EKEV AKADEMi DERCİSİ Yıl: 8 Sayı: 21 (Güz 2004)------- 183

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959)

Nurettin CEViZ(*)

Özet

Ahmed eş-Şarif Libya'nın Osmanlı yönetiminde olduğu dönemde Trablus bölgesinde dünyaya geldi. Ülkesinin İtalyanlarca işgal edilişi ve onlardan kurtuluşu süreçlerini çok yakından izledi ve bu mücadeleye katıldı; ülkesi bağımsızlığına kavuşunca çok sevindi. Önceleri Osmanlı yönetiminin tekrar eski etkinliğine kavuşacağını ümit ediyordu, ama olmayınca ülkesinin yirminci yüz yıla bağımsız bir Arap devleti olarak girmesinin heye­canını yaşadı.

Vefat ettiğinde arkasında, ülkesine ve onun gençlerine adanmış bir ömür, hukuk müesseselerinde 51 yıl hizmet ve bir araya getirilmeyi bekleyen zengin bir şiir divanı bıraktı.

Bu yönleri göz önüne alındığında eş-Şarif, Libya edebiyat ve şiir tarihinin olduğu kadar Arap şiir tarihinin de önemli şahsiyetlerinden biri durumundadır.

Anahtar Kelime/er: Ahmed eş-Şarif, Libya, Libya edebiyatı, Şiir, Arap şiiri, Arap edebiyatı

A Libyan Poet in the Ottoman E ra: Ahmad al-Shariff (1864-1959)

Abstract

Ahmad al-Shariff was born in Tripoli, Region in Libya when it was under Ottoman reign. He closely witnessed the ltalian invasion and the liberation of his country from them. He also took part in the struggle for liberation, and he was very happy when his country finally became independent. He had hopes that the Ottoman rule would regain i ts power; however, when his ho pes failed, he experienced the joy of witnessing that his country entered the 20th century as an independent Arabic state.

When he died, he ieft behind a life dedicated to his country and its youth, 51 years oj service in legislation and a great number of poems waiting for compilation.

in this respect, he was an important figure not only in Libyan literary and poetic his­tory, but also in Arabic poetic history.

Key Words: Ahmad al-Sharif.f, Libya, Libyan literature, Poetry, Arabic poetry, Arabic literature

*) Okutman Dr., Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Arap Dili Eğitimi A. B. D. (e-posta: nceviz@gazi.edu.tr; nceviz@hotmail.com)

184 /Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Giriş

Libya, Osmanlı Devletinin ortadan kalkmasıyla birlikte ortaya çıkarak bağımsızlık­Ianna değişik yollardan çeşitli tarihlerde kavuşan ve günümüzde sayılan yirmiyi aşan devletlerden biridir.

Edebiyat tarihinde dönemler adlandınlırken genellikle siyasi olayİann meydana ge­lişi esas alınmaktadır. Söz konusu ülkelerin her biri de ayrı tarihlerde değişik siyasi olay­lara sahne olduğundan dolayı, 20. yüz yıldaki edebiyat tarihlerinin tasnifi yapılırken ay­rı ayrı adlarla anılabilmektedir. Dönemlerin adlandınlmasındabu ülkelerarasında birlik:­ten söz edilememektedir.

Çoğunluğu "Osmanlı Dönemi" adını kullanmak istemeyen araştırmacılara göre Lib­ya için 19 ve 20. yüzyıllardaki tasnif şöyle yapılmaktadır:

1. 1842- ı 9 ı I yıllan arasını kapsayan, esas olarak Osmanlı yönetimindeki dönem, 2. 1911-1951 yıllan arasını kapsayan, İtalyanların Libya'yı işgaliyle başlayıp, Libya

toprakJanndan tamamen çıkanlmaları (1943) sürecini de kapsayan ve 1951 'de Kral !. İdris es-Sunusi tarafından Libya Devletinin kurulmasma kadar devam eden dönem (Ba­zıları bu dönemi de kendi içinde 1911-1943 ve 1943-1951 arası olarak iki bölüme ayı­rır),

3. 1951 sonrası bağımsızlık dönemi!. Genel olarak kabul gören bu tasnif göz önüne alındığında Ahmed eş-Şarif her üç dö­

nemi de gördüğü için dikkatle incelenmesi gereken bir şahsiyettir2.

1. Ahmed eş-Şarif'in Hayatı: Ahmed b. 'Ali eş-Şarif (künyesi Ebu'l-'Abbas)3, 1864 yılında Libya'nın Ziley­

tin şehrinde doğdu. İlk hocası !\1uharrı._rned Kamil b. l\1ustafa (1828- 1897)4~dır. İlk

i) iviuhammed 'Abdulmun'im Hafilcl, Kissatu'l-Edeb fl Lfbya'l- 'Arabiyye, Beyrut, 1992, s. 243-244. Bu vaklasım günümüzde daha da tootancı bir ifadevle kendini göstermektedir. Nitekim bugün. l969'da bir devrim şeklinde ortaya ç&an siyasi değişiklik esas almrnak suretiyle; Libya'da -ekono­mik, sosyal, kültürel vb. bir çok alanda olduğu gibi- e!1ebiyat tarihi dönemlendirilirken de (1 Eylül 1969 yılında yapılan devrim kastedilerek) Devrimden Onceki Dönem ve DevrJmden Sonraki Dönem diye adlandırılabilmektedir. Çalışmamızın amaçlarından biri de Devrimden Onceki Dönem'de yaşa­dığı için -bilhassa yeni nesil tarafından- Libya'da dahi çok iyi tanınmayan bir şahsiyetinTürk oku­yucusuna tanıtılmasıdır.

2) Sadece Libya değil çoğu Arap ülkesinin edebiyat tarihleri sınıflandırılırken Osmanlı Dönemi ifade­sinin kullanılmak istenmediğini, kullanıldığında ise olumsuz nitelemelerle birlikte anıldığını gör­mekteyiz. Bu meseleye şu çalışmalarımızda kapsamlı bir şekilde temas. edilmiştir: "Osmanlı Dö!!e­minde Arap Çoğrafyasının Edebi ve Kültürel Yönden Geri Kalmışlığı Iddiaları- Mısır Eyweti Or­neği-", Fırat Vniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi, Birinci Orta Doğu Semineri Bildirileri (Kaynaklar-Kavramlar ve Metodoloji), 29-31 Mayıs 2003, Elazığ 2004, s. 99-118.Libya edebiyat ta­rihi tasnif edilirken, hem Osmanlı dönemini hem de sonraki dönemleri yaşayanlara; hem Cahiliyye hem de İslami dönemi yaşayanlara verilen isimden ilhamla "muhadramun" denilmektedir.

3) Ahmed eş-Ş arif hakkındaki en kapsamlı eser 'Ali Mustafa el-Misirrati tarafından kaleme alınmıştır. eş-Şfuif henüz hayatta iken el-Misirrati'den, şiirlerini toplayıp yayınlamasını ister ve zaman zaman bir araya gelişlerinde ona yazdırır. Libya dışında hemen hemen hiç tanınmayan eş-Şfuif'in hayatı hakkında bilgi verilirken dörtte üçünün kaybolduğu ifade edilen şiirlerinden elinde kalanlar da, bu eserde yayınlanmıştır: 'Ali Mustafa el-Misirrati, Ahmed eş-Şarif -Dirase ve Divan-, Trablus, 2000. Ayrıca bkz: Muhammedes-Sadik 'Afifi, eş-Şi'r ve'ş-Şu'ara'fl Lfbya, Kahire, 1957, s. 190-195; Kis­satu 'l-Edeb fl Lfbya 'l- 'Arabiyye, Beyrut, 1992, s. 377-388; es-Sayd Ebu Dib, Ahmed eş-Şfuif ve Şi'ruhu, Mecelletu'l-Fusuli'l-Erba'a, S: 80, 1995, s. 134-141; 'Abdullah Salim Muleytan, Mu'ce­mu'ş-Şu'ara' el-Lfbiyyln, I, Bingazi, 2001, I, 61-67; 'Abdullah Swim Muleytan, Mu'cemu'l-Udeba'

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959) -------- 185

öğrenimini başta Zaviyetu 'Abdisselam el-Esmer olmak üzere Zaviyetu'l-Futays ve za­viyetu'l-Medeni Laga gibi dönemin Zileytin'deki önemii eğitim kurumlannda gördü. Buralardaki hocalan da sırasıyla 'Abdusselam b. Muhsin, Salim el-Futays ve 'Abdusse­lam b. Kerim idi.

