

jan`a nizam qabil etilgende xaliqtin` barliq qatlamlari ha`m awladlarina baxit-saadat, shadliq keltiriwin

a`lbette esapqa aladi» dep boljaw qilg`an.

Joqarida aytilg`anidag`ilarday esapqa alg`an tu`rde joqarg`i oqiw ministrligi 1995 jillardan baslap

O`zbekstannin` 6 oqiw orinlarinda eksperiment sipatinda, al 1998 jildan baslap barliq oqiw orinlarinda

«O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati» pa`ni oqitila basladi. Bul

pa`nnin` tiykarg`i derekleri BMT nin` 1998 j. 10 dekabr` ku`ni qabil etilgen «Insan huqiqlari xaliqara

deklaratsiyasi» bolip O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi, Prezident Islam Karimov miynetleri,

bayanatlari, ha`mde g`a`rezsizlik da`wirinde qabil etilgen nizamlar, huqiqiy hu`jjetler, ja`miyetlik-

ekonomikaliq ma`selelerge bag`ishlang`an a`debiyatlar ha`m maqalalar esaplanadi.

Bul pa`n qurilip atirg`an jan`a ja`miyetti ha`r ta`repleme teoriya, a`meliy jaqtan, a`hmiyetin tu`sindirip

beretug`in pa`n ha`m onin` tiykarg`i maqseti Prezidentimiz Islam Karimov miynetlerinde alg`a

su`rilgen ilimiy ta`limatlar menen student jaslardi jaqinnan tanistiriw. Bunin` sebebi Watanimiz

g`a`rezsizligin saqlap qaliw ha`m oni ha`r ta`repleme bekkemlew keleshek a`wladqa ju`klenedi.

«O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati» pa`ni-du`n`ya

tsivilizatsiyasinin` tariyxiy ta`jriybelerge tiykarlang`an tu`rde respublikamizdin` o`zine

o`zgesheliklerinen kelip shiqqan, a`dep demokratiyaliq ma`mleket ha`m puqaraliq ja`miyetti

du`ziwdin` teoriyaliq ma`selelerin jeke tu`rde u`yretedi ha`mde oni a`meliyatshilar ushin da`stu`r

sipatinda inam etiw menen shug`illanadi.

Bulardan basqa bul pa`n insan ma`pleri erkinligi ha`m qa`dir-qimbatina xizmet etiwshi tinishliq,

miynet, azatliq, dosliq, a`dalat ha`m baxittay uliwmainsaniy qa`driyatlarg`a tiykarlanip, demokratiyaliq

ja`miyet quriwdin` uliwmaja`ha`n alding`i ideyalardi a`melge asiriwdin` O`zbekstan xaliqlarinin` ko`z-

qarasinan kelip shig`iwshi qolayli usil ha`m bag`darlardi belgileydi.

«O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati» pa`ni bir qatar ja`miyetlik

ha`m gumanitar pa`nler menen, yag`niy O`zbekstan tariyxi, politologiya, ekonomikaliq teoriya, bazar

ekonomikasi, filosofiya, ma`deniyattaniw, ma`mleketlik huqiq tiykarlari pa`nleri menen o`z ara

baylanista bolip, olardin` jetiskenliklerine tayang`an tu`rde u`yreniledi ha`m rawajlanadi, ha`r bir

pa`nde bolg`aninday, bul pa`nnin` ha`m o`zine ta`n bolg`an bag`dari bar. Bul bag`dar a`hmiyeti ha`m

mazmunina qarap, ma`mleketimizdin` ja`miyetlik-siyasiy, ekonomikaliq, ma`deniy ruwxiy turmisi

menen tig`iz baylanisli. En` a`hmiyetlisi bul pa`n O`zbekstanda bolip atirg`an o`zgerisler protsessin

a`melde qanday usillarda qollanip atirg`anlig`i haqqinda mag`liwmat bere ha`m jaslardi teoriyaliq

ha`m a`meliy jaqtan turmisqa tayarlaydi.

Shin ma`nisindegi demokratiyaliq, huqiqiy ma`mleket o`z-ara jaqin baylanista bolg`an eki bo`limnen:

ma`mleketlik ha`kemiyat organlari ha`m basqariwi ha`mde puqaralardin` ha`r tu`rli ma`plerin o`zinde

sa`wlelendirgen g`a`rezsiz siyasiy partiyalar ha`m ja`miyetlik birlespelerden ibarat. Bul ma`mleketlik

emesbo`limi sonin` ushin ha`m puqaraliq ja`miyet dep ataladi. Puqaraliq ja`miyet ma`mlekettin` payda

boliwi menen ju`zege keledi ha`m qa`liplesedi, onin` a`hmiyeti ma`mlekettin` demokratiyaliq

da`rejesine muwapiq belgilenedi. Prezident Islam Karimov so`zi menen aytqanda «Biz ushin puqaraliq

ja`miyet-sotsialliq makan. Bul makanda nizam u`stem bolip, ol insannin` o`zin-o`zi kamal taptiriwina

tosqinliq qilmaydi, kerisinshe ja`rdem beredi».

«O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati» pa`ni usi bahali printsip ha`m

pikirlerge tayang`an tu`rde, onin` a`hmiyetin O`zbekstan misalinda tu`sindiriwge ha`m ko`rsetiwge

umtiladi. Ol klassliq ha`m partiyaliq ideyalardan azat bolip, onda insaniydiq, milliy g`a`rezsizlik ha`m

tikleniw, ja`miyetlik-siyasiy turaqliliq ideyalari a`hmiyetli orin iyeleydi. Usi ta`repten alg`anda o`tiw

da`wirinin` o`zgeshelikleri usi pa`nde aniq formada o`zinin` ko`rinisin tapqan.

O`zbekstanda demokratiyaliq protsesslerdin` rawajlaniwinin` xarakterli ta`repi sonnan ibarat, yag`niy

du`n`ya xaliqlari ta`n alg`an demokratiyaliq printsipler, da`stu`rlerge toliq a`mel qilg`an tu`rde shig`is

demokratiyasinin` en` jaqsi ta`replerin u`yrenip qosa alg`anlig`i.

Shig`ista demokratiyaliq protsessler a`ste-sekinlik menen, yag`niy evolyutsion tiykarinda rawajlanadi.

Shig`is demokratiyasinin` o`zine ta`n o`zgesheliklerinin` ja`ne biri sonnan ibarat, bul jerde ko`binshe

saldamliq penen sa`wbetlesiw tiykarinda is ju`rgiziw, a`dep-ikramliliq qag`iydalarin qatan` a`mel

qiliw, a`dalatliq ha`m gumanistlik pa`ziyletleri menen ajiralip turadi.

Jasi u`lkenge hu`rmette boliw, shan`araq ha`m perzentler haqqinda tinimsiz g`amqorliq qiliw, ashiq

kewillik, milletine qaramastan ha`mmege ten`dey qatnasta boliw ha`m o`z-ara ha`rdem sezimi adamlar

ortasindag`i qatnasiqlardin` a`hmiyetli belgisi bolip esaplanadi. O`z watanina mexr-muxabbat,

miynetsu`yiwshilik, ziyalilarg`a, ustazlarg`a, ag`artiwshilarg`a o`zgeshe hu`rmet xalqimizg`a ta`n

pa`ziyletler.

Shig`ista, a`sirese O`zbekstanda ma`ha`lle ja`miyetinin` o`zine ta`n demokratiyaliq da`stu`rlerinin`

kishi bir formasi. Uliwma Shig`ista demokratiya tu`sinigi ko`birek o`z-ara awizbirshilik ideyasi

tiykarinda, ja`ma`a`tshilik pikirdin` u`stemligi menen qa`liplesedi. Shig`ista a`yyemgi zamanlardan

nizamlarg`a ayriqsha hu`rmet menen qaralip kelgen. Bul pikirdin` da`liyli sipatinda ulli babamiz Amir

Temurdin` to`mendegi pikirin bildiriwge boladi. «Qaysi jerde nizam u`stemlik qilsa, sol jerde erkinlik

boladi».

Bekkemlew ushin sorawlar:

1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati pa`ninin` predmeti, maqseti

ha`m waziypalari.

2. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati pa`ninin` tiykarg`i

tu`sinikleri ha`m onin` nizamliliqlari.

3. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` uliwma du`n`yaliq ta`n aling`an nizamshiliqlari

ha`m onin` o`zine ta`n jolinin` islenip shig`iliwi.

4. Ma`mleketimizde demokratiyaliq ja`miyet du`ziwde siyasiy institutlar, teoriyalar ha`m pikirler ko`p

tu`rliligine tiykarlaniwi.

5. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriw teoriyasi ha`m a`meliyati pa`nin u`yreniwdin`

a`hmiyeti.

6. Demokratiyaliq ja`miyet quriwdin` teoriyaliq tiykarlarinin` islenip shig`iliwi.

7. O`zbekstanda demokratiyaliqja`miyet quriliwdin` tiykarg`i tu`sinikleri.

A`debiyatlar:

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2.Karimov I.A. Wzbekiston kelajagi buyuk davlat. T-1, T, «Wzbekiston», 1996 y. 104-108, 123-130

b.

3.Karimov I.A. Xozirgi davrda demokratik isloxatlarni chukurlashtirishning dolzarb vazifalari. T-5, T,

«Wzbekiston», 1997. 104-114, 116-131 b.

4. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiet kafolatlari. T-6, T.,»Wzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 b.

5. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmokda. T., «Wzbekiston», 2000. 6-8-12, 14-15-16-20, 21-

26, 28-38, 47-48 b.

6.Karimov I.A. Wzbekistonda demokratik uzgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati

asoslarini shakillantirishning asosiy yunalishlari. T., «Wzbekiston», 2002

7.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

uchun darslik. Toshkent 2005

2-Lektsiya. G`erezsizlik ha`m demokratiyaliq ja`miyet qurilisinin` «O`zbek modeli»

Joba:

1. G`a`rezsizlik-milliy rawajlaniw ha`m demokratiyaliq ja`miyetke o`tiw

imkaniyatlari.

2. Milliy rawajlaniw modelin tan`law - demokratiyanin` tayanish

printsiplelinin` biri.

3. I.A.Karimov «O`zbekiston modeli» haqqinda ha`m onin` ja`miyetlik

sotsialliq, siyasiy, ekonomikaliq ha`m ruwxiy turmis tarawlarinda

o`z ko`rinisin tabiwi.

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni

1. Ja`ha`n ta`jriybesi soni ko`rsetedi, o`z ma`mleketshiligin qolg`a kirgiziw, milliy ha`m sotsialliq

azatliqqa erisiw hesh jerde jen`illik penen bolmag`an. G`a`rezsizlikke erisken ha`r bir o`z rawajlaniw

jolin izleydi, jan`a ja`miyet du`ziwde o`z mojelin islep shig`iwg`a umtiladi.

Sotsial ekonomikaliq ha`m siyasiy jag`day, adamlar ortasinda ornatilg`an qatnasiqlar, olardin` ko`z-

qaraslari, sonin` ishinde diniy isenimi, ruwhiyati ha`m a`dep normalari usini talap etedi. Du`n`yada

ja`miyetlik rawajlaniwi jollarinin` tu`rli ha`mriantlari bolip, olardin` qatarina Turkiya, Qubla Koreya,

Shvetsiya modelleri, bir-neshe musulman ellerdin` ha`m jan`a industrial ma`mleketlerdin` ta`jriybeleri

ha`m soni ko`rsetedi. Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Evropa ma`mleketleri ha`m Yaponiya xaliq

xojalig`in qayta tiklew ha`m usinin` a`meliy ko`rsetkishi.

O`zbekstan basqa ma`mleketler rawajlaniw protsessinde toplag`an ha`m respublika sharayatinda

qollaniwg`a bolatug`in barliq unamli ha`m maqul ta`jriybelerden u`nemli paydalaniwdi, biraq so`z bul

jerde ayrim bir modeldi, ha`tte ol unamli na`tiyjeler bergen bolsada, ashiqtan-ashiq oni ko`shirip aliw

haqqinda baratirg`ani joq. Sebebi aniq-rawshan usillar qaysi ma`mleket ushin mo`ljellengen bolsa, usi

ma`mlekettin` o`zine-ta`n sharayatinda unamli na`tiyje beredi.

Ja`ha`n ha`m o`zimizdin` a`meliyatimizda aling`an ba`rshe unamli ta`jriybeden bas tartpastan o`zinin`

sotsial-ekonomikaliq rawajlaniw jolin tan`lap aliw O`zbekstannin` bekkem tutqan pozitsiyasi edi. Bul

joldin` tiykarg`i mazmuni ha`m a`hmiyeti sonnan ibarat boldi, ma`deniyatli rawajlaniwg`a

revolyutsiyaliq sekiriwlersiz, unamsiz aqibetlersiz ha`m ku`shli sotsialliq apatlarsiz, evolyutsion jol

menen o`tiw. Sebebi adamlardin` sanasina ha`m turmisina ko`p jillar dawaminda, ko`binshe zorliq joli

menen sin`dirilgen nrselerdi qisqa waqit ishinde o`zgertiw mu`mkin emes. Bunin` ushin sotsialliq

toparlar ortasinda qatnasiqlardin` buziliwina ha`m olardi bir-birine qarama-qarsi qoyiwdin` aldin aliw

menen birge ja`miyetti jan`alaw ha`m o`zgertiw za`ru`rligine adamlardin` o`zin isendiriw, ha`reketke

keliwshi ku`shlerdi ha`m miynetti ilayiqli ta`g`dirleniw faktorlarin o`zgertiw kerek edi.

O`zbekstannin` shin ma`nistegi g`a`rezsizligine erisiwden ibarat o`z joli respublikani

rawajlanidiriwdin` to`mendegi tiykarg`i o`zine ta`n o`zgeshelikleri ha`m sha`rt-sharayatlarin ha`r

ta`repleme esapqa aliwg`a tiykarlanadi.

Birinshiden, ol xaliqtin` milliy-tariyxiy turmis ham oy-pikr ta`rzine, xaliq da`stu`rleri ha`m u`rip-

a`detlerinen kelip shig`adi. Teren` tamirlari o`tmishtegi da`stu`riy ja`maa turmis ta`rezine barip

taqalatug`in kollektivshilik tiykarlari O`zbekstan xalqina ta`n. U`lkenlerdi hu`rmet etiw shan`araq

ha`m perzentleri haqqinda g`amqorliq qiliwi ashiq kewillik, milletine qaramastan ha`mme menen

dosliq qatnasiqta boliw, basqalarg`a barliq waqit ja`rdem beriwge tayar boliw sezimleri, adamlar

ortasinda qatnasiqlardin` o`lshemi bolg`an.

Ekinshiden. Respublikadag`i o`zine ta`n demografiyaliq jag`day, a`hmiyetli o`zgesheliklerdin` biri.

Elimizde xaliq ha`m miynet resursleri joqari pa`tler menen o`sip barg`an xaliqtin` jartisinan ko`biregi

awillarda jasaydi ha`m tiykarinan diyxanshiliq penen shug`illanadi. Xaliqtin` 60 protsentinen ko`biregi

balalar, o`spirimler 25 jasqa shekem bolg`an jigit-qizlar. Ma`selen 17 jasqa shekemgi awlad 11 mln

jaqin adamdi quraydi.

O`z ata-babalari qa`dimnen jasap kelgen jaylarg`a baylang`anlig`i, ko`ship ju`riwge mas emesligi

respublika xaliqina ta`n o`zgeshelik.

U`shinshiden. Respublikanin` jeke bir o`zgesheligi-milliy quraminin` o`zine ta`n bolg`anlig`i. Etnik

quramda jergilikli xaliq u`stem pozitsiya iyeleydi. Usi menen bir waqitta respublika aymag`inda o`z

ma`deniyati o`z da`stu`rlerine iye bolg`an 100 artiq millet wa`killeri jasaydi.

To`rtinshiden. O`zbekstan qolayli geostrategiyaliq imkaniyatlarina iye, yag`niy ma`mleketimiz

aymag`inan a`yyemgi da`wirlerden aq iri sawda jollari o`tken bolip, bul jerde tu`rli ma`deniyatlardin`

bir-birin o`z-ara bayitiw protsessleri keshken. Ha`zirgi ku`nde ha`m O`zbekstan Orayliq Aziyanin`

ortasinda jaylasqan bolip, uliwma regiong`a siyasiy ha`m ekonomikaliq ta`sir jasaydi. O`zbekstan

o`zinin` siyasiy ha`m ekonomikaliq g`a`rezsizligin qorg`ay alatug`in imkaniyatin beretug`in jeterli

potentsialg`a iye. Jer asti bayliqlarinin` ko`pligi ha`m mineral shiyki o`nimge bay bolg`anlig`i teren`

o`zgerislerdi a`melge asiriwg`a, respublikanin` ja`ha`n bazarina shig`iwin ta`miynleytug`in tarmaqlarin

rawajlanidiriw imkaniyatin berdi.

Rawajlanip atirg`an jas ma`mleketler o`z aldilarina erisiwge an`satiraq bolg`an maqsetlerdi qoyip

«al`ternativlik (muqobil) rawajlaniw» teoriyasinin` tu`rli kontseptsiyanin` tiykarlari to`mendegiler:

- «Tiykarg`i ixtiyajlar» kontseptsiyasi. Xaliqtin` en` kem tirishilik ixtiyajlarin kepillik ta`rzde

ta`miynlew ha`m is menen ta`miynlew mashqalalardin` sheshimin tabiw usi kontseptsiyanin` tiykarg`i

maqseti:

- «Maqbup yamasa tiyisli texnologiya» kontseptsiyasi. Bul kontseptsiya xaliqtin` is penen

ba`nt bo`liwin ta`miynleytug`in ha`m jergilikli resurslardi qayta islewge miynetkesh texnologiyani

rawajlandiriw za`ru`rligine tiykarlanadi:

- «O`z ku`shine ja`ma`a`t bolip tayaniw» kontseptsiyasi. Bul kontseptsiya bar bolg`g`an

resurslardan tolig`i menen paydalaniwg`a ha`m rawajlanip atirg`anma`mleketlerdin` rawajlang`an

ma`mleketlerdin` ta`sirine tu`sip qaliwdin` aldin aliw maqsetinde olardin` arasinda ten` huqiqli birge

islesiwde bekkemlewge qaratilg`an.

- «Jan`a xaliqara ekonomikaliq ta`rtip» kontseptsiyasi. Bul kontseptsiya rawajlanip atirg`an

ma`mleketlerdin` ekonomikaliq ta`sirden qutiliwg`a ha`m ekonomikaliq artta qaliwdi saplastiriwg`a,

ten` huqiqli sherik sipatinda ta`n aliniwi, shiyki-zat ha`m sanaa o`nimlerine o`z ma`plerine muwapiq

keletug`in jan`a baxalardi, xaliqara sawda sheklewlerin, ha`mlyuta kursin belgilewge, zamanago`y

texnologiyalardi satip aliw imkaniyatlarin beretug`in uliwma umtiliwlardi sa`wlelendiredi.

O`zbekstan o`zinin` rawajlaniw modelin tan`lawda joqarida kontseptsiyalardi unamli ha`m na`tiyjeli

paydalaniwi.

Jan`alaniw ha`m sotsialliq rawajlaniwdin` elimiz tan`lag`an joli-quramali protsess bolip, respublika

ja`miyetlik turmisinin` ekonomikaliq, siyasiy, sotsialliq, ruwxiy-ma`deniy ha`m basqada tarawlarin o`z

ishine aldi.

Jan`alang`an ja`miyettin` siyasiy ha`m ma`mleketlik du`zilisi insang`a onin` siyasiy, ekonomikaliq

ha`m sotsialliq turmis ta`rzin erkin tan`lap aliwi kepilligin beredi.

Bul to`mendegilerdi bildiredi:

- Xaliqtin` turmis ta`jriybesine, ruspublika xaliqinin` milliy ha`m ma`deniy da`stu`rlerine,

barliq sotsialliq toparlardin` ha`m qatarlardin` ma`plerine mas keletug`in haqiqiy

demokratiyaprintsiplerin ornatiw.

- Nizam shig`ariwshi, atqariwshi ha`m sud ha`kimiyati wakalatlarin ajratiw tiykarinda milliy

ma`mleketshilikti du`ziw.

- Barliq puqaralardin` nizam aldinda huqiqiy ten`ligin ha`m nizam u`stemligi, ja`miyet

ma`plerinin` qorg`aliw ha`m xaliqtin` qa`wipsizligine kepillik beretug`in huqiqiy ma`mleketti du`ziw.

- O`zbekstanda tuwilg`an, onin` jerinde jasag`an ha`m miynet qilg`an ha`r bir adam,

milletine ha`m diniy isenimine qaramastan, Respublikamizdin` ten` huqiqli puqarasi boliwg`a

mu`na`sip degen insansu`yiwshilik ha`m patriotliq qag`iydalardi a`melge asiriw.

- Azshiliqtan ibarat milletlerdin` ma`plerin ha`m huqiqlarin qorg`aw, olardin` ma`deniyati,

tili, u`rp-a`detleri ha`m da`stu`rlerinin` saqlaniwina kepillik beriw.

- Bir ideologiyanin`, bir du`n`ya qarastin` jeke ha`kimliginen waz keshiw, siyasiy

sho`lkemler, ideologiyalar ha`m pikirler tu`rli boliw mu`mkinligin ta`n aliw.

O`zbekstan o`z g`a`rezsizligine, milliy ha`m sotsialliq azatlig`ina eriskennen keyin, da`slepki

ku`nlerden-aq, o`zinin` uzaqti ko`re alatug`in qa`bilietin ko`rsetken Prezident I.Karimov o`zbek

xaliqinin` ko`p a`sirlik milliy turmis ta`rzinin` en` xarakterli ta`repleri, ata-babalarimizdin` ko`z-qarasi

ha`m oy-pikirine ta`n bolg`an alding`i ideyalar, da`stu`rlerimizdi teren` talqilap rawajlaniwdin`

«O`zbek modelin» jaratti.

