dr. Miroslav Brandt - OPĆA POVIJEST SREDNJEG VIJEKA

Oko god. 100. pr. n. e. pojavljuju se Vandali-Silinzi, iz Seelanda, oko polovice I. st. pr. n. e. Goti iz Gotalanda

GOTI DO HUNSKE PROVALE

Sredinom I. stoljeća pr. n. e. dio je gotskog stanovništva napustio južnu Švedsku i prešao na ušće Visle protjeravši odonuda Rugijce. Tijekom narednog stoljeća oni su se širili s prvobitno zaposjednutih područja; pri tom su sebi podvrgli dio svojih zapadnih susjeda, Vandala, dok su druge potisnuli s njihovih boravišta, stupivši tako u bliži dodir sa svojim istočnim susjedima, Estima, precima kasnijih Prusa. Uskoro je proširivanje gotskih posjeda preraslo u kretanje prema jugoistoku, uzvodno uz tok Visle. Do-prijevši u sporom napredovanju do Dnjestra, sišlisu u 2. pol. II. st. n. e., jedni njegovom lijevom, a drugi njegovom desnom obalom sve doravnica sjevernog Pricrnomorja. Dolazeći kao osvajači, Goti su unijeli znatnu poremetnjumeđu stanovništvo toga područja, Slavene, dakijsko-tračke Bastarne i sarmatske Roksolane iAlane. Neka su od tih plemena uzmakla na zapad pa su sudjelovala u valu kojim je to gotskokretanje markomanskim ratom udarilo o granice Rimskoga carstva. Druga su plemena ušla sGotima u široko rasprostranjen savez plemena s više ili manje izraženom podložnošću.Dolazak Gota i formiranje plemenskog saveza pod njihovim vodstvom onemogućio je otad itrgovačke veze Carstva s Baltičkim morem.U prvoj polovici III. st. n. e. izvršilo se u Pricrnomorju konačno razdvajanje Gota na IstočneGote ili Ostrogote i Zapadne Gote ili Vizigote. Granična crta među njima bila je obilježenapribližno tokom srednjega i donjega Dnjestra.

Odmah po konsolidaciji Goti su u pojedinačnim skupinama iz svojih boravišta na Dnjestru iPrutu počeli napadati granice Carstva. U drugoj polovici III. stoljeća, u vrijeme unutrašnjekrize u Carstvu, oni uvelike prodiru preko donjeg Dunava, a preko Crnoga mora napadaju imaloazijske obale. Pred njihovim pritiskom Carstvo je već 257. povuklo legije iz Dakije, aromanizirano je stanovništvo u masama prebjeglo preko Dunava. No time granica nije postalasigurnija i provale su slijedile jedna za drugom sve do 269. kad su Goti zajedno sa svojimsavezničkim plemenima u Meziji doživjeli težak poraz. Mnogi od napadača su izginuli, avelik broj zarobljenika naseljen je u svojstvu kolona u opustošenim dunavskim provincijama,dok je dio njih uvršten u rimske kohorte. Od tog poraza Goti se dugo nisu mogli oporaviti, panjihovi masovni napadi na Carstvo prestaju za više od 60 godina. Otad oni pretežno ratujuprotiv svojih susjeda, pa su Karpi i Bastarni pred njima izbjegli u Trakiju, gdje im je Carstvodopustilo da se nasele,41

dok su udarima na svoje susjede Burgunde, Vandale i Gepide utjecali na njihovopreseljavanje iz blizine gotskih napadača.Novu pobjedu nad Gotima izvojštio je car Konstantin 332. u Panoniji, nakon čega je i opetmnogo Gota s niihovim saveznicima naseljeno na području Carstva, a i dijelovi germanskihplemena duž lijeve obale srednjeg Dunava privremeno su priznavali rimsko vrhovništvo, pasu tako gotski odredi sudjelovali u nizu bitaka što ih je carska vojska vodila sa svojimneprijateljima na Istoku.Čini se da je to vrijeme relativnog mirovanja Gota oko sredine IV. st. bilo dokaz njihoveunutrašnje konsolidacije. Vjerojatno je da u to vrijeme pada i pronalazak gotskoga pisma,

runa, koje je nastalo pod utjecajem prčke i rimske pismenosti. Među njih se s Krima počeloširiti i kršćanstvo. Ali ono je osobito uznapredovalo kad je patrijarh Euzebije, koji jezaštićivao arijanstvo, oko 341. u pricrnomorsku Goti ju kao propovjednika poslao arijanskogsvećenika Wulfilu, koji je i sam po podrijetlu bio Got. U Gotiji je Wulfila preveo Bibliju nagotski jezik, udarivši time temelje za daljnje širenje kršćanstva među Gotima, iako je tomeširenju bilo i znatnih otpora. Posebno je za prevagu arijanstva kod Zapadnih Gota bio važanspor dvojice njihovih pretendenata na kraljevski položaj, pri čemu je slabiji od suparnika,Fritigern, zatražio i dobio vojnu pomoć od cara Valensa koji je bio arijanac. Primivši pomoć,on je primio i obavezu da zajedno sa svojim pristalicama prihvati arijanstvo.Za razliku od burne ratničke djelatnosti Zapadnih Gota, povijest Ostro-gota u IV. stoljećuslabije je poznata. Znade se da je sredinom toga stoljeća njihovim kraljem bio Hermanarih.On je podvrgao sebi Herule, doseljene na obale Azovskoga mora, a i neka slavenska plemenana srednjem Dnjepru i gornjoj Visli. Na istoku, prema državi Alana, granicom njegovateritorija bio je Don, a na zapadu, prema Vizigotima, rijeka Dnjestar.

Tijekom IV. stoljeća i Ostrogoti i Vizigoti još su uvijek u izrazito rodovskom društvenomuređenju. Njihova rodovska aristokracija formirala se kao sloj prvaka, no još bez ikakveprivatnovlasničke osnove toga prvenstva, iako je neosporno sve odluke donosilo vijećeprvaka, a narodna skupština ih je aklamacijom prihvaćala. Kraljevska se funkcija tek počinjeizdvajati iz krila rodovske aristokracije i njezine se najuglednije porodice još među sobombore za pravo na tu funkciju. Čini se da je taj razvitak do druge polovice IV. st. brže i daljeuznapredovao kod Ostrogota nego kod Vizigota.2. HUNSKI NAPAD I POČETAK SEOBE GOTA

Kineski izvori prate povijest Huna još od III. st. pr. n. e. Ali taj je no-madsko-stočarski iratnički narod turkmensko-mongolskog podrijetla postao važan faktor za srednjeazijski iistočno-evropski prostor tek od sredine II. st. u n. e., kad ih je iz njihovih boravišta naDalekom istoku počela potiskivati snažna država njihovih istočnih susjeda, tunguškog narodaSien-Pi, a sa juga Kina dinastije Han. Uzmičući prema Zapadu, oni su se prelili preko SrednjeAzije i početkom III. st. n. e. prodrli u evropsku Sarmatiju gdje su42

u dugotrajnim borbama do sredine IV. st. konačno pokorili glavninu Alana odbacivši pri tomedio njih daleko u Panoniju, na područje između gornje Tise i Dunava. Time su Huni zaposjelisve područje do Dona i Kavkaza. Uskoro zatim napali su Ostrogote. Oni su se kraće vrijemeodupirali, ali kad je njihov kralj Hermanarih uvidio da ga saveznici počinju napuštati i da jehunska pobjeda neizbježiva, izvršio je samoubijstvo 370. Njegov nasljednik poginuo je uborbi protiv združenih Huna i Alana, nakon čega se dio Ostrogota pokorio, a dio njih sepovukao na zapad, na obale srednjega Dnjestra, smjestivši se uz tu rijeku, sjevernije odVizigota. Ali Huni su ih napali i u novom boravištu. Upoznavši snagu neprijatelja koji jeuporno podjarmljivao njihove srodnike, glavnina Vizigota, ugrožena na svom području oddonjeg Dnjestra do donjeg Dunava, donijela je odluku da se okani borbe i zatraži utočište narimskome tlu, južno od Dunava. S odobrenjem cara Valensa Vizigoti su podjesen 376. prešliDunav kod Silistrije. Uskoro im se pridružio i dio onih Ostrogota i Alana što su pred Hunimaizbjegli na zapad. Vjerojatno ih je u svemu moglo biti oko 50.000.Doseljenje Vizigota i njihovih saveznika na tlo Carstva bio je prvi slučaj naseljavanja jednevelike barbarske cjeline na državnom području na temelju ugovora s carskom vlasti. Već su sei prigodom prijašnjih sukoba s rimskom državom različiti fragmenti germanskih plemenaondje naseljavali u svojstvu kolona i profesionalnih vojnika, ili su novačenjem u germanskimzemljama unajimani u rimsku vojsku, što je redovito završavalo pri-lagođavanjem došljaka

novim uvjetima i skorim stapanjem s rimskom civilizacijom. Naprotiv, Vizigoti su naseljenikao etnička cjelina, s potpuno određenim pravnim statusom. Njihova je zadaća bila da kaosamostalna vojna cjelina ratuju u sastavu rimske vojske i da brane granice države. Za tuslužbu dobili su cjelovito područje za naseljavanje u zemljama uz donji Dunav koje su udotadašnjim ratovanjima veoma opustjele.Za razliku od glavnine Vizigota koja je prelaskom na područje Carstva izbjeglapodjarmljivanje od strane Huna, Ostrogoti su pretežnim dijelom bili primorani da im sepokore. Već krajem IV. stoljeća Huni su prešli Kar-pate i prenijeli političko središte svojedržave, koja se prostirala sve do donje Volge, u Panoniju. Tu su pokorili onaj dio Ostrogota iAlana što su nakon Hermanarihove smrti bili uzmakli prema zapadu. U Panoniji, Da-kiji i nasjevernom Pricrnomorju pod njihovom je vlašću u prisilnom plemenskom savezu boravio ciomozaik germanskih, istočnoslavenskih i drugih slavenskih plemena i naroda, ostavši u tojpodložnosti sve do početka druge polovice V. stoljeća.

OSTROGOTI:

Napadnuti od Huna, glavninom potpadaju pod njihovu vlast. Povučeni preseljenjem Huna uPanoniju, ondje borave do propasti hunske države, nakon Atiline smrti. Nakon toga njihovaglavnina provaljuje na istočni dio Balkana. Otuda, po odluci cara Zenona, 489. dolaze u Italijui ondje osnivaju kraljevstvo koje je potrajalo do 555.