1906'da Mesellata'daki Beni Musellem Camisinde müderrislik ve hatipliğe başladı. Bir müddet sonra el-Humus'a kadı olarak atandı. Ardından Tavı1rga ve Karabı1lll'de ka­dılık yaptı.

Libya'nın İtalyaıllaı·ca işgal edilmesini müteakip verilen ve otuz yıldan fazla süren mücadeleye katıldı. Bu amaçla Trablus'a ilk gelişinde halkı direnişe ve mücadeleye sevk eden faaliyetlerinden dolayı İtalyanlarca esir alındı. Sonra serbest bırakıldı. Henüz işgal edilmemiş olan el-Giryan'da Müftülük Başkatipliği yaptı.

1919'da Sirt şehrinde kadılık yaptı. 1922'de Trablus'ta Yüksek Şeriat Mahkemesi üyeliği görevine başladı; mahkeme üyeleri her yıl yenilenen seçimlerle belirleniyordu. 1943 'te bu mahkemenin başkanı oldu. İ'!.iahkeme başkanİ!ğ!ndan emekli olduğunda 51 yıldır ülkesinin hukuk müessesesinde görev yapmaktaydı.

Yaklaşik 20 yaşlanndayken amcasının kızıyla evlendi; bir müddet sonra, 1900 yılın= da ikinci bir evlilik daha yaptı. Evliliklerinden iki kızı bir oğlu oldu. Hayatının sonlan­na doğru gözleri görınüyordu. 1 1 Ağustos 1959 tarihinde Trablus 'ta vefat etti. Dönemin önemli şairlerinden 'All er-Rukay'i (öl. 1966) onun için mersiye yazmıştır5.

2. Yetiştiği Kültürel Ortam: Ahmed eş-Şarif'in yetiştiği dönemde kültürel yönden Libya, 20. asnn başlanndaki

sıçrama yı henüz gerçekleştirememişti. İlmi ve edebi faaliyetler ülkenin çeşitli bölgeleri­ne yayılmış olan zfiviyeler'dekiler!e sınırlıydı. Henüz edebf bir dergi dahi yayın!anmı­yordu. Ancak eski dönemlerin büyük şairlerinin eserleri, çeşitli münasebetleri e bir araya gelenler tarafından okunup mütalaa ediliyordu. Şair ve ediplerin kendilerini ifade edebi­lecekleri etkinlikler şunlardı: Dini içerikli anma törenleri, dini gün ve gecelerin ihyası amacıyla düzenlenen törenler, hacılann uğurlanması törenleri, düğün ve sünnet törenle­ri. Buralarda dini kasideler, Hz. Peygamber için yazılan methiyeler ve tasavvuf edebiya­tının eserleri okunurdu

Genel olarak dönemin kültür çevrelerindeki anlayışa göre, edebiyatın klasiklerinden el-Mutenebbi şairlerin efendisi, el-Ma' am zındık, 'Antara kahramanlık şiirlerinin efen­disi, el-Cahiz'in eserleri bir hazine, Ebu Temmam birekol idi; 'Umer b. el-Fiirid ve Ah­med el-Behlı11 et-Tarablusı<' (öl. 1113) şiir ve edebiyat meraklılannın hayranlığını kazan-

ve 'l-Kuttab el-Ubiyyln el-Mu 'ôsirln, l, Bingazi, 2001, I, 131; et-Tahir Ahmed ez-Z3.vi, A 'lômu Lib­ya, Bingazi, 2003, (3. baskı) s. 111-114.

4) Muhammed Kamil b. Mustafa, Trablus bölgesi iilimlerindendir. el-Ezher'de yedi yıl eğitim görüp Trablus'a döndü. Orada çeşitli yerlerde hadis, tefsir ve fıkıh dersleri verdi. Müftülük yaptı. Çok öğ­renci yetiştirdi. el-Fetava 'l-Kamiliyye fi '1-Havôdisi't-Tarabulusiyye adlı eseri basılmıştır ( 1313). Bkz. A'lamu Libya, s. 383-384.

5) et-Tahir b. 'Urayfe, et-Ta'rif bi'l-Edebi'l-Ubl, Trablus, 1997, s. 60-61.

6) Ahmed b. Huseyn b. Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. 'Ali b. Haınd b. Ka'id b. Ahmed b. 'Ali b. Seyyidi'n-nas (ei-Behlôl), Trablus bölgesinde yetişmiş şair, edip, mutasavvıf, fakih, nahivci, hadisçi. Hayatı hk. bilgi için bkz.: A'lamu Libya, s. 98-100.

186 /Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

mıştı. Çoğu edebiyat ve şiir meraklısı da mu'allakat ile bir kısım makamat'ı ezbere bi­lirdi.

eş-Şfuif ile aynı veya yakın dönemlerde yaşayan ediplerden İbn Zikrf7 (1853- ı 9 ı 8), Ahmed b. Şetvan8 (?11868), Suleyman el-Barfini9 (1870-ı940), Ahmed ez-Zeddan, el­Ezmin, Salim el-Futaysi (öl. 1921), Ahmed el-Futaysi (öl. 1942) ve Ahmed Refik el­Mehdevı:ıo (ı898-ı96ı) gibi şahsiyetler hem kendi aralarında hem de etraflarındakilerle bir araya geldiklerinde 'Umer b. ei-Farid ve Ahmed el-Behlfil et-Tarabi us! gibilerin eser­lerini kendi aralannda mütalaa ederlerdi. eş-Şarif, Behlı1l'ün d!vanı ile Kaslde-i Burde 'yi ezbere biliyordu. Anlaşılacağı üzere şairin yetiştiği çevre aslında tasavvuf çevresiydi. Bu arada Ahmed eş-Şarif de edebiyatın klasiklerinden el-Egiinf, el-Beyan ve't-Tebyfn gibi eserlerle el-Mutenebbi' ve İbn Zeydlin'un divanlarını elinden düşürmemekteydi. Sonra­dan yazacağı şiirlerinde İbn Farid'in derin izlerine rastlanacaktı. Behliil'ü o kadar çok sevip ondan etkilenmiştir ki tek oğluna "Behliil" adını vermiştir.

Şair, Arap coğrafyasının başka köşesinde, Mısır'da yaşayan ei-Bari1dl, Şevki ve Ha­fiz İbrahim gibi şahsiyetlerden de etkilenmişti.

Eski Arap şiirine hayat verip onu teatral formda kullandığı için Mısırlı yazar Aziz Abaza'yı severdi.

Ahmed eş-Şarif'e göre Libya'da ise dönemin en önemli şairi Ahmed Refik el-Meh­devi'dir; ayrıca çağdaşlan içinde Mustafa b. Zikrl'yi de önemser.

Bir çok konuda yazdığı şiirlerinden Ahmed eş-Şarif'in iyi yetişmiş bir fakih olduğu­nu hemen anlayabiliriz. Hukuk bilgileriyle şiiri iç içe geçer; ama bunu yaparken bir zor-lama yoktur. Hukukçu kimliğinin, hayalini sınırlamasına ve ifade!erindeki şiirse!!iği en­gellemesine izin vermez11 .

Şairin yetiştiği Zileytin bölgesi Libya'da tasavvuf ve tarikatiann faaliyetlerini sür­dürdüğü önemii böigeierden biriydi. İiim ve edebiyat da bu çevrelerdeki zaviyelerden et­rafa yayılmaktaydı. Ahmed eş-Şarif işte buralarda yetişip fıkıh eğitimini almıştı; Osman­lı döneminde başladığı kadılık görevi esnasında, İtalyanlada mücadele yıllarını, İngiliz-

7) Mustafa b. Muhammed b. İbrahim b. Zikri, Trabluslu edip ve şair. Muhammed Kamil b. Mustafa'nın öğrencilerindendir. Türkçeyi de iyi biliyordu. Divanı basılan ilk Libyalı şairdir (1892). Hayatı ve şi­ideri lık. bkz.: A'lamu Lfbya, s. 396-399; Kissatu'l-Edebfi Lfbya'l-'Arabiyye, s. 193-198.

