OSMANLI ALiM VE EDiPLERiNiN KADlNLAR HAKKINDAKi ESKi HARFLi ESERLERi

Prof. Dr. Recep Dikici208

ÖZET

Kadın araştırmaları, bilirnde kadınların "unutuluşu"nu ve kadın bakış açısının yok sayılmasını eleştirmektedir. Kendiliğinden oluşan bu amaçlar, kadınlara ilişkin ve bir denge oluşana kadar kadın bakış açısının uygulanması ile bilimdeki boşlukların ortaya çıkarılması

ve doldurulmasını kapsamaktadır. Bu durumda erkek odaklı tarih yazımının kadın odaklı olanlarla tamamlanması veya değiştirilmesi gerekmektedir.

Bir toplumda kadınlar anne, kadınlar eş, kadınlar günlük hayatımızda karşılaştığımız birçok soruna çözüm üretebilen eşssiz varlıklardır. Kadınlar yapıları gereği fedakar ve güçlü bir özelliğe sahiptir. Pek çok erkeğin yapamayacağı bir işi bir kadın tek başına azim ve kararlılığı ile yerine getirebilir. Toplumumuzda kadınlara gerekli değerin verilmiyar olması, çok acı bir gerçektir. Çünkü kadınlar aslında baş tacı edilmesi gereken varlıklardır. Kadınlar fiziksel olarak çok güçlü olmasalar da, manevi olarak bizleri ayakta tutan, tüm ihtiyaçlarımızı karşılayan kişilerdir. Kadınlar duygusaldır, vicdanlıdır

vefedakardır. Kadınlar insan olmanın gerektirdiği pek çok erdeme

[208] Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı, Selçuk Üniversitesi Araştırma ve Yayın Etik Kurulu Üyesi, rdikici@selcuk.edu.tr

592

doğuştan sahip olarak dünyaya gelmiş olan canlılardır. Bu nedenle kadınlara her zaman gerekli değer verilmeli ve deyim yerindeyse hepsi el üstünde tutulmalıdır. Nitekim Hazret-i Ömer, "Kişiye imandan sonra verilen şeylerin en hayırlısı, saliha kadındır:' ve Şems-i Tebrfzf, "Kadın; bilmeyene nefs, bilene nefestir:' buyurmuşlardır.

Kadınların şiddetgörmesi veaşağılanması, geri kalmış ülkelerde sıkça görülen durumlardır. Bir ülkenin hukuk kurallarının ve devlet yapısının düzgünlüğü, kadınlara verilen değerle de ölçülebilir. Bu nedenle kadınların hakları kısıtlanmadan, onlara her türlü imkandan faydalanma hakkı verilmelidir.

Kadın önem ve ehemmiyetinin gün yüzüne çıkması ve layık oldukları konuma kavuşması için, bilhassa kadınlar hakkındaki eski harfli değerli eserlerin günümüze kazandırılması ve çok sayıda

bilimsel yeni yayınlar yapılması gerekmektedir.

Maalesef kadın araştırmalarında Cumhuriyet öncesi Osmanlı son döneminde yapılmış kadın araştırmaları ihmal edilmiştir.

Bu yüzden Osmanlı alim ve ediplerinin kadınlar hastalıkları, kadın estetiği, kadınlara meslek kazandırma, kadın psikolojisi, kadın ahlakı, kadın becerisi, kadın kıyafeti, kadın süsü, kadın aşkı, çeşitli milletierin kadın karekterleri, kadın otoritesi, çeşitli kadın davranışları gibi konuları içeren eski harfli eserleri topluca kaydetmek, hem kadın araştırmalarında geçmişten geleceğe köprü kurmayı ve hem de cumhuriyet öncesi kadın araştırmalarından da yararlanmayı

sağlayacaktır. Türkiye kütüphanelerinden tesbit ettiğimiz bu orijinal ve ilk defa topluca verilecek çalışmaların çoğunluğu, Osmanlıca'dır. Dahası bu eserlerden münasip olanlarının günümüz Türkçe'sine çevirilmesi, kadın araştırmalarına büyük katkıda bulunacaktır. Bu eserleri kitap, dergi ve gazete çalışmaları olarak sunalacaktır.

Anahtar kelime: Osmanlt dönemi, kadm/aft eski harf/i eser/e" kütüphane/e" araştırmalar.

OLD LETTER WORKS ABAUT WOMEN iN OTTOMAN PERiOD

Report Summary

Woman researches eriticize the ignorance of women and the ir perspectives. These spontaneous purposes include the implemention of woman perspective until an equality occurs and being found out the la ek of science and resolving it. In this ca se, the histarical records

which focus on men must be completed with the records which focus on women or must be changed.

- In a community, women are mothers, they are wifes and they are unique presences who can solve the problems of our daily life. aecause of their natures they are strong and devoted.

A woman can perform a work, which can not done by men, with her perseverance. In our community, they are not valued and it is a real pa in of our society. Actually they deserve to be moved on heads. They are not strong physically. But they keep us standing and they do the works we are in need of them. Women are emotional, conscientious and faithful. They come into the world with many virtues which being human requires. Therefore they must be valued and they must be moved on heads. Exeellence Omar said: After belief the best thing given to a person is a wife who has a good personality. Sems tebrizi said: A woman is a self for who m does not know and she is a breath for whom knows. There is violence for women in undeveloped-countries. In a country rules of law and its state structure can be measured with value of women. Therefore their rights should not be restricted and they should be allawed to benefit all the facilities.

In order to be noticed the importance of woman and regain the position which they deserve, especially old Jetter valuable works must be gained for taday and numerous new scientific publications need to be done.