Islam Karimovtin` «Jan`a u`y qurmay turip, eskisin buzba» degen shaqirig`i «O`zbek modelinin`»

tiykarin quradi. Modelda hesh bir silkiniwlersiz, unamsiz a`qibetlersiz evolyutsiya joli menen

basqishpa-basqish bazar ekonomikasina o`tiw strategiyasi islep shig`ildi ha`m a`melge asirila basladi.

Bul modeldin` islep shig`iliwi I.Karimov ja`miyetti qayta quriwg`a qu`direti jetetug`in shaxs ekenligin

bildirgen edi. Ol jaqin o`tmishdegi unamsi na`rselerdi saqlab qalg`an tu`rde, O`zbekstandi

rawajlandiriwdin` jan`a o`zgeshe milliy strategiyasin islep shiqti.

Ko`p milletlerdin` demokratiyaliq rawajlaniwi babinda erisken jen`is ha`m ta`jriybelerin

respublikamizdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri menen salistiriw tiykarinda islep shig`ilg`an «O`zbek

modeli» nin` bes printsipi ja`miyetimiz rawajlaniwi, sotsial bag`darlang`an bazar ekonomikasina

o`tiwdin` teoriyaliq kvintessentsiyasi boldi.

Islam Karimovtin` ma`mleket baslig`i sipatinda abroy-imidjinin` tez o`siwine «O`zbek modeli»

a`hmiyetli faktor boldi.

Ekonomikanin` siyasattan u`stem boliwi ha`m ideologiyadan azat boliwi, o`tiw da`wirinde

ma`mlekettin` bas reformatorliq statusi, nizam u`stemliginin` ta`miynleniwi, ku`shli sotsialliq siyasat,

bazar ekonomikasina basqishpa-basqish o`tiw «O`zbek modeli» nin` mazmunin quraydi.

I.Karimov siyasiy ta`liymatin` sotsial bag`darlang`an bazar ekonomikasina o`tiw protsesslerin

ta`miynlew menen birge, O`zbekstanda puqaraliq ja`miyet tiykarlarin qa`liplestiriwge teoriyaliq-

a`meliy derek boldi.

Bul printsiplerdin` siyasiy filosofiyasi birden-bir dizim sipatinda ja`miyetti basqariw mexanizmlerin

belgilep berdi. Olardin` a`meliy-metodologiyaliq a`hmiyeti sonnan ibarat, ja`miyetti maqsetli basqariw

toliq tu`rde ja`miyettin` o`zinin` aniq imkaniyatlarinan kelip shig`iwshi ishki rawajlaniw ta`biyiy

nizamshilig`i menen baylanisli keledi. Joqaridag`i teoriyanin` usi ishki mazmuninan ma`mleket

sotsialliq rawajlaniwinin` tiykarg`i maqseti kelip shig`adi.

«O`zbek modeli» nin` printsipleri ja`miyet strategiyaliq rawajlaniwinin` keyingi basqishlari ushin

tiykar bolip xizmet qildi ha`m qilip kelmekte. Bunin` da`liyli-ma`mleket sotsial-ekonomikaliq, siyasiy,

ruwxiy rawajlaniwinin` bas printsiplerinin` jan`a sharayatdag`i logikaliq dawami bolg`an ja`miyet

turmisinin` barliq tarawlarin erkinlestiriw, demokratiyaliq o`zgerislerdi ja`nede teren`lestiriw ha`m

puqaraliq ja`miyetti tiykarlarina qa`liplestiriwdin` maqset-waziypalari.

Bekkemlew ushin sorawlar:

1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet qurilisinin` o`zine ta`n belgileri ha`m O`zbek modeli.

2. G`a`rezsizlik-milliy rawajlaniw ha`m demokratiyaliq ja`miyetke o`tiw imkaniyatlari.

3. Milliy rawajlaniw modelin tan`law-demokratiyanin` tayanish printsiplerinin` biri.

4. Islam Karimov O`zbekstan modeli haqqinda ha`m onin` ja`miyetlik, siyasiy ekonomikaliq , ruwxiy

turmis tarawlarinda o`z ko`rinisin tabiwi.

5. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet qurilisi protsesslerinde insan erkinligi, huqiqlari ha`m

ma`plerinin` u`stinligi.

6. G`a`rezsizlik ha`m demokratiyaliq ja`miyet qurilisinin` O`zbek modeli.

A`debiyatlar:

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2.Karimov I.A. Xalk farovonligi-faoliyatimiz mezoni. T-7.,T., «Wzbekiston», 1999, 109-111-113-

121-122-131 b.

3.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz-kelajak yuq. T-7., T., «Wzbekiston», 1999 y. 132-141-142-154 b.

4.Karimov I.A. Iktisodietni erkinlashtirish-farovonlik poydevori. T-9., T., «Wzbekiston», 2001 y. 3-45

b

5.Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiet

kafolatlari. T-6, T.,»Wzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 b.

6. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmokda. T., «Wzbekiston», 2000, 6-8-12, 14-15-16-20, 21-

26, 28-38, 47-48 b.

7. Levitin L., Karlayl S. Islom Karimov – yangi Wzbekiston Prezidenti. T., «Wzbekiston», 1996, 40-

46, 117-119 b.

8.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

ushin darslik. Toshkent 2005

3-lektsiya. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyetti quriwda o`tiw da`wirinin` za`ru`rligi ha`m

onin` o`zgeshelikleri .

Joba:

1. «O`tiw da`wiri» tusinigi ha`m onin` a`hmiyeti.

2. «O`tiw da`wiri» nin` jollari: «klassik», «revolyutsiyaliq»,

«evolyutsiyaliq» jollari. «Evolyutsion» joldin` a`hmiyeti.

3. O`zbekstanda demokratiya quriwda o`tiw da`wirinin` o`zgeshelikleri.

Evolyutsion joldin` turmisqa en`giziliwi.

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni

Ma`mlekettin` bir ja`miyetlik du`ziminen ekinshisine o`tiwi, o`tiw da`wiri dep ataladi ha`m bul ju`da`

quramali protsess esaplanadi. Sebebi bul eskinin` o`liwi, jan`anin` qa`liplesiwi menen baylanisli.

Yag`niy rawajlaniw talaplarina juwap bermey atirg`an ma`mleket turmisi menen baylanisli bog`an

ba`rshe mexanizmlerdi tamamlap, onin` ornina rawajlaniw ixtiyajlarina juwap beretug`in jan`a

mexanizmlerdi qa`liplestiriw talap etiledi.

O`tiw da`wirinin` ja`ne bir quramali mashqalasi, bul eski du`zimde jasag`an, onin` ta`rtip-qag`iydalari

o`zgeshelikleri, basqariw dizimi, ruwxiy-ideologiyaliq da`rejesi ha`m du`n`ya qarasi menen jasaytug`in

xaliqti tu`pkilikli jan`a qa`liplesip atirg`an du`zimge u`yretiw, maslastiriw, ja`ne ha`m aniqrag`i, olardi

ko`ndiriw lazim boladi. Bul qaysi ja`miyetke o`tiwine qaramastan (ma`selen, totalitar yamasa

demokratiyaliq) barliq ma`mleketler ushin o`z basinan keshiriwi sha`rt bolg`an protsess.

Bu`gu`ngi ku`nde insaniyat demokratiyaliq qa`driyatlarg`a tiykarlang`an ja`miyetke o`tiwge qarap

baratir. Sebebi, bul ja`miyet insannin` o`zine-o`zi an`law, qadir-qimbatinin` ta`miynleniwine kepillik

beredi. O`tiw da`wirleri tu`rli qa`liptegi tartibsiz protsessler, mashqalalar menen toliq boladi. Bul

da`wirlerdi ayrimlar «da`r`ya boylap uzinina taslang`an ko`pir» dep ta`riypleydi. Bunin` u`stine tu`rli

ma`mleketlerde ha`r qiyli sebeplerden, atap aytg`anda elbasshilarinin` qa`te jol tan`lag`anlig`inan, bul

da`wirler aniq bir insaniy ma`niske iye bolmay ha`m tariyxiy rawajlaniwina jetpey qaliwi mu`mkin.

Biraq ba`ribir olar bir ko`rsetkish bolip kalaberedi.

Postkomunistlik o`tiw da`wiri-o`tiw da`wirlerinin` ko`rinislerinin` biri. Insaniyat tariyxinda bunday

da`wirler kem bolmag`an. Olar o`z-ara bir-birinen qa`nsheli o`zgeshelikler menen ajiralip turmasin,

biraq tiykarg`i ma`nisi bir ja`miyetti, onin` ekonomikasin, ma`deniyatin zamanago`ylestiriw.

Bunday zamanago`ylestiriw belgili da`rejege jetkenine shekem yag`niy ma`mleket turaqli

ekonomikaliq rawajlaniwi, siyasiy turaqliliq, sotsialliq parawanliq da`rejelerine erisiwine shekem

bolg`an da`wiri “o`tiw da`wiri” dep ataladi. Du`n`yanin` ko`plegen ma`mleketlerinde bolg`an o`tiw

da`wirleri, ja`miyetlik rawajlaniw pa`np tili menen aytg`anda «izbe-iz barip qiling`an

zamanago`ylestiriw» ta`rzinde ju`z beredi ha`m ju`z bermekte. Bul ma`mleketlerdin` ta`jribelerinen

belgili o`tiw da`wirlerinin` tiykarg`i u`sh joli bar.

Birinshi klassik jol bolip esaplanadi. Bul joldin` o`zgesheligi sonnan ibarat, ol uzaq tariyxiy da`wirde

a`melge asadi ha`m ma`mlket ekonomikasinda jeke mu`lkshilikke jetekshilik beriliwi a`hmiyetli orin

iyeleydi. Bul xaliqtin` erk-iqrarina qaramastan, olardi qa`liplesip atirg`an ta`rtipke u`yretiw, ko`niwge

ma`jbu`r qilip baradi. Sonin` ushin bul joldi basinan keshirgen Evropa ma`mleketlerinde ju`da` u`lken

krizisler, revolyutsiyalar bolip o`tken. Bul joldan barg`an ma`mleket 2-2,5 a`sirler dawaminda

demokratiyaliq qa`driyatlardi qa`liplestire aldi.

Ekinshi-revolyutsiyaliq jol. Onin` xarakterli o`zgesheligi sonnan ibarat, ma`mlekette payda etilgen

u`lken ekonomikaliq salmaqqa, xaliq turmis ta`rzinin` deerli joqari boliwina tiykarlanip, ma`mlekette

siyasiy ha`kemiyat o`zgerisleri menen bir waqitta ekonomikaliq tarawda ha`m tu`pkilikli reformalar

a`melge asiriladi. Ma`selen, a`meldegi vaalyuta biykar qilinadi (sindirlinadi). Xaliqtin` qolindag`i

pullar o`z qunin jog`altadi ha`m ma`mleket siyasiy turmisinda bolg`aninday, ekonomikaliq turmisinda

ha`m demokratiyaliq protsessler tez pa`tler menen rawajlanip baradi.

Bul joldin` a`melge asiwi ushin ju`da` u`lken ekonomikaliq potentsial menen birge eski dizim

da`wirinde jan`a qa`lipllestirmekshi bolg`an ja`miyettin` bo`rtikleri payda boliwi za`ru`r. Bul jol

Evropa ma`mleketlerinin` ayrimlarinda a`melge asadi (tiykarinan, buring`i ja`ha`n sotsializimi

du`zimine kirgen ayrim ma`mleketlerde ju`z bergen).

U`shinshisi-o`tiwdin` basqishpa-basqish yamasa evolyutsion joli esaplanadi. Onin` xarakterli

o`zgesheligi sonnan ibarat, ha`kemiyat qolg`a aling`annan keyin, onin` eski mexanizimleri a`stenlik

penen tamamlanadi, jan`a ekonomikaliq dizim qa`liplestiriledi ha`m keyinala ruwxiy-ideologiyaliq

potentsiali ha`m payda etiletug`in ja`miyet ixtiyajlarina (say) ra`wishte qa`liplestirilip bariladi.

Evolyutsion jol menen o`tiwdin` za`ru`rligi sonnan kelib shig`adi, sebebi o`tiw da`wirinin` baslarinda,

jan`a ja`miyettin` bo`rtikleri payda bolmag`an boladi. Sonin` ushin ha`m eskilerden waqtinsha, ustaliq

penen paydalaniw za`ru`rligi tuwiladi. Sonin` meneen birge jan`asin qa`liplestiriwge u`stemlik

beriledi.

Bul ma`mleket turmisinin` basqariw diziminde aniq ko`zge taslaniwi mu`mkin. Bul dizim o`z

na`wbetinde ekonomikaliq, ja`miyetlik-siyasiy ha`m ruwxiy-ideologiyaliq turmisina ha`m o`z ta`sirin

o`tkerip turadi. Bul quramali ma`sele asig`iwshiliqqa jol qoymastan salmaqliq menen sheshiliwin talap

qiladi.

O`zbekstan o`z g`a`rezsizligin qolg`a kiritkennen keyin usi u`shinshi joldi tan`ladi. Ol joqaridan,

siyasiy jol menen a`melge asirilip atirg`an mu`lkshilik formalarin o`zgertiw, aniqrag`i, jeke

mu`lkshilikti payda etiw, jan`a texnologik tolqing`a qosiliw tiykarinda ekonomikani tu`rden qayta

quriw joli. Bul jerde basli waziypa-ekonomika ha`m siyasiy reformalarg`a bag`dar bere alatug`in,

ayrim bir, bir ko`rinisten derli erisip bolmaytug`inday bolip ko`rinetug`in ta`dbirlerdi u`zliksiz izlep

tabiwi, olardin` ko`lemin, en` a`hmiyetlisi bul sotsialliq sharalardin` qay da`rejede orinli ekenligin

oylap ko`riw. Ayrim shet el ekspertlerinin` pikiri boyinsha O`zbekstanda reformalar “zorliqsiz

asig`iw” printsipine tayang`an tu`rde a`melge asiriliwi mu`mkin ha`m za`ru`r. Bul jerde asig`iwg`a

bolmaydi. O`tiw da`wiri sharayatinda bolsa bul haqiyqat uliwma a`hmiyetke iye boladi. Monreal`

Makgil universitetinin` professori M.Bunge usig`an baylanisli ra`wishte to`mendegi pikirdi bildiredi:

«O`tiw barliq waqit dawam etetug`in protsess boliwi kerek, sebebi-revolyutsiya ha`dden tisqari ko`p

qiyinshiliqlar ha`m sotsialliq jog`altiwlarg`a alip keledi».

Bunday sotsialliq jog`altiwlar haqqinda Prezidentimiz Islam Karimov o`z pikirin jeterli da`rejede

bayan etken: «Oylap ko`rin`-degen edi ol o`z bayanatlarinin` birinde,-eger biz Egor Gaydardin`

«shokovaya terapiya» usilin O`zbekstan sharayatinda qollaytug`in bolsaq, qanday awhal ju`z beredi.

Xalqinin` jartisi balalar ha`m o`spirimlerden ibarat ma`mlekette bul qanday aqibetlerge alip keliwin

ko`z aldin`izg`a keltirip ko`rin`».

O`zbekstan o`z rawajlaniwinin` en` maqul jolin islep shig`ar eken, da`slep ma`mlekette jaratilatug`in

ja`miyet qanday mazmunda boliwina diqqat beriledi. Prezident I.Karimov pikirinshe «O`zbekstanda

du`ziletug`in ja`miyet barliq «izm» lerden azat boliwi ha`m ol qanday ataliwina qaramastan, a`dalatli,

xaliqshiliq, insansiu`wshi ja`miyet boliwi lazim».

Respublikada u`lken qa`demler menen a`dalatli ja`miyetti du`ziw-basli waziypa. Bul pikirin dawam

ettirip ol «O`zbekstan keleshegi ulli ma`mleket. Bul-g`a`rezsiz, demokratiyaliq, huqiqiy ma`mleket.

Bul gumanizm qag`iydalarina tiykarlang`an, milleti, dini, sotsialliq awhali siyasiy ko`z-qaraslarina

qaramastan puqaralardin` huqiqlari ha`m erkinliklerin ta`miynlep beretug`in ma`mleket» degen

qag`iydani alg`a su`rdi.

Prezident jan`a ja`miyetke o`tiwdin` teoriyaliq jollarin o`zinin` «O`zbekstannin` jan`alaniw ha`m

rawajlaniw joli miynetinde» belgilep berdi. Olar to`mendegiler:

Siyasiy tarawda:

- Xaliq ha`m tikkeley ha`m o`z wa`killeri arqali ma`mleket ha`kimiyatin a`melge asiriwda

toliq qatnasiwi lazim,

- Ha`kimiyat bo`liwinin` jahan ta`n alg`an nizam-shig`ariwshi, atqariwshi ha`m sud

ha`kimiyatina bo`liniw printsipin jariyalaw tiykarindaa demokratiyani teren`lestiriw ha`mde

ma`mleketshilikti du`ziw,

- Ja`miyettin` siyasiy dizimin, ma`mleket idaralarin du`zilmesin tu`pten jan`alaw,

- Barliq puqaralardin` nizam aldinda ten`ligin ha`m nizamlardin` u`stinligin ta`miynlew,

- Bir ideologiyanin`, bir du`n`ya qarastin` jeke ha`kimliginen waz keshiw, siyasiy

sho`lkemler, ideologiyalar ha`m pikirler ha`m tu`rliligin ta`n aliw.

Ekonomika tarawinda:

- Milliy bayliqtin` ko`beyiwin ta`miynleytug`in turaqli rawajlanip baratug`in ekonomikani

du`ziw,

- Sotsial jaqtan bag`darlang`an bazar ekonomikasin basqishpa-basqish qa`liplestiriw,

- Mu`lk iyeleri huqiqlarin ma`mleket joli menen qorg`awin ta`miynlew ha`m barliq

mu`lkshilik formalarinin` huqiqiy ten`ligin qarar taptiriw,

- Ekonomikani oraylastirmastan, ka`rxanalar ha`m sho`lkemlerdin` g`a`rezsizligin

ken`eytiriw, ma`mlekettin` xojaliq islerine tikkeley aralasiwinan waz keshiw.

Sotsialliq ha`m ruwxiy tarawda:

- Gumanizm ideyalarina sadiqlig`in, insan, onin` turmisi ha`m jeke qa`wipsizligin,

erkinligin, qa`dir-qimbatin, jasaw jayin tan`law huqiqinin` saqlap qaliniwi,

- Ruwxiyliqti qayta tiklew,

- Ma`mleketlik tildi rawajlandiriw,

- Azat pikir, hu`jdan ha`m din erkinligin ta`miynlew,

- Sotsialliq a`dalat qag`iydasin ju`zege shig`ariw, xaliqtin` kem ta`miynlengen qatlamlari-

qariyalar, jetim-jesirler, ko`p balali sem`yalar, oqiwshi-jaslardin` ma`mleket ta`repinen ekonomikaliq

qorg`awg`a bolg`an kepillik huqiqlarin ta`miynlew,

- Adamlardin` o`z qabiyletlerin ko`rsetiw ushin shart-sharayat jaratiwi ruwxiy mu`lkti

qorg`awdi bildiredi.

Bekkemlew ushin sorawlar: 1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyetti quriwda o`tiw da`wirinin` za`ru`rligi, onin` o`zgeshelikleri.

2. O`tiw da`wiri tu`sinigi ha`m onin` ma`nisi.

3. O`tiw da`wirinin` evolyutsion jolinin` ma`nisi.

4. Islam Karimov ta`repinen O`zbekstannin` evolyutsion joli tiykarinda demokratiyaliq ja`miyetke

o`tiwge tiyisli teoriyaliq, kontseptual metodologiyasinin` islenip shig`iliwi.

6. O`zbekstanda o`tiw da`wirinin` evolyutsion rawajlaniw jolinin` real` a`melge asiwi.

A`debiyatlar:

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2.Karimov I.A. Wzbekistonning uz istiklol va taraqqiet yuli. T-1., T., «Wzbekiston», 1996, 36-85 b.

3.Karimov I.A. Wzbekiston-bozor munosabatlariga wtishning wziga xos yuli. T-1., T., «Wzbekiston»,

1996, 274-284-301-308-309-322-341-359 b

4.Karimov I.A. Wzbekiston iktisodiy isloxatlarni chukurlashtirish yulida. T-3., T., «Wzbekiston»,

1996, 175-181-183-191-202-226-227-246 b.

5. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiet kafolatlari. T-6, T.,»Wzbekiston», 1997, 31-40, 125-135,149-162 b.

6. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmokda. T., «Wzbekiston», 2000, 6-8-12, 14-15-16-20, 21-

26, 28-38, 47-48 b.

7.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

ushin darslik. Toshkent 2005

4-Lektsiya. Nizam ustemligi- demokratiyaliq, puqaralik jamiyetti quriwdin` tiykari.

Joba:

1. Demokratiyaliq ja`miyette nizam u`stemligi. Konstitutsiya ha`m

nizamlar .

2. Nizam hem basqa normativ-huqiqiy hujjetlerdin` a`dalat, insan

ma`plerine tiykarlaniwi.

3. Nizamshiliq palatasi ha`m Senat. Ma`mleket organlarinin`

wa`killikleri.