8) Ahmed b. Yusuf b. Şetvan, edip, şair ve kadı. Libya'nın batısında yer alan el-Misirrata şehrinde doğ­du ve burada ilim tahsiline başladı. İlk hocası Muhammed Kamil b. Mustafa' dır. Burka ve Mısır'da da bulünduktaıı sonra İstanbul 'a geldi. Bilgisi Sadrazam Mıdımud Nedim Paşa tarafından takdir edi­lerek Fatih Medresesine müderris olarak atandı. Hayatının sonuna kadar burada kaldı. Vefat edince Sultanın izniyle Fatih Camii mezarlığına defnedildi. Hayatı lık. bilgi için bkz.: A '!amu Lfbya, s. 94-96.

9) Suleyman el-Biiruni, Cebel-i Neffise'de yerleşmiş Herberi asıllı meşhur el-Barfini ailesine mensup alim. 3 yıl ei-Ezher'de ders aldı. 3 yıl Cezayir'de Abaza bilginlerle görüştü. Osmanlı Meclis-i Me­busiiıuna Trablus temsilcisi olarak seçildi. İtalyan işgali ile birlikte mücahiderin başına geçti. İlerie­yen yıllarda Tunus'a iltica eden ve oradan İstanbul'a geçen el-Barfini bir müddet sonra Trablus'a dö­nüp mücahitlerle birlikte işgalcilere karşı savaşmaya devam etti. Hindistan'da vefat etti. Bkz.: A'lli­mu Lfbya, s. 173-174.

10) İlerleyen bölümlerde, eş-Şarif ile ilişkileri bağlamında, el-Mehdevi lık. bilgi verilecektir.

ll) Kissatu'l-Edeb fi Lfbya'l- 'Arabiyye, s. 379.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: AHMEDEŞ-ŞARİF(1864-1959) -------- 187

lerin yönetirnde bulunduğu geçiş dönemini ve bağımsızlık dönemini de kapsayan çeşit­li kademelerde görevler yaptı. Hukuk konusunda oldukça derinlemesine bilgili olması­na rağmen bu konuda bir eseri yoktur

Bağımsızlık döneminde şer'i hukuklamedeni hukukun birleştirilmesi gerçekleştiri­lir; ama Ahmed eş-Şarif buna karşı çıkar ve ikisinin birleştirilmemesi gerektiğini ısrarla savunurl2. Bu tutumunda tasavvuf çevresinde yetişmiş olmasının etkili olduğu düşünü­lebilir.

3. Şairliği Ahmed eş-Şarif ilk gençlik dönemlerinden itibaren şiir söylemeye başlamış ve haya­

tının son günlerine kadar şiir söylemeyi sürdürmüştür. Bazen irticalen de söylüyordu; bunlann önemli bir kısmı kaybolmuştur. Çağdaşı bir çok şair şiir söylemeyi ikinci dere­ceden bir uğraşı olarak görürken, o şiiri hep ilk işi olarak gördü ve her münasebetle şiir söylüyordu; bu sebeple çağdaşları arasmda şiirlerinin çokluğuyla di.Y.kat çeker. Sadece irticalen söyledikleri değil, kaleme alınanlardan da çok sayıda şiiri kayıptır. Babasının şiirlerinin kaybolması konusuyla ilgili olarak eş-Şarif'in oğlu şöyle demektedirl3: "Ba­bamın şiirlerinin çoğu kayboldu; çünkü etrafa serbestçe dağıtamıyordu. Dağıttığında kendisine karşı adeta savaş açılıyordu, çoğu zaman işinden oluyordu."

Bu durum İtalyan işgali esnasındaki uygulamalardan kaynaklanmaktaydı. Çoğu şair aynı yasakçı muamele ile karşılaşıyordu. Aynı sebeple şairler, şiirlerini müstear isimler­le veya imzasız yayınlamışlardır. Ama bu tedbir de şiirlerin kaybolmasını önleyememiş­tir.

eş-Şarif şiirlerini aruz vezniy!e yazıyordu. Serbest vezinle yazılan şiiri, kültürel yoz­laşma olarak görüyordu; ama serbest vezinle yazan bir şair olarak Nizar Kabbant'nin ba­zı şiirlerini beğeniyordul4.

Şiirde serbest vezin mi yoksa amz mu kullanılmalı şeklindeki tartışmada, Libya'da aruzun yanı sıra serbest veznin de kullanılması gerektiğini savunanlann başında Ahmed Refik el-Mehdev1 vardı. O, eskilerin yaptığını taklit edip durmak yerine, yeni vezinler bulmak için çalışılması gerektiğini savunuyordu. Eskilerden Ebu'l-'Atahiyye'nin (130-210/748-825) de çağdaşlannca bilinmeyen vezinlerde şiir yazdığım ifade ederek, kendi­lerinin de yeni vezinier bulup şiiderini bu vezinlerle yazabileceklerini söylüyordul5. Mehdevi bu görüşü ileri sürerken Apollo ekolünden etkilenmiş olarak bir yerde onlann görüşünü yansıtıyordu. Mısır'da bu konudaki tartışmalann içinde kafiye meselesi de vardı; bir şiirin içinde tek kafiye yerine birkaç kafiye kuilanılması öneriliyordu. Genel­de yeniliklere açık olan Libyalı ediplerden dönemin şairlerinin, değişik vezinlerde ve çok kafiyeli şiirler yazmaya başlaması bu döneme rastlarl6. eş-Şiirif, aruz vezninden ta­viz vermemekle birlikte, az sayıdaki şiirinde birden fazla kafiye kullanmıştır.

12) Ahmed eş-Şiiri/ -Dirilse ve Divan-, s. 45. 13) eş-Şi'r ve'ş-Şu'ara'fi Libya, s. 22 14) Ahmed eş-Şarif -Dirilse ve Divan-, s. 43. 15) eş-Şi'r ve'ş-Şu 'ara'fi Lfbyd, s. 45 ve 49.

16) A. e., s. 50.

188 1 Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Ahmed eş-Şarif, daha önce de belirttiğimiz gibi her münasebetle şiir söyleyen bir şa­irdi. Kendisinin fakih mi yoksa şair mi olduğunu soranlara, durumu net ifadelerle anla­tan bir cevap verir: (BaSıt)

-Şüphesiz ki, hayatımın büyük kısmıfikıh kitaplarını okuyup ezberlemekle geçti: -Şiirle yetiştim, fıkıh ise benim geçmiş çağtarla ilgili edindiğ im birikimimdir. -Kirn ki beni anlatrnaya kalkar da bü ikisini bi;den ifade etmezse, yanılır. -Bunların ikisi de bakanın gözlerini alan inciden veya altından bir gerdanlıktır.

Ahmed eş-Şarif henüz hayatta iken Şa'iru Lfbyii, Şeyhu'ş-Şu'arii ve Şii'iru'l-Kut­rayn18Iakablanyla anılıyordu.

Divanında yer alan şiirlerinde Hz. Peygambere methiyeler ve tasavvufi konulann ya­nı sıra vatan sevgisi, Arap birliği, gazel, tabiat tasviri, mersiye ve hikmet konulannı ele almıştır. Aynca arkadaşlanyla yazışmalannda ihvaniyyat tarzında da şiirleri vardır19.

Üslup açısından el-Mutenebbi'nin etkisinde kalmış olduğu söylenebilir.

Ahmed eş-Şarif'in şiirleri 1908'den itibaren. Libya'da yayınlanan et-Terakkf, el-'As­ru 'l-Cedfd, el-Mirstid, er-Rakfb, el-Liva'u 't-Tarabuiust, er-Rakibu 'l- 'Atfd, Lfbya 'l-Mu­savvare ve Tarab/us el-Garb gazete ve dergilerinde yayımlanmıştır.

4. Divanı ve Şiirlerinden Örnekler

4.1. Methiyeler Şiirleri tasnif edilirken ilk sıraya konulmasını istediği bölüme ei-Kasa'idu'l-evveliy­

ye fi medhi hayri'l-beriyye adını şairin kendisi verir20. Bu bölümdeki şiirleri Hz. Pey­gamberin methi, doğumu, mi'rac gecesi vuku bulan olaylar gibi konulardan bahseder; sadece bazı beyitlerini sunacağımız kasidenin adı Medhu'l-Mustafa'dır: (Tavil)

17) Ahmed eş-Şarif -Dirfise ve Divan-, s. 55-56.