Unfortunately, the researches abaut woman which were made before the republic of Turkey, in the Iate Ottoman period, have been neglected. For this reason, recording the old Jetter works of Ottoman scholars including subjects like woman diseases, woman aesthetic, educating them for professions, woman psychology, woman morality, the ir ski lls, the ir dresses, the ir trappings, their loves, female characters for different nationalities, female authority and their several behaviors; will provide to build a bridge from past to future and use the woman researches made before the Republic. Most of these original works which we have fo und in Turkish libraries are in the language of Ottoman Turkish. Furthermore, translating into Turkish these works which are useful, will contribute to woman researches. These works wiil be presented as works of book, magazine and newspaper.

594

Keywords: Ottoman period, women, old Jetter works, libraries, researches.

Giriş:

Kadın araştırmaları, bilirnde kadınların "unutuluşu"nu ve kadın bakış açısının yok sayılmasını eleştirmektedir. Kendiliğinden oluşan bu amaçlar, kadınlara ilişkin ve bir denge oluşana kadar kadın bakış açısının uygulanması ile bilimdeki boşlukların ortaya çıkarılması

ve doldurulmasını kapsamaktadır. Bu durumda erkek odaklı tarih yazımının kadın odaklı olanlarla tamamlanması veya değiştirilmesi gerekmektedir.

Kadın, aile ve toplum arasında bir köprü görevini görür. Kadının toplumlarda yerine getirdiği görevleri itibariyle, sosyal sisternin işleyişine katkısı büyüktür.

Kadın hakları, kadınların erkeklerle eşit olarak sahip olmuş olduğu sosyoekonomik, siyasi ve yasal hakların tümüne verilen isimdir. Kadınların erkekler ile eşit olarak toplum içinde yerlerini almaları bir uygarlık aşamasıdır.

Biı toplumda kadınlar anne, kadınlar eş, kadınlar günlük hayatımızda karşılaştığımız birçok soruna çözüm üretebilen eşssiz varlıklardır. Kadınlar yapıları gereği fedakar ve güçlü bir özelliğe sahiptir. Pek çok erkeğin yapamayacağı bir işi bir kadın tek başına azim ve kararlılığı ile yerine getirebilir. Toplumumuzda kadınlara gerekli değerin verilmiyar olması, çok acı bir gerçektir. Çünkü kadınlar aslında baş tacı edilmesi gereken varlıklardır. Kadınlar fiziksel olarak çok güçlü olmasalar da, manevi olarak bizleri ayakta tutan, tüm ihtiyaçlarımızı karşılayan kişilerdir. Kadınlar duygusaldır, vicdanlıdır

vefakardır. Kadınlar insan olmanın gerektirdiği pek çok erdeme doğuştan sahip olarak dünyaya gelmiş olan canlılardır. Bu nedenle kadınlara her zaman gerekli değer verilmeli ve deyim yerindeyse hepsi el üstünde tutulmalıdır.

Nitekim Hazret-i Ömer, "Kişiye imandan sonra verilen şeylerin en hayırlısı, sali ha kadındır:' ve Şems-i Tebrizi,"Kadın; bilmeyene nefs, bilene nefestir:' buyurmuşlardır.

Fizyoloji ve psikoloji cihetinden kadının tabiatı ayrıdır. Kadın, aynen erkek gibi değildir. Fakat bu demek değildir ki kadın, erkekten üstündür. Yahut erkek kadından değerlidir. Kadınla erkek havadaki azot· ve oksijen gibidir. Hava ne azot, ne de oksijenden ibarettir.

Bunların her ikisinin birleşmesi havayı teşkil etmektedir. Burada, oksijen mi kıymetlidir, yoksa azot mu kıymetlidir, diye düşünülemez. YerY-üzünde yaşayan her mahiCıkun, nefes alması için oksijene de, azotada ihtiyacı vardır. Böylece "kadın-erkek" diye bir ayrılık olmadığı gibi, insan olarak birbirimize müsavr olduğumuz ve birbirimizi tarnarnladığımız meydana çıkmaktadır.

Hz. Mevlana bu birlikteliği ve ihtiyacı Mesnevl'de şöyle

anlatıyor: Su ile ateşin hallerini bilirsin. Gerçi su, ateş gibi heybetli bir varlığı söndürebilme kudretindedir. Ancak aynı su bir kap içinde bulunursa ateş onu kaynatır, bir damlası kalmayıncaya kadar buhar haline getirip havaya karıştırır. Kısaca kaplar dolusu suyu ortalıktan yok eder. işte erkekle kadın da böyle su ile ateşe benzerler. Görünüşte su gibi olan erkek, kadına hakim bir durumda ise de, işin iç yüzü böyle değildir. Ateşin harareti gibi kadının sevgisi ve cazibesi de erkeği coşturup kaynatıp tüketmeye kadirdir.

Kadınların şiddetgörmesi ve aşağılan ması, geri kalmış ülkelerde sıkça görülen durumlardır. Bir ülkenin hukuk kurallarının ve devlet yapısının düzgünlüğü, kadınlara verilen değerle de ölçülebilir. Bu nedenle kadınların hakları kısıtlanmadan, onlara her türlü imkandan faydalan ma hakkı verilmelidir.

Hazret-i Muhammed, kadınlar akıl ve gönül sahibi erkeklere hükmederler, buyurmuştur. Hakikat de budur. Akıllı ve ince ruhlu bir erkek kadınlara karşı daima anlayışlı ve şefkatli olur, onlara sertlikle muameleden çekinir, onları kırmak ve incitmek istemez. Buna mukabil cahil ve akılsız erkekler, kadınları ezerler, onlara karşı sert ve kaba olurlar209

•

Bu arada Erkek hep kendini kusurlu görmelidir. Kur'an-ı

kerimde, insana gelen musibetlerin, günahları sebebiyle geldiği

bildirilmektedir. Fudayl bin iyad hazretleri, (Hanımım huysuzluk yapınca, dine aykırı bir iş yaptığımı anlardım. Hemen o işime tevbe edince, hanımın huysuzluğu da giderdi. Böylece tevbemin kabul edildiğini de anlardım) buyurdu. O halde, Müslüman erkek, hanımı ile iyi geçinir. Çünkü kadınların da, erkekler üzerinde hakları vardır.