6. OSTROGOTI OD PROVALE HUNA DO OSVOJENJA ITALIJE

Nakon sloma pricrnomorske države Ostrogota njihova je glavnina potpala pod hunsku vlast,dio njih je izbjegao na Krim, a jedna skupina Gota pod zasebnim vođama uzmakla je nazapad, pridružila se Vizigotima i s njima prešla donji Dunav. U borbama koje su slijedilenakon pogibije cara Valensa kod Hadrianopola ti su Ostrogoti, zajedno s jednim ulomkomAlana, morali pristati na nagodbu sa Carstvom. Dobili su pravo da se nasele u Panoniji moždasrijemskoj kao federati. Ali već prije svršetka IV. st. Huni58

su prešliKarpate i zauzeli istočnu Panoniju. Godine 433. rimske su vlasti bile primorane da im ustupe izapadnu Panoniju, a 441. oni su osvojili i Srijem.Pri premještanju svoga središta u Panoniju, Huni su onamo sa sobom iz sjevernogaPricrnomorja povukli i glavninu Ostrogota, pa su se oni, pod hunskom vlašću, naselili ondje,u različitom razmještaju i susjedstvu s drugim pokorenim narodima. U sastavu Atiline vojskeOstrogoti su se borili i na Mauricijakovu polju, u Galiji, s Aecijevom vojskom u kojoj su improtivnicima bili, uz ostale rimske saveznike, i Vizigoti.Nakon povlačenja Huna iz Galije, Atila je zamislio novi ratni plan: da napadne Italiju izravno.Prešavši obronke Julijskih Alpi, upao je 452. u Fur-laniju, razorio Akvileju bjegunci iz toga grada izbjegli su na lagune sjeverno od ušća te rijeke i tu postali utemeljiteljima Venecije,osvojio Paviju i Milano. U daljnjem napredovanju spriječile su ga zarazne bolesti u njegovojvojsci, a u tim je okolnostima poslanstvo Rimljana na čelu s papom Leonom I. uspjeloprivoliti napadače da uz veliku otkupninu napuste Italiju. Već iduće godine Atila je umro, anjegova se golema država raspala. U borbama s Atilinim sinovima svi su se hunski podložniciu Panoniji oslobodili jarma.Znatan dio područja, od Blatnog jezera prema sjeverozapadu do Dunava, pripao je

Ostrogotima. Isprva su bili u dobrim odnosima s Istočno-rimskim carstvom, ali se ono bojalonjihove premoći, pa je podupiralo pobunu drugih panonskih i noričkih plemena protivOstrogota. Svladavši svoje protivnike, Ostrogoti su pod vodstvom kralja Teodoriha, koji jemladost proveo na bizantskom dvoru kao talac, prodrli u Meziju. Tu su se vješto upleli uprijestolne borbe i znatno pomogli caru Zenonu protiv njegovih suparnika. Za uzvrat priznatoim je pravo da se nasele u Donjoj Meziji, uz obavezu da Carstvu pružaju vojnu pomoć.Bizantska je politika ipak nastojala da se Gota oslobodi. Jedna skupina Ostrogota koja je jošsa Vizigotima doprla preko Dunava bila je ostala u vojnoj službi Carstva i imala svojeboravište u Trakiji, sa zasebnim vladarem na čelu. Te dvije skupine Ostrogota Carstvo jenastojalo zavaditi, da bi ih obje onemogućilo. To je zaista dovelo do sukoba u kojima sutrački Ostrogoti poraženi a njihovi vođe poubijani. Riješivši se suparnika, Teodorih je sjediniosve Ostrogote na Balkanu i zajednički počeo ugrožavati Carigrad.Vladavina Odoakra u Italiji pružila je međutim Carstvu novu mogućnost da riješi ostrogotskiproblem.

Nakon svrgavanja Romula Augustula, Odoakar se bio proglasio kraljem Germana u Italiji, aCarigrad mu je to svojstvo priznao i dao mu čak naslov patricija. Zahtjevima njegovihgermanskih vojnika je udovoljeno i oni su, uglavnom u sjevernoj Italiji, dobili zemlju ponačelu tercije. Uskoro zatim Odoakrovi su Germani počeli vršiti pritisak na italorimskeveleposjednike i oduzimati im više zemlje nego što je bilo predviđeno. Sam Odoakar počeo jeprisvajati i kompetencije političke vlasti nad italskim stanovništvom, odbacujući svakupodložnost Carigradu.U takvim okolnostima istočnorimska je vlast odlučila da nagovori Ostrogote i Teodoriha da ucarevo ime poduzmu kaznenu ekspediciju protiv Odoakra, uklone ga i zavladaju Italijom pocarevu mandatu i u njegovo ime, sa strogo određenim kompetencijama.Na toj osnovi Teodorih je s većinom balkanskih Ostrogota, kojima su se pridružili i fragmentidrugih plemena, potkraj 488. krenuo u Italiju. U svemu ih je bilo oko 100.000 od čega oko 20.00 ratnika. Napredovali su uz Dunav i Savu. USlavoniji su prema sjeveru potisnuli Gepide svoje nekadašnje istočne susjede u Panoniji, i,vjerojatno, preko Siska, Ljubljane i Hruši-ce napali Italiju. Odoakrova je vojska bila nekolikoputa poražena i on se morao povući u Ravennu, gdje su ga Goti opsjeli.Borbama u Italiji nastojali su se okoristiti i okolni narodi: Burgundi, Vizigoti, Vandali iRugijci, pa su Ostrogoti, suprotstavljajući se njima, morali razmrviti svoje vojne snage, aopsada Ravenne se odugovlačila. Tako je početkom 493. došlo do nagodbe međuprotivnicima: odsad će Odoakar i Teodorih zajednički vladati nad cijelom Italijom, a kaojamstvo uzajamno su razmijenjeni taoci. Ali svega desetak dana nakon sporazuma Teodorih jeiz potaje ubio Odoakra kad mu je ne sluteći protivnikove namjere došao u posjete.

KRALJEVSTVO OSTROGOTA U ITALIJI DO POČETKA RATA S BIZANTOM

Italija je u vrijeme Velike seobe više puta pretrpjela razorne napade barbarskih naroda. Ona jeveć i u predseobenom razdoblju privredno nazadovala u usporedbi s nizom perifernih oblasti,pa je izgubila svoj prijašnji, apsolutno superiorni položaj u državi. No ona je, kao matičnazemlja političkoga i socijalno-ekonomskog poretka, uz Bizant ipak u najvećoj mjeri sačuvalaantičke tradicije i institucije. Stoga ona u ranosrednjovjekovni razvoj ulazi s veoma snažnomsocijalno-ekonomskom baštinom. Ta okolnost odredila je privredno-društvene odnose koji suse u Italiji izgradili nakon doseljenja Ostrogota.Teodorih je osvojio Italiju kao mandator istočnorimskoga cara, sa zadatkom da ondje "štiti

senat i puk rimski". On je, dakle, od samog početka morao u Italiji uvesti režim koji će serazlikovati od Odoakrova i izbjegavati sve one suprotnosti s italskim stanovništvom koje sudovele do pada njegova prethodnika. S druge strane, on je morao zadovoljiti očekivanja isvojih vojnika i ostrogotske vojno-rodovske organizacije koja se tijekom seobe formirala kaovodeći sloj u narodu.Odlučno značenje imao je način kako će se Ostrogoti naseliti u osvojenoj zemlji. U tompogledu Teodorih je maksimalno štedio interese rimskih veleposjednika. Kraljevska je vlastpreuzela sve zemlje nekadašnjeg carskog fiska, a ostrogotski su vojnici dobili samo onuzemlju koju su u obliku federatske trećine već ranije zaposjeli Odoakrovi Germani. DoseljenjeOstrogota nije dakle donijelo Italiji nikakve nove eksproprijacije tla, pa je taj režimnaseljavanja bio kudikamo povoljniji za Rimljane od naseljavanja Vizigota i Burgunda koji sustarosjediocima uzimali 23 oranica.Osvojivši vlast, Teodorih nije pomišljao na to da Ostrogote i Rimljane stopi u jedan narod. UItaliji, gdje je pravni i administrativni poredak izgrađivan mnoga stoljeća i gdje je kultura bilai drukčija i neusporedivo viša od njihove, Ostrogoti nisu mogli pretendirati da civilnu upravupreuzmu u svoje ruke i starosjedilačko stanovništvo potpuno izvlaste. Oni su u javnom životuza sebe pridržali samo vojnu službu i posvudašnji nadzor nad rimskom civilnom upravom.Tek s vremenom sve su se jače očitovale i druge pretenzije.Gotsko stanovništvo nije se ravnomjerno naselilo na cijelom geografskom područjuApeninskog poluotoka nego je zauzelo samo određene zone u sjevernoj i srednjoj Italiji.Najveća prostranstva zaposjeli su u Padskoj nizini, Liguriji i sjevernoj Toskani, pa su se otudanjihove pojedine naseobine protezale kroz srednju Italiju sve do Samniuma. U južnoj Toskani,Laciju i južnijim pokrajinama uopće nije bilo gotskih naseobina. Naprotiv, izvan Italije, Gotaje bilo u Istri, Dalmaciji, u sjevernoj Hrvatskoj između Save i Drave, kao i u objeprekodravske Panonije.U svim tim pokrajinama posebna je komisija, kojoj je po Teodorihovoj odredbi na čelu biorimski senator Liberije, izvršila neposredno odmjeravanje i dodjeljivanje gotskih česticazemlje sortes. Svaki Got dobio je na temelju posebne doznačnice 13 nekog imanja, a usto irobove, kolone i stoku koja je tome dijelu imanja pripadala, kao i trećinu posjednikova stana ugradu. Diobi su bila podložna jednako srednje velika imanja koja su pri padala u okvir i pod upravnu nadležnost gradova, kao i veleposjedi koji su bili izuzeti ispodgradske municipalne vlasti. Trećine imanja tih srednjih zemljoposjednika dodjeljivane suobičnim slobodnim ljudima, dok je trećine veleposjeda dobivala rodovska aristokracija, aosim nje i kraljevski rođaci i visoki funkcionari. Tako su među Ostrogotima od samogpočetka postojale znatne imovinske razlike, koje su se kasnije kupovinom, darivanjima ilinasilnim prisvajanjima još i povećavale. Najveći zemljoposjednik u ostrogotskoj državi bio jekralj jer je preuzeo cijeli Odoakrov patrimonij nekadašnji carski zemljoposjed i povećao gajoš i brojnim konfiskacijama.Svojim naseljenjem Goti se nisu pretvorili u seljake i pretežni dio njih nije formirao slobodnegermanske seoske zajednice s kolektivnim zemljopo-sjedovanjem kao osnovicom društveno-ekonomskog poretka. Kao i rimski possessores, i Goti su živjeli u gradovima, a ljeti na svojimimanjima. Budući da su u gradovima vršili službu gradske vojne posade, Goti su osimzemljoposjeda kao temelja svoje materijalne egzistencije dobivali i svako-godišnje državnedonative. Svi ti dohoci, kad se radilo o običnim vojnicima, nisu nipošto bili obilni. Svremenom, kako se gotsko stanovništvo množilo i kako se mali gotski posjed diobama međunasljednike usitnjavao, materijalne poteškoće najširih slojeva slobodnoga gotskogstanovništva postajale su sve veće.U takvim okolnostima, počevši od osnutka ostrogotskog kraljevstva u Italiji, međuOstrogotima se vršila neprekidna imovinska i klasna diferencijacija. Pripadnici stare rodovskearistokracije i novoga, vojničkog plemstva u kraljevoj službi postali su vlasnicima velikih

posjeda i eksploatatorima robovske i kolonske radne snage. Time su se, po svomekonomskom i socijalnom položaju, izjednačili s rimskom veleposjedničkom aristokracijom.Obični slobodni Goti također su obrađivali zemlju uz pomoć robovske radne snage i kolona,premda su njihovi posjedi bili znatno manji a broj eksploatirane radne snage ograničen. Stogaje dio slobodnih Gota sudjelovao i vlastitim radom u neposrednoj obradbi tla, uz sveganekoliko robova i slugu. Tako je imovinska diferencijacija razvrstala i gotske osvajače nanekoliko skupina: odličnike primates, nobiles, srednje imućne mediocres i malo imućneminores.