18) Kutreyn ile Libya'nın iki büyük bölgesi olan Trablus ile Burka kastedilmektedir. 19) Burada örnek olarak ele alacağımız şiirleri gibi diğer şiirlerinin de isimleri şair tarafından verilme­

miştir. Şiirlerin isimleri sonradan Ali Mustafa el-Misirriitl tarafından verilmiştir. Şiirler düzene so­kulurken şair, ilk bölümün Hz. Peygamberi metheden şiiriere aynimasını istemiştir. Divan'ında 2040 beyitten oluşan 150 adet şiiri bulunmaktadır.

20) Şairin bu isteğine, el-Misirratl'nin hazırladığı Dfvan'ın, üzerinde çalıştığımız "daha önceki baskı­larda yayımlanmamış şiirlerinin de yer aldığı yeni baskı"sında uyulmamış olup, söz konusu bölüm eserin sonlarında yer almaktadır.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: ________ _ AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959)

189

-Allah'ın selamı, dostların bir araya geldiği Medine'deki peygambere olsun. -Milletler içinde övgüsü seçkin (peygamber) Mustafa'ya olan Allahımf Sana şükür-

ler olsun. -(Aruzunj Tavfi bahrinde (sözden) cevherler ortaya koysan, en kıymetiisi o peygam-

beri öven sözler olur. -Ailahın peygamberi, bilgi ve takva hazinesi, güzel ve hikmetli sözler kaynağıdır. -Ey Zf Selem 'de ortaya çıkan İslam güneşini gören kervanın yolcuları! -Bir isteğim varsa o da Arabın ve Acemin efendisinin mekanı olan Medine'yi ziyaret

etmektir. -Kalbim hala onun aşkıyla yanıp tutuşmakta, servi ve öd ağacını anıp durmaktadır.

Bu kasidede Bfisiri'nin Kasidetu'l-Burdesinin etkisi görülür. Bfisiri (1212- 1296)'nin kasidesinin adı el-Kevrudbu'd-Durriyye fi Mehdi Hayri'l-Beriyyedir.

Aynca şairin ilk yazdığı şiir olduğu ifade edilen kaside de, tasavvuf şeyhlerinden bi­risi için yazdığı methiyedir. (Basit)

_!fl. ,... "' ~to 1!: , ... .. .. ... -.:.. ~ \ ~ fl.

~~~} ~; ş;.; L...ıJ J~l ~j ~~~ ~~~ J~ı 'J_,_İ ~.· 19\l ~ı ~··ı . . • '1 ' ~ı lo<[" '1 -, - . :·... 1 1' J ~ ... " • ,,- • t ·ı -:. - -'1 .•. 1 ... ı.....ıı..:ı...~ ~~ ~l...)"':f-'.J ·69 ;·"'u~:X.J~ ~

~~~! ~~ ~~ ~ 'l.J ~~ r_,.i..ll ~ ~ ~.wı 'l_,J ~~f,&•~"".II.Jı~.- !~~.-~~~I'Ja - tf•· •· '• '•ii- '""'t .. ....,~ u..ı ~ ....... ~ J ~ ~ .J 0..>---=" ~ ,~'J' '"' ~.J ~Lb3..i t~l ~ 4l Lı rJH.ı.J ~} ;r~ ı.)~l ..)---A\.l..JI U~tL..:.ıf ~ ı • t ·yı .. - ı t - ı . ~ı "'' ~ . J. - ... - • - -.. ~ ~~c;:~ ..i\--.:1 "'dA'J' ~U'll ~ ~1 ~

ıı' ,.. '1 ı ~ • - ı ,., ' ı..ıı ; ;.• -- - • ;. ~ tı J - ., ' • < ~ . .J..J ~ 1......4 .:ı L ı "-- • "'.J ~.:ı 11..4, ~ '---.J, c,;ı.,.,..ı ' • .,.,d ~ •• .,.. ~ J-~~'-:t' ..... _, Q

-Gözyaşları olmasa da kalbin kapakçıkları vardır. Vücudun zayıflığı, kenaını gızıese de sonunda ortaya çıkar.

- Kalp sevgiyi gizlerneye çalışsa da bir türlü olmuyor; bir kere açığa çıktıktan sonra gizlenmiyor.

- Şu aşk olmasaydı ne uykuya direnirdim ne de gözümden yaş akardı,

21) Ahmed eş-Şarif -Dirilse ve Divan-, s. 346.

22) A. e., s. 383-384.

190 /Dr. Nurettin CEVİZ-------- EKEV AKADEMi DERCİSİ

-Ne acı ve elemden şikayetçi olurdum ne de özlem ateşi içimi dağ/ardı. -Üstadımız temiz ve meziyetiyle bereket saçan biri olup hal ve hareketlerinde şer'an

hiçbir hata yoktur. - Hikmet dolu sözleri hastayı derdinden öyle kurtarır ki artık tabibe ihtiyacı kalmaz. - O, beraberliği aranan bir dosttur; hastalık geldiğinde de bir tabip.

Şairin divanında çok sayıda methiye bulunmakla beraber biz örnek olarak verdikle­rimizle yetiniyoruz.

4.2. Siyasi Konulu Şiirler Divanda "Dustfir-u 1908" adıyla yer alan kasidesi "et-Terakkf" Gazetesinde, gazete

sahibinin "Bize sahibinin imzasıyla gelen eşsiz bir inci değerindeki bu kasideyi ediple­rimize ithaf ediyoruz ... " şeklindeki açıklamasıyla okuyuculam sunuluyordu. 1908 Ana­yasasının sadece İstanbul veya Anadolu'da değil, İmparatorluğun uzak yerlerinde de yansuııaları oluyordu. Bu önemli kasidenin bazı beyit!eri şöyledir: (Tavll)

-Anayasa tekrar geldi, ne güzel oldu! Haw.d ve övgü onun hakkıdır. -Tam sıkıntıdayken geldi ve derdimize derman oldu. Istırap ateşi yakıp kavuruyordu

bizi. -Bir müddet gizlendikten sonra gerçeğin güneşi ortaya çıktı; Kutup Yıldızı gecenin

karanlığını aydınlattı. -Anayasayı millete Abdülhamid bahşetti; sonsuza kadar iyi bir şekilde yfid edilmeyi

hak etti. -Daha öncekinde de bunu (yapmak) istemişti ama sırlar dünyasında belli bir zama-

nı varmış.

23) A. e., s. 128-129. Buradaki U'fde ifadesiyle Osmanlı Devletinde Midhat Paşa tarafından hazırlana­rak 23 Aralık 1876 tarihinde ilan edilen ve Osmanlı Devletinin ilk anayasası olan Kanun-ı Esasi'ye işaret edilmektedir. I. Meşrutiyetin ilanının Osmanlı topraklarının uzak coğrafyalarında estirdiği, ediplere ümit ilham eden olumlu atmosferi bu beyitlerden izlemek mümkündür.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959) -------- 191

-Yardım eden ve destekleyen yoksa, yücelik ve saygınlık nasıl oiur da yaşar? -Şeref, onur ve takvadan uzak yaşamaktansa ölmek daha yücedir. -Anayasa bu ümmete, dinin tam fesat zincirine bağlandığı bir sırada bahşedildi. -Kendisi hilafet tahtına yükseldi; Kanun-u Esô.sf ile de destek/enmiş oldu. -Bunlar İ ttihad ve Terakkici/er; mevkileri yükseldi. -Anayasanın meyvelerinden dolayı övünebilirler. Anayasa tekrar geldi; ne güzel ol-

du!.

1908'den sonra gençler bir araya gelip, adalet, eşitlik, özgürlük ve reform isteklerini dile getirmekteydi. Yukarıdaki ifadeler bir yandan Anayasayı çıkaran yönetimi (Sultan II. Abdülhamid) methederken diğer yandan da anayasadan faydalanmak gerektiği konu­sunda mesajlar içermektedir. 1910 yılında II. Meşrutiyetin yıldönümü münasebetiyle söylediği şiir de yine "et-Terakki" Gazetesinde yayınlanmıştır: (Ramel)

24~ \ -. ~. 'ut '.. ' ·t "~_J; ~~~ ;...--- ·-ı"·(: r\"1 ,· i ·~· . · ~u r ~ ~ . _ '- .....__.. u...; ~

"Meşrutiyetten bir menfaatim olmadıysa da onu hata övüyorum."

beyti ile başlayan şiirinde şair meşrutiyeti övmektedir; henüz nimetlerine kavuşamamış olsa da ümitlidir .