Eve gelince hanımına selam verip hatırını sormalı, üzüntü ve sevincine ortak olmalı. Çünkü, o başkalarından ümitsiz ve yalnız kendisine alış m ış bulunan dostu, dert ortağı, kendinin neşelendiricisi,

[209] Şefi k Can, Hz. Mevlana Hayatı Şahsiyeti Fikirleri, Istanbul, Ötüken Neşriyat, 1997, s. 188.

596

çocuklarının yetiştiricisi ve çeşitli ihtiyaçlarının gidericisidir.

Erkek, hep kendini kusurlu görmeli, (Ben iyi olsaydım, o böyle olmazdı) diye düşünmelidir. Hanımının iyiliğini, iffetini Allahü tealanın büyük nimeti bilmelidir. Onun huysuzluklarına iyilikle muamele etmeli, iyiliği çoğalıp, her işi seve seve yapınca, ona dua etmeli ve Allahü teala'ya şükretmelidir. Çünkü, uygun bir kadın büyük bir nimettir. iyi davranmak, sadece hanımı üzmemek değildir. Onun verdiği sıkıntılara da katlanmak demektir. Yani bir erkek, ben iyi bir kocayım diyorsa, hanımından gelen sıkıntılara katlanması

lazımdır. Hadis-i şerifte, (Hanımının kötü huylarına katianan erkek, belalara sabreden Hz. Eyyüb gibi mükafatlara kavuşur) buyuruldu. iyi Müslüman olmak için hanım ile iyi geçinmek şarttır. Kur'an-ı kerimde de mealen, (Onlarla iyi, güzel geçinin!) buyuruluyor. (Al-i imran19).

Aklı olan karı koca, birbirini üzmez. Hayat arkadaşını üzmek, incitmek, ahmaklık alametidir. Zalim, huysuz kimsenin eşi, devamlı üzülerek sinirleri bozulur. Sinir hastası olur. Sinirler bozulunca, çeşitli hastalıklar hasıl olur. Hayat arkadaşı hasta olan bir eş, mahvolmuş, mutluluğu sona ermiş demektir. Eşinin hizmet ve yardımlarından mahrum kalmıştır. Ömrü, onun dertlerini dinlemekle, ona doktor aramakla, ona alışmamış olduğu hizmetleri yapmakla geçer. Bütün bu felaketi ere, bitmeyen sıkıntılara kendi huysuzluğu sebep olmuştur, Dizlerini dövse de, ne yazık ki bu pişmanlığının faydası olmaz. O halde; eşine yapıiacak huysuzluğun zararı kendine olur. Ona karşı,

hep güler yüzlü, tatlı dilli olmaya çalışmalı! Bunu yapabilen, rahat ve huzur içinde yaşar, Allahü teala'nın rızasını da kazanır!

Kadın önem ve ehemmiyetinin gün yüzüne çıkması ve layık oldukları konuma kavuşması için, bilhassa kadınlar hakkındaki eski harfli değerli eserlerin günümüze kazandırılması ve çok sayıda bilimsel yeni yayınlar yapılması gerekmektedir.

Maalesef kadın araştırmalarında Osmanlı döneminde yapılmış kadın araştırmaları ihmal edilmiştir. Bu yüzden Osmanlı alim ve ediplerinin kadınlar hakkındaki tıp, estetik, kadınlara meslek kazandırma, kadın psikolojisi, kadın ahlakı, kadın becerisi, kadın kıyafeti, kadın süsü, kadın aşkı, farklı milletierin kadın karekterleri, kadın otoritesi, çeşitli kadın davranışları gibi konuları içeren eski harfli eserleri topluca kaydetmek, hem kadın araştırmalarında

geçmişten geleceğe köprü kurmayı ve hem de cumhuriyet öncesi kadın araştırmalarından da yararlanmayı sağlayacaktır. Aynı zamanda bunlar arasında, tiyatro ve roman türü eserler de mevcuttur. Tesbit

edilen bu çalışmaların çoğunluğu, Osmanlıca'dır.

Dahası bu eserlerden münasip olanlarının günümüzTürkçe'sine çevirilmesi, kadın araştırmalarına büyük katkıda bulunacaktır. Şimdi bu eserleri kitap, dergi ve gazete çalışmaları olarak sunalım :

Kitaplar:

Avanzade (Mehmed) Süleyman, Muharrir Kadmlar, istanbul, Kasbar Matbaas1, 1371/7894, 160 s.

Avanzade M. Süleyman, Katil Ka dm ve Müthiş Bir Cinayet, istanbul, Evkaf Matbaas1, 7335-1338/7919-1922, 20 s.

Avanzade M. Süleyman, ingiliz Kadm/an, Dersaadet Mat. 1336/7917, 101-116 s.

Avanzade M. Süleyman, K1s1r Kadmlanm1z (Ttp Bilimleri, Jinekoloji), Kader matbaas1, istanbul, 1336/1917, 24 s.

Avanzade M. Süleyman, Kadm Esran (Halk Bilimi}, Şems Matbaas1, istanbul, 7330, s.

Ahmet Muhtar, HaCibeyzade, Ka dm Şairlerimiz, istanbul, Matbaa-i Safa ve Enver, 1311/1893, 68 s.

Mehmet Rauf, Aşk kadim, Mat. Cihan, istanbul, 297 s.

Mehmed Muhlis, Anadolu Kadmlan, Konya, Meşrik-i İrfan Matbaas1, 1911.