Na taj je način doseljenje Ostrogota u Italiju praktički dokinulo njihov rodovski poredak.Preuzimanjem zemljišnih posjeda oni su se ugradili u proces napuštanja antičkihrobovlasničkih društvenih odnosa i kretali se zajedno s evolucijom tih odnosa premafeudalizaciji. U usporedbi s drugim pokrajinama nekadašnjega Rimskoga carstva, u tomprocesu feudalizacije veoma naglašeni udio ima komponenta poretka u kome je živjelo italskostanovništvo. Snagom te tradicije Ostrogoti su brže od drugih Germana na zapadu Evropenapustili svoj rodovski poredak, i na taj su način u proces feudalizacije unijeli faktorslobodnog seljaštva, organiziranog u slobodne seljačke općine, tek u nevelikoj mjeri. Kao što su tu komponentu u Bizant u presudno velikom opsegu donijela tek doseljavanja Slavena,tako je veliki udio slobodnih sela u agrarnoj strukturi pretežnog dijela Italije sjeverne isrednje, bez krajnjeg juga ostvarilo tek langobardsko osvojenje potkraj VI. stoljeća.Preuzevši u Italiji vojničke funkcije okupatorske oružane sile, Ostrogoti su ostavili netaknutusveukupnu dotadašnju upravnu i političku strukturu Italije. U administrativnom pogledudržavni se teritorij dijelio na dvije prefekture: Italija i Galija. Italska prefektura sastojala se od 19 provincija. Od tih provincija,Venecija je obuhvaćala Istru i dio Slovenije, Noricum me-diterraneum dio Slovenije,Dalmatia dio Hrvatske i Bosnu, Savia međurječje Save i Drave s bosanskom Posavinom, aPanonia Sirmiensis istočnu Slavoniju i Srijem. Uz ta područja, državna je granica obuhvaćalajoš i preko-dravsku Panoniju do Dunava, cijelu Reciju i Provansu.Najviši upravni činovnik bio je pretorijanski prefekt, sa sjedištem u kraljevskoj prijestolniciRavenni. Osim civilne uprave, poreza i financija, u njegovoj je nadležnosti bila i briga okoopskrbljivanja vojske. Upravnike pojedinih provincija imenovao je kralj na prijedlogpretorijanskog prefekta. Na čelu gradova stajalo je općinsko vijeće kurija, koje je bilo odborpos-sessora. Kurija je iz svojih redova birala najviše gradske magistrate. Gotskizemljoposjednici, iako su živjeli u gradovima, ipak nisu bili uključeni u gradsku kuriju, ali sukurijali morali jamčiti i za njihove poreske obaveze. Iznad organa gradske samouprave stajalasu dva visoka službenika koji su bili pod izravnim nadzorom državne vlasti: defensor civitatisi curator civi-tatis ili comes civitatis.Ravenna i Rim bili su izuzeti ispod provincijalne uprave. Rimski je senat u teoriji još uvijeksmatran autoritetom najvišega političkog ranga; ali u praksi on je rješavao samo pitanja izživota grada Rima. Na čelu pravosuđa bio je gradski prefekt, a upravnu vlast vršio je vikar.Gradski prefekt bio je ujedno i predsjednik Senata, ali neposrednim senatskim poslovimaupravljao je prvak ili poglavar Senata.I u Ravenni se održala gradska kurija, ali je faktičnu vlast imao comes Ravennae; on je usvojim rukama udružio kompetencije defensora, cura-tora i provincijalnog nadzornika.Rimska upravna vlast nije bila kompetentna za gotsko stanovništvo. Razmještaj Gota pogradovima, a i rasprostranjenost njihovih imanja po provincijama nametnula je potrebu zaparalelnom upravom, koja će biti nadležna samo za Gote. Tako je u svakoj provinciji bioimenovan comes Gothorum, a i u Rimu je, načelno izvan okvira gradske uprave, postojaoposeban gotski comes. Svi ti funkcionari s vremenom su pretegnuli svoje funkcije izvanprvobitno postavljenih okvira, pa su u ime gotske okupatorske vlasti vršili nadzornu službu i

nad rimskim upravnicima provincija i gradova. Oba etnička elementa u državi, Goti i Rimljani, imali su zajedničkog državnog poglavara. Onje Gotima bio kralj, a za Rimljane doživotni ali ne i nasljedni vršilac carevih kompetencija. Utome svojstvu imao je pravo nositi carski grimiz, a u znak svoga dostojanstva dobio je imeFlavius i naslov patricius. Ali obje su te funkcije mijenjale svoj prvobitni smisao. Njegovokraljevsko dostojanstvo nije više bilo staro, plemensko kraljevstvo. Uklapanje gotskogavodećega sloja u kategoriju velikih zemljoposjednika i u vlast klasno strukturiranoga društvapretvorilo je gotskoga kralja od plemenskoga prvaka u vladara koji ima neograničena prava.Primivši funkciju careva namjesnika i zastupnika, ostrogotski je kralj preuzeo model vladanjaiz rimske kasnoantičke tradicije i jednako ga primjenjivao i prema Gotima i premaRimljanima. O njegovoj vladarskoj milosti ovisile su odluke i postupci. On je postavljao svečinovnike, gotske i rimske, određivao je tko će iz redova rimskog senatskog staleža zaistapostati senatorom, a potvrđivao je i zaključke senatskih zasjedanja. Pročelje Teodorihove palače u Ravenni. Mozaik u crkvi S. Apoll. N. u Ravenni.U skladu sa sveukupnom etničkom podjelom stanovništva, za Rimljane je i dalje ostalo nasnazi rimsko pravo. Ali već u početku VI. st. Teodorih je za Ostrogote izdao zbirku zakonskihodredbi, Edictum Theodorici, koji se sastojao od 154 glave a uvelike se temeljio na rimskompravu. Time je staro, gotsko običajno pravo potisnuto u pozadinu. Zbog veoma intenzivneprilagodbe novim privrednim i društvenim odnosima, njegova kodifikacija, kao kod drugihbarbarskih naroda leges barbarorum, nije više bila aktualna. Između ostaloga, Teodorihovimediktom ukinuta je krvna osveta i uvedeno sudsko kažnjavanje krivaca; preuzet je i čakdonekle pooštren cio rimski sistem eksploatacije robova i kolona. Najviše ostatakagermanskog pravnog sistema sačuvalo se u bračnom i nasljednom pravu.Kao carev opunomoćenik, gotski je kralj imao pravo i dužnost nadzora nad crkvom, a takođeri sudsku vlast nad svećenstvom u civilnim i kriminalnim parnicama. Zbog težnje da sačuvadobre odnose s italskim stanovništvom, Teodorih je, premda arijanac, morao sačuvatinepristranost prema objema crkvama.I katolička i arijanska crkva bile su organizirane analogno. Arijansko je svećenstvo posvudagdje je bilo gotskog stanovništva dobilo zemljoposjede oduzete veleposjednicima po načelujedne trećine. Osim toga, kraljevska je vlast čestim darivanjem povećavala zemljišni fondarijanske crkve. Time je ona postala moćna i snažna. Ali, pod utjecajem kraljevske vlasti,arijansko se svećenstvo suzdržavalo od propagande i širenja svoje vjere na račun kat olicizma. Ono se zadovoljavalo da održi svoj utjecaj među Germanima. U tome ih je uvelikepomagalo to što su se u arijanskim crkvama službe obavljale na narodnom jeziku.Premda je kraljevska vlast obilno osiguravala materijalno blagostanje arijanske crkve, ona jeaktivno štitila i interese katoličkog svećenstva znajući da o njemu uvelike ovisi lojalnostrimskog stanovništva. Na toj osnovi izgradili su se veoma dobri odnosi s papinstvom.Sveukupnom svojom politikom poštivanja klasnih, političkih i vjerskih interesa rimskogstanovništva, a napose interesa vodećih klasa, Teodorih je stekao simpatije znatnog dijelaitalske zemljoposjedničke klase i klera, pa su mnogi njihovi članovi odano surađivali s novomvlašću i vršili čak i veoma istaknute političke i upravne funkcije u državnom aparatu.Takvo sređenje unutrašnjih odnosa na bazi privremenog saveza između ostrogotske kraljevskevlasti i ostrogotske vojničko-zemljoposjedničke aristokracije s jedne strane i italsko-rimskezemljoposjedničke aristokracije i katoličke crkve s druge strane imalo je kao rezultat određeniporast blagostanja za te vodeće društvene slojeve a također i zamjetan prosperitet cijeledržave. U raznim područjima ponovo su počeli opsežni melioracioni i građevinski radovi, arazdoblje mira omogućilo je brojne akcije oko po-pravki šteta što su ih nanijela prethodnavremena.84

Povoljne unutrašnje prilike u Italiji omogućile su Teodorihu da povede snažnu vanjskupolitiku. Najakutnija opasnost prijetila je ostrogotskoj državi u Panoniji gdje su Gepidi poslijeodlaska Ostrogota svoju vlast proširili sve do Save, a iza njih su na srednje Podunavljepritisak vršili već i Lango-bardi, željni da se i oni nasele u južnijim boravištima. Ostrogotskaje vojska 504. svladala Gepide, preotela im Srijem i učvrstila granicu duž srednjega Dunava.S dvije druge moćne barbarske države Teodorih je bio u dobrim odnosima. Alanovandalskokraljevstvo bilo je u prvoj trećini VI. stoljeća zauzeto svladavanjem unutrašnjeg otporakatoličkog afro-rimskog stanovništva kao i berberskih plemena u planinskim oblastima, panije bilo kadro ugroziti mir na sjevernim obalama Sredozemnoga mora. Vizigotska državamorala je početkom VI. st. pred nadiranjem Franaka uzmaci sa svojih posjeda u Galiji, pa joj je bilo u interesu da čuva dobre odnose s Ostrogotima i čak da dobije njihovu pomoć. UspjehFranaka i pogibija Alariha II. kod Vouillea 507 primorali su vizigotsku državu da se zavrijeme maloljetnosti Alarihova unuka Amalarika 511-526 podvrgne u neke vrste starateljstvo ostrogotskoga kralja, što je značilo da je vizigotska država u tom razdoblju priznavalavrhovnu vlast Teodoriha I.Šireći svoju vlast i u Alpama, Teodorih je sebi podvrgao onaj dio Ala-mana koji su živjelijužno od gornjega Dunava, a zatim je potisnuo Bur-gunde u Provansi s rijeke Durance narijeku Drome.Svoje vojne akcije Teodorih je dopunjao diplomatskima, naročito uspješnim ženidbenimvezama s vladarskim domovima tada najuglednijih germanskih država. Tako je jednu svojukćerku udao za vizigotskoga kralja a drugu za burgundskoga kralja; svoju sestru udao je zaalanovandalskoga kralja, nećakinju za kralja Thiiringije, a sam se oženio Klodovikovomkćerkom Andofledom.