Ahmed eş-Şarif'in, Libya'nın hem henüz Osmanlı yönetiminde olduğu dönemde~ hem İtalyan işgali altında olduğu yıllarda ve hem de bağımsızlık döneminde ele aldığı belki de en önemli ortak tema onun vatanseverlik anlayışını dile getirdiği şiirleridir. Bu şiirlerden biri Dlvanda "Rad!na bi Hatfi'n-Nuffisi Radina" adıyla yer alır. Söz konusu kaside İtalyanlara karşı verilen -Libya tarih literatüründeki adıyia- cihad döneminde ka­leme alınmış olup şairin, Libyalılan teşvik amacıyia yazdığı çok sayıda şiir içinde en meşhurudur. Kaside hem Libya içinde hem de dışında çok kimse tarafından ezbere bili­niyor, dilden dile dolaşıyordu. Kasidenin bazı beyiderindeki üslup, Cahiliyye Dönemi şairlerinin kasidelerindeki kahramanhklarıyla ve kabilelerinin savaşçıhğıyla övündükle­ri ve haksızlığa boyun eğerek yaşamaktansa ölmeyi yeğlediklerini ifade ettikleri beyitle­rin üsiubunu andımıaktadır. Bü üslübün özelliğinin, kullanılan "biz" zamiriyle dar an­lamda kabile, geniş anlamda Araplar kastedilmek suretiyle övünmeye bir derinlik ve zenginlik kazandırılması; şairin de dar anlamda kabileye geniş anlamda Araplara men­sup olmakla bunu bir övünme vesilesi saymış olmasını söyleyebiliriz. Bazı beyitieri şöy­ledir: (Mutekarib)

tL9 : •• ~ :.ll - . - • ~ '. t - . ' < : l ~- r-:-- ~ ~ u u...::ı r 1 .J

1 < ~ıı- 't -: • . • ... ll ~ı<< " ' J!'J u----:~~ l.J ~t \ll .... . -lu - · ;; - :. t

~- < ~ • u...::ı _;--...; r--.J ı...._;~·~ .... ~~~-~ ~~j

~- ~ ~.J -

24) Ahmed eş-Şarif -Dirôse ve Divan-, s. 130.

192/ br. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMi DERCİSİ

-Canımızı vermeye razı olduk, ama bize zulmedilmesini kabul edemeyiz.

-Yaşarsak şerefimiz/e yaşarız; tehlikeden korkmayız, o bizden korksun.

-Özgür dediğin, güven içinde yaşayıp özgür bir şekilde ölen kişidir.

-Şeref ancak w.alını mülkünü ve kıymetli şeylerini feda eden e aittir:

-Alçaklık ve utanç ise, vatanın şerefini aşağılayana aittir.

-Bizler bir kaynaktan çıkan dallarız; yaşadığımız sürece adetlerimizi yaşatırız.

-İnsanlar içinde bizim milletimizin yıllarca sözü edilecek bir tarihi vardır.

-Biz şerefi için ölmede, içki içenterin bulduğu tadı bulduk.

-Savaş patladığında Tur-i Sfna'dan daha dik duran savaşçı/ar oluruz.

-Işte orada bizi, adetti Enderfn şarabından içnıişçesine neşe ii gOrUrsün"

-Öyle bir firlarız ki savaşta, çoğu çılgına dönmüşü geride bırakırız.

-Varlığımızı yüce değerler uğruna harcar ve de asla üzülmeyiz.

-Trablus'ta nice aslanlar vardır ki, ülkeyi ve inini korurlar.

Şairin bu meşhur kasidesi 'Amr b. Kulsfim (568?-600?)'un mu' allakası ile aynı ka­fiyede olmasının dışında, benzer övünme ifadeleri kullanılmakta ve mu'allakadaki en önemli kavramlardan enderin şarabına da telmihte bulunulmaktadır26.

Şair, Osmanlı devletinin dağılma sürecini yaşamıştır. Gördüklerini şiire dökerek olaylan bir çeşit kayıt altına almakta ve olaylarla ilgili o günkü yansımalan ve algılama­lan günümüze aktarmaktadır. Aşağıdaki kaside onun, içinde birden fazla kafiye kullan-25) A. e., s. 103-104.

26) 'Amr b. Kulsfim'un mu'allakasındaki söz konusu beyit şudur: (VMir) .. - ~. - , ... ' ~.., ,.. -· ' :. t·' - • , "'tl \.l.;,;J..j~\ ~ ~.l.J 'J ?.''61L.ıı:l !o.J...', ·..a lf1 ~ j

"Hadi uyan ey dilberi Bize büyük kadehinle sabah şarabı sun; el-Enderln 'in şarabından geriye bir şey bırakma." Şairin hayatı hk bilgi ile mu'allakası ve çevirisi için bkz.: Yedi Askı -Arap Edebiya­tının Harikaları-, Çev: Nurettin Ceviz ve diğ., Ankara, 2004, s. 81-92.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: ________ _ AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959) 193

dığı az sayıdaki şiirlerinden biri olup, 1920'de tartışılan ama Türkiye aleyhine içerdiği maddeler nedeniyle imzalanmadan ortadan kalkan Sevr Anlaşması olayından sonra ka­leme alındığı anlaşılmaktadır. Osmanlı coğrafyasındaki duygu ve düşünce birliğinin, en azından bazı aydınlarca, o tarihlere kadar ne derece korunduğunu göstermesi bakımın­dan önemli olduğunu düşündüğümüz ve "Hayatun 'ala'd-Daymi Bi'se'l-Hayat" adını ta­şıyan kasidenin bazı kısımlan şöyledir: (Mutekarib)

J!~ ~,1 ~:,11 ~u 4..l....A oiı ., ., --= ,~ o -;: ... r ; ".ı.,...

_) ......... ~ ..Ji ~iJ ....

~):JI ~j ~ ç.L..:;.. L-.J

,, .. ,t;j2_ıl ç.~t..ı:.. ..,t)jğ ı~ -. •.- lt -. •. '1 , , «" ~ .l.A.Iı .J (..)--:l..l.l _) ' ., ı. ;& .J

-Sabahleyin kalkıp ellerinde bayraklarla, davullar çalarak ilerleyen orduyu Allah korusun!

-Dünyadaki gerçek yerini belirlemek için çelikten bir iradeyle kılıcını çekti. -Zaman atalarına hizmet ettiği gibi onlara da hizmet edecek. -İnsanlar, savaş ateşini tutuşturan bir milleti görünce şaşırmasınlar.. -İşte böyledir; yücelik, hayatı hep tehlikelerle karşı karşıya olan bir kavmi yok eder.

27) Ahmedeş-Şiirif -Dirdse ve Divan-, s. 122-125.

194 /Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMi DERCİSİ

-Bunlar Sevr'deki/ere bir ceza oldu. -Ki orada kalem istediğini istediği gibi yazdı.

-Dinimizi ve mezhebimizi savunmaksızın zulüm içinde yaşamaya razı olamayız. -Haksızlığı kabul ederek yaşamak ne kötü bir hayattır; Kaçmadan ölmek ne güzeldir. -İçimizden, her bakımdan olgun, şerefi yüce, nitelikleri kemaze28 ermiş biri çıktı. -Her fırsatı değerlendiren bir genç ... İş işten geçmeden ... -Elde edilmesi zor olan seçkin onurumuza düşkün ... -Neredeyse zulüm hakim olacaktı ama o, onuruyla karşı çıktı. -Seferber/ikten önce Anadolu neredeyse batmak üzereydi. -Kemalistler kötü akibetten korkup her biri bir kahraman kesilerek Anadolu 'yu kur-

tardı/ar .

. -istediler ki: İnsanlar ve anlayanlar, bizim vazgeçilmez prensiplerimiz olduğunu bil­sm ...

-Çünkü buralarda herkes, Naka Vadisi, Mekke ve Medine 'ye aşıktır . . -Ve biz bu din için ve rüıbeten insanların en yükseği olan Ahmed için bayrak diktik.

Ahmed eş-Şarif daha sonraki yıllarda ülkesinin bağımsızlığını elde etmesi üzerine duygularını ve düşüncelerini dile getirdiği şiirler yazar. Osmanlı Devleti dağıldıktan son­ra bu defa da Arap birliğine daveti konu alan şiirler kaleme alır.

4.3. Aşk Şiirleri

Divanında en çok yer tutan şiirler, aşk, sevgi ve özlem konulu şiirlerdir.