Ömer Besim Akalm, Gebelik ve Gebelikte tedabir, istanbul, 7378/1900, 151 s.

Ayşe Fahriye, Ev kad1m, Mahmud Bey Mat. istanbul, 7300/7882, 23+448 s.

Fat1ma Aliye Ham m (1862- 1936), Nisvan-1 islam (İslam ve Kadm, islami Adet/er), istanbul, Tercüman-1 Hakikat Matbaas1, 1309/1892,272 s.

Ahmed R1za, Vazife ve Mesuliyet, Kadm, Türkiye, 1324/1906, 56 s.

Mehmed Ce/d/ (1867-1912), Bir Kadmm Hayati, istanbul, 1308/1890, 283 s.

Ma'ruf er-Raşani, Erkekle Kadm Arasmda Musavat Olabilir mi?, 1.cilt, istanbul Evkaf Matbaas1, 1333/1914, 28 s.

Dr. Behzat, Doğum ve Kadm Hasta/ik/an, Necah Mat. Bağdat, 1923, 151 s.

Kenan Tevfik, Kadm Hasta/ik/an, 312 s.

598

Kenan Tevfik, Kadmlar ve Ana/ık, Şems Matbaas1, İstanbul, 1329/1911, 119 s.

Safvet Nezih i, Kadm Kalbi, Akşam Mat. İst. 1927, 545 s.

Safveti Ziya, Ka dm Ruhu, Tanin Mat. 1330/1912, 44 s.

Hasan Basri, Amca Bey Kadm Parmağ1, İst., A. Asaduryan Mahdumlan Matb., 7977, 24 s.

AhmetRefik, Kadmlar Saltanatl, Mat. Hayriye, İst. 1333/1914, 12 s.

Şemseddfn Sami, Kadmlar, Mihran Mat. İst. 1296/7878, 96 s.

Dr. Hüseyin Rahmi, Kadmlar Vaizi, Orhaniye Mat. İst. 7336/1917.

İhsan, Kadmlara Arneli Sanayie Ziraiye Dersleri AriCiiık Sanati, Matbaa-i Amire, İstanbul, 7331/1973, 38. s.

ihsan, kodm/ara Arneli Sanoyie Ziraiye Dersleri Gülyağetlik Sanati, Amire Mat. istanbul, 7332/1974, 23 s.

Hasan Bahri, Kadmlara Mahsus Penbe Kitap, Kağ1tçlfık ve MatbaaCl/ık Anonim Şirketi, 1979, 78 s.

Ahmed Mithat, Kadmlarda H1fz-1 Cemal, 1.cilt, İstanbul, 1304/1886, 32 s.

Celal Nuri, Kadmlanm1z, Mat. İçtihat, 1331/1973,224 s.

Mehmet Fikri-M.Sami, kadmlara Terbiye-i Bedeniye, Zerafet Matbaas1, 82.

Yazar Yok, Kadmlann Ahvalini Beyan Eden Hadisler, 7 O 7 a-7 09b varak/an aras1, 1138, Elyazmas1 eser.

Yakup KC1dri, Kadmlık ve Kadmlanm1z, Orhaniye Mat., istanbul, 7339/1920, 63 s.

Dr. Asaf, Mufassal Kadm hastalıklan (Tip Bilimleri, Jinekoloji), Kader Matbaas1, İstanbul, 1340/7927, 540 s.

Seyfeddin Asaf-Mehmet Sezai, Musiki Kadm Erkek Oyun Hava/an, 1925, 60s.

Muhammed Ferid Vecdi, Müslüman kadm, Mütercim: Mehmet Akif, Ahmet Sa ki Bey Matbaas1, İstanbul, 1325/7907, 765 s.

Güzide Sabri, Ölmüş Bir Kadmm Evrak-1 metrOkesi, Matbaa-i Amidi, 7928,221 s.

M. Talat, Sev Sev Fakat Bir Kadm Sev, Asr Mat. İst. 1912, 178 s.

Mehmed Enis~ Tarihte Güzel Kadmlar (Biyografi), Cihan Mat., 7347/7922, 128s.

M. Behzad, Tibbf Cerrahi Kadm Hastalık/an, Necah Mat. Bağdat, 1933, 2083s.

Salahaddfn As1m, Türk Kadmmm Tereddfsi, Resimli Kitap matbabas1, İst.

280s.

Vedat Örfi, Ka dm Mera m Etmesin; Aşk Yara/an; Gençlik Demet/eri; Fahişe; _ Tat/i Cerihalar (Edebiyat Roman-Hikaye 19.yüzylf), N ec m-i istikbal Mat. 7340, 32 s.

Mustafa Rahmi, Kadm Frkek Irklar Ruhiyati (Parapsikoloji ve okkültizm), Matbaa-i Amire, istanbul, 1339-1342, 45 s.

Yazar Yok, Her Evli Kadm Neler Bilmelidir? (Gelenek ve Görenekler), Sevimli Ay Matbaas1, istanbul, 1927, 64 s.

Gümüşhaneli Ahmed Ziyaeddln (ö.h.7311 /1893), Vasiyet-i N isa, Kitap, El yaZlSI, 5-6a yk.

Selanik/i Mehmed Tevfik, Bir Kadm'm Tedbiri, istanbul, Mahmud bey Matb., 7894

Mehmed Ga/ib, Kadm ve Aşk, Arsak Garoyan Matb., istanbul, 7327/1977, 80s.

Azmi Ömer, Hamm Kitabi, Matbaa-i Amire, istanbul, 7339/1923, 430+2 s. Res.

Ziya Safvetl, Ham m Mektup/an, Matbaa-i Reşadiye, istanbul, 7329/7973, 744s.

Adil Nam i, Ka dm hile/eri, Mesai Matbaas1, 1337/1975, 44,[1 1 s.