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni

Nizamlardin` u`stemligi-demokratiyaliq ja`miyet, huqiqiy ma`mleket turmisi ha`m ha`reketinin`

tiykarg`i talabi ha`m a`hmiyeti qag`iydalarinin` biri. Bul printsip a`yyemgi Gretsiya ha`m Rimde

belgili bolg`an, a`sirese, XVI a`sirden baslap ja`miyet turmisina sin`dirilip baslag`an.

O`zbekstan Respublikasi g`a`rezsizligine eriskennen keyin bul printsip en` a`hmiyetli printsiplerdin`

birine aylandi ha`m rawajlaniwdin` «O`zbek modeli» dep atalg`an milliy modelimizdin` tiykarg`i

printsiplerinin` biri. Sonday-aq O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin` III babi usi ma`selege

arnawli bag`ishlang`an. Bul printsiptin` jariyalaniwi Sovet da`wirinin` ayanishli ta`jriybelerinen kelip

shiqqan, sebebi sol da`wirde klassliq gures siyasatin ku`sheytiw, shaxsg`a siyiniwshiliqqa baylanisli

ko`plegen ma`mleket basshilari, ja`miyetlik iskerler, isker mamanlar ha`m a`piwayi puqaralar

a`dalatsizliq qurbanlari bolg`an, tu`rli ayiplar qoyilip ayamastan juwapkershilikke tatilg`an. Ma`selen

30-50 jillarinda Stalin qatag`anlig`i ushrag`anlar 80 jillari «paxta isi», «ozbek isi» dep atalg`an

protsesslerdin` qurbanlari h.t.b. A`ne usinday ha`diyseler takrarlanbaslig`i ushin, demokratiyatg`a ken`

jol aship beriw meqsetinde nizamlar u`stemligi printsipi ornatildi. Bul printsip ma`mleket dizimine

qarasli a`dalatli, demokratiyaliq, huqiqiy ta`rtiplerdi belgileydi. Ken` ma`nisinde nizamlar u`stemligi

degenimizde, ja`miyette uliwma huqiqtin` hu`kimran boliwi ha`mmenin` sud ha`m nizam aldinda

ten`ligin na`zerde tutadi.

Ma`mleketimiz Prezidenti Islam Karimov huqiqiy ma`mlekettin` belgileri haqqinda bildirgen

waqitinda, to`mendegilerdi bildirgen edi.

«Konstitutsiya ha`m nizamlardin` u`stemligi printsipi, soni an`latadi, bunda barliq nizamlar ha`m

huqiqiy hu`jjetler Konstitutsiya tiykarinda ha`m og`an muwapiq boliwi talap etiledi». Usig`an

baylanisli soni ayriqsha bildiriwge boladi ma`mlekettin` huqiq diziminde Konstitutsiya ayriqsha orin

iyeleydi. Sebebi, ol a`hmiyetli, u`lken ja`miyetlik ha`m siyasiy o`zgerisler a`melge asqanda qabil

etiledi, ja`miyet ha`m ma`mleket turmisindag`i a`hmiyetli qatnasiqlardi ta`rtipke salip turadi. Huqiqtin`

barliq tarawlari uliwma printsiplerdi belgilep beredi, ku`ndelikli nizamlar onin` tiykarinda qabil etiledi

ha`m og`an qarsi keliwi mu`mkin emes.

Konstitutsiya ha`m nizamlardin` a`hmiyeti ha`m abirayi olardin` parlament ta`repinene qabil etiliwine

ha`m ko`rinedi. Bulnda ko`pshilik ellerde nizamshig`ariwshi wa`killerinin` demokratiyaliq ta`rtipler

tiykarinda aktiv qatnasiw na`zerde tutiladi. Ma`selen Konstitutsiya ha`m konstitutsiyaliq nizamlar

O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlis deputatlarinin` u`shten eki bo`legi jaqlap dawis bergeninde

g`ana qabil etiledi.

Konstitutsiya ha`m nizamlardin` demokratiyaliq ta`rtipte qabil etiliwi, o`zgertiliwi ha`m biykar etiliwi.

Olardin` basqa huqiqiy hu`jjetlerden u`stinligin, joqari yuridik ku`shin ko`rsetedi. Konstitutsiyamizdin`

15 stat`yasinda O`zbekstanda onin` «Konstitutsiya ha`m nizamlardin` u`stemligi so`zsiz ta`n alinadi,

dep belgilengen. Usi menen birge Konstitutsiya Preambulasinda (kirispe) respublika xaliqara huqiqtin`

uliwma ta`n aling`an qag`iydalari u`stemligin ta`n aliniwi ko`rsetilgen. G`a`rezsizlik ha`m bazar

qatnasiqlari sharayatinda sotsialliq qatnasiqlardi huqiqiy ta`repten ta`rtipke salip turiwg`a za`ru`rlilik

ku`sheyedi».

Sol sebepten tiykarg`i nizam boyinsha, ma`mleket, onin` organlari, ma`nsapdar shaxslar, ja`miyetlik

birlespeler, puqaralar Konstitutsiya ha`m nizamlarg`a muwapiq is ko`rediler. Bul qag`iyda

nizamshiliqti bekkemlewge, Konstitutsiya ha`m nizamlardin` u`stemligin ta`miynlewge qaratilg`an.

O`zbekstanda ma`mleket ha`kimiyatinin` barliq wa`killeri ha`m atqariwshi organlar huqiq

do`retiwshilik wakalatlari berilgen. olar usi wakalatlardi Konstitutsiya ha`m nizamlar tiykarinda,

olarg`a muwapiq a`melge asiradilar.

Ma`selen, Ministrler Kabineti nizamlar, pa`rmanlar tiykarinda arnawli qararlar qabil etedi. Nizam

u`stemligi printsipi olardi qorg`aw ta`rtibinde ha`m orin alg`an.

Konstitutsiya arnawli sud yag`niy Konstitutsiyaliq sud ta`repinen qorg`aladi. Nizam u`stemligi

printsipi, onin` ja`miyetimizde a`mel qiliwshi basqa sotsial ta`rtiplerine qaratilg`an qatnasiqlarda ha`m

sa`wlenedi.

Nizam u`stemligine erisiw demokratiyaliq ja`miyet ha`m huqiqiy ma`mleket quriwdin` za`ru`riy talabi,

o`tmish bizler miyras qilip qaldirg`an, sanamizg`a sin`dirgen ha`m ko`nikpelerimizge aylantirg`an eski

sarqitlardan qutiliwdin` birden-bir tuwri joli. Nizamlardin` u`stemligisiz demokratiyaliq ja`miyet ha`m

huqiqiy ma`mleket du`ziw haqqinda, bazar qatnasiqlarin ja`ha`n talaplari da`rejesinde sho`lkemlestiriw

haqqinda so`z boliwi mu`mkin emes. Bul ma`sele ju`da` a`hmiyetli bolip ha`m ol tiykarinan ku`ndelik

izshil huqiqiy ta`rbiya protsessinde a`melge asadi.

O`zbekstan Respublikasinda barliq nizamlar ha`m basqada huqiqiy hu`jjetler a`dalat, insan ma`plerine

tiykarlanadi. Bul isler elimizde to`mendegi waziypalar tiykarinda a`melge asiriladi.

- Basqa ma`mleketlerdin` insan huqiqlari jolindag`i demokratiya ha`m nizamshiliq

tarawlarindag`i jetiskenliklerin esapqa aling`an tu`rde, jan`a ja`miyetke o`tiw da`wirinin`

o`zgesheliklerinin` biri sonnan ibarat boliwi tiyis, bul da`wirde belgili bir tarawdag`i nizamlardi

jaratiliwinda ja`miyettin` bul nizamg`a bolg`an ixtiyajin, basqasha qilip aytqanda, za`ru`rligin

waqtinda seziw, ilimiy ha`m a`mleiy jaqtan ha`reket qiliwi.

Prezidentimiz Islam Karimov so`zi menen aytqanda, «Ma`mlekette nizam u`stemligine erisiw, barliq

basqariw tiziminde nizamnin` roli ha`m waziypasin ken`eytiriw, nizamg`a boysinip jasawdi, xaliqtin`

turmis ta`rzine aylandiriw en` demokratiyaliq ma`mlekettin` sipat ko`rinisi, puqaraliq ja`miyettin`

sheksiz paziyleti».

- Ken` xaliq massalari kewiline jaqin ha`m tu`sinikli bolg`an siyasiy-yuridikaliq hu`jjetler

jaratiliwi.

Konstitutsiya ha`m onin` tiykarinda nizamlar jaratiliwi protsessinde ko`plegen ma`mleketlerdin`

Konstitutsiyalari, huqiqiy hu`jjetleri u`yrenip shig`iladi. Sonday-aq nizamlardi jaratiwda Konstitutsiya

menen bir qatarda ata-balarimizdin` ma`mleketshilikti bekkemlew jolindag`i ideya ha`m pikirleri

tiykar etip aliniwi tiyis. Ma`selen, Amir Temurdin` «Temur tuzikleri» nizamshiliqqa tiyis qag`iydalari

ha`m esapqa alinip kelmekte. Atap aytqanda, Amir Temur o`mirinin` aqirinda a`wladlarina usinday

wa`siyat qaldirg`an: «millettin` da`rdine darman boliw waziypan`iz. Azizlerdi ko`rin`,

joqshiliqtag`ilardi baylar zulimina taslaman`, a`dalat ha`m azatliq da`stu`rin`iz, jetekshin`iz bolsin».

Bul pikirler sol da`wirde ma`mleket ju`rgiziwdin` tiykari bolip xizmet qilg`an ha`m bu`gingi ku`nde

ha`mde, a`dalatliq ha`m azatliq ideyalari, a`dalatti qorg`awda tiykarg`i usil bolip esaplanbaqta.

Du`n`ya nizamshiliq ta`jriybesinen belgili ha`r tu`rli ma`mleketlerde huqiq normalari, nizamlar

rawajlaniwdin` basqishlarina, sharayatina qarap o`zgeriwi mu`mkin. Nizamshiliq reformalari eki

bag`darg`a bo`linedi. Nizamdi qabil etiwi ha`m oni qollaw, yag`niy basqasha qilip aytqanda bul

reformalardi a`melge asiriw ushin u`sh tiykarg`i sha`rtke a`mel qiliw tiyis.

1) Sipatli nizamshiliq, 2) nizamdi turmisqa engiziwdin` aniq huqiqiy mexanizmi, 3) nizamdi qollap-

quwatlawshi institutlardin` orin alg`anlig`i. Nizamshiliq ta`jriybesi ja`ne soni ko`rsetedi, bul

tarawdag`i asig`isliq, shalama-shekilliktin` jol qoyiliw na`tiyjesinde, ja`miyet ushin payda

keltirmeytug`in, islemeytug`in nizamlar qabil etiledi ha`m bul o`z na`wbetinde ja`miyettin` abirayin

tu`siredi.

O`zbekstan g`a`rezsizligi qabil qiling`an waqitta 1990 jil fevral`da saylang`an nizam shig`ariwshi

ha`kimiyat organi-Oliy Ken`es ha`reket etpekte edi. O`zbekstanda demokratiyaliq reformalardi

basqishpa-basqish a`melge asiriliw jolinda barg`anliqtan, birden tarqatip jiberilmedi. Ol 1990-1994

jillarda ha`reket qildi ha`m 200 jaqin nizam, 500 artiq qararlar qabil etti. O`zbekstan Respublikasi

Konstitutsiyasina muwapiq bir palatali parlament - Oliy Ma`jlisne qa`liplestiriw boyinsha is alip

bariladi ha`m 1993 j. 8 dekabr` «O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jliske saylawlar haqqinda», 1994 j.

22 sentyabr`de «O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`lisi haqqinda» nizamlar qabil etildi. 1994 j. 25

dekabr` jan`a parlamentke birinshi saylawlar bolip ha`m 250 deputattan ibarat Oliy Ma`jlis qa`liplesti.

1995 j. fevralda 1999 j. dekabrine shekem I shaqiriq parlamenti is ju`rgizdi ha`m 10 kodeks, 2 milliy

da`stu`r, 145 nizam, 452 qarar qabil etti. II shaqiriq O`zbekstan Respublikasi Oliy ma`jlisi ha`m bir

palatali parlament sipatinda qa`liplestirilgen edi. Belgili demokratiyaliq huqiqiy ma`mleketlerdin`

ko`pshiliginde parlament eki palatali. XX a`sirde eki palatali tizim parlamentarizm rawajlaniwinin`

tiykarg`i tendentsiyasina aylandi. Ma`selen, XX a`sirde son`g`i 10 jillig`ina bunday parlamentlerdin`

sani 45-70 ke jetti. Mine usilardan kelip shiqqan tu`rde Prezident I.Karimov 2000 j. 25 may II shaqiriq

O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlisinin` II sessiyasindag`i bayanatinda eki palatali parlament du`ziw

ideyasin alg`a su`redi. «Bizin` ja`miyetimiz-degen edi Prezident-tez pa`tler menen rawajlanbaqta.

Adamlar ruwxiy o`siw jolinan ildemlemekte. Bul uzaqta go`zelegen siyasatimiz, jaqsi maqsetler

jolindag`i umtiliwimizdin` na`tiyjesi. Usilardi na`zerde tutip, men u`zliksiz tiykarda isleytug`in eki

palatali parlament du`zimine o`tiw pikirin kiritpekshimen».

2001 j. 6-7 dekabr` ku`nleri II shaqiriq Oliy Ma`jlis VII sessiyasinda bul ma`sele ja`ne ko`rip

shig`iladi ha`m professional parlament za`ru`riy faktori bolg`an yag`niy joqari ta`jriybeleri

siyasatshilar, yuristler, ekonomistler ha`m basqada qa`niygelerdin` qa`lipleskenligin, ja`miyetimizdin`

huqiqiy ma`deniyat da`rejesinin` artqanlig`i esapqa alg`an tu`rde eki palatali parlament du`ziw degen

juwmaqqa keldi.

Bul ma`sele boyinsha «Siz keleshek shaqiriq O`zbekstan Respublikasi parlamenti eki palatali qilip

saylaniwg`a razimisiz» degen soraw boyinsha 2002 j. 27 yanvarda uliwmaxaliqliq referendum

o`tkerildi. Referendumge dawis beriw huqiqina iye bolg`an puqaralardin` (13266602) 91,58 O`

(12113070) qatnasip, 11344242 adam yag`niy 93,65O` jaqlap dawis berdi.

2002 j. 4-5 aprel` ku`nleri bolip o`tken VIII sessiyada, referendumnin` na`tiyjeleri talqilandi ha`m

arnawli qararlar qabil etildi. Bul qararlar boyinsha O`zbekstan parlamenti Oliy Ma`jlis degen atamasin

saqlap qaladi, biraq onin` quraminda to`mengi Nizamshig`ariwshi palata ha`m joqari palata Senat

boladi dep belgilendi. 2002 j. 12-13 dekabr` ku`nleri bolip o`tken II shaqiriq O`zbekstan Respublikasi

Oliy Ma`jlisinin` X sessiyasinda «O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlisinin` Senati haqqinda» ha`m

«O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlisinin` Nizamshig`ariwshi palatasi haqqinda» nizamlar qabil

etildi.

Sonday-aq 2003 j. 24 aprel`de «O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasina o`zgerisler ha`m

qosimshalar kiritiw haqqinda» nizam qabil etildi. Du`n`yanin` rawajlang`an ma`mleketleride toplag`an

palamentarizm ta`jriybesi, O`zbekstan xaliqlarinin` mentalitetin esapqa alg`an tu`rde islep shig`ilg`an.

Joqaridag`i nizamlar, jan`a parlamenttin` eki palata wakalatlarin ha`m is-ha`reketinin` sho`lkemlestiriw

formalarin aniq belgilep berdi.

Eki palatali parlamentke o`tiwdin` printsipial a`hmiyeti nelerden ibarat degen sorawg`a, Prezidentimiz

I.Karimov 2003 j. 23 aprel`degi bayanatinda to`mendegishe juwap berdi:

Birinshiden: Ma`mleket ha`kimiyati 3 tarawi ortasindag`i wakalatlari ja`nede demokratiyaliq ra`wishte

bo`linedi. Parlamentin` roli artadi. Oliy Ma`jlistin` hu`kimetti qa`liplestiriw ha`m oni qadag`alap bariw

wakalati ku`sheyedi. Prezident wakalatlarinin` bir bo`legi-yag`niy ma`mleket, sud tizimi ha`m arnawli

xizmetlerdin` basshilarin shet eldegi ha`m xaliqara sho`lkemlerdegi diplomatiyaliq wa`killerdi

tayinlaw ha`m tastiyiqlaw Senat waziypasi dep belgilenedi.

Ekinshiden: O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin` 89 stat`yasi o`zgertildi, yag`niy onin`

«O`zbekstan Respublikasi Prezidenti bir waqitta Ministrler Kabinetinin` baslig`i» degen bo`limi alip

taslandi. Bul jag`day bas wa`zirdin`, hu`kimettin` ha`m barliq hu`kimet tu`zilmelerinin` wakalatlarin

ha`m juwapkershiligin ku`sheytedi.

U`shinshiden: Nizamshiliq palatasi o`z isin u`zliksiz, professional tiykarda a`melge asiradi. Bul

jag`day bul palatag`a saylanatug`in deputatlar quramin sipat jag`inan o`zgertiuge, olardin` ta`jriybe

ha`m ka`sip mamanlig`ina bolg`an talaplardin` artiwina alip keledi.

To`rtinshiden: Ha`r bir palatanin` wakalatlari, huqiq ha`m ma`jburiyatlari Konstitutsiyada aniq

belgilep berildi, olardin` ayriqsha ha`m birgelikte a`melge asiratug`in is shegaralari belgilengen. Bul

eki palatinin` isin bir tu`rde ha`m bir birin ta`kirarlaw itimallig`inin` aldin aliwin ta`miyenleydi.

Besinshiden: Konstitutsiyag`a kiritilgen o`zgeris ha`m qosimshalar ja`miyet siyasiy turmisin

aktivlestiredi, puqaralarda sotsialliq ha`m siyasiy ta`repten o`zligin an`law sezimin ku`sheytedi.

Nizamshiliq palatasi. O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlisinin` to`mengi palatasi.

Nizamshiliq palatasi territoriyaliq bir mandatli saylaw okruglari boyinsha ko`ppartiyaliq tiykarinda

saylanatug`in 120 deputatan ibarat boladi. Bul palatanin` isi barliq deputatlardin` professional,

u`zliksiz is ju`rgiziwine tiykarlanadi. Bul palata ma`mlekettin` barliq xaliqinin` wa`killigin

ta`miynleydi, olardin` ma`plerin esapqa aladi. Saylaw ku`ni 25 jasqa tolg`an ha`m keminde 5 jil

O`zbekstan territoriyasinda jasag`an O`zbekstan puqarasi Nizamshiliq palatag`a deputat bolip

saylaniwi mu`mkin.

Nizamshiliq palatanin` wakalatlari eki bag`darg`a boliw mu`mkin:

Birinshi bag`dar-Nizamshiliq palatasi ha`m Senattin` birgeliktegi wakalatlari.

Ekinshi bag`dar-Nizamshiliq palatasinin` ayriqsha wakalatlari.

Birinshi bag`dar boyinsha to`mengi palata Senat menen birgelikte 21 punkten ibarat ma`selelerdi

ko`rip, olardin` O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasin qabil etiw: ma`mlekettin` ishki ha`m sirtqi

siyasatinin` bag`darlarin belgilew, baj, ha`mlyuta ha`m kredit islerin ta`rtipke saliw, rayonlar, qalalar,

wa`layatlar du`ziw biykar etiw, olardin` atlarin shegaralarin o`zgertiw h.t.b.

Ayriqsha wakalatlari: 1) Nizamshiliq palatasi Spikeri ha`m onin` orinbasarlari, komitet basliqlari

ha`m olardin` orinbasarlarin saylaw.

2) O`zbekstan Respublikasi Bas prokurorinin` usinisina muwapiq, bul palata deputatinin`

qolqatilmasliq huqiqinan ayiriw.

3) Reglamentti ha`m o`z jumisin sho`lkemlestiriw ma`seleleri boyinsha qararlar qabil etiw.

4) Siyasiy, sotsial-ekonomikaliq turmis, sonday-aq ishki ha`m sirtqi siyasat ma`seleri boyinsha

Nizamshiliq palata qararlarin qabil etiw.

To`mengi palatani birinshi ma`jlisde deputatlardin` jasirin dawis beriw arqali saylang`an Spiker

basqaradi. Spiker ha`m onin` orinbasarlari o`z waziypalarin atqariw waqtinda siyasiy partiyag`a

ag`zalig`i toqtatadi ha`m fraktsiyalarg`a qosilmaydi.

Senat Oliy Ma`jlistin` territoriyaliq wakillik palatasi bolip, Senat ag`zalari (senatorlar) dan ibarat

boladi. Senat respublika regionlarinin` ma`plerin qorg`awdi saylaw ku`ni 25 jasqa jetken, keminde 5 jil

O`zbekstanterritoriyasinda jasag`an puqara Senat ag`zasi boliwi mu`mkin. Senat ag`zalari

Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqarg`i Ken`esi, walayat, rayon ha`m qalaliq Ken`es organlari

deputlarinin` tiyisli qospa ma`jlisinde usi deputatlar arasinan saylanadi. Qaraqalpaqstan Respublikasi

walayatlar ha`m Tashkent qalasinan ten` mug`darda-alti adamnan saylanadi. Senatti O`zbekstan

Respublikasi Prezidenti ko`rsetilgen Senat ag`zalarin arasina saylaniw Senat baslig`i basqaradi.