Sve te mjere učinile su Teodoriha za prva dva decenija VI. stoljeća najmoćnijom ličnošću uZapadnoj Evropi.Dok je on tako s uspjehom izgrađivao svoj međunarodni položaj, unutrašnji odnosi uostrogotskoj državi postajali su postepeno ali uporno sve lošiji.Privremeni savez između ostrogotske i italske svjetovne i crkvene zemljoposjedničkearistokracije doveo je do jačanja zemljišnog veleposjeda uopće. No unutar te zajedniceinteresa prvobitna se ravnoteža počela remetiti. Gotska vojno-zemljoposjednička aristokracijasve je više svoju vlast i oružanu snagu upotrebljavala da pritiscima i direktnim nasiljemprisvaja dijelove ili cijela imanja nezaštićenih manjih i srednjih rimskih zemljoposjednika.Kraljevska je vlast brojnim mjerama i intervencijama nastojala takva zbivanja onemogućiti.Ali kako su u provincijama najmoćnija snaga bili upravo pripadnici gotske vojno-zemljoposjedničke aristokracije, proces nasilne otimačine nije se mogao zaustaviti. On sedopunjao i drugim oblicima izvlašćivanja: ostrogotski veliki zemljoposjednici uzimali su "uzaštitu" patronat male zemljoposjednike, isprva većinom Rimljane, pa su taj patronat u veomakratkom roku pretvarali u vrhovno vlasničko pravo nad zemljom svojih štićenika koji su timepostajali njihovi koloni. U istom smjeru djelovala je i imovinska diferencijacija: osiromašenivlasnici malih imanja zapadali su u dugove i preko njih u dužničko ropstvo pa su otad85

obrađivali svoju nekadašnju zemlju, sada vlasništvo njihova vjerovnika, kao servi casati ili ozemlju prikovani koloni. Širenje posjeda ostrogotske aristokracije vršilo se i na račun rimskih velikih, svjetovnih icrkvenih zemljoposjednika usporedo s jačanjem teritorijalne vlasti ostrogotskih velikaša poprovincijama. Budući da su bili lokalni i provincijski zapovjednici oružane sile, mogli su sebidopuštati sve samostalnije djelovanje, bez obzira na politiku središnje državne vlasti.Takav razvoj odnosa nezaustavljivo je vodio slabljenju i, najzad, prekidu interesnog saveza

između ostrogotske vlasti i rimske zemljoposjedničke aristokracije. Nemoć državnog aparatada se uspješno suprotstavi kršenju postignute uravnoteženosti interesa unosila je u redoverimske aristokracije i senatora razočaranja i ogorčenje. Oni su se postepeno odvraćali odostrogotske vlasti i počeli se žaliti istočnorimskom caru tražeći pomoć. Takav njihov stavpotakao je onda i Teodoriha da potkraj svoga života izmijeni svoju politiku prema vrhovimaitalskog društva.Nepovoljnom preobratu pripomogle su i prilike u Istočnorimskom carstvu. Monofizitskapolitika cara Anastazija izazvala je snažnu katoličku opoziciju. Njezin otpor povezivao se snezadovoljstvima zbog teškoga pore-skog pritiska vlasti. Situacija je postala osobito kritičnakad se u Trakiji zbog zaostataka u opskrbi vojske pobunio vojni zapovjednik Vitalijan. On jetri puta uzastopce, od 513. do 515., sa svojom vojskom dolazio sve do zidina Carigrada. Utrenucima najveće opasnosti car je Vitalijanu i duofizi-tima obećavao koncesije, ali ih zatimnije provodio u život. Sve to dovodilo je unutrašnje odnose u stanje opće i skrajneuznemirenosti. Vlast je postala nepopularna, vojska nepouzdana, a glavni grad i evropskepokrajine obuzelo je duboko negodovanje s pružanjem pomoći monofizitima.U takvim okolnostima sredinom 518. umro je Anastazije ne ostavivši direktnih potomaka. Uzpomoć vojske i Anastazijevih protivnika carem je postao zapovjednik garde Justin. On je bioenergičan, gotovo nepismen profesionalni vojnik, podrijetlom seljak iz Tauresiuma, u okoliciNiša. Ali on je još kao visoki oficir sa sobom u Carigrad doveo sina svoje sestre, Ju-stinijana idao mu najbolje moguće školovanje. U času kad je Justin I. postao carem, Justinijan je imao45 godina. Smjesta je postao glavnim savjetnikom i pomagačem svoga ujaka, pa je faktičnodržavnim poslovima već od početka upravljao Justinijan. Najzad, potkraj svoga života 527Justin ga je posinio i uzdigao za svoga suvladara.Pod Justinijanovim utjecajem Justin je odmah po stupanju na vlast ostvario izmirenje spapom. U dilemi da li treba i dalje popuštati monofizitima, na koje su se oslanjali Anastazijevirođaci, ili pristati uz katolike, koji su prevladavali u vojsci, Justinijan se, u skladu sa carevim isvojim vlastitim sklonostima, opredijelio za katolicizam. U sporazumu s carigradskimpatrijarhom Ivanom, Justin je već ujesen 518. zatražio od pape da u Carigrad pošaljeizaslanstvo koje će dokrajčiti raskol. U prisutnosti papinskih legata održan je sinod koji jezbacio sve monofizitske biskupe, a carigradski je patrijarh u ime cijele istočne crkve usvojioVjerovanje koje mu je doneseno iz Rima. Smjesta su u cijeloj državi, osim u Egiptu i usirijskoj pustinji, kamo su se sklanjali bjegunci, počeli okrutni progoni monofizita: samostanisu zatvarani, redovnici bacani u zatvore i mučeni a monofizitske općine rastjerivane.Protumonofizitski Justinov i Justinijanov režim postao je na Zapadu ubrzo veoma popularan.Italija je poslije prekida od 34 godine mogla istoč-norimskog cara smatrati svojimistovjernikom i zaštitnikom, i to upravo u trenutku kad su ugroženi interesi italske svjetovne icrkvene aristokracije zatrebali zaštitu od nasilja i presizanja Ostrogota. Nade u pomoć izCarigrada još su više porasle kad je Justin 523. objavio zakon kojim su svi heretici bez razlikebili isključeni iz svih službi u državnoj upravi i u vojsci. Tim su zakonom, osim drugihhereza, bili pogođeni i arijanci. Oduzeta su im sva građanska prava, a njihove su crkveposvuda u Istočnome carstvu zatvarane. Teoretski je time i arijanstvo Ostrogota bilo stavljenovan zakona.Udarac koji je time bio nanesen Teodorihovoj vladavini nije mogao biti nehotičan. On jenesumnjivo bio zametak rekonkviste što će ga Carigrad ostvarivati u razdoblju Justinijanovevladavine. Zbog toga je Teodorihov protivunapad bio jednako snažan.Ostrogotske su vlasti naime otkrile neko pismo sumnjiva sadržaja upućeno caru. Kao njihovautor optužen je pretorijanski prefekt Albin. Ali u njegovu je obranu ustao Boecije, tadašnjinajveći filozof Zapada i magister officiorum na TeodOrihovu dvoru. Takav istup Teodorih jeocijenio kao urotu, pa je Boecija bacio u zatvor, prisilio senat da odobri njegovu osudu i zatimga je dao smaknuti 524. Neposredno iza toga smaknut je i Boecijev tast, Svmachus, koji je bio

poglavar Senata a odbio je da glasa za Boecijevo smaknuće.Ujesen iduće godine 525 Teodorih je u Carigrad poslao delegaciju kojoj je na čelu bio papaIvan L, sa zadatkom da od cara ishodi ukidanje mjera protiv arijanaca. Papa je bio primljen sizvanredno velikim počastima, ali u arijanskom pitanju uspio je isposlovati samo ublaženjepostupaka.

Smatrajući takav neuspjeh posljedicom potajnog sporazuma između pape i cara, Teodorih jeIvana po povratku dao baciti u zatvor, gdje je on uskoro zatim umro. Šest tjedana poslijenjega umro je i Teodorih 30. VIII. 526.Nestanak Teodorihove snažne ličnosti unio je u veoma zategnutu situaciju još i noveprobleme oko nasljedstva na kraljevskom prijestolju. Vlast je nominalno prešla naTeodorihova osmogodišnjega unuka Atalariha, a re-gentsku je funkciju vršila njegova mati,Teodorihova kćerka Amalasvinta. Ona je odmah pokušala popraviti okrutne postupke svogaoca i obnoviti dobre odnose s Rimljanima i s Carigradom. Na takvu politiku navodile su je,osim njezinih vlastitih prorimskih opredjeljenja, i same okolnosti. Oslanjanje italskearistokracije i crkve na Carigrad, bez njezina sudjelovanja, prijetilo joj je političkomizolacijom. Ta je opasnost bila utoliko veća što se vanjskopolitički položaj ostrogotske državepostepeno veoma pogoršao. U Africi je alanovandalska država počela voditi neprijateljskupolitiku prema Ostrogotima, a u Galiji su Vizigoti preoteli Ostrogotima Septimaniju; 529. suFranci osvojili Thiiringiju a 532-534. Burgundiju. Prevlast Ostrogota na Zapadu pretvorila seu njihovo opće povlačenje. Činilo se čak da se njihova država uskoro više neće moći uspješnoodupirati ni napadu na granice svoga središnjeg državnog teritorija u Italiji.Ali još su veće opasnosti sazrijevale u unutrašnjim odnosima. Ostrogot-ska se aristokracijaogorčeno protivila Amalasvintinoj politici ponovnog približavanja Rimljanima i ugađanjaCarigradu. Pritisak što su ga vršili na Amalasvintu bio je tako težak da se ona već pripremalana potajni bijeg u Carigrad.Okolnosti su postale još zamršenije kad je 534. umro Atalarik, u dobi od 18 godina. Da bipridobila ostrogotsku aristokraciju, Amalasvinta se udala za svoga bratića Teodata, čovjekaugledna među Gotima i, kako se činilo, bez osobnih ambicija. Ali on je uskoro zatim, podutjecajem gotske aristokracije, zatražio i faktičnu vlast za sebe. A kad u tome nije uspiosporazumno, svrgnuo je Amalasvintu silom i poslao u zatočeništvo gdje ju je dao zadaviti535.