Ahmed Refik (Aitmay), Kadmlar Saltanati 699-7 027, istanbul, Matbaa-i Hayriye ve Şurekas1, Geçmiş As1rfarda Türk Hayati, 1332/1973, 156 s.

Behire Hakk1, Biçki Nazariyat ve Kavaidinin Tedrlsat- ibtidaiye K1sm1, istanbul, Matbaa-i Amire, 7330/1971. Behire Hakki Türk Kadmlan Biçki Yurdu müessis ve müd i resi olup, bu eser Türk Kadmlan Biçki Yurdu kü/liyatmdan 2. kitapt1r.

M. Alişan, MISir/i Ham m, istanbul, Tevsi-i Ttbaat Matbaas1, 7330/1914,24 s.

M. Ali şan, Görüm ce Ham m, istanbul, Hürriyet Matbaas1, 7330/1974, 30 s.

Leyla Ham m Divam, istanbul, [yay/. y.], 7267/7850, 177 s.

Mustafa Reşid (Edirne, 7861-7936), Bir çiçek demeti (Kadm Eğitimi),

Kostantiniyye(istanbul, Matbaa-i Ebüzziya, 7303/7886, 56 s.

Mustafa Reşid (Edirne, 7861-7936, Muharrerat-1 nisvan, istanbul, Alem Matbaas1 -Ahmed ihsan ve Şürekasl,7313 - 7374/7899-7900, 135 s., Türk Denemeleri, Ka dm Yazar ve Yaziian.

Hugo, Victor, Garib Nine, müt.: Azize Ham m, istanbul, Basiret Matbaas1, 1292/1875, 66

600

Mustafa Hüseyin (Mekteb-i Fünun-1 Tibbiye-i Şahane'de Fenn-i Viiade Muallim Muavini, Binbaşi Doktor, Fenn-i tedavi-i nifasJ ve rahmi (Ka dm HastaiJklan), Dersaadet (istanbui),Mahmud Bey Matbaas1, 1319/1317/1907, 88 s.

Fatma Aliye Hamm, 1355/1936, Ahmed Cevdet Paşa Ve Zamam (Türk Tarihi Osmanli), Dersaadet (istanbul), Kanaat MatbaasJ, 1885, 123 s.

el-Hac Mehmed Emin b. Hasan e/-Ofi, Hatunlar Hakkmda iddet Risalesi (ibadet/er, Taharet, Kadm Halleri), istanbul, 1327/1971,24 s.

Emine Serniye Hamm (1868 - 1944), Terbiye-i Etfale aid Üç Hikaye,306 yk. Sonda 307-308. yapraklarda; bu eserin "Hammlara Mahsus Gazete''de tefrika edi/diğine dair not var.

Naz1m içsel, (Memurin-i umur-1 resumiyeden), islam hamm/an ve alem-i islamiyetde hayat-I aile, nşr.: Mihran (Kütübhane-i Cihan sahibi), istanbul, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaas1, 7318/1901,239, [16] s., Aile Kütübhanesi; aded: 1

islam ve Ka dm, islam Ahlak ve Adab1.

Hüseyin Remzi, Hoca Hamm. Hamm K1zlara DürOs-1 Ah/ak,Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaas1, istanbul, 1313/1898, 1831 s.

Sadiye Vesile, Milli Kadm Mektup/an, istanbul, Hürriyet Matb., 1330/1971, 63s.

Raif ihsan, Kadm Aldamr m1? , istanbul, Mahmud Bey Matbaas1, 1337/1978,23 s.

Ahmed Hikmet, Kadm Oyuncak Değildir, istanbul, Diken Neşr., 7335/1976, 75s.

Fuad Şükrü (Gücüyener), Kadm Şerri, istanbul, Matbaa-i Şems, 1339, 16 s.

Cemal Zeki, Kadm rahatsJziJk/an, istanbul, 1928, 282 s.

Kadmlan ÇaiJştJrma Cemiyet-i islamiyesi, ist., Matbaa-i Askeriye, 1332/1913, 8 s.

Mustafa Hüseyin, Kadmlarm H1fz!'s-sihhati (SağiJğm; koruma), istanbul, Kasbar MatbaasJ, 1308, 56 s.

Mustafa Remzi, Gelin Hamm, istanbul, SühO/et Matbaas1, 1341/1925, 18+4s.

Naz1m Bey, islam Hammlan, Asadaryan MatbaasJ, 1318/1900, 239 s.

Hamide Suada, Asri kadm mektup/an, naşiri Cemiyet Kütübhanesi, istanbul, Ahmed Kamil MatbaasJ,28,[1 1 s.

Ahmed Reşad, Herkesin Tanıdtğt iki Hanım (Dram 4 PerdeL Türk (Osman lt) . Tiyatrosu, Arsa k Garoyan Matbaa st, 7325/1909, 75-66 s.

Muaf/im Halil Hamid, Dünkü, Bugünkü, Yarmki Kadtn istanbul, Necm-i istikbal Matbaast, 1334/1918, 28 s. Hukuk-t Nisvan Kütübhanesi No:3, Resimli.

Maruf ei-Rassafi, Erkekle Ka dm Arasmda Müsavat Olabilir mi? istanbul, Evkaf Matbaast, 7333/1917, 28 s.

Sanyüce, Hasan Latif, Çtttpttt HanımJarapçaLPakistan 2009, 16 s., res.

Emin Kastm, Hürriyet-i nisvan (Kadmlarm hürriyeti), çev. Zeki Meğamiz, istanbul, Kitabhane-i islam ve Askeri, 1329, 239 s., insan topluluklan Kadtn islam'da kadm.

Divan-t Şeref hanım Jistanbu/Uyayl.y.],7284, 715 s.

Ahmed Rasim, Ham m, Dersaadet, ikdam Matbaas1, 1326/7908, 758 s., Ahlak.