'LTmer b. el·-Fiirid'i çok okumuş ve etkisinde ka!IT'JŞ bir şair olarak söy!ediği, Libya­lı sanatçı Y ı1suf el-' Alim tarafından bestelenerek okunan ve Ahmed eş-Şarif' in divanın­da "Ya'iyyetu'l-Eşv!lk" adıyla yer alan meşhur gazeli şöyledir: (Recez)

28) Mustafa Kemal Atatürk'ü kastediyor.

29) Ahmed eş-Şarif -Dirase ve Divan-, s. 173.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: ________ _ AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959)

195

-Ey aşıkları kınamanın bir faydası olmadığı halde beni kınayan!

-Çok sabreden bir kalbe karşı biraz yumuşak ol!

-Aşkın ateşiyle yanıp tutuşan zayıflamış bir kalbe karşı biraz yumuşak ol!

-(Bu benimkisi) sevgitiyi anmaya duyulan bir özlem ... Keşke o da beni böyle öz/ese.

-Keşke o da beni yaşadığım sürece hep böyle özlese.

-Adıma vakfedilmiş gibi, hiç vazgeçmeyi düşünmediğim bir özlemdir bu ..

-Ey konuşmasının güzelliğiyle, dinieyenin kulağını dört açtırani

-Verdiği azabın kadehinden içip bunu da çok tatlı bulduğum kişi!.

-Onunla aşkın kadehinden içtim de kandım.

-Seni ne kadar çok andım ... Sebebini Allah bilir.

İngiltere Kralı Edward'ın kırk yaşını aşmışken ve iki defa evlendikten sonra sevdiği bir başka kadın uğruna tacını ve tahtını terk etmesi üzerine eş-Şarif, 1938 yılında yazdı­ğı bir şiirinde Edward'a hak verir. Divanında "fi Sebili'l-Hübb" adiyla yer alan şiirin ba­zı beyitleri şöyledir: (Ramel)

yli• ~ ;.,\\ (j~ ~~ J~i ;.'-:.:ıYI ri~~~ J-ic. y\9;. ,,Jiı.:ı~i.J ~LJ~ yb• .J\~~.ı.._Jt yl~l~j~l~

.... f... ... {j- ~• ,, h ... t "t -c j • ı'. 1} .J . _,-., o 6-"1 lAH 01...-..J::i Q F~ ..... _J.... ..- _,

1 .. h ' ~ .... • ' "•

rı.....ı,l_gjı u~~ '~'~ ~

r 1 "'"'" 0J ~;.. ~ ;~, ;_A;.._ 30 1 ·- ~~.ıı JL-:i1. , ·~ 1 -. l• -y ~ ~ .J---P ~ y:..

-İçinde vefa olan aşk uğruna görkemli bir hayatı, zayıflarm düşkünlüğüne değişti.

-Sevenleri, saygın edip/erin dışında hoş görene rast/adın mı hiç?

-Aşka düşmüşleri kınamak ahmakların saçmalıklarındandır.

-Arkasına bakmadan tacı tahtı terk etti ve mesut insanlar arasırtdaki yerini aldı.

-Aşkın hatırına (sevgilisinin)kendisine denk ve eşit olup olmadığına bakmadı bile.

-Aşkın gücü, tacın tahtın ve mevki sahibi insanların gururlarından büyüktür.

-Etrafindakilere de eskilerin sözlerinden başka söyleyecekleri bir şey bırakmadı. -Bu iş bitti ve konu kapandı; artık bilgelerin aklı da fayda etmez.

-Aşkın semasında ancak şair/erin hayalleri kanat çırpar.

Ahmed eş-Şarif'in aşk konusunu işlediği başka şiirleri de vardır. Bunları gazel for­munda olduğu gibi muvaşşah formunda da yazmıştır.

30) A. e., s. 186-187.

196 /Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

4.4. Tabiat Tasvirleri Tabiat tasviri şiiri olarak bir çok şiirinin yanı sıra, çölü anlattığı, 56 beyitten oluşan

ve Almancaya da çevrilen kasidesi önemlidir; es-Sahra'u ve'l-İnsan adını taşır. Şair bu­rada sadece tasvir yapmakla yetinmez, çölde kaldığı esnadaki duygulannı dile getirir; as­lında bir çok şiirinde olduğu gibi burada da kuru tasvirin ötesine geçer ve klasik dönem şiirinde rastladığımız güçlü ama salt görünenin tasviri ile yetinmez. Çölde geçirdiği bir gece onda önce karanlık, yalnızlık ve sessizlik duygulannı uyandınr. Ama o, şehirde in­sanlann arasında yaşarken de haksızlıklann karanlığında yaşadığımızı, kalabalıklar için­de de olsak vefasızlıklarla çevrili bir yalnızlık içinde yaşadığımızı düşün ür. Oradaki vah­şi hayvanıann insanlar gibi anlamsız parçalanmışlıklar yaşamadığını, akıllı olmadıklan halde, akıl sahibi insanlar gibi günahkar olmadıklannı, yine çöldeki hayvaniann adeta her şeyin bir amaç için yaratıldığını bilerek o amaç doğrultusunda davrandıklannı düşü­nür. Şair, çöl hayatı ile şehir hayatını, dolayısıyla oradaki canlı varlıklarla insan oğlunun şehirdeki davranış!a.:.~nı karşılaştırarak kasidesini sürdüriir; bir nevi insan ruhu ile çölde­ki doğal hayat arasındaki ilişkiye dair felsefi bir resm-i geçit sunar3l.

4.5. İhvaniyyat Şairin, sevdiği arkadaşlanyla yazışmalanndan oluşan ihvaniyyat türünde de şiirleri

oldukça çoktur. Bunlardan bir tanesi "Taribna bel Sekerna" adını taşır: (Hezec)

-Özlediklerimizi görünce coştuk, can dostları! -Coşup sarhoş olduk, zevk dolu beraberlikten ... -Aşk rüzgarı, ufukZara kadar (güzel) bir koku sundu. -Şiirler söylendikçe boyunlar sal/andı. -İlaç misali sözleri anladıkça daldık. -Nihayet aydınlığa kavuşup durumumuz düzelince ... -Aşk meydanlarında, yarışanlarla birlikte ilerledik.

Ahmed eş-Şarif, Libya'nın doğusunda yer alan Trablus bölgesindendir. Ahmed Re­fik el-Mehdevi ise ülkenin batısını teşkil eden ve Bingazi şehrini de içine alan el-Burka bölgesindendir. Şair 1935 yılında el-Mehdevl'yi el-Burka'da ziyaret eder. Gece beraber yürüderken dolunayı gördüklerinde irticalen şu iki beyti söyler: (Hafif)

31) A. e., s. 262 vd. 32) A. e., s. 222.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: 197 AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959) --------

t:.:: ~~~ ,...---91'· .:.i

Gr~-rt~.' ;,,ı~ -Ey dilin üstadı! Kalk, gökyüzünde parlayan aya bir bak! -Ayın sevgilinin yüzüne benzediği doğru mu? Yoksa sevgili mi daha güzel?

Kendisine fakihu'l-beyan diye hitab edilen el-Mehdevi de eş-Şfuif'e, emiru'l-beyan şeklindeki iltifat ifadesiyle başlayan şu cevabı verir: (Hafif)

~ t ;;m__ ~-l.P.-~ üLS lll _;-......ı li-J ü~l~{ ~ ~~_J~~:,;; ,;.,, d....L wLS:.ı~~L-.J\,;0 ı;j~ ~rı·~·- - ~~ .;. ··ı "~I''IJ .. t··t 1 ··• 1

... ;!,.J ?''o ., ~ u..:ı, ~ .a - .a, _,_..g u ı.,r--' (y';t-"

)L.At 6.......J ~~ ;;t;Uı ~~': . ~~ _;..t 'i ,, u A Jt ~ı' • <' ~~ .J~_) r- ~....):!-C

34~~ ı ~w Aı::::. u_ ..Jj1 .. ,i i~ ;sh o t.._gt....:J ~i p._:ı " ~ ... ~ .r c - "•