Taj zločin dobro je došao Justinijanu kao povod da intervenira i da pokuša ostvariti svoj plano obnovi jedinstvene državne vlasti na cijelom nekadašnjem području Rimskoga carstva. Ljeti535. posebni je carev izaslanik donio u Italiju ultimatum: mir će biti očuvan ako Teodatabdicira i preda Italiju caru bez ikakva protivljenja. Ali Teodat je ultimatum odbio i tako jezapočeo dvadesetgodišnji rat koji je uništio ostrogotsku državu ali i konačno upropastioblagostanje Italije.

******************************************ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna

Goti

Severno od donje Rajne, duž obale Severnog Mora, živela su plemena Friza i Hauka, a dalje, severno od ušća Labe i na Jitlandskom Poluostrvu — Angli, Saksi, Tevtonci, Kimbri i niz sitnijih plemena.

Pored svih tih plemena, koja se mogu obuhvatiti jednim nazivom — Zapadni Germani, istočno od njih, duž reka Odre i Visle, živela su plemena takozvanih Istočnih Germana — Goti, Vandali, Burgundi, a na severu, u Skandinaviji, — plemena Severnih Germana: Svioni (preci današnjih Šveđana), Gauti i drugi.

Germansko gusarstvo, brodarstvo i trgovina dostigli su osobito snažan razvitak na Pribaltiku, na šta ukazuju velika nalazišta novca, robe i čak morskih brodova duž severne obale Germanije, u Skandinaviji, kao i na ostrvu Gotlandu. Početkom III veka razvija se veština obrade metala, koja u vreme »seobe naroda« dostiže znatan nivo i zahvata široku teritoriju, naseljenu raznim plemenima (keltskim, germanskim, praslovenskim) — od Engleske do Crnog Mora i od Švedske do Dunava. U to vreme znatni su uspesi postignuti u oblasti zemljoradnje i stočarstva. Raskrčene su mnoge šume, poboljšana je pasmina stoke. U Tacitovo doba germanska stoka je bila veoma sitna, a krajem III veka Rimljani već radije biraju za svoju konjicu germanske konje.

Stari Goti. U Tacitovo doba stari Goti živeli su u svojoj masi na donjoj Visli i dalje na istok — duž obale Baltičkog Mora. Pojedine grupe Gota živele su na ostrvu Gotlandu, koje je po njima i dobilo svoj naziv; osim toga, Goti su možda živeli i u Južnoj Skandinaviji, kako to pokazuju plemenski nazivi južnih skandinavskih plemena (Gauti). Kao ostali Istočni Germani, i Goti su posle Tacitovog vremena znatno krenuli napred u svome društvenom razvitku. Polovinom II veka jedan njihov deo, verovatno u obliku pojedinih družina, počinje da se postepeno pomera na jugoistok, ka Crnom Moru, dvama glavnim rečnim putevima: od Visle duž Dnjestra i od Visle i Zapadnog Buga duž Pripeta i Dnjestra. Ovim poslednjim putem kretali su se po svoj prilici oni Goti koji su dobili naziv Ostgoti (Ostrogoti), ili Istočni Goti (ili drugim nazivom: Grejtunzi, Stepski Goti). Drugi put — Vislom i Dnjestrom — jeste put kojim su se kretali Goti koji su dobili naziv Zapadni Goti — Vestgoti (Vizigoti), ili Šumski Goti (Tervinzi).

Goti na Crnom Moru. Posle tog pomeranja, koje je trajalo čitave decenije, osnovna masa Gota preselila se iz Pribaltika na Crno More i naselila u slivu reka Dnjepra i Dnjestra, mešajući se sa lokalnim stanovništvom i primajući njegovu kulturu.

Prema podacima koje nam u VI veku navodi istoričar Gota Jordanes, u crnomorske Gote pretopila su se lokalna plemena Geta i pored njih (po svoj prilici docnije) — plemena Alanâ. Gotima su se pridružili i Tajfali i Gepidi, a možda i Bastarni i druga lokalna plemena. Sva ta razna crnomorska varvarska plemena, skupa uzeta, i njihove saveze antički pisci nazivali su zajedničkim imenom čas Skiti, čas Goti. Došavši tu rečnim putevima, naročito donjim tokovima velikih reka — Dnjepra i Dnjestra, Goti postaju organizatori onih gusarskih napada koji se pod njihovom hegemonijom počinju preduzimati iz južnih stepa u Malu Aziju i čak na Jegejsko More. Goti preduzimaju kopnom prepade u Meziju, a čamcima duž Crnog, Mramornog, pa čak i Jegejskog Mora, pljačkajući i pustošeći Solun i Atinu. Oni osvajaju

Dakiju, koju im je ustupio car Aurelijan u III veku. Pod Konstantinom pojedina gotska plemena postaju federati Carstva, obavezujući se da će mu davati oko 40 hiljada vojnika. Uspostavljaju se i trgovačke veze s Rimskim Carstvom.

Plemena Gota počela su u to vreme prelaziti od poslednjeg stadija varvarstva na prve početke primitivnog robovlasničkog društva. Kod Gota se pojačao proces formiranja klasa i počelo da se širi ropstvo. Ta »romanizacija« bila je praćena širenjem hrišćanstva u obliku arijanstva, iako je hrišćanstvo kod pojedinih plemena nailazilo i na otpor, na primer, od strane kralja Atanariha.

Kod jednog dela Gota (kod »malih« Gota, po Jordanesu) pojavljuje se »Mojsije Gota« po imenu Vulfila, koji je poreklom bio ratni zarobljenik iz Male Azije. On je propovedao hrišćanstvo i 341 g. bio posvećen za episkopa; sastavio je azbuku i počeo prevoditi bibliju na gotski jezik.

Sredinom IV veka u crnomorskim stepama obrazuje se krupna plemenska zajednica na čijem se čelu nalazi ostrogotski kralj Hermanarih. U tu zajednicu raznih plemena ušla su pored Gota i neka slovenska i sarmatska plemena.

Hunski savez plemena i poraz Ostrogota. Istočno od tog gotskog saveza plemena, u stepama Donje Volge, Dona i na Severnom Kavkazu, obrazuje se jedan drugi široki plemenski savez, sa Hunima na čelu. Osnovno jezgro tog saveza plemena činili su stočari-nomadi (u svojoj osnovi Turci, ali je među njima bilo po svoj prilici i plemena mongolskog porekla); oni su zahvaljujući preimućstvima svoje lako pokretne konjice lako pokorili razjedinjena plemena stalno i upola nastanjenih plemena istočnih stepa, među kojima i Alana, koji su živeli na Severnom Kavkazu. Na taj način, početkom poslednje četvrtine IV veka obrazovana su na jugu dva saveza plemena — gotski i hunski. 375 g. hunski vojni savez sukobio se sa Hermanarihovim snagama. Pobeda je pripala Hunima-nomadima. Nadmoćnost hunskog konjičkog vojnog ustrojstva nad gotskim pešadiskim ispoljila se tom prilikom osobito primetno. Ostrogoti su bili uključeni u hunski vojni savez i uzeli su učešća u daljem kretanju na zapad.

Krimska Gotija. Samo su se na Krimu sačuvali neki ostaci gotskog saveza, koji su tu obrazovali takozvanu Krimsku Gotiju, sa prestonicom u Dorosu. Pretpostavlja se da su Doros ostaci starinske tvrđave Eski-Kermen, koja se nalazi severoistočno od Sevastopolja i koju sovjetski arheolozi forsirano iskopavaju. Ta Krimska Gotija nalazila se u zavisnosti od Vizantije i neko vreme pokoravala se Hazarima, Pečenezima i Polovcima. Docnije su krimske Gote pokorili Tatari i Turci; tada su oni i svoj jezik zamenili tatarskim i grčkim.

5. Hunski plemenski savez u Panoniji

Huni u Panoniji. Pokorivši Ostrogote, Huni su nastavili svoje osvajačko kretanje na zapad. U isto vreme oni su preduzimali i prepade na jug, u Aziji, na Kavkaz, prodirali čak u Siriju, na Balkansko Poluostrvo (u Trakiji) i dolazili do Carigrada. Osnovali su širok savez plemena sa središtem u Panoniji, ujedinivši pod sobom plemena: Ostrogote, Gepide, Skire, Turkilinge, Herule, Hazare (koji su u to vreme živeli na Pontu), slovenska plemena Anta i dr. Vlast toga saveza dopirala je na istok do Volge. Mnogi Huni stupali su u vojsku rimskog cara za platu i služili u trupama Stilihona i Aecija. Ujak Atile, budućeg hunskog vođe, Rua (Rugila), dobio je od Rima zvanje rimskog vojnog komandanta, sa godišnjom platom od 350 funti u zlatu.

Atila. Tridesetih godina V veka istakao se kao hunski vođa čuveni Atila (433-454 g.). U svojoj mladosti bio je talac na dvoru Istočnog rimskog carstva i služio u rimskoj vojsci. Atila je najpre vladao zajedno sa svojim bratom, koga se zatim oslobodio putem ubistva, i tako zadobio vlast nad čitavim širokim hunskim savezom, postavši najmoćniji vladar u Evropi svoga vremena. Srednjovekovni germanski ep uzeo je docnije Atilu (pod imenom kralja Etcela) za jednog od svojih heroja.

Pre svega Atila je počeo da strahovito pustoši granične zemlje — Iran i Istočno rimsko carstvo. Carstvo je moralo često da kupuje mir od Huna pod veoma teškim uslovima. Pred kraj života Atila je krenuo na zapad. Prešavši reku Rajnu kod Nekara, Atila je porušio niz gradova (Trijer, Mec, Rems) i opseo Orlean. Za to vreme Arcije je formirao na jugu vojne snage, primivši u svoju vojsku Vizigote, Franke i Burgunde. Pošto je zauzeo Orlean, koji je Aecije uskoro povratio, Atila se s bogatim plenom počeo povlačiti u otadžbinu, ali su ga Aecijeve trupe; stigle nedaleko od grada Troa, na Katalaunskim poljima, i tu je došlo do krvave bitke (451 g.). U toj bitki na jednoj strani borili su se Huni i niz germanskih plemena, među kojima i Ostrogoti, a na drugoj — Aecijevi Galo-Rimljani i takođe germanska plemena, među kojima i Vizigoti. U toj bitki obe strane su izgubile mnogo snaga i nijedna nije uspela da odnese odlučnu prevagu. Uz to je Aecije, bojeći se jačanja Vizigota, pustio ove kućama. Atila, koji je bio opsednut u svom logoru, uspeo je da se sa čitavim plenom povuče preko Rajne. Ova bitka pokazala je snagu vojnog saveza obrazovanog u Galiji, i zato Atila nije više preduzimao najezde na zapad, već je promenio pravac i udario na jug. 452 g. on je prešao Alpe i približio se Rimu, tome predmetu stalnih žudnji svih varvara. Ali je jedno poslanstvo rimskog cara postiglo da se Huni povuku iz Italije pod uslovom da dobijaju godišnji danak.