Senattin` ayriqsha wakalatlari to`mendegilerden ibarat. Prezident usinisi menen O`zbekstan

Respublikasi Konstitutsiyaliq, Joqari, Joqari xojaliq sudlarin saylaw, ta`biyatti qorg`aw komitetinin`

baslig`in, Bas Prokuror ha`m onin` orinbasarlarin, Milliy qa`wipsizlik xizmeti baslig`in, Orayliq Bank

baslig`in tayinlaw ha`m lawaziminan azat etiw amnistiya haqqindag`i hu`jjetlerdi qabil etiw h.t.b.

Bekkemlew ushin sorawlar: 1. Nizam u`stinligi, demokratiyaliq puqaraliq ja`miyet quriwdin` tiykari.

2. Demokratiyaliq ja`miyette nizam u`stinligi. Konstitutsiya ha`m nizamlar.

3. Nizam ha`m basqa da huqiqiy hu`jjetlerdin` a`dalat, insan ma`plerine tiykarlaniwi

4. Nizamshiliq palatasi ha`m senat. Ma`mleketlik organlardin` wa`killikleri.

5. Nizam u`stinligi printsiplerinin` O`zbekstanda demokratiyaliq, puqaraliq ja`miyet quriliwindag`i

a`hmiyeti.

A`debiyatlar:

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2. Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi. Nukus., «Qoraqalpog`iston», 1993.

3. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiet kafolatlari. T-6, T.,»Wzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 b.

4. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmokda. T., «Wzbekiston», 2000, 6-8-12, 14-15-16-20, 21-

26, 28-38, 47-48 b.

5. Karimov I.A. Wzbekistonning uz istiklol va taraqqiet yuli. T-1., T., «Wzbekiston», 1996, 36-85 b.

6.Karimov I.A. Wzbekistonning siesiy, ijtimoiy va iqtisodiy istikbolining asosiy tamoyillari. T-3., T.,

«Wzbekiston», 1996, 3-54 b.

7.Karimov I.A. Adolat qonun ustivorligida. T-10., T., «Wzbekiston», 2002, 26-52 b.

8.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

ushin darslik. Toshkent 2005

5-Lektsiya.Ja`miyettin` ekonomikaliq turmisin erkin lestiriw ha`m demokratiyalastiriw.

Joba:

1. Ekonomikalik turmistin` erkinlesiwi, erkin bazar ekonomikasi ha`m demokratiyalik ja`miyet

printsiplerinin` o`z-ara baylanisi.

2. O`zbekstanda qurilip atirg`an demokratiyaliq ja`miyet ekonomikasinin` tiykari ha`m ekonomikaliq

turmisti erkinlestiriw basqishlari, olardin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.

3. Bazar reformalarin ja`nede teren`lestiriw, ekonomikalik xizmet erkinligin ta`miynlew ha`m

demokratiyaliq ja`miyet rawajlaniwi.

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni

Ekonomika ja`miyet turmisinin` a`hmiyetli tarawlarinan biri bolip, insan rawajlaniwinin` deregin

quraydi. Onda insanlar o`zlerinin` materialliq ha`mde ruwhiy talaplarin orinlaw maqsetinde tu`rli

usillardi islep shig`adi, o`z ara ekonomikaliq qatnasiqlarg`a kirisedi.

Ekonomikaliq turmis adamlardin` ja`miyetlik, ma`deniy, siyasiy turmis tarawlarinin` materialliq

tiykarin du`zedi ha`m olardin` rawajlaniwina ta`sir ko`rsetedi. Bul waqitta, ja`miyettin` sotsial` -

siyasiy ha`m ma`mleket du`zimi ekonomikasina ta`sir etedi.

Buring`i totalitar, administrativlik bulyriqpazliq dizimi sharayatinda siyasat ekonomikadan u`stin

bolip, onin` rawajlaniw bag`darlarin belgilep berdi. Bul du`zimnin` ekonomikaliq negizin ma`mleket

ha`m kolxoz-kooperativlik mu`lkshilik formalarinan ibarat uliwmaxaliq mu`lki qurar edi. Ma`mleket

tiykarg`i islep shig`ariw fondlarinin` 90 protsenten artig`ina iye bolip, ekonomikada birdenbir

ha`kimshilik ornag`an edi.Bunin` aqibetinde ma`mleket ekonomikani, ekonomikaliq turmisti bir

oraydan administrativlik bulyriqpazliq tiykarda basqarip bardi.

Ja`miyet ag`zalari ja`miyetlik mu`lkke iyelik qiliw huqiqinan ayrildi. Isbilermenlik, biznes penen

shug`illaniw nizam menen qadag`an etildi. Bunday xizmet penen shug`illang`anlar jinayi

juwapkershilikke tartildi.

Adamlardin` mu`lkten, onin` na`tiyjelerin oylawdan uzaqlasiwi sebepli miynet motiha`mtsiyasi

pa`seydi. Na`tiyjede, buring`i Awqam teren` kriziske ushiradi.

Shaxstin` mu`lkdar boliw, Erkin ka`sip tan`lawi, a`dalatli miynet sharayatlarinda islewi, o`zi qa`legen

ekonomikaliq xizmet tu`ri menen Erkin shug`illaniw ha`mde sog`an muwapiq sheklenbegen da`ramad

aliw ha`m jaqsi jasaw imkaniyatlarina iye boliw siyaqli huqiqlardi a`melge asiriwdi tek sotsial`

bag`darlang`an bazar ekonomikasi ta`miynley aladi.

Ga`rezsizlikke erisken O`zbekstan sotsial` bag`darlang`an bazar ekonomikasina tiykarlang`an

demokratiyaliq huqiqiy ma`mleketti ha`m puqaraliq ja`miyetti quriw maqsetinde tu`pkilikli

reformalardi a`melge asirmaqta.

Sonin` ushin da O`zbekstan Konstitutsiyasinda «bazar qatnasiqlarin rawajlandiriwg`a qaratilg`an

O`zbekstan ekonomikasinin` negizin tu`rli formadag`i mu`lk quraydi. Ma`mleket tutiniwshilardin`

u`stinligin esapqa alip, ekonomikaliq xizmet, isbilermenlik ha`m miynet qiliw erkinligin, barliq mu`lk

formalarinin` ten` huqiqlig`in ha`m huqiqiy ta`repten ten`dey qorg`alatug`inlig`in kepilleydi» dep

belgilep qoyilg`an.

A`meldegi reformalardin` tiykarg`i maqseti haqqinda O`zbekstan Respublikasi Prezidenti

I.A.Karimov: «Barliq reformalardin` ekonomikaliq, demokratiyaliq, siyasiy reformalardin` haqiqiy

maqseti insang`a mu`na`sip turmis ha`m xizmet sharayatlarin ju`zege keltiriwden ibarat» dep

ko`rsetken.

Erkin sotsial` bag`darlang`an bazar ekonomikasinin` en` a`hmiyetli belgisi ekonomikaliq plyuralizm

bolip, demokratiyanin` uliwmainsaniy printsipi esaplanadi. Ekonomikaliq plyuralizm tusinigi mu`lk

formalari ha`m xojaliq ju`ritiw usillarinin` ko`p tu`rli boliwinda o`z ko`rinisin tabadi. Sol sebepten

ha`m, sotsial` bag`darlang`an bazar ekonomikasi o`z ma`nisine bola ko`p ukladli poliekonomika

bolip, onda tu`rli mu`lk formalari ha`m xojaliq ukladlarinin` ten` huqiqlig`i, konkurentsiyada boliwi

ha`mde ekonomikaliq xizmet, isbilermenlik ha`m miynet qiliw erkinligi ta`miynlenedi.

Demokratiyaliq ja`miyette demokratiyaliq ekonomikaliq printsipler erkin bazar ekonomikasinin`

to`mendegi belgilerinde o`z ko`rinisin tabadi:1) jeke mu`lk 2) isbilermenlik ha`m tan`law erkinligi 3)

jeke ma`p insan ha`reketinin` bas motivi ekanligi 4) konkurentsiya 5) erkin baha du`zimi

6)ma`mlekettin` ekonomikag`a aralasiwinin` sheklengenligi (qaran` 1-sizilma).

1sizilma

Demokratiyaliq ja`miyettin` tiykari bolg`an erkin bazar ekonomikasinin` tu`pkilikli belgileri

Erkin bazar ekonomikasinin` tu`pkilikli belgileri

jeke mu`lk isbilermenlik

ha`m tan`law

erkinligi

jeke

ma`p

insan

ha`reketi

nin` bas

motivi

ekanligi

Konkuren

tsiya

erkin baha

du`zimi

ma`mlekettin`

ekonomikag`a

aralasiwinin`

sheklengenligi

O`zbekstanda qa`liplesip atirg`an jeke mu`lk eki tu`rden ibarat boladi: birinshisi - jeke ta`rtiptegi

xizmet ko`rsetiwshi isbilermenlerdin`, diyqan ha`m fermerlardin` jeke mu`lki, ekinshisi – olardin`

shirket xojaliqlarindag`i paylari, aktsionerlik ja`miyetlerdegi aktsiyalari, ja`maatlardag`i u`leslerinen

ibarat korporativlik jeke mulk. Jeke ha`m korporativ (u`les) jeke mu`lk iyeleri mu`lkdar esaplanip,

olardin` mu`lkke bolg`an huqiqlarina qol qatilmasliq ma`mleket ta`repinen qorg`aladi. O`zbekstan

Respublikasinin` «Puqaraliq kodeksi» de «Mu`lk huqiqi shaxstin` o`zine qarasli mal-mu`lkke o`z

qa`lewi menen ha`m o`z ma`plerin go`zlep iyelik qiliwi, onnan paydalaniw ha`m og`an biylik etiwi,

sonday-aq o`zinin` mu`lk huqiqin, kim ta`repinen bolmasin, ha`r qanday buziwdi joq etiwdi talap

qiliwi huqiqinan ibarat.».O`zbekstan Respublikasinin` Konstitutsiyasinda mu`lkdarlar huqiqinin` qol

qatilmaslig`i menen birge, onin` juwapkershiligide belgilep berilgen. «Mu`lkdar mu`lkine o`z

iqtiyarinsha iyelik qiladi, onnan paydalanadi ha`m biylik etedi. Mu`lkten paydalaniw ekologiyaliq

ortaliqqa za`lel keltirmewi, puqaralardin`, yuridikaliq ta`replerdin` ha`m ma`mlekettin` huqiqlarin

ja`ne nizam menen qorg`alatug`in ma`plerin buzbawi tiyis» dep ko`rsetilgen. Isbilermenlik ha`m bazar

ekonomikasi jeke mu`lk ken`eyip bariwina alip keledi.

Isbilermenlik erkinligi ayirim shaxslar ha`m olardin` ja`maatlari, gruppalarinin` payda, da`ramad aliw

maqsetinde belgili taraw xojaliq ekonomikaliq xizmet ju`ritiw erkinligin bildiredi. Bul sonday-aq, ol

yaki bul tarmaqqa isbilermenlerdin` o`z qa`lewlerine bola kiriwine ha`m onnan shig`iwin an`latadi.

Tan`law erkinligi tutiniwshilardin` huqiqlari ha`m ma`plerinin` u`stu`nligin, olardin` o`z qa`lewi

menen, tilekleri, talabi, da`ramatqa ta`n tovar ha`m xizmetlerdi tan`law erkinligine iye ekenliklerin

ko`rsetedi.Bunin` ushin birinshiden, tovar, xizmetler ha`mde resurs bazarlari ha`m qimbat, ha`m arzan,

bir-birinin` ornin basiwshi ha`m toltiriwshi tovarlar menen bolg`an boliwi, ekinshiden, ma`mleket

tutiniwshilarin olardin` turmis, salamatlig`ina ziyan ha`m za`lel keltiriwshi tovarlardan korg`aydi.

Sol maqsette O`zbekstan Respublikasinin` «Tutiniwshilardin` huqiqlarin qorg`aw haqqinda»g`i Nizami

a`melge asirilmaqta. Ol boyinsha tutiniwshilar tovar(is, xizmet) ha`m olardi islep shig`ariwshi

(orinlawshi)lar haqqinda duris ha`m toliq mag`liwmat aliw, tovarlardi erkin tan`law huqiqina iye.

Tovar, is, xizmet tutiniwshisinin` turmisi, sawlig`i ha`m mal-mu`lki ushin qa`wipli kemshilikkke iye

bolg`ani ha`mde islep shig`ariwshi yaki satiwshinin` nizamsiz ha`reketi sebepli jetkizilgen materialliq

ziyan, ruwhiy ziyannin` toliq ko`lemde ornin jabiwin ta`miynlenedi.

Tovardin` kemshilikleri boyinsha tutinawshilardin` talaplari kassa yaki tovar chegin, kepillik mu`ddeti

belgilengen tovarlar boyinsha tiyisli ra`smiylestirilgen texnik pasport yaki onin` ornin basiwshi basqa

xu`jjetti usinis etken ta`g`dirde ko`riledi. Bunday tovarlar basqa kemshiliksiz tovarlarg`a almastirip

beriledi yaki ziyannin` orni pul menen jabiladi. Tutiniwshi huqiqlarinin` qorg`aliwi, og`an tan`law

erkinliginin` ta`miynleniwi demokratiyaliq ekonomikaliq printsiplerinin` a`melge asiwin an`latadi.

Sonin` ushin Wazirler Mekemesinin` 2002 jilda qabil qiling`an a`hmiyetli qararlarina muwapiq

respublikag`a tutiniw tovarlarin nizamsiz jol menen alip keliniwi ha`m satiliwinin` aldin aliw

ilajlardin` ko`riliwi a`hmiyetge iye boldi.

Adamlar na`psi, payda ha`m da`ramat aliw ushin umtilip, o`zleride bar bolg`an qa`biletleri ha`m

imkaniyatlarin iske saldi. Konkurentsiya ekonomika sub`ektlerinin` jeke ma`plerin a`melge asiriwdin`

shegarasin belgileydi. Sonda-aq, konkurentsiya islep shig`ariwshi ha`m satiwshilardin` tutiniwshi,

qariydar ma`pi, talabi, qa`lewin esapqa aliwg`a bir-birinen arzan, sipatli tovarlar islep shig`ariw

maqsetinde jan`a texnika ha`m texnologiyadan paydalaniwg`a bag`darlaydi.

Konkurentsiya ha`m erkin baha du`zimine tiykarlang`an bazar ekonomikasinda huqimet ha`m

ma`mlekettin` roli sheklengen boladi. Ma`mleket bazar mexanizminin` orinlaniwina ja`rdem beredi.

Bunin` ushin ma`mleket ekonomika sub`ektlari xizmetinin` nizamli bazasin do`retip, olardin` xizmet,

«oyin» qa`delerin belgileydi. Xaliqtin` turmis da`rejesi turaqli o`sip bariwin, kem ta`miynlengen xaliq

qatlamlarin sotsial` qorg`aw,bay-ka`mbag`allar ortasindag`i pariqlardin` keskinlesip ketiwine jol

qoymaw maqsetinde xaliq da`ramatlarin saliqlar, to`lemler ja`rdeminde qayta bo`listiredi,

makroekonomikaliq o`siwdi ta`miynlew maqsetinde saliq, byudjet ha`m pul kredit jollari arqali

ekonomikani ta`rtipke saladi. Ma`mleket bazar mexanizmi toliq orinlay almag`an waziypalarin o`z

moynina alip, konkurentsiyaliq jag`daydi saqlaydi, ekonomika sub`ektlerinin` erkin xizmetin

ta`miynleydi ha`mde ja`miyet ushin kerek bolg`an o`nimlerdi islep shig`ariwdi o`z moynina aladi.

Demek, O`zbekstanda a`melge asirilip atirg`an ekonomikaliq reformalar insang`a mu`na`sip turmis

sha`rayatlarin jaratiwg`a, adamnin` erkin isbilermenlik ha`m miynet qiliw, tan`law erkinligin ha`mde

mu`lkdar boliwday a`hmiyetli demokratiyaliq huqiqlarin ta`miynlewge, ekonmikaliq turmisti

demokratlastiriwg`a qaratilg`an.

Islam Karimovtin` «O`zbekstannin` o`zinin` jan`alaniw ha`m rawajlaniw joli», «O`zbekstan u`lli

ma`mleket», «O`zbekstan bazar qatnasiqlarina o`tiwinin` o`zine ta`n joli», «O`zbekstan ekonomikaliq

reformalardi teren`lestiriw jolinda», «O`zbekstan XXI a`sir bosag`asinda, qa`wipsizlikke qa`wip,

turaqliliq sha`rtleri ha`m rawajlaniw kepillikleri», «O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta», «Azat ha`m

abad Watan, erkin ha`m pa`rawan turmis bas maqsetimiz» ha`m basqa shig`armalarinda ma`mleketti

sotsial` – ekonomikaliq rawajlandiriw, bazar ekonomikasina o`tiwdin` teoriyaliq tiykarlari,

kontseptsiyasi islep shig`ilg`an.

Sotsial` – ekonomikaliq rawajlaniw kontseptsiyasi u`sh quram bo`limnen ibarat:

- sotsial` bag`darlang`an bazar ekonomikasinin` milliy traditsiyasinin` ma`nisi;

- bazar qatnasiqlarin qa`liplestiriwdin` a`hmiyetli printsipleri;

- ekonomikaliq reformalardi a`melge asiriwdin`, g`a`rezlilikten shig`ip aliwdin`, turaqliliqti ha`m

a`hmiyetli sotsial` ekonomikaliq rawajlaniwdi ta`miynlewdin` aniq bag`darlari.

O`zbekstan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov sotsial` ekonomikaliq reformalardan go`zlengen «bas

maqsetimiz bag`darlang`an turaqli bazar ekonomikasina, ashiq sirtqi siyasatqa iye bolg`an ku`shli

demokratiyaliq huqiqiy ma`mleketti ha`m puqaraliq ja`miyetti quriwdan ibarat» dep belgilep bergen.

Respublikamizda a`melge asirilip atirg`an ekonomikaliq reformalar ekonomikani ma`mleket

ta`sirinen shig`ariw, onda demokratiya printsipleri bolg`an ekonomikaliq xizmet, isbilermenlik ha`m

tan`law erkinligin, erkin enomika printsiplerin engiziw arqali ekonmikaliq turmisti erkinlestiriwge

bag`darlang`an.

Ekonomikani ma`mleket ta`sirinen shig`ariw ha` oni demokratiyalastiriw, erkin sotsial` bag`darlang`an

bazar ekonomikasi tiykarlarin jaratiw protsessleri basqishpa basqish a`melge asirmaqta.

O`zbekstanda a`melge asirilip atirg`an ekonomikaliq reformalardin` birinshi basqishinda (1991-1994

jj.) administrativlik buyriqbazliq du`ziminin` awir aqibetleri orninda ju`zege shiqqan ten`sizlikti joq

etiw ha`m ekonomikani turaqlastiriw ha`m de respublikanin` o`zine ta`n sha`rayatlari ha`m

o`zgesheliklerin esapg`a alg`an jag`dayda bazar qatnasiqlarinin` negizlerin qa`liplestiriw waziypalarin

sheshiwge kirisildi. Bunin` ushin to`mendegiler a`melge asirildi:

1) reformalardin` nizamli - huqiqiy bazasin qa`liplestiriw ha`m rawajlandiriw. Bul da`wirde mu`lkti

ma`mleket ta`sirinen shig`ariw ha`m menshiklestiriw, isbilermenlik haqqindag`i ha`m basqa ko`plep

bazar qatnasiqlarin qa`liplestiriwge bag`darlang`an nizamlar qabil qiliw

2) kishi ko`lemdegi menshiklestiriwdi a`melge asiriw esabina ko`p tu`rli ekonomika negizlerin jaratiw

3) islep shig`ariwdin` pa`seyip bariwin toqtatiw, finans awhaldin` turaqlasiwin ta`miynlew.

Bul da`wirde (1992-1994 jillarda) tiykarinan sawda, xaliqqa xizmet ko`rsetiw, jergilikli sanaat

ka`rxanalarin, u`y-jaylardi ma`mleket ta`sirinen shig`ariw ha`m menshiklestiriw protsessleri a`melge

asirildi. Bunin` na`tiyjesinde 69 min`nan artiq ob`ektler ma`mleket ta`sirinen shig`arildi, olardan 18,4

min`i jeke mu`lkke aylandirildi, 3569 aktsionerlik ja`miyetleri du`zildi. Kishi ha`m orta isbilermenlik

sub`ektlerinin` sani 80 min`g`a jetti (qaran` 1-sizilma)

1-sizilma. O`zbekstanda ma`mleket ka`rxanalarinin` menshiklestiriliwi ha`m ma`mleketlik emes

sub`ektlerinin` qa`liplesiwi

Ko`rsetkishler 1992-

1994 jj

1995-

1999jj

2000

-2002 jj

Ma`mleket ta`sirinen 69032 14132 3117

shig`arilg`an ha`m

menshiklestirilgen

ob`ektler sani

Aktsionerlik ja`miyetler

sani

3569 6000 nan artiq

Kishi ha`m orta

isbilermenlik sub`ektleri

sani, min`liq birlik

80 240

Sotsial` ekonomikaliq reformalardin` birinshi basqishinda awil xojalig`ida bazar qatnasiqlarina say

keletug`in jan`a xojaliq dizimin qa`liplestiriw isleri a`melge asirila baslandi. Bulnin` aqibetinde bul

tarawda ma`mleketlik emes islep shig`ariw sektori ken` rawajlandi. Sonday-aq, xaliq xojalig`in, onin`

tarmaqlari ha`m territoriyalarin basqariwdin` bar sharayatlarina say bolg`an du`zimlerin islep

shiqti.Bahalar toliq erkinlestirildi, bazar infrastrukturasinin` tiykarg`i bulwinlarin, sonin` ishinde, eki

qatlamli bank dizimi, finansti ha`m pul kreditti ta`rtipke saliwshi pu`tinley jan`a du`zim, tovar, miynet

birjalari du`zimleri jaratildi. Xaliqti sotsial` jaqtan qorg`aw du`zimin qa`liplestiriw a`melge asirila

baslandi. Ekonomikaliq ha`m finans turaqlilig`ina erisiw ilajlarinin` a`melge asiriliwi aqibetinde

ekonomikaliq pa`seyiw basqa GMDA ma`mleketlerindegidey awir keshpedi. Jalpi ishki o`nim 1995

jilda 1990 jilg`a salistirg`anda tek 18,2 pa`seygen. Jalpi ishki o`nim GMDA ma`mleketlerinde 40-60

g`a, Rossiyada bolsa 48 ge kemeyip ketken.