Nigar Hanım, Niran : Hanımfara mahsus gazete kütüphanesi, Nigar Hamm, istanbul, Alem Matbaast, 7312/1894, 68 s.

BabaefendizadeMehmetBaha, Ka dm Din Bursa, Bursa il Mtb., 1326/191 O

Mehmet Hilmi, Kadmm Fendi Erkeği Yendi, istanbul, ikbak-i Millet Matbaast, 1326/1910

Ka dm His/eri, Çeviren: Abdullah Zühdü, istanbul, i kd am Matb., 1321/1904, 471 s.

Halil Hamid, islamiyetde Feminizm yahud, Alem-i Nisvanda Müsavat-t Tam me, istanbul, Ketean Bedrosyan Matbaast,1326/191 O, 165, [3] s. :res.; Feminizm, Kadmlar, Sosyal Hayat, islam ve Kadm.

Ahmed Reşad, Bohçact Kadtn ist, Ketean Bedrosyan Matb., 1329/1913, 240s.

iki Yüzlü Kadtn Çeviren: Mehmed Tevfik, ist. Şems Matbaast, 7325/1909, 112 s.

Ceb Roman/an: 4. Amerika lt Bir Polisin Mehareti Nikola Karter.

Murat Uraz, Ka dm şair ve muharrirlerimiz, [y.y.]: yay/. y.

N at Pinkerson Sergüzeştlerinden Meşhur Hikayeler Külliyan Ad ed: 4.

Şoenu Metmed FetgereYt Osmanft alem-i içtimaisinde Çerkes Kadmlar, istanbul, Zerafet Matbaast, 1914,2+62+2 s.

Çeviren: Ragtp Rtfkt (Özgürel}, Paris Reza/etleri, Cellad Kadtn ist., 7915, 366s

Çeviren: Mehmet Tevfik, Cehennemlik Kadtn istanbul, Şems matb., 191 O, 116s.

602

Nikola Karter, Amerika IT Bir Polis'in Mehareti 3. Kitap. ikbal Kütüphanesi cep Romanlarmdan: 3.

Ahmed Nuri ibnü'r-Refik, Fırsat Yoksu/u, Gücü Yeten yeten e, Ka dm Tertibi, istanbul, Ahmed ihsan ve Şurekası Matbaacı/ık Osmanlf Şirketi, 1334/1918, 19 s. Resimli.

Reşad Nedim, Hep kadm Yüzünden, istanbul Hukuk Matbaası, 1338/1919,613 s.

Mehmet Talat, Ka dm, istanbul, Hilal Matbaası, 1341/1922, 29 s.94.

ihsan Raif Hanım, Kadm ve Vatan, istanbul, Matbaa-i Ahmed ihsan ve Şurekası

Mehmed ihsan, Kadmlarda Sabah Kahvesi Yahud Oğlunun Klavuzu, istanbul, Arsa k Garoyan Matbaası, 1326/1908, 40 s.

FatmaAliye Ham m Evrak1, Kitap, El YaziSI Kağ1t. Notlar: Not/arda, kadm hukuku ile uğraşan ilk kişi olan Madam John Durand'ın, 1848 yılmda Fransa'da kadmlarm bazı işlerde erkeklerle eşit haklara sahip olmalarma öncülük ettiği yazılmıştır.

Ahmet refik Altmay, Kadınfar saltanatı, 1322/1904.

Ahmet Refik Altmay, Tarihte ka dm simala n, 7931.

i h san On n ik, Kadınlara arneli sathi ziraat dersleri, 1331/1912.

Besim Ömer Akalm, Seririyat-ı viladiye, Pierre Budin'in eserinin Osmanlfca'ya tercümesi

Besi m Ömer Aka/m, Ebe hanımfara öğütlerim, 1322/1904.

Hakkı Behire, B içki n azariyat ve kavaidini tedrisat-ı taliyyesi, 1330/1911.

ibrahim Afernca n, Hatun kızların siyasi hukuku, 1917.

Yakup Kadri Karaosmanoğ/u, Kadmlfk ve kadıniarım ız, 1923.

Dr. Hüseyin Remzi, Hanımfara Yadigar Miratüi-Beyt, 1308/1890

Avanzade Mehmed Süleyman, Rehber-i Muamelat-ı Zevciye, 1330/1911.

Avanzade Mehmed Süleyman, Kadm Saçları. 7335/1916.

Fahriye Eser Hanım, Ev Kadmı, 1315/1897.

Yazarı yok, Zerafet-i Nisvan (Kadm Şık/ığı), 1912.

Beha Tevfik, Feminizm, 1877.

Muallim Na ci, Talim-i kıraat malumat-ı ibtidaiye ve nesayihi nafia (7. kısım, 1316/1898.

Selahaddin Asım, Türk Kadmlığmm Tereddisi yahut Kan/aşmak, tarih yok.

Mustafa Rahmi (Mütercim), Ka dm-erkek ırklarruhiyatı,Aifred Fouil/ee'nin

eserinin tercümesi, Ankara, 1339-1342, 44 s.

Ahmed cevad (Em re), Bizde Ka dm, 7328/791 O.

Hasan Bahri, Nisvan-1 Zarif, 7327/1909.

Fatma Aliye, Nisvan-J islam, 1309/1897.

Naz1m içsel, islam Hamm/anna Mahsus Fenni ve Ahlaki Mektuplar, 1316/1898.

Ahmed R1za, Vazife ve mesuliyet, 1324/7908.

Kadri, Kore, Japonya ve Çin'de kadmlar, 1372/7894.

Mustafa Hayrullah (çeviren), Müsahabat-J Tabiye, 1372/7897.

Yazan yok, Darb meselelerimizin tesirat-l ahlakiyesi, bas1m tarihi yok.