-Ey sözün prensi! Bu öyle bir soru ki, senin cevap vermen daha uygun olurdu. -Sen bir yerde söz sahibi olup tek başına hüküm verirken başkası nasıl fetva verebilir? -Ben ancak boyun büküp izin istedikten sonra söz söyleyebilirim. İzin verir misiniz,

yoksa ... -Ama ben sadece görüşümü söyleyebilirim. Güvenilir kimseler gibi yetkili olmadığım

için bir karar veremem. -Korkarım ki (karar verirsem, tarafınızdan) temyiz edilir ve bozulmuş bir karar ola­

rak bana geri döner. Bu beyitlerin devamında Mehdevl sevgilinin yüzünün daha giizel ve anlamlı olduğu­

nu zikreder. Ama yine de güzellik kavramı söz konusu olduğunda zevklerin ve tercihie­rin değişebileceğini, bunun da normal karşılanması gerektiğini belirtir. Dolunayın mı yoksa sevgilinin yüzünün mü daha güzel olduğuna dair iki şair arasındaki görüş teatisi, aynlmalanndan sonra da sürer gider. Bu konunun devamını şiirlerle yazışırlar. Sonunda eş-Şarif de onunla aynı görüşü paylaşmaktadır. Düşüncesini şu beyitlerle iletirken karşı­lıklı iltifatlar da sürmektedir: (Hafif))

ı ' ·t . ~- . . ' '~.Jı...-.ı.-.ı '·~ G L• ı ·7ı '·~ ::> o...;> ...,-,-..J 1..5- ·~ ' ~- 1

~ L.:-j)'l \ i - lj i Lı.....:lbl .J . ,.,s-U ıs-, ..) . - J

J--..:At.}l ~ 0~ 'i~ 35 ~til iı...,_;J ı......ıl__ı , .. •

.) ~~ ·--· ·~ -Ey usta şair! Görüyorum ki bugün benden yanasın ve destekleyicimsin. -İnsanların içinden akıl sahibi olanlar için Allah 'ın ibret alınacak işleri vardır.

33) A. e., s. 304. 34) A. e., s. 305.

35) A. e., s. 306-307.

198 /Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

-Sevgi/inin yüzünde, bildiğin gibi, ayın yüzünde göremeyeceğin şeyler vardır. -Zaten senin (bu tartışmadan) amacın bir anlaşmazlık yaratmak değil; ama güzel be-

yitlere kapı aralamak. Bir müddet sonra Ahmed Refik el-Mehdevi şu beyitle şairlik ünvanından eş-Ş arif le­

hine vazgeçtiğini bildirir: (Mutekarib)

-Şairlik unvanından vazgeçtim; zaten ben hiç nesir de yazmadım.

eş-Şarif Ahmed Refik el-Mehdevi ile ilgili ilk toplu çalışmanın müellifı olan Halife Muhammed et-Tillfsi, iki şairi karşılaştmr. Çalışmasının "eş-Şarif ve Refik" adlı bölü­münde her ikisinin de geleneksel çizgide olmakla beraber, Modern Libya şiirinin başlan­gıcında belirleyici üsluplanyla tartışmasız en önemli iki şahsiyet olduklannı belirtir37.

1927 yılında Mısırlı büyük şair Ahmed Şevki'ye ''Emtru'ş-Şu'aril'" unvanının veril­diği ve çeşitli Arap ülkelerinden çok sayıda edip, şair ve aydının katıldığı törene, çok ar­zu ettiği halde İtalyanlara karşı verilen büyük mücadeleden dolayı ülkesinden ayniama­dığı için katılamadı. Büyük şaire sevgi, övgü ve takdirini ilettiği ve tebrik amacıyla ka­leme aldığı kasidesini gönderdi38.

4.6. Sosyal Temalar Aşk şiirlerinden sonra divanda en çok yer alan tema sosyal konulardır. Etrafında top­

lanan gençleri önemser ve onlan ülkeleri için çalışmaya teşvik ederken bu konudaki dü·· . şüncelerini manzum şekilde ifade eder. Gençler Trablus 'ta bir kulüp kurduklannda onla­n desteklemek için açılış törenine katılarak gençleri ve faaliyetlerini öven ve di'vanda "Nadi'l-İttihiid" adıyla yer alan uzun bir kaside kaleme alır: (Basit)

~~.J ~~~ ~ f'i ~~.\i.J ~ ~ ~~f ~ ~ l:i...l:. ~LL..: f-~l ~ ~ .J~ ~ ~L.....: .l-..9 ~ ~ ~ .J)'.} rs.J ~~:,)ts 0~ ~ ~~yı .~.J 'll ~ı ?s!.J <:?.l\LJı ~j ~ 0J.J · ii..Jı · :. 11 .l ' '.< ı:L..J" ·ı ·. L -'1 • . o --'1 z.....ı~ w . <~ ' 1.). ~ ?" .JJ-' -~_,.... . _)-A ~y ~ ~ . . .. r- Y:..J ~ı:, yl;'iı.J ~~ L-~ ~ ~~L..ı ~~ ~ .J ,~ J-._.;Jl ,.,___:;,_.,-_,, :;:. ' ,-.~- ~_J 0

'• <-: .11 1 " ' ' - " 'J •<' ' < ....,....---y ......... ~ 'ir' __,r--~ 11....-...A 4 J ~ 4 0----C 0---:ıC ....>J---9-l ' q J .J 39 ·. !~'' . 1 o "1 -~ ... ll • - ' ~" ,-- o 'll. o 1 o. -_n . . . ı ~~E:.J~f i...S~.)_,.._........,~ A~.J·..lA~· Ü;.f~~_J

-Ne de saygın bir kulüp! Mısır, Şam, Bağdat ve Yemen'dekiler gibi.

-Güzel bir bahçe sanki ... Dallarda bülbüllerin şakıdığı nice güzel bahçeler vardır.

36) Kissatu'l-Edebfi Lfbya'l-'Arabiyye, s. 387. 37) Halife Muhammed et-Tillisi, Refik Şfi 'iru 'i-Vatan, Trablus, 1965, s. 187-. 38) Ahmed eş-Şfirif -Dirfise ve Dfvfin·, s. 308-312. 39) A. e., s. 238 ve 245

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: ________ _ AHMED EŞ-ŞARİF (1864-1959) 199

-Bu topluluğun güzelliklerinden biri de, içinde dengesiz ve düzensiz işlere yer olma-masıdır.

-Ey çağın gençleri! Sizin ülkedeki varlığınız aynı ruhun bedendeki varlığı gibidir. -Özgür olanın gözü vardır; o göz ilim, edeb ve hizmet yolunda uyku uyumaz. -Bir göz, kısa bir süre dalmamışsa nasıl aksatır görevini ... -İnsan da ancak bilinci kaybolduğunda kefenlenir.

Yine gençler Libya'nın bağımsızlığı öncesi 1946'da Trablus'ta el-Mir'at adlı edebi­yat ve sanat içerikli bir dergiyi çıkardıklarında dergiye 14 beyitten oluşan bir şiir gönde­rir; ülkenin kültürel yönden kalkınmasına yaptıkları katkılardan dolayı yazarlan ve edip­leri kutlaı40.

Radyo, uçak ve gemi gibi teknolojik yenilikleri takip ederek bunlarla ilgili olumlu iz­I enimlerini yine manzum ifadelerle dile getirmiştiı41.

Ahmed eş-Şarif'in divanında "dehriyyat" başlığı taşıyan bir bölüm bulunmamakta­dır Ama şiirleri arasında zamandan ve onun kendisine yapıp ettiklerinden şikayetlerini dile getirdiği için "dehriyyat" diyebileceğimiz temalan işlediği şiirleri vardır. Ancak o bu tür şiirlerinde olan bitene itiraz veya isyan etmez, olanlan kaderin sadece rıza göste­rilmesi gereken cilveleri olarak görUr. Bunlardan biri dlvfinında "Tiba'un ve Haıaın baş­lığı ile yer alır; bazı beyitleri şöyledir: (Viifir)

-Gençliğimde kalhim Zeynep ve Rebah'ın hatıralarıyla doluydu. -Gençliğin de bir süresi vardır, bitince gider. -İşte benimki de bitti ve yaşlandım; hiç ihtiyarZayan bir daha sevdaya kapılır mı?

40) A. e., s. 247.