Uskoro je Atila umro, a njegov vojni savez se raspao. Pojedina plemena (Ostrogoti i Gepidi) digla su ustanak i oslobodila se zavisnosti od Huna.

Društveno uređenje hunskog saveza. O društvenom uređenju hunskog saveza možemo suditi na osnovu vesti koje su nam sačuvane u fragmentima izgubljenog dela Priska, učesnika u poslanstvu istočnorimskog cara Hunima u Panoniji. Pojedina plemena tog saveza i dalje su čuvala svoje vođe; ovi su činili Atilinu svitu. Među njima bilo je Ostrogota, Gepida, Skita, vođa Alana i dr. Sami Huni nisu se bavili zemljoradnjom. Oni su i dalje bili stočari-nomadi, koji su agrarne plodove dobijali od pokorenih plemena, koja su im plaćala danak. Ali su već imali utvrđene gradove; jedan od njih, okružen zidom s kulama, bio je Atilina prestonica. Kod Huna je bio razvijen robovski posed, i pojedini pretstavnici hunske aristokratije posedovali su čitava sela ljudi zavisnih od njih. Rodovska i činovnička aristokratija imala je veliku vlast u savezu. Pa ipak položaj osnovne mase vojnika nije bio težak; bio je bolji od položaja savremenog stanovništva Rimskog Carstva, iznemoglog pod teretom poreza i ugnjetavanja. Zato su pojedini pretstavnici rimskog društva, ako bi dospeli pod Hune kao ratni zarobljenici, rado ostajali zatim u njihovoj službi.

7. Kraljevina Ostrogota u Italiji

Italija u doba Ricimera i Odoakra. Posle zauzimanja i pustošenja Rima od strane Vandala (455 g.) vlast u Zapadnom rimskom carstvu prešla je u ruke Jednog Germana — Sveva Ricimera, koji je po svom nahođenju postavljao i svrgavao zapadnorimske careve.

Zatim je vlast na kratko vreme prešla u ruke Burgunda Gundobada, da najzad pripadne patriciju Orestu (koji je svoju karijeru započeo kao notar kod Atile). Orest je svrgao cara Julija Nepota i proglasio za cara svoga sina Romula Avgustula (475 g.). Kao štićenik krupnih zemljoposednika Italije, on je odbio da zadovolji zahtev da se da zemlja vojnim najamnicima Carstva, koji su pripadali raznim varvarskim plemenima (Heruli, Skiti, Alani itd.) i bili smešteni u to vreme na severu Italije. Pošto nisu dobili nagradu u vidu zemlje, najamnici su digli ustanak i na čelu sa svojim predvodnikom Odoakrom zbacili Romula Avgustula (476 g.). Godina svrgavanja poslednjeg zapadnorimskog cara Romula Avgustula obično se smatra godinom »pada Zapadnog rimskog carstva«.

Oslanjajući se na vojne odrede varvara, Odoakar je u Italiji osnovao svoju kraljevinu, pod vrhovnom vlašću istočnorimskog cara. On je poslao u Carigrad znake carske vlasti, koji su dotle pripadali zapadnorimskim carevima, bio je priznat za namesnika Carstva i dobio od dvora titulu patricija. Pod njegovom vlašću vodeću ulogu i dalje su imali rimski senat i rimska birokratija. Ipak je izvršena podela zemljišta. Jedna trećina zemljišta krupnih zemljoposednika konfiskovana je i data najamnicima, ali ta zemljišta nisu obuhvatala neprekidnu površinu, već su bila razbacana po raznim mestima Italije.

Odoakar je težio da stavi svoju ruku na ogromna crkvena zemljišna bogatstva, koja su se u to vreme već bila formirala u Italiji, i čak da utiče i na sam izbor papa. On se držao potpuno nezavisno od carigradskog dvora i vodio je samostalnu politiku. Sve je to izazvalo jaku opoziciju od strane većine senatorske i crkvene aristokratije u samoj Italiji i krajnje nezadovoljstvo Vizantije. Da bi učinio kraj toj Odoakarovoj politici, car Zenon je upravio na Italiju vojne snage Ostrogota.

Ostrogoti u Panoniji. Posle raspadanja hunskog saveza Ostrogoti, koji su u to vreme živeli u Panoniji, digli su ustanak, oslobodili se vlasti Huna i postali saveznici Carstva. Krajem V veka njihov vođa postao je Teodorih, koji je vodio poreklo iz aristokratske kuće Amalâ. On se vaspitao u Carigradu kao talac, istakao se u vojnoj službi pod carem Zenonom i dostigao visok položaj na dvoru, dobivši titulu carevog posinka, patricija i kozula. To Teodorihu nije smetalo da u više mahova ustaje protiv cara i da ugrožava Carigrad. Da bi udaljio Ostrogote od prestonice, Zenon je naložio njihovom vođi Teodorihu da zbaci u Italiji Odoakra s vlasti.

Osnivanje Ostrogotske kraljevine u Italiji. 488 g. Teodorih je na čelu Gota i s njima saveznih plemena krenuo na Italiju. Posle nekoliko bitaka i opsade niza gradova (pri čemu je senatorska aristokratija u većini ustajala protiv Odoakra, a zavisno seljaštvo delimično ga potpomagalo), zaključen je ugovor između Teodoriha i Odoakra o podeli Italije, ali samo nekoliko dana posle toga Odoakar je bio od Teodoriha izdajnički ubijen, i u Italiji je osnovana gotska kraljevina, koja se održala 62 godine (493-554 g.).

U drugim varvarskim kraljevinama prilikom njihovog osnivanja oduzimana je zemlja od svih krupnih sopstvenika. Ostrogoti nisu imali potrebe za tim, jer su bili razmešteni po zemljištima (sortes) koja su pre toga zaposeli Odoakrovi varvari; na ostala zemljišta razrezan je određeni porez u visini jedne trećine doprinosa sa njih. Karakteristično je da je raspodelu zemljišta između Ostrogota izvršila jedna komisija, na čijem je čelu stajao rimski senator i zemljoposednik Liberije. Prema tome, oštrica akta podele zemlje Gotima nije bila uperena protiv rimskog krupnog zemljoposeda.

Najpre je ostrogotsko osvajanje unelo izvesne izmene u opšti tok društvenog razvitka Italije. Ostrogoti su se naselili u opštinama-markama. Kod njih su se sačuvali još i ostaci rodovskih

odnosa. Ali vrlo brzo nestaje i tih ostataka, jer su Ostrogoti bili naseljeni razbacano i izmešano s Rimljanima. Pojačao se takođe i proces unutrašnje klasne diferencijacije. Porast krupnog zemljoposeda u samom ostrogotskom društvu stajao je u vezi s procesom koji se vršio na drugom polu, s procesom siromašenja jednog dela Gota i čak s njihovim pretvaranjem u roblje. Na taj način, u granicama samog ostrogotskog plemaca formirala se gotska zemljišna aristokratija i gotska sirotinja. Budući kralj Teodat, koji je pripadao kraljevskoj kući Amalâ, dobio je još pri samoj podeli veoma mnogo zemlje. Uz to »on nije trpeo nikakve susede«, kaže savremenik tih događaja, pisac Prokopije, karakterišući stalnu Teodatovu težnju da proširuje i zaokrugljuje svoje posede na račun suseda. U interesu te nove ostrogotske krupne zemljišne aristokratije bilo je stvaranje novih krupnih gazdinstava, kojima je bila potrebna radna snaga. Zato je ona bila protiv vezivanja kolona na zemlju. Teodorihov edikt dopuštao je otuđivanje kolona i robova bez zemlje i čak njihovo pretvaranje u kućne robove (famuli urbani). Ali se može pretpostavljati da je samo ropstvo dobilo nešto blaži karakter pod uticajem patrijarhalnog karaktera ropstva kod Germana. U isto vreme, oni robovi koji su ranije, prilikom osvojenja Italije, pobegli od svojih gospodara i stali na stranu Ostrogota, imali su sada da budu vraćeni svojim ranijim vlasnicima. Prema tome, Teodorihova socijalna politika sprovođena je u interesu krupnog zemljoposeda — kako novog, ostrogotskog, tako i starog, rimskog, senatorskog i crkvenog, koji je imao svoje opšte interese. Poklapanju interesa doprinela je i ta okolnost što su Ostrogoti u Italiji naišli na krupni zemljoposed, koji oni nisu razrušili. S druge strane, rani počeci klasne diferencijacije doveli su do izdvajanja gotske zemljoposedničke i robovlasničke aristokratije, koja je osetila podudarnost svojih interesa sa interesima rimske aristokratije. Sve je to uslovilo onaj proces koji nosi naziv romanizacija: krupnim zemljoposednicima i robovlasnicima među samim Ostrogotima bili su potrebni radi pravne sankcije njihove vladavine rimsko pravo i rimske ustanove; i zato ih oni i podržavaju.

Novoobrazovana ostrogotska zemljišna aristokratija s Teodorihom na čelu sve se više zbližava sa starom rimskom aristokratijom. Zato su u ostrogotskoj državi veoma veliki uticaj zadobili aristokratski rimski senatori. Osobito veliku ulogu igrao je rimski aristokrata Kasiodor, koji je zauzimao položaj državnog sekretara u ostrogotskoj državi i po Teodorihovom nalogu napisao »Istoriju Gota«, s ciljem da proslavi ostrogotski kraljevski rod Amalâ.

U isto vreme menja se i samo političko uređenje Gota. Narodna skupština sada više ne postoji. Izvestan značaj zadržava u ostrogotskoj državi rimski senat, koji je bio zaštitnik interesa krupnog zemljoposeda. Ali centar uprave sve više postaje kraljevski dvor. Kraljevska vlast jača. Teodorih se oblači u purpurnu odeću, njegova ličnost proglašuje se za svetu, on dobija titulu Avgusta. Sam on bio je veliki obožavalac rimske kulture, iako čak nije umeo da čita i piše na latinskom jeziku. Ali je njegova kći bila u svoje vreme poznata spisateljka na latinskom i grčkom jeziku. Ona je prevela na grčki Vergilijevu »Enejidu«.