Besi m Ömer, Fen ni izdivaç -evlenebilecekler ve evlenemeyecek/er, 1340-7 342/7 92 7-7 923.

Dr. Nusret Fuat, izdivaç, şerait-i s1hhwe ve içtimaiyesi, 7339/7920.

Osman/i Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Osman/i Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hamm/ar Heyeti Merkeziyesi, 7330/7971.

Ka dm/an Ça!Jşt1rma Cemiyeti islamiyesi raporu, 7336/7977.

Yazar yok, Zerafeti nisvan, 7912.

Mehmet Kamil, Melceü't-tabbahin (aşolarm), 1266/7844.

Azmi Ömer, Ham m kitabi, 1339/1920.

Mahmud Esad bin Emin Seydişehri, Taaddüd-i zevcat, 7376/7898.

E. Ali, Büyük kadmlar; küçük k1zlara örnek, istanbul, 1336/7920, 40 s.

Mehmed ihsan, Kadmlara arneli sanai-ziraiye dersleri 2 ,tavukçuluk sanat/.

Mehmet Zihni, Meşahir-i n isa, istanhul, 7295/7878.

Avanzade Mehmet Süleyman (çev.), Meme hJfzus-sJhhasJ, istanbul, 7921, 76s.

Ömer Besi m Akalm, U km ve inanet (kadm hasta!Jğl), ist., 7306/7888, 725 s.

Fahrunnisa Fahreddin, Talihsiz kadmm sergüzeşti, istanbul, 1338/7922, 43 (5) s.

Kaz1m Nam i (Duru), Rus ihtilal Cemiyetine mensup bir kadmm hayati, G. Saviç'in eserinin Osmanl1ca'ya tercümesi, Selanik, 7326, 45 s. (37-44 aras1 eksik).

Halil Hamid, AnlaşJ!amayan kadm (Türk romam), istanbul, 7335/7976, 37 s.

Selanik/i Faz/1, Hayalperver bir kadm (Aimanca'dan Osmanl1ca'ya

604

tercüme romanL Istanbul, 7307, 47 s.

Mehmed Reşa d, Çifte Avcilar yahu d Nisada Vefa; Hatay-1 nisvan; Ak1/dan bela (H.A.B., Gariboyadof'in eserinin Osman/1ca tercümesi}, Istanbul, 1875, 78, 78, 718 s. (üç kitap bir arada tiyatro).

Mual/im Naci, Esami: milfet-i islamiye'de en ziyade şöhret bulmuş kadm ve erkekten 700 kadarmm .. . , istanbul, 7890, 431 s.

Tevfik Remzi KazanC/gil, Nisaiye ve viladiye teşhis ve tedavi usulleri, istanbul, 1928,

Hüseyin Na ci Bin Ram iz, Muhtasar emraz-1 n isa: Esbab-1 araz-1 müdavat ( Hayes'in eserinin Osmanlleaya tercümesi}, istanbul, 1895, 93+ 3 s.

Mehmed Said, Vezaifü'l-inas, i st., 7893, 744 s.

Sa/ah, Şark hatun k1zfan, Kazan, 7927, 87 s.

Naz1m Bey, islam Hamm/an, Asadaryan Matbaas1, 1378/1900, 239 s.

Ahmet Emin Ya/man, izdivaçta Aşk: Cinsiyet Müşkilatmm Tarz-1 Halini Gösterir Bir Eser (Marie Charlotte Carmichael Stopes'in ingilizce eserinin Frans1zcaca'ya çevirisinden Osmani/ca'ya tercümesi}, istanbul, Vatan Matbaas1, 1926, 172 s.

ingilizeesi yan m milyondan fazla nüsha baslfm1ş, dünyanm her lisanma tercüme edilmiştir. Osmanlleaya Frans1zca nüshasmdan nakl olunmuştur.

Kuluntay,A., Tasarrufat terakkisinde ka d mm yer, Rusça'dan çev. Halil

İbrahim, Bakü: Baku Faalesi Kooperatif Neşriyat1 Matbaas1, 7924, 277 s.

Lacuerre, Odette, Feminizm, Alem-i nisvan, müt.: Baha Tevfik [Toven]; nşr.: Arsen (Dersaadet Kütübhanesi sahibi), Dersaadet Kütübhariesi, [t.y.] 85 s.

Naz1m Bey, islam Ham m/an, Asadaryan Matbaas1, 7318/7900, 239 s.

Dergi ve Gazeteler:

Kadm Yaz1/an: Milli Aile Mecmuasi, istanbul, 1926, resimli. Kadm-Aile, Süreli Dergi: Ayli k, Osmanlica, Sahibi: Fevziye Abdürreşad.

Kadmlar Dünyasi, istanbul, Serbesti Matbaas1, 132 s. Resimli, Süreli Dergi :Hafta/ik. imtiyaz sahibi: Nuriye Ulviye Mevlan.

Kahya Kadm, istanbul, Manzume-i Efkar Matbaas1, 1326/1908, Resimli, M izah. Süreli Dergi: Hafta/ik. Mesut Müdürü: Ali R1za (Tulgali).

istanbul: Türk Kadm Birliği, 7341/1922, resimli. Süreli: Dergi: Hafta/ik. Sahibi: Nezihe Muhiddin Ham id ve Mahdumlan Matbaas1, Tanin Matbaas1.

istanbul: Matbaa-i Ebuzziya, 1300/1882, 32 s. Konu: Kadrn. Süreli: Dergi : Ay/1k. Muharriri: Cafer.

Bereketzade ismail Hakki, Necaib-i Kur'aniye: Sure-i Nisa, 56, S1rat-1 Müstakim, Kas1m 7324/7906, Cilt: 7, Say1: 76, s. 242-244.