41) A. e., s. 249, 250,251 ve 254. 42) A. e., s. 284

200/ Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

-Sevdiklerimi kaybettim, etraftm boşaldı ve arkadaşlarım toprağın altına girdiler. -Değişim çağı gelene kadar kafam dinçti, derdim sıkıntım yoktu. -Yaşlıfığımı ve ak saçlarımı gören beni terk etti ve aşağılamada aşırıya kaçtı .. -Benim de kuşkuları gideren aydın/atıcı bir düşüncem olduğunu görmezlikten geldi. -(Beni görmezlikten gelen) bir bulut gibi yanımdan geçip gidiyor. -Yan/ışı doğruya tercih eden kişinin umursamazlığı beni ilgilendirmez. -0 bana cehaletini gösterir ben de ona bilgeliğimi; ben yaklaşayım derken o benden

uzaklaş ır.

Hayatının son yıllannda gözleri görmüyordu. Bu durumu da manzum olarak anlatı­yor ve kadere inanan biri olarak sabretmekten başka çaresi olmadığını dile getiriyordu: (Basit)

-Yaşlandıkça üç şey etrafimı sardı; aşkı kaybettim, işitmez ve görmez oldum. -Sabretmek ve kadere inanmaktan başka kalpte tesellf verecek bir şey kalmadı. -Ey arkadaşlarım! Görmez oldum diye ne üzülün, ne de bana üziildüğünüzü belli edin. -Benim için örnek olacak, yaş/ılıklarında kör olmuş erdem sahibi önder bilginler var. -Bazıları genç yaşta (kör oldular); bazıları ise çocukluklarında bile renkleri tanımadı-

lar. -Musibetlere sabredenlere müjde geldi: Allah sabredenlerin karşılığını verir. -İnsanın üstünlüğü de gözün değil kalbin görmesi i/edir.

4.8. Mersiyeler

Ahmed eş-Şarif, Mısır'ın ve Arap dünyasının büyük şairleri Şevki ve Hafız İbrahim için; dostu, Lfbya'l-Musavvare gazetesinin sahibi ve edip 'Umer Fahıi el-Muhayşt44 (öl. 1942) için; Li by alı direnişçilerinileri gelen isimlerinden 'Avn Sevfu 'l-Mahmı1di için; ilk hocası ve Trablus müftülerinden Muhammed Kamil b. Mustafa için ve Libya'nın top­lumsal hayatı için önem taşıyan bir çok kimse için mersiyeler kaleme almıştır. eş-Şarif

43) A. e., s. 53-54. 44) 'Umer Fahri el-Muhayşi, İskenderiye'deki Fransız Okulunda ve Bingazi'deki İtalyan Okulunda

okudu. Eğitimini İtalya'da sürdürdü. Libya'ya dönüşünde sırasıyla el-Berld (1925) ve Lfbya'l-Mu­savvare (1935) gazetelerini yayınladı.

OSMANLI DÖNEMİNDE LİBYALI BİR ŞAİR: 201 AHMED EŞ-ŞA.RİF (1864-1959) --------

mersiyelerinde, vefat eden kişiyi fazla methetmez; onun özelliklerini ve çevresinde na­sıl bir statüde kabul görmüş olduğunu kısaca beiirttikten sonra dünya hayatının kisahği ve geçiciliği üzerinde durur. Ardından şairin fakihliği öne çıkar; bazı hikmetli ifadeler­le, kadere rıza göstermek ve sabırla karşılamak gerektiğini söyler. Günümüze ulaşan mersiyelerin tamamı divanında yer almaktadır.

Bunlardan Mahmud el-Ama'fit için yazdığı mersiyenin ilk kısmını sunuyoruz: (Ba­sit))

-Bu ağlamak niye? Allah'ın takdiri ortaya çıkmışken niçin bu üzüntü ve keder?

-Sana İsmail'in ölümü sebebiyle bir taziye var. .. Bu taziyeden kalacak iz sana da ye-ter bana da.

-Bir şey düşünürken kalbine merhamet et! Zirafazla düşünce kalbi yorar.

-Tıpkı adın gibi, sabrın sonuçları mahmud'dur (övülmüştür). (Sabrın sonunda) ya günahın silinir, ya da iyiliğinin ödülü verilir.

-Yaşadığın sürece günlerin getirdiği tehlikelere sabret! Zamanın getirdikleriyle, on­da biri de olsa, yetin ...

-Azığını hazır tut. Burada sürekli kalacağımızı zannetme. Bakarsan göreceksin ki bu bir yolculuktur.

-Hiçbir şeyi yarına bırakma. Çünkü öyle yarınlar var ki, beklenmedik şekilde gelebi-lirler.

-Biz ümit besteriz ama ölüm gelir; onu alır, götürür, bir şey bırakmaz.

4.9. Diğer Konular

eş-Şarif başta Ahmed er-Rufii 'i ile İmam Şafi 'I' nin şiirleri olmak üzere çok sayıda şi­ire tahmis46 ayrıca bazı kİtapiara da manzfim takrtzler47 yazmıştır

45) Ahmed eş-Şarif-Diriise ve Divan-, s. 443.

46) A. e., s. 329 vd. 47) A. e., s. 369.

202 i Dr. Nurettin CEVİZ--------EKEV AKADEMİ DERGlSİ

I.ı\yrıca şairin buraya kadarki çizgisinin çok dışında olduğu için şaşırtıcı kabul edile­bilecek bir şiiri vardır ki bu şiir divanda yer almamaktadır. el-' Afifi'nin eserinde 'Gava­ni Nabı1li' başlığıyla sadece birparçasına yer verdiği şiirin beyitleri şunlardır: (Vafır)

-!Vapoli'nin kızlart! Ah ne güzellaz/ardır onlar! !v!evsimlerden bahar gibidirler. -Güzellerin en narinleridirler; tıpkı Cennetin hurileri... -Yıldızlar gibi parlayan kadınlar ... l(usursuz, güzel, gencecik ... -Bir gece sohbet etsen, çekici, tatlı dilli ve vefakar bir şefkat bulursun onlarda. -Yüksek yataklarda gülümserler; ince elleriyle şarap sunarlar. -Geniş yataklarda güler, güzel sözler ve şarkılar söylerler.

Sonuç

19. asrın sonlan ile 20. asrın ilk yarısında yaşayan ve kendisine hayatta iken Şa'iru Libya, Şcyhü'Ş-Şü'ara ve Şft'inı'l--Kutrayn unvanla.-ı verilen "A .. hmed eş-Şftrif çağdaşlan arasında Şa'iru'l-Vatan unvanlı Ahmed Refik el-Mehdev!49 ile birlikte, yaşadıkları dö­nem itibariyle Libya edebiyat tarihinin en önemli iki şahsiyetinden biridir. Yarım asrı aş­kın bir siire tilkesinin hükük kürumlanüda başardı görevler ifa etmiştir. Geleneksel sis­temde yetişmiş, üslub yönünden gelenekçi, aruza sımsıkı bağlı; ama ele aldığı konular bakımından hem klasik hem de ülkesinin gündemini takip eden, yenilikçi bir şair olarak tanımlanabilir. Çok genç yaşlardan itibaren her fırsatta ve her münasebetle şiirler söyle­di. Ayrıca, çağdaşı bir kaç şairin yaptığı gibi, ülkesinin bağımsızlık için verdiği mücade­leye hem cephede hem haikın içinde oniarı teşvik ederek katkılarda bulundu. Bir yandan da bu zor dönemde ülkesinin kültürel hayatının gelişmesi için gençleri önemseyen bir yaklaşımla faaliyetlerde bulundu. Bunları yaparken Mısır, Irak ve Suriye gibi kültür mer­kezlerinde cereyan etmekte olan ortamı izleyerek ve gençlere oraları işaret ederek Arap dünyasında oluşmaya başlayan Modem Dönem'in etkilerinin ülkesine taşınmasına kat­kıda bulundu.

48) eş-Şi'r ve'ş-Şu'ara'fi Libya, s. 194.

49) Libyanın modem dönem edebiyat tarihinde, Ahmed Refik el-Mehdev'i'nin çok önemli bir yeri ol­duğunu bu çalışmada yer yer vurguladık. Modem Libya edebiyatını tanıtmayı amaçladığımız bir di­zi çalışma kapsamında, bundan sonra, ülkemizde hemen hiç tanınmayan önemli edebi şahsiyetler­den, ömrünün yaklaşık 20 yılını Türkiye'de geçiren el-Mehdev'i ve Osmanlı Meclis-i Mebfisanı Trablus temsilcilerinden Suleyman el-Barfin'i ile ilgili olarak hazırladığımız makaleler sunulacaktır.