Prema tome, na čelu Ostrogotske kraljevine utvrđuje se jaka centralna vlast vođe ostrogotske vojske, koja štiti interese krupnog zemljoposeda. U isto vreme vojni sistem oslanja se isključivo na Gote; Rimljanima nije dopušteno vršenje vojne službe. S druge strane, činovništvo je regrutovano gotovo isključivo iz redova Rimljana.

Specijalnim Teodorihovim ediktom zavedena je prevlast rimskog prava na teritoriji Carstva. Osnovane su vrlo mnoge ustanove rimskog administrativnog sistema. Ali je ipak državno uređenje Ostrogotske kraljevine nosilo dvojak karakter. To se pre svega ogleda u tituli ostrogotskog kralja: »geh Gothorum et Italicorum«. Zavedeni su rimski zakoni, ali je u isto

vreme ostalo sačuvano i gotsko običajno pravo. U oblastima s rimskim stanovništvom postojali su namesnici provincija, ali su u isto vreme za gotsko stanovništvo postojali posebni gotski grofovi. I dalje je postojala centralna rimska administracija, ali su naporedo s njom postojali i takozvani sajoni, članovi kraljeve družine, koji su slati sa specijalnim misijama u razna mesta kraljevine. Oba dela stanovništva — Goti i Rimljani — i dalje su čuvali svaki svoju religiju. Jedni su bili arijanci, drugi katolici. Zadržan je finansiski sistem Rimskog Carstva, onakav kakav je formiran posle reformi Konstantina i Dioklecijana. Međutim, Goti nisu hteli da plaćaju poreze i ponekad su ustajali protiv centralne vlasti. I pored Teodorihovih edikata novi krupni zemljoposednici iz redova Ostrogota stalno su ugnjetavali niže klase. Te unutrašnje protivrečnosti ostrogotske države izazivale su stalne ustanke i nemire. U isto vreme, i pored toga što je rimska aristokratija uživala zaštitu u Teodorihovoj kraljevini, pojedini njeni pretstavnici stalno su sanjali o tome kako će zbaciti vlast Gota i vodili tajne pregovore s Carstvom. Pred kraj života Teodorih je doznao za te tajne pregovore. Njemu je pošlo za rukom da uhvati prepisku nekih senatora s Vizantijom. Stoga su rimski senatori Boecije i Simah bili pogubljeni, a njihova imovina konfiskovana. Marks u svojim »Hronološkim izvodima« ovako karakteriše Teodorihovu politiku: »Njegova velika pogreška bila je u tome što je ne samo zadržao rimsku ekonomiku, zakone, magistraturu itd., nego ih u izvesnoj meri i obnovio«.[3]

Posle Teodorihove smrti (526 g.) vladala je njegova kći Amalasvinta uz svog maloletnog sina Atanariha, a zatim uz muža i savladara Teodata. Za njene vlade sprovođena je politika još većeg zbliženja s rimskim senatorima; takva čisto prorimska politika nije bila u volji gotskoj vojnoj aristokratiji, i Amalsvinta je bila ubijena. To je izazvalo intervenciju cara Justinijana. Njegov vojskovođa Velizar krenuo je na Italiju. Otpočeo je rat.

Rat s Vizantijom i klasna borba. Rat između ostrogotske države i Vizantije vođen je u uslovima oštre klasne borbe u samom ostrogotskom društvu. Za vreme tog rata kraljevi su birani jednostavno iz redova članova družina. Prvi takav kralj bio je Vitiges, koji se oženio Amalsvintinom ćerkom. Njega je smenio Totila; izabran od donjih slojeva, koji su bili nezadovoljni zbog ugnjetavanja od strane krupnog zemljoposeda, Totila je vladao od 541 do 552 g. On je pokazao veliki talenat vojskovođe i organizatora u ogorčenoj borbi s Vizantijom, koja je privremeno osvojila gotovo čitavu teritoriju Ostrogotske kraljevine, ali zatim bila zauzeta ratom sa Persijancima na Istoku. Savremeni vizantiski istoričari prikazuju Totilu kao »tiranina« i »čoveka koji ne zna za zakone«, a njegovu vladu kao »bezakonje« i »beščašće«. Tako su reakcionarni vizantiski pisci žigosali ovog ostrogotskog kralja koji je vodio politiku u interesu širokih masa.

Levo krilo revolucionarnog pokreta u Totilino vreme činili su robovi n koloni, koji su se borili za oslobođenje od jarma spahija i eksproprijaciju krupnog zemljoposeda i koji su u masama odlazili u Totilinu vojsku. Zaplašen tim pokretom robova i kolona, jedan deo rimske aristokratije emigrirao je u Vizantiju i potpomagao pohod vizantiskih trupa na Italiju; preostali deo te aristokratije Goti sy uzeli u taoce i docnije pobili. Kakav su zamah u to vreme dostigle Totiline reforme u interesu nižih klasa, može se videti iz Pragmatične sankcije, onoga vizantiskog zakona koji je izdat posle Justinijanovog osvajanja Italije i u kojima se Totilina vlada prikazuje crnim bojama. Zakon konstatuje da su u istoriji Ostrogotske kraljevine postojala dva doba: doba Teodoriha i Amalasvinte, i doba Totiline uzurpacije i tiranije. Sve odluke donesene za vreme Totiline vlade anuliraju se i proglašuju nezakonitima svi Totilini darovi i zemljišni pokloni takođe se smatraju za nevažeće. Dekretom je propisano vraćanje konfiskovane i osvojene imovine ranijem vlasnicima. Proglašuje se da se koloni koji su u to doba postali slobodni moraju vratiti u svoj raniji zavisan položaj, a robovi koje je

Totila pustio na slobodu i koloni koji su bili oslobođeni kuluka i danka u naturi imaju se vratiti u pređašnje stanje.

Prema tome, Totilina borba s Vizantijom nosila je karakter revolucionarnog ustanka robova i kolona, koji su se mestimično oslobađali i stupali u Totiline trupe. Sa svoje strane, Totila je kao nužan uslov za sklapanje mira postavljao u svoje vreme zahtev za davanjem slobode robovima prebeglim na njegovu stranu.

Posle Totiline smrti otpor Gota bio je slomljen. Sam gotski gornji sloj težio je pod uticajem revolucionarnog pokreta robova i kolona da stupi u savez s rimskom aristokratijom i pružao je podršku reakcionarnom osvajanju Italije od strane Vizantije. 554 g. konačno je likvidirana ostrogotska država. Vizantiski vojskovođa Narzes završio je osvajanje Italije pomoću vojske sastavljene od Langobarda, Huna, Parta i drugih plemena i uz podršku katoličke crkve, koja u to vreme postaje krupni zemljoposednik. Izvršeno je svirepo razračunavanje s varvarima i »jereticima« arijancima.

Revolucija koja je izbila u Italiji pred kraj ostrogotske vladavine pretrpela je dakle neuspeh. Ali ni vladavina Vizantije nije bila dugog veka. Posle trinaest godina, 568 g., znatan deo Italije osvojilo je jedno drugo germansko pleme — Langobardi.

8. Langobardska kraljevina u Italiji

Langobardsko osvajanje. Langobardi su isprva živeli na ušću Labe, na levoj, zapadnoj obali te reke. Za vreme »velike seobe naroda« oni su krenuli na jug, ka granicama Panonije, a zatim još bliže granica Italije. Učestvovali su u ofanzivi Vizantije na Ostrogote, a 568 g. u savezu s nizom germanskih, sarmatskih i turanskih (Bugari) plemena, pod predvodništvom svoga konunga Alboina, i sami napali na Italiju i srušili vizantisku vlast, koja je pretstavljala restauraciju vladavine starorimske krupne zemljoposedničke i robovlasničke klase.

Langobardi su osvojili znatan deo Italije, ali su se nastanili uglavnom u severnoj Italiji, koja je od tog vremena i počela nositi naziv Langobardija, ili docnije Lombardija, sa izuzetkom Venecije i Ravene; zatim su zauzeli veći deo srednje Italije, sa izuzetkom grada Rima. Na to su se ograničili njihovi posedi. Južna Italija i Rim nisu bili osvojeni od Langobarda.

Langobardsko osvajanje potpomagali su robovi i koloni, koji su dizali ustanke u samoj Italiji; tako je to osvajanje nosilo revolucionaran karakter, za razliku od ostrogotskog osvajanja Italije. Videli smo da je tek kraj vladavine Ostrogota u Italiji bio obeležen ustankom narodnih masa. Prilikom langobardskog osvajanja uništavan je u velikim razmerama krupni zemljišni posed. Mnoštvo krupnih zemljoposednika bilo je ubijeno, a njihovi posedi konfiskovani. Znatan deo zemljišta bio je oduzet, na njih su naseljeni Langobardi, dok je na ostalu zemlju, koja je ostala u rukama Rimljana, razrezan porez. Sami vlasnici zemlje pretvorili su se u poresko stanovništvo u državi — u tributarije. U isto vreme, u toku osvajanja veliki broj Rimljana pretvoren je u roblje. Savremeni pisci kazuju da su se u to vreme na trgovima često mogli videti Rimljani prodavani kao robovi.

***********************************************

Vojna enciklopedija, knjiga 6, Beograd, 1973.

U osvajačkim pohodima na zapad, Huni 375. godine pokoravaju Ostrogote i primoravaju ih da sa njima učestvuju u ratnim pohodima tokom Seobe naroda. U pohodu Huna 451. godine Ostrogoti su činili brojni ontigent Hunske vojske u Galiji i u bici na Katalunskim poljima. Raspadom Hunske države, Ostrogoti su povratili svoju nezavisnost i, uz obavezu služenja u Rimskoj vojsci naselili 453. godine Panoniju. Podstaknuti od bizantijskog cara Zenona vodjeni kraljem Teodorihom krenuli su 488. godine protiv Odoakara . U tom pohodu bilo ih je oko 100000-150000 (uključujući žene i djecu). Porazili su Odoakara na rijeci Soči i kod Verone 489. godine, kod Ade 490. godine a zatim ga opsjeli u Raveni i 493. prinudili na predaju. Pošto su osvojili cijelu Italiju Ostrogoti su osnovali svoju državu sa prijestonicom u Raveni. Država Ostrogota obuhvatala je oko 526. godine cijelu Italiju, Siciliju, Dalmaciju, Norik, veći dio Mađarske, donju Njemačku, Provansu, Tirol i jugoistočni dio Švicarske.

U težnji da Ostrogotima preotme Italiju, car Justinijan preduzeo je 535. protiv njih pohod, u toku kojeg su Bizantske snage pod Belizarom osvojile 540. Rim, Napulj i Ravenui zarobile ostrogotskog kralja Vitigisa. Uskoro je novi kralj Totila nanio nekoliko poraza bizantskoj vojsci i povratio osvojena područja Italije. U novom pohodu na Italiju, bizantske snage pod Nasersom nanijele su odlučujući poraz Ostrogotima kod Tagine 552. godine u kojoj je poginuo i kralj Totila, i kod Vezuva 554. godine. Italija je poslije toga postala sastavni dio Bizantije. Ostrogoti se od tada više ne pominju u historiji.