Mehmet Fahreddin,. Feminizm Meselesi: Bizde NisaiyyCrn Nas1/ Türedi, Sebilürreşad, May1s, 1328/191 O, Ci lt: 8, Say1: 795, s. 235-236.

Mehmed Fahreddin, Nisaiyyundan Cevad Bey'e Aç1k Mektup, Sebilürreşad, Haziran 7328/7970, Cilt: 8, Say1: 207, s. 364-366. Ma ka/at.

Kodmlik (Haftalik). Kadrnliğrn varliğtnl ve memlekette bir mevkii bulunduğunu müdafaa eder musavver gazetedir. Sahib-i imtiyaz : HaCI Cemal. Müdür-i mesul: Süleyman Tevfik. istanbul. 4. Resimli portre. Mevcut sayifar: 1330/1911 : 1-72. Süreli: Hafta/ik.

Genç Kadrn, istanbul, 7906-7907. Süreli: 75 Günlük. içtimaf, ahlaki', edebi mecmuas!dir. Sahib-i imtiyaz: Fuad Şükrü. Mevcut sayifar: 1324: 7, 1325: 1-70.

inci (Ayli k): Kadrnllğa ait bilcümle nazari ve am eli meselelerden bahseder resimli Kadm Mecmuas1d1r. Sahib-i imtiyaz : Simavi. istanbul. Resimli, portre. Mevcut sayi/ar: 1335/7916 70-74, 7336: 75-24, 7337:25-27, 1919:1-9.

Siyanet: içtimaf, edebi', i/mf, iktisadi kadrn ve aile gazetesidir. Sahibe-i imtiyaz: M. M. Müdüre-i mesule : Zaime Hayriye. istanbul. 4 Resimli. Mevcut say1lar: 7974:2,3,5, 6, 8-76.

Türk Kad1m: Kadrnlar için çalişfYor. Müessis ve Müdürü: Muallim Ahmed Halid.istanbui.Mevcutsayllar: 7334:3,7,8, 77, 74, 75,7335:76-78.

Kadrn Duygusu: Kadrnliğrn varliğm1 ve memlekette mevki bulunduğu müdafaa eder musavver gazetedir. Sahibe-i imtiyaz ve müdüre-i mesu/e : Nigar Cemal. istanbul. 4 Resimli. Mevcut say1 : 7, 1330/7977.

Abdü'l Aziz Çaviş, Müslümanlikta kadrn hukuku, Sebilürreşad (Haziran 7339), Cilt: 27, Say1: 540-547, s. 756- 757.

Fevziye Reşid, Hamm/ann Dikkati ne, S1rat-1 Müstakim, 30 Ağustos, 1927, Ci lt: 6, Say1: 756, s. 409-47 O.

Hammlar: Kadm, istanbul, Matbaa-i Ebuzziya, 7300/1882, Muharriri: Cafer.

Mehmed Akif Ersoy, Fravn ile Yüz Yüze (Manzum), Fahrülmühayyirat, Hatice Emir Hamm Hazretlerine, Sebilürreşad, Aralik 7340/7927, Cilt 25, Say1: 97-98, 637 s.

606

Muhsine, Osman/1 Hamm/ara (Şiir), Sebilürreşad, Edebiyat Ocak 1329/1911, Ci lt: 11, Say1: 282, s. 347.

Fatma Latife, Refika-i Mücahidemiz Fatma Zehra Hammefendi'ye, Sebilürreşad, Ocak 1329/1971, Cilt: 11, say1: 283, s. 365.

Hamm/ann Kwafeti Meselesi, Sebilürreşad, Ocak 7335, Cilt: 7335/1976, Say1: 389, s.

Sahib-i iffet Bir ham mm Mektubu, Sebilürreşad, Aralik 1329, Ci lt: 11, Say1 :278, s. 278-

Tramvaylarda Hamm/ann Yeri, Sebilürreşad, Nisan 1335, Cilt: 16, Say1 : 404-405, s. 142.

Kadmlar Birliğinin Nizamnamesidir. Dernekler, Osmanli Kadm Birliği, istanbul, Matbaa-i Ahmed ihsan ve Şurekas1, 1340/1927, 7 s.

Hamm/ara Mahsus Gazete, Istanbul, Alem ve Mahmut Bey Matbaalan 7317.

Sahibi: ibnü/hakk1 Mehmed Tahir, Fatma Şadiye, Ziya Şakir Soku. ilk kadm gazetesidir.

Avrupanm kadm han Sebilürreşad, May1s 7337/1972,Cilt: 74, Say1: 340, s.14

Hamm/ara Mahsus Gazetenin Hamm K1zlara Mahsus K1sm1, istanbul, 1895, Haftalik). Ç1karan: ibnülhakk1 Mehmed Tahir. istanbul. Mevcut say i/ar: 1373/1895:1-3, 1314:4-52.

Kadm Hayati: Edebi, fenni, içtimal kadm gazetesidir, istanbul, 1910 (Haftalik). Müdür-i mes'ul: Emine Seher. Ali. istanbul. Resimli. Mevcut say1/ar: 1329:7-9

Süs: haftalik edebi hamm mecmuasi, istanbul, Tanin Matbaas1, 1339, Mesut müdürü: Selam i izzet.

Sonuç:

Osmanlı dönemindeki alim ve edipler, kadınlarla ilgili birçok konuda eserler kaleme almışlar ve böylece kadın sorunlarına ışık

tutmaya ve katkıda bulunmaya çalışmışlardır. Bu çalışmaların bazısı bizzat yazarlar tarafından kaleme alınan eserler ve bazısı da Batı

dillerinden yapılan tercümelerdir. Bu eserlerin önemlilerinin günümüz Türkçe'sine çevrilmesi, kadınlar hakkında yapılacak araştırmalar için hareket noktasını teşkil edecektir.