Ekonomikaliq reformalardin` ekinshi basqishinda(1995 - 1999 jillar) ma`mleket mu`lkin da`slepki,

kishi ko`lemde menshiklestiriwdi tamamlap,mu`lkti haqiqiy iyelerinin` qolina tapsiriw, isbilermenlik

xizmeti ushin ken` imkaniyatlar beriw waziypalari belgilendi. Bul basqishta sanaat, qurilis ha`m

transport tarawindag`i, agrosanaat kompleksinin` go`sh-su`t, aziq-awqat ha`m paxta sanaati

tarmaqlarindag`i orta ha`m iri ka`rxanalar, sonday-aq, Tashkent, Bulxara, Samarqand ha`m Xiywa

qalalarindag`i turistlik komplekslerdin` menshiklestiriliwi baslandi. Bul basqishta ashiq tu`rdegi

aktsionerlik ja`miyetleri du`zildi, olardin` aktsiyalari erkin satiwg`a shig`arildi ha`mde ken`

ko`lemdegi ko`shpes mu`lk ha`m qimbatli qag`azlar bazari ju`zege keldi. Ma`mlekettin` aktsiyalarinin`

u`lesi 26 protsentten aspaytug`in qilip qoyildi. Aktsiyalardin` 50 protsentten ko`bi xaliqqa, milliy ha`m

sirt el investorlarina erkin satilatug`in boldi.

Usi basqishti islep shig`ariwdin` pa`seyiwi toqtatildi. Makroekonomikaliq turaqliliq ta`miynlenip,

1996 jildan baslap ekonomikaliq o`siw jolina o`tildi. Ekonomikanin` strukturaliq du`zilisin o`zgertiw

islerin a`melge asiriw na`tiyjesinde respublika janilg`i-energetika ha`m g`a`lle g`a`rezsizligine erisildi.

Sonday-aq, respublika ushin pu`tkilley jan`a bolg`an avtomobilquriw sanaati ju`zege keltirildi. Jen`il

ha`m aziq – awqat sanaati ushin a`spab-u`skeneler, awil xojalig`i ushin kishi mexanizatsiya qurallarin

islep shig`ariwdi ta`miynlewshi basqa keleshegi bar tarawlardi, xaliq tutiniw tovarlarin islep shig`ariw

tarawlarin rawajlandiriw ilajlarin a`melge asirila baslandi.

Biraq bul da`wirlerde kishi ha`m orta isbilermenlik sub`ektleri xizmetine ma`mleket ha`m tu`rli

kontrollaw organlarinin` orinsiz, nizamsiz aralasiw jag`daylari ko`beydi.

Ekonomikanin` ma`mleketlik emes sektorinda monopolistlik birlespeler, ka`rxanalar ju`zege keldi,

olar ishki tutiniw ha`m islep shig`ariw bazarlarinda o`z ha`kimliklerin ornatip, bahanin` ko`teriliwine

sebepshi boldi. Bul sektordag`i aktsionerlik ja`miyetlerinin` ustav fondinda, aktsiyalarinda

ma`mlekettin` u`lesi u`lken mug`darda saqlang`anlig`i aqibetinde, ma`mleket ta`repinen tayinlang`an

isenimli wa`killeri olardin` xizmetine orinsiz aralasiwina imkaniyat jaratar edi.

valyuta du`zimi ha`m bazardin` ma`mleket ta`repinen qatti kontrol` qiliniwi bul ka`rxanalar ha`m

isbilermenliktin` sirtqi bazarlarg`a erkin shig`iw imkaniyatin kemeyttirdi. Bazar ha`m islep shig`ariw

infrastrukturalarinin` rawajlanbag`anlig`i sebebli isbilermenler materialliq texnika resurslari, finans

qa`rejetler kreditlar aliwda qiyinshiliqqa ushirar edi.

Bul jag`daylaro ekonomikaliq turmisti ja`nede erkinlestiriw, isbilermenlik ha`m ekonomikaliq xixmet

erkinliklerin ken`eytiw, jeke mu`lkdarlar abiroyin ja`nede ko`teriwge kesent etti.

«O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta» shig`armasinda ekonomikaliq turmisti ja`nede erkinlestiriw

waziypasi qoyildi. Ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw siyasiy turmisti, ma`mleket ha`m ja`miyet

qurilisin ja`nede erkinlestiriw protsessleri menen o`z-ara baylanisli. Bul boyinsha Prezident

I.A.Karimov «O`zbekstandag`i reformalar ha`m jan`alaniw protsesslerine baha berer ekenbiz, soni

tastiyiqlaydi qa`ler edim, turmisimizdin` barliq tarawlarin erkinlestiriw joli o`z ma`nis itibarina bola

ma`mleketimizde a`melge asirilip atirilg`an barliq o`zgerislerdin` tiykarg`i baylanistiriwshi buwinina

aylandi» dep ko`rsetken edi.

Ekonomikaliq turmisti ja`nede erkinlestiriw bolsa demokratiyaliq ja`miyet qurilisinin` tiykari sipatinda

onin` ekonomikaliq negizlerin bekkemlewdi ta`miynleydi. Onin` na`tiyjesinde a`melde ja`miyettegi

ja`miyetlik-siyasiy turaqliliqti kepillewshi, ekonomikaliq rawajlaniwdi ta`miynlewshi orta mu`lkdarlar

klassi qa`liplesti.

Prezident I.A.Karimov ekonomikaliq turmisti ja`nede erkinlestiriw boyinsha to`mendegi waziypalardi

belgilep bergen:

birinshiden,mu`lkdarlar klassin qa`liplestiriw ma`selesin tu`pkilikli sheshiw. Bunin` ushin jeke

mu`lkshilik jetekshi orinda turatug`in ko`p ukladli ekonomikani quriw:

ekinshiden, haqiqiy konkurentsiyaliq sharayatti qa`liplestiriw:

u`shinshiden, bazar infrastrukturasin rawajlandiriw:

to`rtinshiden sirtqi ekonomikaliq xizmetin sho`lkemlestiriw du`zimin tu`pten qayta ko`rip shig`iw:

besinshiden, valyuta du`zimi ha`m bazardi erkinlestiriw:

altinshidan, ma`mleket ha`m tu`rli tekseriwshi, kontrol` qiliwshi organlar ta`repinen ka`rxanalardin`

xojaliq xizmetine orinsiz aralasiwin sheklep qoyiw.

Usi waziypalardi sheshiw ushin O`zbekstanda ma`mleket mu`lkin menshiklestiriwdi ja`nede

teren`lestiriwge bag`darlang`an ilajlar alip barildi.2000-2002 jillarda 3117 tarmaq quramin belgilep

beriwshi iri ka`rxanalar, sotsial` – ma`deniy ob`ektler ma`mleket ta`sirinen shig`arildi. Sol da`wir

ag`irina kelip, aktsionerlik ja`miyetlerdin` sani 6000 den asip ketti (qaran`: 1-sizilma).

Mu`lkshilik formasin o`zgertken ma`mleketlik ka`rxanalari arasinda «Elektroximiyasanaat»,

«Navoiyazot», «Ammofos», «Wzbekrezino-texnika» islep shig`ariw birlespeleri, Tashkent ha`m

Fergana issiliq ta`miynati oraylari, Sirda`r`ya GRESi, ju`k ha`mgonlarin remontlaw zavodi, jolawshi

tasiytug`in ha`mgonlardi remontlaw ka`rxanasi, O`zbekstanda qiyin eriytug`in ha`m otqa shidamli

materiallar kombinati siyaqli strategiyaliq a`hmiyetke iye bolg`an iri ka`rxanalarda bar.

Bul protsess sipat ta`repinen de o`zgerdi, sebebi menshiklestiriw protsesslerine sirt el investorlarin,

ken` haliq qatlamlarin tartiw isleri alip barildi. Aktsionerlik ja`miyetlerdegi ma`mleket u`lesi pu`tinley

yaki bir bo`limi, ayirim iri islep shig`ariwshi ka`rxanalar pu`tinley sirt el investorlarina satila baslandi.

Korporativ, gruppaliq, u`lesli mu`lk iyelerinin` ma`plerin, huqiqlarin qorg`aw ushin aktsionerlik

ja`miyetlerde korporativlik basqariw dizimi engizilmekte.

Ekonomikani erkinlestiriwdin` bas waziypasi bolg`an ma`mlekettin` kontrollaw ha`m basqariwshiliq

funktsiyalarin qisqartiw, onin` ka`rxanalar xizmetine orinsiz aralasiwin keskin kemeyttiriw ilajlari

a`melge asirilmaqta.

Ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw sharayatinda kishi, jeke biznes ha`m isbilermenlikti qollap

quwatlaw ushin saliq jen`illikleri ken`eyttirilmekte, da`ramat salig`i stavkalarin qisqartip, saliq ju`gi

jen`illestirilmekte. 2000 jilda O`zbekstan Respublikasinin` «Isbilermenlik xizmet erkinliginin`

kepillikleri haqqinda»g`i Nizamnin` qabil etiliwi aqibetinde isbilermenlerdin` huqiq ha`m ma`plerin

qorg`aw ha`m de kepillew ku`sheyttirildi. Bunday ilajlar ta`sirinde kishi biznes ha`m isbilermenlik

subektlerinin` sani 2003 jil 1 yanvar` jag`dayi boyinsha 240 min`g`a jetti (qaran`: 1-sizilma). Olardin`

jalpi ishki o`nimdegi u`lesi 35 protsentten asti. Jeke sektorda ekonomikani ba`nt bolg`an xaliqtin` 52

protsentten artig`i xizmet ju`ritpekte.

Usi waziypalardi a`melge asiriw na`tiyjesinde 2002 jilda 1990 jilg`a salistirg`anda ekonomikada

ma`mleketlik emes sektordin` u`lesi jalpi ishki o`nim islep shig`ariwda 38,1 protsentten - 73,3

protsentke, sanaat o`nimlerin islep shig`ariwda 10,4 protsentten - 71,4 protsentke, jalpi awil xojalig`i

o`nimlerin 65 protsentten - 99,1 protsentke, sawda aylanisinda - 51 protsentten 97,6 protsentke,

xaliqtin` is penen ba`ndligi 37,2 protsentten - 76,6 protsentke jetedi.

Demokratiyaliq ja`miyetke ta`n bolg`an isbilermenliktin` rawajlandiriliwi, ekonomika quraminda

belgili o`zgerisler a`melge asiriliwi sebepli O`zbekstan 1996 jildan baslap ekonomikaliq o`siw jolina

o`tti. BMSh Balalar fondi (YuNISEF) bulwirtpasi boyinsha Orayliq ha`m Shig`is Evropa ha`mde

G`MDA ma`mleketlerinde xaliqtin` sotsialliq pa`rawanlig`in analizlew mag`liwmatlarina qarag`anda,

O`zbekstanda jalpi ishki o`nimnin` a`meldegi o`siwi 2002 jilda 1989 jilg`a salistirg`anda 106,8

protsentti quraydi. Ha`zirgi waqitta Moldovada bul ko`rsetkish 38,45, Rossiyada 64,35, Qazaqstanda

85,65 ti quraydi.

Ma`mleketde ekonomikaliq o`siwge erisiw aqibetinde xaliqti sotsial` qorg`awg`a ha`m sotsial

ma`deniy ilajlarg`a ajirilg`an qa`rejetlerdin` ma`mleket byudjeti qa`rejetlerindegi u`lesi 1997 jildag`i

44,75 ten 2003 jilda 46,15 ke o`sken.

Sotsial` qorg`awg`a mu`ta`j shan`araqlarg`a ma`hellelerde beriletug`in bir ayliq materialliq ja`rdem

mug`dari 1996-2002 jillarda 13,6 esege, balali shan`araqlardin` balalarina beriletug`in napaqanin`

ortasha ayliq mug`dari bolsa 20 eseden ziyadqa ko`beydi. «Abad ma`helle» jilinda qabil etilgen

bag`darlama tiykarinda 1 millard 200 million somliq ja`rdem ko`rsetilgen. Eki jasqa shekem bolg`an

balalar ta`rbiyasi menen shug`illanatug`in 400 min`nan aslam hayalg`a ma`mleket ta`repinen napaqa

berildi. Sonday-aq, 180 min` kem ta`miynlengen shan`araqqa 14 milliard som mug`darinda ja`rdem

ko`rsetilgen.

Reformalardi ja`nede teren`lestiriw sha`rayatinda sirtqi ekonomikaliq xizmetti sho`lkemlestiriw

du`zimi qayta ko`rilip shig`ildi. ha`mlyuta du`zimi ha`m bazardi erkinlestiriw ilajlari a`melge asirildi

ha`m milliy valyutamiz – somnin` 2003 jil 15 oktyabrden baslap to`lemler boyinsha erkin almasiwi

a`melge asirila baslandi.

Ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw protsessleri ma`mleket siyasiy turmisin, ma`mleket ha`m ja`miyet

qurilisin ja`nede erkinlestiriw protsessleri menen o`z ara baylanista a`melge asiriliwi na`tiyjesinde

onin` demokratiyaliq ja`miyet quriwdag`i rolin ha`m a`hmiyetin ja`nede ku`sheyttirdi.

Prezident I.A.Karimov Ekinshi shaqiriq O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jlisinin` Tog`izinshi

sessiyada qilg`an bayanatinda respublikada demokratiyaliq o`zgerislerdi ja`nede teren`lestiriw ha`m

puqaraliq ja`miyeti tiykarlarin qa`liplestiriwdin` «bazar reformalarin ja`nede teren`lestiriw, ku`shli

bazar infrastrukturasin jaratiw, turaqli ha`m o`z ara baylanisli, bekkem ekonomikanin` a`hmiyetli

sha`rti bolg`an erkin ekonomika printsiplerin engiziwden ibarat» a`hmiyetli u`stinlikke iye bag`dardi

belgilep berdi.

Usi u`stinlikke iye bag`dardi a`melge asiriw ushin en` da`slep jeke sektordin` abiroyin ja`nede asiriw

ha`m kishi isbilermenlikti jedel rawajlandiriw lazim boladi. Endi menshiklestiriw protsessleri ko`birek

ka`rxanalardi, sotsial` infrastruktura ob`ektlerin o`z ishine alip, korporativ jeke mu`lk ko`lemlerin

ken`eyttiriw, aktsiyalardi satiwdin` birinshi ha`m ekinshi da`rejeli birja ha`mde birjadan tisqari bazardi

rawajlandiriw a`melge asiriladi.

Kishi isbilermenlik sub`ektlari xizmetine ma`mleket ha`m kontrol` organlarinin` orinsiz aralasiwina

sheek qoyiw, materialliq – texnika resurslari ha`m finans, sonin` ishinde, kredit ha`rejetleri menen

ta`miynleniwin jaqsilaw, islep shig`arilg`an tovarlardi satiw ushin islep shig`ariw ha`m bazar

infrastrukturalarin rawajlandiriw u`lken a`hmiyetke iye. Sonday-aq, shirket xojaliqlarini fermer

xojaliqlarg`a aylandiriw ha`m de olarg`a servis xizmetin ko`rsetiwshi, awil xo`jalig`i o`nimlerin qayta

islewshi sanaat ka`rxanalarin ha`m awillarda olardin` filiallarin sho`lkemlestiriw a`hmiyetli.

O`zbekstanda demokratiyaliq o`zgerislerdi ja`nede teren`lestiriw ha`m puqaraliq ja`miyeti tiykarlarin

qa`liplestiriwdin` ekonomikaliq ta`repten u`stinlikke iye bag`darlarin a`melge asiriw ushin to`mendegi

ilajlar belgilendi:

- sirtqi ekonomikaliq xizmeti, valyuta bazarin erkinlestiriw, milliy ha`mlyutanin` engiziw

operatsiyalari boyinsha erkin almasiwin ta`miynlew;

- ekonomikada strukturaliq o`zgerislerdi a`melge asiriw, oni modernizatsiya qiliw ha`mde import ornin

basatug`in o`nimler islep shig`ariwdi ta`miynlew

- ekonomikag`a sirt el investitsiyalarin tartiw. Bunin` ushin tiyisli investitsion jag`day ha`m investorlar

ushin kepillik jaratiw.

- ishki ha`m sirtqi investitsiyalarin pu`tkil ekonomikag`a, sonin` ishinde, altin ha`mlyuta fondlarinin`

turaqli o`siwine xizmet qilatug`in jetekshi tarmaqlarg`a bag`darlaw

- du`n`yadag`i abirayli xaliqara finans sho`lkemler menen birge islesiwdi ja`nede ku`sheyttiriw,

uliwma du`n`yaliq ekonomika dizimine integrallasiwi ha`mde jahan sawda sho`lkemine ag`za boliw

sharayatlarin jaratiw.

Usi waziypalardin` a`melge asiriliwi bazar qatnasiqlarin rawajlandiriw ha`m erkin ekonomika

printsiplerin engiziw, oni ja`nede demokratiyalastiriwg`a alip keladi. Mu`lkshilik formalarina

qaramastan, isbilermenlik sub`ektleri ushin basqishpa-basqish ekonomikaliq xizmet ushin ten`

sharayatlarin jaratiw a`hmiyetke iye. Bunin` ushin ayirim, strategiyaliq a`hmiyetke iye bolmag`an

ka`rxanalarg`a tiykarsiz ra`wishte berilgen jen`illikler ha`m ushin jaratilg`an qolay sharayatlardi biykar

qiliw maqsetine muwapiq. Sonday-aq, xojaliq sub`ektleri ha`m bekkem finans sheklewler

shegarasinda, yag`niy uliwma qa`rejetlerdin` jalpi da`ramat ko`leminin` asip ketiwine jol qoymaw

tiykarinda xizmet ko`rsetiwi lazim. Ekonomika sub`ektlari ushin saliq ju`gin kemeyttirip bariw menen

bir waqitta saliq diziminin` bekkemligin asiriw,jen`illikler beriwdi kemeyttiriw, kreditlerdi bekkem

sha`rtler tiykarinda beriw a`meliyatin endiriw olardin` juwapkershiligin ja`nede asiradi.

Ekonomikaliq turmisti ja`nede erkinlestiriw, demokratiyaliq protsesslerdi ku`sheyttiriw maqsetinde

jeke ha`m korporativ jeke mu`lkdarlar huqiqlarin qorg`aw, olardin` juwapkershiligin ku`sheyttiriw,

isbilermenlik xizmeti erkinliklerin ta`miynlewshi ha`mde xojaliq xizmetin ta`rtipke saliwshi nizam-

huqiqiy bazasin jetilistiriw maqsetke muwapiq.

Bazar reformalarin ja`nede teren`lestiriw ha`m erkin ekonomika printsiplerin engiziw ushin ma`mleket

basqariwi du`zimin reforma etiw dawam etiriledi. Biraq ekonomika ma`mleket ta`repinen ta`rtipke

saliw mexanizmin rawajlandiriw ha`m onin` bazar mexanizmi menen baylanisin ta`miynlew jolinda ele

ko`p isler qiliw lazim.

Demokratiyaliq ja`miyet quriw ushin ma`mlekettin` ekonomikaliq xizmetin sheklew, onin`

waziypalarin basqishpa-basqish jergilikli tarawdag`i ha`kimiyat ha`m o`zin o`zi basqariw organlarina

tapsiriw erkin ekonomika printsiplerin engiziw haqqinda qarar qabil qilindi. En` baslisi, bazar

ekonomikasinin` qa`liplesiwine, turaqli ekonomikaliq o`siwdi ta`miynlew, ekonomikaliq resurslardan

na`tiyjeli paydalaniwg`a ha`m xaliqtin` turmis pa`rawanlig`in asiriwg`a erisildi. Ma`mleketimiz

eksport potentsialinin` asiwi ha`m bekkemleniliwi – onin` du`n`ya birlespesinde mu`na`sip orin

iyelewge jag`day jaratadi.

Bekkemlew ushin sorawlar:

1. Demokratiyaliq ja`miyette ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw tu`sinigi ha`m mazmuni.

2. Erkin bazar ekonomikasi ha`m demokratiyaliq ja`miyet printsiplerinin` o`z-ara baylanisi.

3. O`zbekstanda qurilip atirg`an demokratiyaliq ja`miyettin` ekonomikaliq tiykari.

4. Ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw basqishlari, olardin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.

5. Bazar reformalarin ja`ne de teren`lestiriw, ekonomikaliq xizmet erkinligin ta`miynlew ha`m

demokratiyaliq ja`miyet rawajlaniwi.

6. O`zbekstanda ekonomikaliq turmisti erkinlestiriw basqishlari ha`m olardin` o`zine ta`n

o`zgeshelikleri.

7. Ekonomika erkinlestiriw sharayatinda ma`mleket basqariw.

8. Bazar infrastrukturasin qa`liplestiriw.

9. Isbilermenlik ha`m ekonomikaliq xizmet erkinligin ta`miynlew-demokratiyaliq ja`miyet

rawajlaniwinin` za`ru`rli sha`rti

A`debiyatlar

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2. Karimov I.A. Wzbekiston iktisodiy isloxatlarni chukurlashtirish yulida. T-3., T., «Wzbekiston»,

1996, 175-181-183-191-202-226-227-246 b.

3. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiet kafolatlari. T-6, T.,»Wzbekiston», 1997,31-40, 125-135, 149-162 b.

4. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmokda. T., «Wzbekiston», 2000, 6-8-12, 14-15-16-20, 21-

26, 28-38, 47-48 b.

5.Karimov I.A. Wzbekistonda demokratik wzgarishlarni yanada chukurlashtirish va fuqarolik jamiyati

asoslarini shakllantirishning asosiy yunalishlari.T., «Wzbekiston», 2002

6.Wzbekiston Respublikasi Prezidentining «Wzbekiston iktisodietida xususiy sektorning ulushi va

ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari tug`risida» gi Farmoni, 2003 yil 24 yanvar`

7.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

ushin darslik. Toshkent 2005

6-Lektsiya. Demokratiyaliq ja`miyet kuriwda ma`ha`lle ha`m puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw

organlari, ma`mleketlik emes ha`m ja`miyetlik birlespelerdin` orni.

joba:

1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwda ma`ha`lle ha`m puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw

organlarinin` orni.

2. Puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organlari ha`m olardi reforma kiliwdin` tiykarg`i bag`darlari.

3. Ma`mleketlik emes ha`m ja`miyetlik birlespelerdin` ma`nisi ha`m mazmuni. Demokratiyaliq

ja`miyet quriwda olardin` orni.

4. O`zbekstandag`i siyasiy partiyalardin` ja`miyetti demokratiyalastiriwdag`i orni

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni

Rawajlang`an demokratiyaliq ma`mleketlerde XX a`sirdin` ekinshi yariminan baslap ma`mleket

basqariwinin` oraylaspawi na`tiyjesinde o`zin o`zi basqariw organlari ja`miyettin` tiykarg`i

institutlarinan birine aylandi. Jergilikli o`zin o`zi basqariw (Batista «munitsipila» dep ataladi) degende,

ol yaki bul administrativlik – territoriyaliq birliklerdegi xaliq wa`killiklerin sipatlawshi, sonday-aq,

saylang`an organlar ha`m olar ta`repinen a`melge asirilatug`in, jergilikli a`hmiyetke iye bolg`an islerdi

basqariw tusiniledi.

Jergilikli o`zin o`zi basqariw teoriyasi da`slep XVIII a`sirdin` ekinshi yariminda Batis Evropada

payda bolg`an. Onin` ta`biyati ha`m ja`miyettegi orni jergilikli xa`kimiyatlar ha`m o`zin o`zi basqariw

organlarinin` puqaralar ta`repinen saylaniw printsipi ideyalari menen baylanisli. Jan`a tariyxtin`

da`slepki da`wirinde puqaralar ta`repinen saylanatug`in o`zin o`zi basqariw organlarinin` g`a`rezsizligi

kontseptsiyasi, olardin` awil ja`maatlari ha`m qalalardag`i islerge basshiliq qiliwda orayliq

ha`kimiyatqa salistirma ayriqshaliq ha`mde basqariwshinin` g`a`rezsizligine imkaniyat jaratadi. Bul

organlarga ma`mleket basqariwshi tarawinan basqa ayriqsha bir bulwin sipatinda qaraw a`detke kirdi.

1985 jil 15 oktyabrde Evropa Awqami ta`repinen qabil etilgen «Jergilikli o`zin o`zi basqariw

haqqindag`i Evropa Xartiyasi» nin` 3- stat`yasinda bul tusinik to`mendegishe sipatlang`an: « Jergilikli

o`zin o`zi basqariw degende, jergilikli o`zin o`zi basqariw organlarinin` o`z juwapkershiliginde,

jergilikli xaliq ma`pleri tiykarinda, nizamlar shegarasinda nin` ma`mleket islerinin` belgili bir bo`limin

basqariw ha`m oni real orinlay aliw qa`biletine aytiladi. Bul huqiqlar erkin, jasirin, ten`, tuwridan-

tuwri uliwma saylawlarda saylang`an ag`zalardan ibarat ken`esler yaki ma`jilisler ta`repinen a`melge

asiriladi. Ken`esler yaki ma`jilisler o`zlerine esabat berip turiwshi atqariwshi organlarina iye boliwi

mu`mkin. Bul qa`deler puqaralar ma`jilislerine, referendumlarg`a yaki puqaralar tuwridan-tuwri

qatnasiwinin` nizam jol qoyg`an basqa formalarina o`tinish etiwine qarsiliq bildirmeydi».

Batis ja`miyetshunos ilimpazlari jergilikli o`zin o`zi basqariwg`a tiyisli tusiniklerdin` teoriyaliq

ta`replerinde islep shiqqan. Ol boyinsha, « jergilikli basqariw « degende, «ma`mleket basqariwinan

to`mendegi barliq da`rejelerdi, «jergilikli ha`kimiyat» degende bolsa «saylang`an ken`es ha`m onin`

atqariwshi organlari xizmetinde o`z saylawshilari ma`plerin ko`rsetiwshi ha`m ha`reket qiliwshi

sho`lkemler» tusiniledi. Sonday-aq, «jergilikli o`zin o`zi basqariw» bolsa «milliy basqariwdan

to`mengi da`rejedegi demokratiyaliq avtonom birliklerdin` jergilikli xaliq ma`pleri tiykarinda

ja`miyetshilik mashqalalarinin` belgili bir bo`limin muwapiqlastiriw ha`m basqariw» bolip

esaplaniladi.

O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin` 105- stat`yasinda o`zin o`zi basqariw organlarina

to`mendegi huqiqiy sipatlama berilgen: «Qala, poselka ha`m awillarda, sonday-aq olar quramindag`i

ma`hellerlerde puqaralardin` jiyinlari o`zin o`zi basqariw organlari bolip, olar eki yarim jil mu`ddetke

baslig`in (aqsaqalin) ha`m onin` ma`sla`ha`tgo`ylerin saylaydi. O`zin o`zi basqariw organlarin saylaw

ta`rtibi, xizmetin sho`lkemlestiriw ha`mde wa`killik shegarasin nizam menen belgileydi».

Konstitutsiyaliq tiykardan kelip shig`ip, 1999 jil 14 aprelde qabil etilgen «Puqaralardin` o`zin o`zi

basqariw organlari haqqindag`i» (jan`a redaktsiyadag`i) Nizamnin` 1-sta`yasinda puqaralardin` o`zin

o`zi basqariw tu`sinigi to`mendegishe beriledi: «Puqaralardin` o`zin o`zi basqariw -puqaralardin`

O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi ha`m nizamlari menen kepillengen, olardin` o`z

ma`plerinen, rawajlaniwinin` tariyxiy o`zgesheliklerinen, sonday-aq milliy ha`m ruwhiy

qa`diriyatlardan, jergilikli u`rp-a`detler ha`m traditsiyalardan kelip shiqqan jag`dayda jergilikli

a`hmiyetke iye ma`selelerdi sheshiwdegi g`a`rezsiz xizmeti». Ko`rinip turg`aninday, ma`mleketimizde

o`zin o`zi basqariw organlari du`zimi tu`sinigi ha`m onin` huqiqiy statusi rawajlandirildi ha`m olar en`

aldin`g`i qatar demokratiyaliq ma`mleketlerdegi huqiqiy talaplar da`rejesinde ko`rine baslandi.

Jergilikli o`zin o`zi basqariw , belgili alim Aleksisi de Tokvildin` pikirinshe, «sonday bir siyasiy

institut, ol tek siyasatshilar ushin emes, al uliwma barliq puqaralar ushin bir mektep. Bul institutqa ta`n

bolg`an imkaniyatlar ushin sha`rt-sharayatlar jaratip beredi. O`zin o`zi basqariw organlari siyasiy

ma`deniyat elementlerin qa`liplestiriwdin` sha`rti bolip esaplanadi. Bul organlar xizmeti siyasiy

du`zimnin` bir pu`tin turaqlilig`i ha`m maslasiwin ta`miynlep beredi. Millet ja`miyetlik institutlarsiz

da erkin hu`kimet qa`liplestiriwi mu`mkin. Biraq bul erkinliktin` haqiqiy ruwhiylig`ina iye bola

almaydi».

XX a`sirdin` ekinshi yariminda «uliwma pa`rawanliq ma`mleketi» teoriyasi menen

baylanislimunitsipial (o`zin o`zi basqariwg`a tiyisli) kontseptsiyada payda boldi. Munitsipalitetler

ja`miyettin` barliq qatlamlari ma`plerin ta`miynleyshi ha`m qorg`awshi xizmet ko`rsetiw qurali

sipatinda qaraldi. Evropa, Arqa Amerika ha`m Yaponiya siyaqli ma`mleketlerde munitsipial ken`esler

statusi huqiqiy ta`repten munitsipial atqariw basqariwinan joqari qoyilg`an bolip, olardin`

wa`killiklerine to`mendegiler kiredi: jergilikli byudjetti qabil etiw, joqari sho`lkemler ta`repinen

sheshilmegen ayirim ma`seleler boyinsha qararlar qabil etiw, jergilikli saliqlardi engiziw, qarizlar aliw

ha`m olardi isletiw ma`selelerin sheshiw, munitsipalitetlerge qarasli mu`lkti iyelik etiw, sonday-aq,

ko`pshilik ma`mleketlerde munitsipalitettin` atqariw basqariw organlarin sho`lkemlestiriw ha`m olardi

kontrollaw, jergilikli referendumlardi sho`lkemlestiriw. AQSh ja`miyetlik siyasiy turmisinda da

munitsipalitetler a`hmiyetli orin tutadi . Sebebi bul ma`mlekette munitsipial basqariw funktsiyalarin

oraylastirmaw printsipi ken` qollaniladi. Munitsipial mektepler, emlewxanalar, kitapxanalar, sanitariya

isleri, suw menen ta`miynlew, parkler, otqa qarsi xizmetlerdi basqariw tiykarinan munitsipial

ken`esler ta`sirinde. Ayirim ma`mleketlerde (ma`selen, Germaniyada) ken`esler o`z wa`killiklerin

atqariwshi organlarga beriw huqiqina iye.

Ma`mleketimizde o`zin o`zi basqariw organlari puqaraliq ja`miyetinin` tiykari sipatinda jildan-jilg`a

jetilisip barmaqta. Sonday-aq, bul organlardin` basqariw du`zimindegi ko`lemnin` ken`eyip bariwi

menen huqiqiy ma`mlekettin` o`z wa`killiklerin demokratiyaliq printsipler tiykarinda a`melge asiriwi

ushin qolay ha`m ken` imkaniyatlar payda bolmaqta.

«Ma`helle» arabsha so`zden kelip shig`ip, «qala ishindegi qala» ma`nisin an`latadi. Tariyxshi alim

Narshaxiy «Buxara tariyxi» shig`armasinda bulnnan 1000 jil aldin ma`helle xaliqtin` basqariw usili

ekenligin jazg`an edi. A`yyemde ma`helle tek sotsial`liq emes, al administrativlik territoriyaliq

du`zilme ta`rizinde bolg`an.

Demek, a`yyem zamanlardan-aq o`zin-o`zi basqariw organlarinin` da`slepki tiykarlari bolg`an.

Shig`ista bul protsess bir neshe min` jilliq tariyxqa iye bolg`an ma`helleler ko`rinisinde rawajlang`an

bolsa, Batis ma`mleketlerinde adamlardin` o`z ma`pi ha`m qizig`iwshiliqlarin ja`miyettegi

qatnasiqlarda ko`rsetiw ha`m qorg`aw maqsetinde ha`r qiyli sho`lkemler, partiyalar, ja`miyetler,

ha`reketler ha`m basqa strukturalar sipatinda payda boliwina tiykar salindi.

G`a`rezsizliktin` da`slepki jillarinan baslap Prezident I.A.Karimov ma`hellelerdi puqaraliq

ja`miyetinin` tiykari dep bildi ha`m olardi ha`r ta`repleme rahajlandiriw ilajlarin a`melge asirip

kelmekte. Prezident I.A.Karimov 1995 jilda aq sonday pikirdi bildirgen edi: « A`sirler dawaminda

ma`hellelerde ko`pten ko`p turmisliq mashqalalar o`z sheshimin tawip keldi. Toy-merekeler o`z-ara

ja`rdemler ma`hellesiz o`tpeydi. Ma`hellelerde siyasiy, ekonomikaliq ha`m basqa ma`selelerge tiyisli

ja`miyetshilik pikiri qa`liplesedi. Bul xalqimizdin` turmis ta`rizi, ata-babalarimizdan bizge miyras

bolip kiyatirg`an oy-pikir ta`rizi, turmistin` o`zi ma`hellelerdi rawajlandiriw ha`m olardi qollap-

quwatlawdi talap etpekte. Ma`mleketimizde ko`p qirli reformalar a`melge asirilip atirg`an bir payitta

ma`helle ja`miyet ushin isenimli tayanish ha`m ta`sirshen` ku`sh bolip xizmet qiliwi lazim».

G`a`rezsizlik da`wirinde ma`hellenin` sho`lkemlestiriwshilik, ja`miyetlik ha`m huqiqiy statusin

bekkemlew boyinsha teren` reformalar a`melge asirildi. En` da`slep, «ma`helle» atamasi tariyxta

birinshi ma`rte Konstitutsiyaga kirgizildi. Og`an xaliqti o`zin o`zi basqariwshisi sipatinda

konstitutsiyaliq huqiqiy status berildi. 1992 jilda O`zbekstan Prezidentinin` «Respublika Ma`ha`lle»

fondinin` xizmetin ja`ne de jetilistiriw ilajlari haqqinda» g`i, 1998 jildag`i «Puqaralardin` o`zin o`zi

basqariw organlarin qollap-quwatlaw haqqindag`i» g`i 1999 jildag`i «Xaliqti aniq bag`darlang`an

sotsial` ja`rdem menen ta`miynlewde puqaralardin` o`zin o`zi basqariw organlari rolin asiriw

haqqindag`i» g`i Pa`rmanlari, sonday-aq kem ta`miynlengen ha`m ko`p balali shan`araqlardi sotsial`

qorg`awg`a qaratilg`an bir qatar pa`rman, qararlar, nizamlar ha`m basqa hujjetler dag`azalang`anlig`i

bunin` da`lili.

Ha`zirgi da`wirde ma`hellelerdin` ja`miyetlik abiroyin asiriw jolinda alip barilip atirg`an isler eki

bag`dardi na`zerde tutadi.

Birinshisi, ruwhiy ag`artiwshiliq waziypa bolip, ol xalqimizdin` min` jilliq tariyxindag`i bahali, en`

a`ziz traditsiyalardi, qa`diriyatlardi qaytadan tiklew ha`m rawajlandiriwdan ibarat.

Ekinshisi, siyasiy waziypa bolip, ol Prezident I.A.Karimovtin` ma`helle institutin bu`gingi zaman

talaplarina muwapiq ta`rizde tiklew, sonday-aq, oblast`, qala, rayon xa`kimlikleri juwapkershiligine

ju`klengen ko`pshilik waziypa ha`m huqiqlardi puqaralar o`zin o`zi basqariw organlarina, yag`niy

ma`hellelerge berip, olar abiroyin o`z ornina qoyip, sol arqali ja`miyetimiz turmisin

demokratiyalastiriwda jan`a ha`m ju`da` a`hmiyetli imkaniyatlarg`a erisiwden iborat.

A`sirese, ma`helle puqaralar jiyinlarina O`zbekstan Respublikasi Prezidentine, O`zbekstan

Respublikasi Oliy Majlisine, xaliq deputatlari walayat, rayon ha`m qala Ken`eslerine saylawlar

o`tkiziwshi, uchastka saylaw komissiyalari ag`zalarina kandidaturalardi okrug saylaw komissiyalarina

tastiyiqlaw ushin usinis etiw huqiqi berilgen. Sonday-aq, ma`helle puqaralar jiyinlarina xaliq

deputatlari rayon, qala Ken`esi deputatlig`ina tuwridan–tuwri kandidatura ko`rsetiw, O`zbekstan

Respublikasi Oliy Majlisi deputatlig`ina initsiatiha`m gruppalari ta`repinen ko`rsetilgen

kandidaturalarin usinis etiw qatnasiw siyaqli wa`killikler ha`m hu`qiqlar beriliwi ma`hellelerdi o`zin

o`zi basqariw organlari sipatinda ja`miyetimiz siyasiy turmisimizdig`i ornin ja`ne de asip

baratirg`anlig`in ko`rsetedi.

Prezident I.A.Karimov ekinshi shaqiriq Oliy Majlisinin` IX sessiyasinda bayanatinda o`zin o`zi

basqariw organlari xizmetin jetilistiriw boyinsha to`mendegi pikirdi bildirdi: «Turmisimizdi

erkinlestiriw bag`darlarinin` ja`ne bir a`hmiyetli joli – orayliq ha`m joqari ma`mleket basqariw

mekemeleri waziypalarin ma`mleket ha`kimiyatinin` to`mengi strukturalari Puqaralardin` o`zin o`zi

basqariw organlarina basqishpa basqish o`tkizip bariwdi ta`miynlew bolip esaplanadi».

A`lbette, ma`mleket ta`repinen ma`hellelerge u`lken basqariw wa`killiklerin beriwde en` da`slep,

olardin` xaliqinin` aktivliligin asiriwdag`i ornin ko`teriw ko`zde tutiladi. Sebebi ma`helle puqaralar

jiyinlarinda jeterli da`rejede huqiq bolmasa, olar o`zin o`zi basqariwdi orinlaw qa`biletine iye bola

almas edi. Sonday – aq, ma`hellelerdin` xaliq ha`m ma`mleket aldindag`i juwapkershilik sezimleri

ushin ha`m en` da`slep ken` huqiqlarg`a iye boliwi lazim .

Ha`zirgi da`wirde ja`miyettin` siyasiy tarawin erkinlestiriw maqsetleinen kelip shig`ip, ma`helle

puqaralar jiyinlarina basqariwdin` tu`rli bag`darlarina jetekshilik qiliw wa`killikleri berildi.

Ma`helleler o`z territoriyalarinda jasap atirg`an puqaralardin` tu`rli sotsial` mashqalalarin sheship

beriwde tuwridan tuwri qatnasadi: g`arrilar, jasi u`lkenler, jetimler, internatsional` jawingerler, kem

ta`miynlengen ha`m ko`p balali shan`araqlar ma`pleri qorg`aladi: ma`helle aktivlerinin` belgili

xizmetinde qatnasiwg`a basshiliq qiladi: insandi ruwhiy jetilistiriw ha`m a`meliy orinlaniwinin`

ko`riniwi ushin sha`rt-sharayat jaratadi: puqaralar materialliq ha`m ruwhiy ta`repten qollap

quwatlanadi.

Ma`helle puqaralar jiyini sotsial` ta`miynat organlari ha`m basqa qa`wender sho`lkemler menen birge

sotsial` ja`rdem, kem ta`miynlengen shan`araqlarg`a ha`m jalg`iz basli adamlarg`a materialliq ja`rdem

ajiratiw isinin` barliq sho`lkemlestiriw ta`replerin o`zi g`a`rezsiz orinlaydi. Sonin` menen

birge,ma`helleler o`z territoriyalarinda ekologiyaliq mashqalalardi sheshiw ha`m xaliqtin` materialliq

awhalin jaqsilaw, ja`rdem joli menen abadanlastiriw, tazalaw islerine tartiw, jergilikli xaliq ortasinda

qorshag`an a`tirapti saqlaw ma`selesinde tu`sindiriw ha`m ta`rbiyaliq islerdi alip bariwg`a juwapker.

A`lbette bul siyaqli xizmetler puqaralar aktivliligin asiriw ushin a`melge asirilmaqta.

Sonin` menen birge, ko`plegen nizamlar proektleri, Konstitutsiyag`a kirgiziletug`in qosimsha ha`m

o`zgerislerdi o`zinde ko`rsetetug`in uliwmaxaliq referendumlarg`a tayarliq ko`riw ha`m o`tkiziw en`

da`slep ma`helle xaliqi ha`m aktivleri ta`repinen dodadanip ha`m qollap quwatlanbaqta. Basqasha

aytqanda, ma`helleler siyasiy qararlar qabil etiwde ja`miyetshiliktin` qatnasiwin aktivlestiriwdin`

sha`rti ekenligin turmistin` o`zi da`lillep bermekte. Ma`mleket siyasiy turmisinda puqaralardin` siyasiy

qararlar qabil qiliwdag`i qatnasin ta`miynlep beriwshi tiykarg`i bulwin, bul – ma`helle puqaralar

jiyini. Sonday-aq, puqaralardin` ja`mietlik turmista aktivliligin asiriw qa`biletine iye bolg`an birden-bir

basqariw dizimi ha`m ma`helle puqaralar jiyini.

Respublika «Ma`helle» fondi, onin` oblast`, qala, rayon bo`limleri menen ha`kimlikler menen birge

ha`r jili «En` u`lgili aqsaqal», «Ma`helle janku`yeri», «En` isbilermen ma`helle aqsaqali» urani astinda

ko`rik-tan`lawlar o`tkizilip kelinbekte. Ko`rik – tan`lawlar jen`impazlari jili abiroyli komissiyalar

ta`repinen arnawli nishanlar, qimbat estelik sawg`alar menen siyliqlandi. Bul ilajlar ma`hellelerdi

abadanlastiriw, taza saqlaw, a`sirese jaslardi kamil insan qilip ta`rbiyalawda a`hmiyetke iye.

G`a`rezsizlik da`wirinde ma`helleler puqaralar jiyinlari aqsaqallari, «Ma`helle» fondi ha`m onin`

jergilikli sho`lkemleri basshilarinin` sipat qurami jaqsilanip barmaqta.