Ostrogoti

Izvor: Wikipedia

Istočni Goti zvani i Ostrogoti su bili barbarsko germansko pleme koje je sa istoka došlo na prostore Zapadnog Rimskog Carstva i Istočnog rimskog carstva (Bizanta) i bitno su utjecali na političke prilike kasnog Rimskog Carstva. Najznačajniji kralj Ostrogota je bio Teodorik Veliki, koji je svrgnuo prvog barbarskog kralja Italije Odoakara.

Goti su bili jedan narod sve do 3. stoljeća, kad su se podjelili na Ostrogote i Vizigote. Oba plemena imaju mnogo toga zajedničkog, posebno poštovanje rimskog boga Marsa.Ta prirodna podjela je nastupila zbog prenaseljenosti u području Crnog mora, gdje su Ostrogoti osnovali kraljevstvo. Gepidi su postali njihovi vazali.

Pod Hunima

Uspon Huna oko 370. godine doveo je Ostrogote u vazalni odnos. Ostrogotski vladar Ermanarik ubija se 378. godine. Tokom slijedećeg desetljeća Ostrogoti su došli do Balkana sa Hunima. Bili su glavni hunski vazal kao u bitci kod Halonsa 451. Nekoliko ustanaka protiv Huna je ugušeno. Od Huna su naučili mnogo o konjima. Nakon smrti Atile Gepidi i Ostrogoti predvođeni Teodemirom pobjeđuju Hune u bici kod Neda 454. godine.

Poslije Huna

Ostrogoti dolaze u dodir sa Carstvom i naseljavaju se na području Panonije. Tokom drugog dijela 5. stoljeća igraju sličnu ulogu, koju su Vizigoti igrali 100 godina ranije. Oni su sklapali saveze sa Carstvom, pa su opet ratovali, uglavnom njihovi odnosi su uključivali čitavu skalu između savezništva i neprijateljstva. Onda su kao i Vizigoti otišli na Zapad.

Na zenitu-Teodorik Veliki

Najveći ostrogotski vođa je bio Teodorik Veliki. Rođen je 454. godine. Bio je sin kralja Teodemira. Još kao mladi dječak otišao je u Konstantinopol kao talac, tj. osiguranje mira između Ostrogota i Bizanta. Život na dvoru u Konstantinopolu omogućio mu je obrazovanje o vojnoj taktici i načinu vladanja velikim Carstvom. To mu je kasnije poslužilo kad je postao vladar jednog dijela Rimskog carstva sa romaniziranom mješavinom naroda. Bizantski carevi Lav I. i Zenon su ga iznimno cijenili. Vratio se među Ostrogote kad je imao 20 godina. U to vrijeme Ostrogoti su se naselili na bizantskim dijelovima Rimskog carstva i postali teško kontrolirani saveznici Bizanta. Teodorik Veliki pokorava i ujedinjuje gotska plemena na

europskom dijelu Istočnog Rimskog Carstva. Car Zenon ga imenuje konzulom 484. godine bojeći se da će se od saveznika pretvoriti u neprijatelja. Teodorik Veliki postaje kralj Ostrogota 488. godine. Car Zenon ga šalje kao svog mandatara u Italiju kako bi preuzeo vlast od Odoakra, koji je 476. godine srušio Zapadno Rimsko Carstvo. Godine 488. Teodorik je sa svojom vojskom stigao u Italiju, čime su panonsko područje i Dunav ostali bez gospodara. Pobjeđuje u bikama kod Isonza (489.), Milana (489.) i Ade (490.). Godine 493. zauzima Ravenu i osobno ubija Odoakra. Pošto je bio regent maloljetnog Vizigotskog kralja, njegovog unuka Amalrika, Teodorik Veliki je bio u stvari i kralj Vizigota. Teodorik će svoje carstvo u Italiji proširiti po cijeloj Dalmaciji u rimskim granicama, sve do Kolubare i čitav Srijem sa Singidunumom (Beogradom).

Bizantsko-gotski rat (535.-552.)

Povod za rat

Poslije Teodorikove smrti 526. Ostrogoti i Vizigoti su se ponovo razdvojili. Amalarik je naslijedio vizigotsko kraljevstvo u Španjolskoj. Maloljetni Atalarik je naslijedio Italiju i Provansu. Ubrzo počeše sukobi među Ostrogotima. Atalarika naslijeđuje majka Amalasunta, koju ubijaju. Tako oslabljen ostrogotski položaj koristi car Justinijan I. , koji ubojstvo kraljice koristi kao povod za rat. To je bio početak gotskog rata (535-552).

Prvi pohod i poraz Ostrogota

Belizarije, kao najuspješniji carski general, predvodio je napad na Ostrogote. Belizarije je odmah zauzeo Siciliju, prešao u Italiju i do studenog zauzeo Napulj, a Rim do prosinca 536. Iz Rima je pobjegao ostrogotski kralj Vitiges. Belizarije zauzima prijestolnicu ostrogotskog kraljevstva, Ravenu 540. i zarobljava ostrogotskog kralja Vitigesa.

Ponuda mirovnog sporazuma

Justinijan I. je imao problema na istoku Bizanta. Perzijanci su napadali i pravili probleme, tako da mu je bio potreban miran zapadni front i jedna neutralna zemlja, koja bi ga odvajala od neprijateljskih Franaka. U tom trenutku Justinijan I. nudi Ostrogotima velikodušan sporazum, da oni zadrže nezavisno kraljevstvo na sjeverozapadu Italije, ali da mu predaju pola blaga Ostrogotskog kraljevstva. To je bilo zaista ogromno blago, jer je Italija bila izuzetno bogata dotada. Tu Justinijanovu poruku Ostrogotima nosio je Velizarije, koji je sam bio protiv takve ponude. Ostrogotsko plemstvo se plašilo da sporazum ne sadrži nekakvu skrivenu namjeru. Ostrogoti nisu vjerovali Justinijanu, a Velizariju su verovali jer su s njim često bili u kontaktu, pa su zahtjevali da i on potpiše sporazum. Ostrogoti su baš bili izgubili kralja pa ponudiše krunu Velizariju. Velizarije je bio vojnik lojalan caru pa se pretvarao da prihvaća ponudu i da ide u Ravenu na krunidbu. Međutim on hapsi vođe Ostrogota i zahtjeva

da cijelo Ostrogotsko kraljevstvo bude dio Bizanta. Justinijan I. je bio ljut, jer je imao probleme sa Perzijom i trebao je miran zapad, pa je poslao Velizarija na front prema Perziji.

Nastavak rata

Godine 541. Ostrogoti ubijaju jednog svog vođu koji je počeo pregovore sa carstvom. Odmah biraju Totilu kao svog novog vođu. Totila je započeo silovitu i uspješnu borbu protiv Bizanta, zauzimajući cijelu sjevernu Italiju i čak uspjevajući zauzeti Rim posijle duge druge opsade. Velizarije se vratio u Italiju 544. Uspio je spasiti Rim, ali njegov pohod je ovog puta bio neuspješan, zbog problema u opskrbi i dodatnim pojačanjima, koje Justinijan I nije slao. Neki povijesničari smatraju da je bio ljubomoran. Justinijan I- 548. godine smjenjuje Velizarija i postavlja Narzesa za zapovjednika. U bitci kod Tagine Narzes pobjeđuje i ubija Totilu. Ostrogoti u Rimu se predaju, a u konačnoj bitci na Vezuvu u listopadu 553. Narzes pobjeđuje zadnje ostatke ostrogotske vojske u Italiji.

Posljedice poraza

Sa konačnim porazom gotsko ime se polako zaboravljalo. Goti nisu uspjeli ono što je uspjelo u Galiji i Iberiji,uspostaviti nacionalnu državu jedinstvom romanskih i germanskih elemenata. U Španjolskoj su Goti donijeli značajan elemenat modernog naroda, dok su u Italiji oni viđeni samo kao okupatori i vladari.

Pobjeda u gotskom ratu za Bizant je bila Pirova pobjeda, jer su istrošeni resursi, koji su mogli biti upotrebljeni drugdje, gdje je prijetila veća opasnost.

U Italiji je rat je imao razarajući učinak na gradove. Veliki gradovi kao Rim su dugo bili skoro napušteni, jer je Italija pala u dugo razdoblje nazadovanja. Osiromašena Italija nije sama mogla izdržavati bizantsku administraciju i vojsku, nego je samo postala teret. Ekonomsko razaranje Italije je bilo toliko veliko da je bilo potrebno nekoliko stoljeća oporavka. Samo tri godine nakon Justinijanove smrti veliki dio Italije pao je u ruke Langobarda. Bizantu je ostao samo Ravenski Egzarhat (dijelovi područja od središnje Italije do Tirenskog mora i južno do Napulja) i južna Italija. Justinijan I. je uspio osvojiti područja u južnoj Španjolskoj, ali su i ta područja Vizigoti vratili do 620. godine. Poslije Gotskih ratova carstvo više nije poduzimalo tako skupe i ambiciozne pothvate na Zapadu, a Ravenski Egzarhat Langobardi zauzimaju 751. godine. Južna Italija je ostala pod Bizantom do 11. stoljeća.

Ostrogotski vladari Italije

Dinastija Amal:

* Teodemir (nije još bio u Italiji)

* Teodorik Veliki 476-526

* Atalarik 526-534

* Teodad 534-536

Kasniji kraljevi:

* Vitiges 536-540

* Ildibad 540-541

* Erarik 541

* Totila 541-552

* Teja 552-553

Podjela Gota

Napali su teritorij Rimskog Carstva prvi put 238. godine. Godine 267. započeli su prvu veliku barbarsku invaziju Rimskog Carstva. Čitave provincije su skoro opustošene: Makedonija, Pont, Azija. Godinu dana kasnije 268. godine pretrpili su veliki poraz u bitci kod Niša i odbačeni su preko Dunava. Jedna grupa Gota je uspostavila nezavisno kraljevstvo u Dakiji, koju je car Aurelijan prepustio barbarima. To su Zapadni Goti zvani Vizigoti. Druga grupa Gota (Istočni Goti zvani Ostrogoti) uspostavlja kraljevstvo duž Crnog mora. Tako su u 3. stoljeću podjeljeni na dvije grupe:

* Istočni Goti zvani Ostrogoti

* Zapadni Goti zvani Vizigoti

Ostrogoti su time ostali u starom kraljevstvu, a Vizigoti se preselili na područje Dakije, gdje uspostavljaju kraljevstvo

LITERATURA

ISTORIJA SREDNjEG VEKA I U redakciji: A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog i O. L. Vajnštajna

dr. Miroslav Brandt - OPĆA POVIJEST SREDNJEG VIJEKA

Vojna enciklopedija, knjiga 6, Beograd, 1973.