Huqiqiy demokratiyaliq ma`mlekette saylaw nizamlari ha`m oni o`tkiziw a`hmiyetli orin iyeleydi.

Bunin` da`lili puqaralardin` o`zin o`zi basqariw organlarina 2001 jil may-iyun` aylarinda

ma`mleketimizde o`zin o`zi basqariw organlari – ma`helle, awil, poselka, qala puqaralar jiyinlarina

o`tkerilgen saylaw bul taraw basshilarinin` jetik kadrlar esabi sipati ta`repten o`zgeriwine alip keldi.

O`zbekstan Respublikasi Oliy Majlisi Ken`esinin` 2001 yil 12 apreldegi «Puqaralardin` o`zin o`zi

basqariw organlarina saylaw o`tkiziwdi sho`lkemlestiriw haqqinda»g`i qararinda

sho`lkemlestiriwshilik qa`biletine ha`mde xaliq ortasinda joqari abiroy itibarg`a ha`m hurmetke iye

bolg`an , ma`mleket ha`kimiyati organlari wa`killiklerinin` o`zin o`zi basqariw organlarina beriliwi

menen usi organlar aldinda turg`an waziypalardi sheshiw mu`mkinshiliklerine iye bolg`an shaxslar

arasinan puqaralar jiyinlarina basliq ha`m olardin` ma`sla`ha`tgo`yleri lawazimlarina kandidaturalar

tan`law maqseti qoyildi.

Saylaw kompaniyalari da`wirindegi sho`lkemlestiriwshilik isler ha`m a`melge asirilg`an ilajlar

na`tiyjesinde ma`mleketimiz boyinsha puqaralar-din` o`zin o`zi basqariw organlarina saylawlar

sotsial`-siyasiy ha`mde sho`lkemlestiriwshilik ta`repten joqari da`rejede, puqaralardin` sotsial`

aktivliligi a`melge asadi. Saylawlar ma`mleket qurilisi ha`m ja`miyettin` barliq tarawlarin

erkinlestiriwge, puqaralar jasaw jerlerindegi a`hmiyetli sotsial` - siyasiy ma`selelerdi sheshiwge, xaliq

aktivliligin ko`teriwge ma`hellelerdin` orni ha`m a`hmiyeti jildan-jilg`a artip baratirg`anlig`inan,

«Ku`shli ma`mleketten – ku`shli puqaraliq ja`miyetine qaray» kontseptual siyasiy bag`darlamani

turmisqa engiziw onin` na`tiyjesinin` belgisi.

Ma`hellelardin` demokratiyaliq ja`miyettin` tiykari sipatindag`i orni jildan jilg`a ko`terilip, ma`helle

xaliqinin` ja`miyetlik pikiri demo-kratiyalasip barmaqta. Jan`a a`sir basina kelip, ha`r bir shan`araq,

ma`hellede jasap atirg`an puqara o`z turmisin ha`m ta`g`dirin ma`hellesiz pikirley almaydi.

G`a`rezsizlik da`wirinde o`zin o`zi basqariw organlari puqaraliq ja`miyeti instituti sipatinda

reformalaw o`z na`tiyjesin berdi. Ma`helleler ma`mlekettegi xaliqti o`zin o`zi basqariw protsesslerine

qatnasiwi, qararlar qabil etiwde puqaralar tileklerin itibarg`a aliwg`a imkaniyatlar jaratiwi menen

puqaraliq ja`miyeti institutina aylanip barmaqta. Sonday-aq, ha`zirgi da`wirge kelip ma`mleket xaliqin

sotsialliq qorg`aw, sotsial` qorg`awg`a mu`ta`j shan`araqlardi aniqlaw siyaqli wa`killikleride derlik

ma`hellelerge berilgen.

Sonin` menen birge, ma`hellelerdegi tinish ha`m turaqli turmisti ta`miynlew, shan`araqlardi

bekkemlew ilajlarin ko`riw, jetimler ha`m jalg`iz basli puqaralarg`a mehir-miriwbet ko`rsetiw,

puqaralardin` o`zin-o`zi basqariwg`a tiyisli umtiliwlardi qandiriw siyaqli ja`miyetlik basqariw ha`m

ma`helle puqaralar jiyinlari xizmetinin` tiykarg`i bag`darlari sho`lkemlespekte. Biraq sonin` menen

birge o`zin-o`zi basqariw organlarin demokratiyalastiriw protsessleri dawam etpekte. A`sirese,

xaliqtin` huqiqiy ha`m siyasiy ma`deniyatin asiriw, siyasiy qararlar qabil qiliwda ma`hellelerdin` ornin

ko`teriw, ma`hellelerdi jergilikli ma`mleket ha`kimiyati organlarinan toliq g`a`rezsiz boliwin

ta`minleytug`in huqiqiy mexanizmler jaratiw, puqaralardi ma`helleler ja`rdeminde nizamlar islep

shig`iw ha`m qabil etiw protsesslerinde uliwma xaliq dodalawlarinda aktiv qatnasiwlarin ta`miynlew

reformalardin` tiykarg`i waziypasi.

Bekkemlew ushin sorawlar: 1. O`zbekstanda demokratiyaliq ja`miyet quriwda ma`ha`lle ha`m puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw

organlarinin` orni.

2. Puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organlari ha`m olardi reforma qiliwdin` tiykarg`i bag`darlari.

3. Prezident I.A.Karimov O`zbekstanda puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organi ha`m olardi reforma

qiliwdin` tiykarg`i bag`darlari haqqinda.

4. Ma`ha`lle-puqaralardin` o`zin-o`zi basqariw organi sipatinda.

5. Demokratiyaliq puqaraliq ja`miyet quriwda jergilikli ma`mleket ha`kimiya organlarinin` a`hmiyeti.

6. Ma`mleketimizde jergilikli o`zin-o`zi basqariw formalari, olardin` puqaraliq ja`miyet quriliwindag`i

roli.

A`debiyatlar

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2.Wzbekiston Repsbulikasining «Fukarolarning wzini-wzi boshqarish organlari tug`risida» gi (yangi

taxriri) Konuni, 1999 yil 14 aprel`.

3.Wzbekiston respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Respublika «Mahalla» xayriya jamg`armasi

faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tug`risida» gi qarori. 1993 yil 1 dekabr`.

4.Wzbekiston Respublikasi Prezidentining «Fuqarolarning wzini-wzi boshqarish organlarini qullab-

quvvatlash tug`risidagi» qarori, 1998 yil 23 aprel`

5. Karimov I.A. Wzbekiston-bozor munosabatlariga wtishning wziga xos yuli. T-1., T., «Wzbekiston»,

1996, 290-295 b

6. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiet kafolatlari. T-6,T.,»Wzbekiston», 1997, 163-174, 182-186 b.

7.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

uchin darslik. Toshkent 2005

7-Lektsiya.O`zbekstannin` du`n`ya birlespesi menen birge islesiwinde demokratiyaliq

printsiplerge tiykarlaniwi.

Joba:

1. Du`n`ya birlespesinde demokratiyalik o`zgerisler ha`m O`zbekstan.

2. Demokratiyaliq protsessler ha`m O`zbekstan. AQSh penen strategiyaliq birge islesiw.

O`zbekstannin` Rossiya, Evropa, Aziya ma`mleketleri menen birge islesiwi.

3. Orayliq Aziyadag`i demokratiyaliq protsessler ha`m ma`mleket ara birge islesiw. “MDA

ma`mleketlerindegi demokratiyaliq reformalar ha`m ma`mleket ara qatnasiqlar.

Lektsiyanin` tiykarg`i mazmuni

O`zbekstan ma`mleketlik g`a`rezsizlikke eriskennen son` o`z sirtqi siyasatin xaliqara birlespenin` toliq

huqiqli sub`ekti sipatinda a`melge asiriw ushin real imkaniyatlarg`a iye boldi. Endi sirtqi siyasat

g`a`rezsiz tu`rde a`melge asirilmaqta.

Ja`miyet ha`m ma`mleketlar tariyxi soni ko`rsetedi, birde-bir ma`mleket basqa ma`mleketler menen

birge islesiw qilmastan progresske erisiwi mu`mkin emes. Shig`is ha`m Batis ma`mleketlerin bir-biri

menen baylanistirg`an Ulli Jipek jolinin` orayinda jaylasqan O`zbekstan bir neshe a`sirlerden beri

dinler, milletlar ha`m ma`deniyatlardin` tutasqan jeri bolip kelmekte.

A`sirese, A`mir Temur hukimranlig`i, Temuriylar da`wirindegi du`n`yadag`i iri ma`mleketler

Samarqand menen o`z baylanislarin ornatqan. A`mir Temurdin` Frantsiya, Angliya, Ispaniya

korollari, qon`si ma`mleketler hukimdarlari menen xat jaziwlari sol da`wirdegi siyasiy, ma`deniy ha`m

sawda satiq baylanislardan guwaliq beradi.

Patsha Rossiyasi basqinshilig`inan son` 130 jildan artiq dawam etken koloniyashilliq da`wiri

ma`mleketimizdin` sirtqi baylanislarin u`zip qoydi. Sirt menen barliq qatnasiqlar basip aliwshilardin`

kontroli ha`m ruxsati menen a`melge asirildi. Bir paytlar du`n`yag`a dan`q taratqan u`lkemiz shekke

bir walayat da`rejesine tu`sirilip qoyildi. Sovetlar da`wirinde bolsa shetke shig`arilg`an bir-eki

diplomat ha`mde waziypasi joqari da`rejeli sirt elliklerdi miyman qiliwdan ibarat bolg`an Sirtqi isler

wa`zirlishinen basqa hesh na`rse joq edi.

G`a`rezsizliktin` da`slepki jillarinan aq ma`mleketimiz Prezidenti Islam Karimov basshilig`inda sirtqi

siyasattin` u`stinlikke iye bag`darlari ha`m tiykarg`i printsipleri belgilendi ha`mde a`melge asirila

baslandi.

O`zbekstan Respublikasi sirtqi siyasatinin` tiykarg`i printsipleri to`mendegilerden ibarat:

- ideologiyaliq ko`z-qaraslarg`a qaramastan, birge islesiw ushin ashiqliq, uliwmainsaniy qa`diriyatlar,

tinishliq ha`m qa`wipsizlikti saqlawg`a sadiqliq

- ma`mleketlerdin` suveren ten`ligi ha`m shegaralari qol qatilmaslig`in hurmet qiliw

- qarama qarsiliqlardi tinish jol menen sheshiw

- ku`sh isletpew ha`m ku`sh penen qa`wip qilmaw

- insan huqiqlari ha`m erkinliklerin hu`rmetlew

- ishki milliy nizamlar ha`m huqiqiy normalardan xaliqara huqiqtin` uliwma ta`n aling`an qa`deleri

ha`m normalarinin` u`stinligi

- ku`sh isletiwshi a`skeriy bloklar ha`m sho`lkemlerge kirmew

- ma`mleketler ara baylanislarda ten` huqiqliliq ha`m o`z ara ma`pdarliqtin` u`stu`nligi

- sirtqi baylanislardi ha`m eki ta`repleme, ha`m ko`p ta`repleme kelisimler tiykarinda rawajlandiriw,

bir ma`mleket penen jaqinlasiw esabinan basqasinan uzaqlaspaw ha`m basqalar.

Bul printsiplerge ma`mleketlerdin` suveren ten`ligi, ku`sh isletpewshilik yaki ku`sh penen qa`wip

qilmasliq, shegaralardin` qol qatilmaslig`i, qarama qarsiliqlardi tinish jol menen sheshiw, basqa

ma`mleketlerdin` ishki islerine aralaspaw siyaqli xaliq ara huqiqtin` uliwma ta`n aling`an qa`deleri

tiykar etip aling`an.

Ma`mleketimiz basshisi Islam Karimovtin` Oliy Majlis Ekinshi shaqiriq birinshi sessiyasindag`i

bayanatinda basqa tarawlar qatari sirtqi siyasat boyinsha na`wbettegi waziypalar ko`rsetilip o`tildi.

Du`n`yadag`i barliq ma`mleketler menen o`z ara ma`pdarli baylanislardi jolg`a qoyiw, jetekshi xaliq

ara ekonomikaliq, finans ha`mde insanparwarliq sho`lkemler menen birge islesiwdi ku`sheyttiriw

bunnan keyin de u`stinlikke iye bag`dar bolip qaliwi belgilendi.

Bu`gingi ku`nde O`zbekstan rawajlaniwinin` konstitutsiyaliq tiykari jaratildi. Og`an mas tu`rde insan

huqiqlari da tiklenbekte. Xalqimizdin` ruwhiy potentsiali, og`an xizmet qilatug`in ta`biyiy ha`m

texnikaliq bayliqlari, bekkemlenip atirg`an xaliq ara qatnasiqlar demokratiyaliq rawajlaniw ha`m insan

huqiqlarinin` a`melge asiwi ushin barliq sha`rayatlardi basqishpa-basqish jaratiliwina kepillik beredi.

O`zbekstan Konstitutsiyasi «O`zbekstan Respublikasi Ma`mleket g`a`rezsizliginin` tiykarlari

haqqindag`i» Nizamda belgilengen konstitutsiyaliq traditsiyalardi dawam ettiredi. Bul boyinsha xaliq

ara huqiq ma`mleketimiz qurilisinin` a`hmiyetli deregi bolip, O`zbekstan o`zinin` xaliq ara huqiq

normalarina sadiqlig`in konstitutsiyaviy da`rejede bekkemlemekte.

Bul g`a`rezsiz ma`mleketimizdin` en` abiroyli xaliq ara sho`lkemlerge qabil qiliniwina imkan berdi.

Respublikamizdin` g`a`rezsiz ma`mleket sipatinda basqa ma`mleketler ta`repinen diplomatiyaliq

ta`n aliniwina, xaliq ara ekonomikaliq qatnasiqlarg`a kirisiwine jol ashti.

BMT ustavi, Insan huqiqlari haqqindag`i ulima du`n`ya deklaratsiyasi ha`m insan huqiqlari

haqqindag`i basqa xaliq ara paktlar, Xel`sinki pitimleri, Parij ha`m Madrid xartiyalari qa`deleri

Konstitutsiyamizdag`i xaliq ara huquq printsipleri ha`m normalarina tiykar boldi. Bunday

konstitutsiyaliq qatnas qiliw, a`sirese Konstitutsiyanin` Kirisiwinde 4-babinda, ekinshi bo`limnin`

22,23 ha`m 26 babinda ko`zge taslanadi. Bul bablardin` tiyisli tu`rde, «Sirtqi siyasat», «Insan ha`m

puqaralardin` tiykarg`i huqiqlari, erkinlikleri ha`m minnetleri», «O`zbekstan Respublikasinin` sud

ha`kimiyati», «Saylaw sistemasi», «Qorg`aniw ha`m qa`wipsizlik» dep ataliwi pikirimizdin` da`lili.

XX a`sirdin` son`g`i on jillig`i sotsial` du`n`yag`a ko`z-qaras ha`m du`n`ya birlespesinin`

geografiyaliq - siyasiy du`ziminde tu`pkilikli o`zgerisler da`wiri bolip tariyxqa kirdi. Du`n`ya

birlespesi jan`a da`wirge qa`dem qoydi. Bul da`wir o`zinin` eki ta`repi menen ajiralip turadi.

Birinshiden, bul ma`mleketler, xaliqlar ortasinda jaqinlasiw protsessleri ha`m ha`r tamanlama birge

islesiwdin` ku`sheyiwi, birden bir siyasiy,ekonomikaliq ha`mde huqiqiy ma`kanlardin` ju`zege keliwi,

ha`zirgi zaman xaliq ara huqiq normalarinin` jaratiliwi. Ekinshiden, sotsialistlik lagerdin` krizisi,

totalitar du`zimdegi ma`mleketlerdin` joq boliwi, olardin` orninda g`a`rezsiz ma`mleketlerdin` payda

boliwi. Endi «suwiq uris» tamam bolip, «kapitalistlik» ha`m «sotsialistlik» degen tu`sinikler ortasinda

pariq a`melde joq bolip baratir.

Prezidentimiz «O`zbekstannin` o`zinin` jan`alaniw ha`m rawajlaniw joli» kitabinda O`zbekstan

Respublikasi sirtqi siyasatinin` kontseptsiyasi haqqindag`i, sirtqi siyasiy jol, bul joldin` huqiqiy

tiykari ha`m oni a`melge asiriw qurallari haqqinda toqtap o`tken. O`zbekstannin` sirtqi siyasatinin`

strategiyaliq joli, tiykarg`i qa`deleri ha`m maqsetleri, onin` u`stinlikke iye ha`mde terrritoriyaliq

bag`darlari, o`zgeshelikleri negizinde respublikanin` milliy ma`pleri o`z ko`rinisin tapqan. Ha`r

qanday siyasat aqil menen is tutiwdi bildiredi. Rawajlanip atirg`an, tez rawajlaniw ushin ku`shli

ilimiy, sanaat ku`sh-qudiretke iye bolg`an ma`mlekettin` sirtqi siyasatta qarama qarsiliqlardan azat

boliwi lazim. Respublikamiz mine usinday ma`mleketler qatarina kiredi. Jan`a xaliq ara ekonomikaliq

ta`rtip ushin ha`reket qiliw qa`deleri O`zbekstan ushin da diqqatqqa ilayiq ma`sele. Bul shiyki zat

ha`m sanaat o`nimlerinin` nirq-nawalarinin` a`dalatli boliwi, rawajlanip atirg`an ma`mleketlerdin` ilim,

texnika jen`islerinen xabardar boliw imkaniyati ha`m t.b.

XX a`sirdin` aqirinda du`n`yanin` siyasiy ma`kani sipat ta`repinen o`zgerdi.

Sovet Awqami ha`mde buring`i «sotsialistlik birlespesindegi»basqa ma`mleketler bir partiyaliliq

du`zimi ha`m oraydan turip rejelestiriw ekonomikasinan waz keshti. Aqibetinde du`n`yada

antogonistlik sotsial` - siyasiy du`zimlerdin` global qarama-qarsilig`i joq boldi ha`m du`n`ya

siyasatinda demokratiyaliq ja`miyetler potentsiali ko`terildi.Evroaziya territoriyasinda, sonin` ishinde,

Orayliq ha`m Shig`is Evropa ma`mleketleri, sonday-aq, buring`i Sovet Awqami ma`mleketlerinin`

razilig`i arqali sotsial` - siyasiy du`zumnin` demokratiyaliq formasina o`tildi. Eger bunday

ma`mleketlerde, en` da`slep Rossiyada a`melge asirilip atirg`an reformalar protsessi tabisli

juwmaqlansa Evropa, Arqa Amerika, Evroaziyada bir-birine jaqin sotsial - siyasiy ha`m

ekonomikaliq printsipler tiykarinda jasawshi, bir-birine uqsas qa`diriyatlarg`a isenim qiliwshi, sonin`

ishinde, global du`n`ya siyasati protsesslerine birdey qatnas qiliwshi xaliqlar birlespesi qa`liplesti.

«Birinshi» ha`m «ekinshi» du`n`yalar ortasinda qarama-qarsiliq joq bolg`annan son` avtoritar

du`zimler Afrika, Latin Amerika, Aziyadag`i o`z ta`replerin qollap-quwatlawdi toqtatti. Sebebi, bul

ma`mleketler ideologiyaliq awqamlam sipatinda o`z qa`dirlerin joytiwg`a ha`m na`tiyjede materialliq

ha`mde siyasiy ja`rdemnen ayirildi. Aqibette Somali, Liberiya, Afg`anistanda bo`liniw ju`zege keldi

ha`m puqaralar urisi baslanip ketti. Basqa ma`mleketlerdin` ko`pshiligi bolsa, ma`selen, Efiopiya,

Nikaragua, Aljir avtoritarizmnen waz keshe basladi.

«Suwiq uris» penen tuwridan-tuwri baylanisli bolmag`an barliq territoriyalarda ko`rilmegen

da`rejedegi demokratiyalastiriw protsessi 80- jillardin` ekinshi yarimina tuwri keledi. Braziliya,

Argentina, Chili basqariwinin` a`skeriy - avtoritar formasinan puqaraliq - parlamentar formalarg`a

o`tti. Bunday tendentsiya Orayliq Amerikada sa`l keshirek tarqaldi. Usi protsesstin` itibarli

na`tiyjelerinen biri sol, 1994 jil 14 dekabrde Arqa ha`m Qubla Amerika ma`mleketleri basliqlarinin`

ushirasiwinda qatnasqan 34 ma`mleket basshisi o`z ma`mleketlerinin` demokratiyaliq jol menen

saylang`an liderleri edi. Usig`an uqsas demokratlastiriw protsessleri Filippin, Tayvan`, Qubla Koreya,

Taylandda ko`zge ko`rindi. 1998 jilda Pakistanda a`skeriy du`zim ornina saylang`an hukimet keldi.

Qubla Afrika Respublikasinin` aparteid siyasatinan waz keshiwi demokratiyag`a qarap jol

aling`anlig`in ko`rsetedi. Afrikanin` basqa jerlerinde avtoritarizm protsessii bir qansha a`ste o`tti.

Biraq kriziske ushirawi, Gana, Benin, Zimbabede demokratiyaliq reformalardin` belgili da`rejede

alg`a jiljiwi demokratiyalasiw tolqini bul territoriyag`ada ta`sir qilmastan o`tpegenin ko`rsetedi.

Xaliq ara qatnasiqlardi rawajlandiriwda du`n`ya birlespesi ta`repinen ta`n aling`an demokratiyaliq

qa`diriyatlar, xaliq ara huqiq tiykarinda o`z sirtqi siyasatin ju`rgiziw, qatnasiqlarda ku`sh isletpesten

so`ylesiwler ja`rdeminde mashqalalardi sheshiw, basqa ma`mleketlardin` ishki islerine aralaspaw ha`m

ma`mleketlerdin` suvereniteti territoriyaliq pu`tinligin hurmet qiliw a`hmiyetke iye. O`zbekstan o`z

diplomatiyasin joqaridag`i qa`diriyatlar tiykarinda alip barmaqta.

Ekonomikaliq reformalardi a`melge asiriwda, O`zbekstannin` du`n`ya birlespesine integratsiyalasiwin

ta`miynlewde Xaliq ara valyuta fondi, Du`n`ya banki, Xaliq ara finans korporatsiyasi, Evropa tikleniw

ha`m rawajlaniw banki siyaqli xaliq ara finans, ekonomikaliq sho`lkemler menen birge islesiw jaqsi

na`tiyje bermekte. O`zbekstan xaliq xojalig`indag`i aniq proektlerge sarplanip atirg`an sirt el

investitsiyalari mug`dari jildan-jilg`a artip barip atir. Keyingi jillarda boy ko`terip atirg`an qurilislar

ha`m iri ka`rxanalar bug`an misal bola aladi.

O`zbekstanda investitsion sharayatti qa`liplestiriw, eksportqa bag`darlang`an ekonomikaliq jag`daydi

ju`zege keltiriw boyinsha baylanislar rawajlanip barmaqta. Sirtqi ekonomikaliq xizmetti erkinlestiriw

protsessi izbe izlik penen dawam ettirilmekte. Ma`mleketti du`n`ya menen baylanistiriwshi

kommunikatsion du`zimlerdi rawajlandiriwg`a u`lken a`hmiyet berilip atir. Shet ellerdegi belgili

ekonomistler, sirt el kompaniyalar wa`kilxanalari basshilari ha`m qa`nigeleri, jaziwshilar ha`m

jurnalistler bul ilajlar sebepli O`zbekstan jaqin keleshekte territoriyadag`i en` aldin`g`i

ma`mleketlerden birine aylaniwin boljamaqta.

O`zbekstan bir qatar xaliq ara sho`lkemler-Evropada qa`wipsizlik ha`m birge islesiw sho`lkemi

(EXHT), Ekonomikaliq birge islesiw sho`lkemi(EKO) menen ten` huqiqli ag`za sipatinda, Evropa

Awqami, NATO menen bolsa arnawli pitimler tiykarinda na`tiyjeli birge islesiw qilip kelmekte.

NATO menen «Tinishliq jolinda birge islesiw» bag`darlamasi shegarasinda baylanislarimiz tinishliq

ha`m qa`wipsizlikti ta`miynlewge muna`sip u`les qospaqta. AQSh ha`m basqa jetekshi ma`mleketler

a`skerleri menen birge ha`r jili o`tkiziletug`in a`skeriy mashiqlar quralli ku`shlerimiz ushin o`zine ta`n

mektep boldi.

Evropada qa`wipsizlik ha`m birge islesiw sho`lkemlerine ag`za ma`mleketler basshilari ha`m hukumet

basliqlarinin` Stambul qalasinda bolip o`tken ushirasiwi da`wirimizdin` en` a`hmiyetli a`njumanlarinan

biri boldi. Respublikamiz Prezidentinin` bul a`njumandag`i bayanati aniq usinislari ha`m pikirleri

menen jiynalg`anlar itibarin o`zine qarattti. A`sirese, terrorizmge qarsi gu`res boyinsha xaliq ara oray

sho`lkemlestiriw boyinsha usinisin ko`plegen ma`mleketler qollap-quwatladi. G`a`rezsiz Ma`mleketler

dosliq awqami shegarasinda usinday oraydin` sho`lkemlesiwine de O`zbekstan basshilig`inin` usinis

sebep boldi.

O`zbekstan o`zinin` sirtqi baylanislarin ko`p ta`repleme, ha`m eki ta`repleme tiykarinda du`ziw

ta`repdari. Bu`gingi ku`nde jer ju`zinin` tu`rli shetlerinde isenimli ha`m ma`pdarli sheriklerimiz bar.

Olardin` shegaralari turaqli ken`eyip barmaqta. Evropa Awqami menen 1996 jilda qol qoyilg`an

sheriklik ha`m birge islesiw haqqindag`i sha`rtnama 1999 jil 1 iyulda ku`shke kirdi.

Ma`mleketimizdin` Evropa ma`mleketleri menen ken` ko`lemli baylanislari ushin qolay imkaniyat

ju`zege keldi. Germaniya, Frantsiya, Ulli Britaniya siyaqli aldin`g`i qatar ma`mleketlerdin`

demokratiyaliq ja`miyet quriw boyinsha ta`jiriybeleri, islep shig`ariwdag`i texnologiyalari biz ushin

a`hmiyetke iye.

Keyingi jillarda Shig`is ha`m Qubla-Shig`is Aziya ma`mleketleri-Yaponiya, Koreya Respublikasi,

Qitay ha`m basqa ma`mleketler menen baylanislarimiz ken`eydi. O`z ara ma`pdarli birge islesiwimiz

na`tiyjelerin birge qurip atirg`an ka`rxanalarda, boy ko`terip atirg`an qurilislarda, bazarlarimizdag`i

tu`rli o`nimlerde ko`riw mu`mkin.

A`lbette, G`a`rezsiz Ma`mleketler Dosliq awqamina ag`za ma`mleketler, Sonin` ishinde, Orayliq Aziya

respublikalari menen birge islesiw sirtqi siyasatimizdin` u`stinlikke iye bag`darlarinin` biri bolip

qalmaqta. Bug`an sebep, G`MDA ma`mleketlerinin` territoriyaliq jaqinlig`i ha`m ekonomikaliq

ta`repten baylanislilig`i g`ana emes, al teren` tariyxiy tamirlar, ma`deniy ha`m ruwhiy baylanislar,

u`lken tariyxiy da`wir ishinde xaliqlarimizdin` baylanisli ta`g`dirge iye bolg`anlig`i.

Rossiy Federatsiyasi menen g`a`rezsizlik jillarinda qa`liplesken o`z ara ma`pdarli ha`m ten` huqiqli

birge islesiw jaqsi na`tiyje berip atirg`anlig`in ayriqsha aytiw za`ru`r. Eki ma`mleket ortasinda

diplomatiyaliq qatnasiqlar ornatilg`an 1992 jildan beri siyasiy, ekonomikaliq, ma`deniy ha`m basqa

tarawlarda 150 den artiq hu`jjet qol qoyilg`an. 1998 jil mayda I.Karimovtin` Rossiyag`a ha`m sol

jildin` oktyabrinde B.Eltsinnin` ma`mleketimizge ra`smiy saparlari, sapar dawaminda qabil qiling`an

hujjetlar, a`sirese, 1998-2007 jillarg`a mo`lsherlengen ekonomikaliq birge islesiw haqqindag`i

sha`rtnama o`z ara baylanislardi bekkemlewde a`hmiyetke iye boldi. V.Putin Prezident sipatinda en`

da`slepki saparin O`zbekstannan baslag`anlig`i ham Rossiya basshilig`i ma`mleketimizdi o`zinin`

strategiyaliq sheriklerinen biri, Orayliq Aziyadag`i jetekshi ma`mleket dep biliwinen dalalat beredi.

O`zbekstan, Qazaqstan, Qirg`izistan ortasinda birden bir ekonomikaliq ma`kan sho`lkemlestiriw

haqqinda qol qoyilg`an sha`rtnama Orayliq Aziya integratsiyasi jolindag`i da`slepki qa`dem bolg`an

edi. 1998 jili bul sha`rtnamag`a Ta`jikstan da qosildi. Ha`zirgeshe o`z ara birge islesiw haqqinda 150

den artiq hu`jjetke qol qoyildi. Ma`mleketler ara ken`es islep turipti. Dosliq awqami bag`darlamalarin

a`melge asiriw boyinsha atqariwshi komitet, Orayliq Aziya birge islesiw ha`m rawajlaniw banki

sho`lkemlestirildi. Bul integratsiya xalqimizdin` ma`plerine toliq say keledi, territoriyamizda turaqlilik

ha`m tinishliqti bekkemlewge ja`rdem ja`rdem beredi. 2000 jil 20-21 aprelde O`zbekstan, Qazaqstan,

Qirg`izistan ha`m Ta`jikstan Prezidentlerinin` Tashkentte bolip o`tken ushirasiwinda qol qoyilg`an

terrorizmge, siyasiy ha`m diniy ekstremizmge, xaliq ara sho`lkemlesken jinayatshiliqqa qarsi gu`res

boyinsha birgeliktegi xa`reketler haqqindag`i sha`rtnama bug`an misal bola aladi.

Bu`gingi ku`nda O`zbekstanda demokratiyaliq protsesslerdi engizip g`ana qoymastan, al oni ha`r

ta`repleme rawajlandiriwg`a itibar berilmekte. Sebebi demokratiyaliq qa`diriyatlardin` rawajlaniwi

ma`mlekettin`, xaliqtin` rawajlaniwina alip keledi. Demokratiyaliq qa`diriyatlardi qorg`aw bolsa

u`lken a`hmiyetke iye. Sonin` ushin O`zbekstan sirtqi siyasattin` en` a`hmiyetli bag`darlarinin` biri-

territoriyaliq qa`wipsizlik ha`m turaqliliqti ta`miynlew, xaliqlar tinishlig`ina qa`wip saliwshi

terrorizmnin` ha`r qanday ko`rinislerge qarsi qatan` gu`res alip bariwdan ibarat. Ma`mleketimiz mine

usi maqsad jolinda Birlesken Milletlar Sho`lkemi, Evropada qa`wipsizlik ha`m birge islesiw

sho`lkemi, bir qatar ma`mleketler ara ha`m hu`kimet emes xaliq ara sho`lkemler menen ken` ko`lemli

baylanislardi izbe iz rawajlandirip barmaqta, ha`zirgi waqitta bul sho`lkemler ishinde aktiv

qatnaspaqta. Du`n`ya birlespesi O`zbekstannin` territoriyadag`i qa`wipsizlikti ta`miynlew, qarama

qarsiliqlardi siyasiy ilajlar menen salastiriw, Orayliq Aziya territoriyasin yadro quralinan azat zona dep

dag`azalaw, narkobizneske qarsi gu`reste xa`reketlerdi muwapiqlastiriwshi konstruktiv initsiativalarin

qollap-quwatlamaqta.

O`zbekstan paytaxti Tashkent bu`gingi ku`nde abirayli xaliq ara sho`lkemler qatnasiwinda bolatug`in

a`hmiyetli xaliq ara a`njumanlar orayina aylandi. Bul a`njumanlarda qabil qiling`an hu`jjetlerdin`

a`hmiyeti du`n`ya birlespesi, sonin` ishinde, BMT qa`wipsizlik Ken`esi ta`repinen ta`n aling`an

O`zbekstannin` xaliq ara siyasattag`i abiroyinin` artip baratirg`anlig`inan da`lalat beredi.

O`zbekstan Respublikasi Prezidenti Islam Karimov BMT Bas Assambleyasinin` 48-sessiyasinda

so`ylegen bayanatinda Orayliq Aziyanin` yadrosiz zona, dep dag`azalaw initsiativasin alg`a qoydi.

«Ha`zirgi zaman waqiyalig`i sonday, bir ma`mlekettin` qa`wipsizligi basqa ma`mleket esabinan

ta`miynleniwi mu`mkin emes,-dedi Jurtbasimiz o`z bayanatinda,-territoriya qa`wipsizligin pu`tkil

du`n`ya qa`wipsizligi mashqalalarinan ajiratqan halda ko`rip bolmaydi. Sog`an tiykarlanip, O`zbekstan

yadro quralinin` birotala saplastiriliwi ushin, yadro quralin tarqatpaw haqqindag`i sha`rtnamanin`

na`tiyjeli ha`reket qiliwi ha`m onin` hesh bir mu`ddetsiz uzaytiriliwi ushin ha`reket qiladi� O`zbekstan

Orayliq Aziya territoriyasinin` yadrosiz zona, dep dag`azalaniwinin` qatan` ta`repdari».

Bul initsiativa Prezidentimizdin` 1996 yil dekabrde bolip o`tken EXHT Lissabon ushirasiwindag`i

bayanatinda ja`ne bir ma`rte jiynalg`anlar itibarin o`zine qaratti. A`njuman qatnasiwshilari Orayliq

Aziya yadrosiz zona, dep dag`aza qiliw haqqindag`i pikirin u`lken qizig`iwshiliq penen ku`tip aldi.

1997 jil aprelde Jeneva qalasinda Orayliq Aziyadag`i bes ma`mleket ekspertleri territoriyaliq

toparinin` birinshi jiynalisi bolip o`tti. Usi jili iyunda O`zbekstan birinshi ma`rte atom energiyasi

boyinsha xaliq ara agentlik (MAGATE) basqariwshilari ken`esinin` Vena qalasinda bolip o`tken

na`wbettegi sessiyasinda qatnasti. O`zbekstan basshilig`inin` ra`smiy bayanatinda O`zbekstan

Respublikasi ha`m territoriyadag`i basqa ma`mleketlerdin` yadrosiz zona sho`lkemlestiriw boyinsha

ko`z qaraslari bayan etildi.

1997 jil 14-16 sentyabr` ku`nleri Tashkentte «Orayliq Aziya-yadro quralinan azat zona» temasinda

xaliq ara konferentsiya bolip o`tti. Onda 56 ma`mleketten ha`m 16 xaliq ara sho`lkemlerden 200 den

artiq adam qatnasti. Islam Karimovtin` bul a`njumandag`i bayanatinda bayan etilgen yadroliq

qa`wipsizlikti ta`minlew ilajlari haqqindag`i pikirleri a`njuman qatnasiwshilari ta`repinen toliq qollap-

quwatlandi.

«Yadrosiz zona»nin` qanday kriteriyalari bar. Xaliq ara a`meliyatta bunday territoriyalardi

belgilewdin` birden bir kriteriyasi joq. Sebebi ha`r bir territoriya o`z o`zgesheligi ha`m a`hmiyetke iye.

Biraq izertlewshiler yadrosiz zona tu`sinigin to`mendegishe beredi: «Yadrosiz zona qural-jaraqlardi

sheklew, yadroliq qarama qarsiliqlar shig`iw qa`wpin kemeytiriw, bul zonag`a kiretug`in ma`mleketler

qa`wipsizligin bekkemlew ha`m 1968 jilda qol qoyilg`an yadro quralin tarqatpaw haqqindag`i

sha`rtnamanin` turmisqa engiziwge ko`meklesiwshi qural bolip esaplaniladi. Xaliq ara sha`rtnama

tiykarinda yadro quralin sinaw, islep shig`ariw ha`m jaylastiriw qadag`an etiledi, sonday aq, onin`

territoriyasinda ha`m og`an qarsi yadro quralin qollaw qadag`an etilgen zona-yadrosiz zona bolip

esaplaniladi».

XX a`sirdin` aqirinda revolyutsiyalar ju`z jillig`i du`n`ya sahnasinda sotsialistlik du`zimnin` krizisi

menen juwmaqlandi. Buring`i «qizil imperiya» territoriyasinda xaliq ara qatnasiqlar ha`m xaliq ara

huqiqtin` toliq huqiqli sub`ektlari � jan`a g`a`rezsiz ma`mleketlar payda boldi. Usilar qatari, uzaq

ma`mleketshilik tariyxina iye O`zbekstan Respublikasi da o`z milliy rawajlanih jolin tan`lab aldi.

A`yyemgi ma`deniyat oshaqlarinan biri bolg`an jurtimiz du`n`ya birlespesinin` ajiralmas bo`limine

aylandi.

Bekkem qa`wipsizlik, izshil ekonomikaliq rawajlaniw ushin qolay sha`rt-sha`riyatlar jaratiw, haliqtin`

turmis da`rejesin ko`teriw, konstitutsion du`zim tiykarlarin bekkemlew, milletlar doslig`i, xaliqlar

doslig`i, puqaralar erkinlikleri ha`m haq-huqiqlarin qorg`aw sirtqi siyasattin` tiykarg`i maqseti.A`ne

usi maqsetlerdi ju`zege shig`ariw, du`n`ya birlespesi menen ta`biyiy baylanislardi jolg`a qoyiw

tileginde sirtqi siyasiy ha`m ekonomikaliq xizmettin` milliy mexanizmleri sho`lkemlestirildi.

1944 jilja sho`lkemlestirilgen respublika Sirtqi isler ministrligi xizmeti tu`pten reforma qilindi. 1992

jili Sirtqi ekonomikaliq baylanislar ministrligi, 1991 jili Sirtqi ekonomikaliq xizmet Milliy banki

sho`lkemlestirildi. Kadrlar tayarlaw Milliy bag`darlamasi tiykarinda diplomatiya, xaliq ara huqiq ha`m

sirtqi ekonomikaliq xizmet tarawinda qa`niygeli kadrlar tayarlawdin` ma`mleket strukturasi jaratildi.

Sirtqi baylanislar tarawi ushin milliy kadrlar tayarlaw maqsetinde 1992 jili O`zbekstan Respublikasi

Prezidenti Pa`rmani menen Du`n`ya ekonomikasi ha`m diplomatiya universiteti sho`lkemlestirildi.

Sirtqi ekonomikaliq ha`m siyasiy xizmetti ta`rtipke saliwshi «Shet el investitsiyalari haqqindag`i»

Nizam (1998), «O`zbekstan sirtqi ekonomikaliq xizmeti haqqindag`i» Nizam (2000), «O`zbekstan

Respublikasi sirtqi siyasiy xizmetinin` tiykarg`i printsiplari haqqindag`i» Nizam (1996), «O`zbekstan

Respublikasinin` xaliq ara sha`rtnamalari haqqindag`i» Nizam (1995), sonday-aq, «Konsulliq ustavi»,

O`zbekstan Respublikasi A`skeriy doktrinasi siyaqli a`hmiyetli hujjetler qabil qilindi.

Mine usinday teoriyaliq ha`m a`meliy qa`demler na`tiyjesi, bu`gingi ku`nde ma`mleketimiz

g`a`rezsizligin 170 jaqin ma`mleketler ta`n aldi. Olardin` 120 menen diplomatiyaliq qatnasiqlar

ornatilg`an. O`zbekstanda 43 ma`mleket ha`m 20 yirik xaliq ara sho`lkem missiyalari akkreditatsiya

qiling`an. O`z na`wbetinde, O`zbekstan 40 tan artiq iri sho`lkemler ha`mde 500 den artiq xaliq ara

huqiq sub`ektleri menen birge islesiw qilmaqta. O`zbekstan puqaralari ta`repinen sirt el

ma`mleketlerinde 180 ka`rxana ha`m wa`killikler xizmet ko`rsetpekte. O`zbekstan 34 ma`mleket penen

«Investitsiyalardi qorg`aw ha`m qollap quwatlaw haqqindag`i» sha`rtnamag`a qol qoyg`an.

O`zbekstan ko`p tamanlama baylanislar menen eki tamanlama qatnasiqlardi rawajlandirip barmaqta.

Evropa ma`mleketleri ha`m AQSh ma`mleketimiz sirtqi siyasatinda ayriqsha orin tutadi.

1996 jili Florentsiyada O`zbekstan Respublikasi ha`m Evropa Awqami ortasinda Sheriklik ha`m birge

islesiw haqqindag`i Pitimnin` qol qoyiliwi ma`mleketimizdin` Evropa ma`mleketleri menen

qatnasiqlarinda burilis nuqtasi boldi.

Bekkemlew ushin sorawlar:

1. Du`n`ya birlespesinde demokratiyaliq o`zgerisler ha`m O`zbekstan.

2. Demokratiyaliq protsessler ha`m O`zbekstan.

3. O`zbekstan-AQSh strategiyaliq birge islesiw.

4. O`zbekstannin` Rossiya, Evropa, aziya ma`mleketleri menen birge islesiwi.

5. Orayliq Aziyadag`i demokratiyaliq protsessler ha`m O`zbekstannin` birge islesiwi.

6. G`MDA ma`mleketlerindegi demokratiyaliq reformalar ha`m O`zbekstannin` birge islesiwi.

7. Xaliqara terrorizmnin` demokratiyag`a ha`m du`n`ya birlespesine qa`wip saliwshi k6sh.

8. G`a`rezsiz O`zbekstannin` du`n`ya birlespesi menen o`z-ara ma`pdarli birge islesiwi.

9. O`zbekstannin` du`n`ya birlespesindegi orni ha`m abirayinin` artip bariwi.

A`debiyatlar

1.Wzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «Wzbekiston», 2003

2. Karimov I.A. Wzbekiston kelajagi buyuk davlat. T-1., T., «Wzbekiston», 1996, 8-18 b.

3.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.Prezident I.Karimovning BMT ning1993 yil 28

sentyabrda bwlib wtgan sessiyasida swzlagan nutqi. T., «Wzbekiston», 1996 ,47 b.

4. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asr bwsag`asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiet kafolatlari. T-6,T.,»Wzbekiston», 1997, 279-297-326 b.

5.Karimov I.A. Milliy davlatchilik,istiqlol mafkurasi va huqiqiy madaniyat tug`risida. T.

«Wzbekiston», 1999,.14-29-30, 39-40, 110-115, 497-506, 543 b.

6.Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T., «Wzbekiston», 247-280, 387-393 b

7. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi wz kuch-kudratimizga, xalqimizning

hamjixatligi va bukilmas irodasiga bog`lik. T., «Wzbekiston», 2004.

8.Wzbekistonda demokratik jamiyat kurish nazariyasi va amalieti. Oliy ta`lim muassasalari talabalari

uchin darslik. Toshkent 2005