Osmanh Fakih ve Mutasavv1f1

Ebu Said Muhammed Hadimi Sempozyumu

9-10 Nisan, Konya 2010

Sempozyum Bildirileri

Osma.nll Fakih ve Mutasavvlfi

Ebu Said Muhammed Hadimi Sempozyumu 9-10 Nisan, Konya 2010

Sempozyum Bildirileri

Koordinator Konya Biiyi.ik~ehir Belediyesi Miicahit Sami KUyUKTIGLI Kiiltiir Yaymla.n: 264

Editor Muhammet Ali ORAK ISBN: 978-605-389-185-7

Bildiri Sahipleri Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN P~of. Dr. Halil ibrahim ~iM~EK

Prof. Dr. Saffet KOSE Prof. Dr. Yakup <;i<;EK

Do~. Dr. Ka~if Hamdi OKUR Dot;. Dr. Ramazan MUSLU

Dr. Yakup KO<;YiGiT All GULDEN

Muzaffer ERDiN<;

Redaksiyon

SERTiFiKA N0:21473

Baslu-Cilt

Erman Ofset +90 332 342 01 ss Yeni MatbaacLlar Sit. VI Blok No:12-14 KONYA Sertiika No: 1S409

Serdar CEUAN Basun Tarihi: Ma}'ls 2015

Tashili-Kontrol Hila.l SEYHAN

MetinKOSE Kudret TINAS

Yaptm:

+90 332 3S2 81 11 On Haztrl.tk

Yasin CANDAN

· A) KONYA

B0Y0K$E~iR BELEDIYESI

Mayts 2015

KONYA

® - .

~faU SAiD MUHAMMED "ADiMi VE VAHIDHETi VUClDD

WAKLA~~M~

Ali GOLDEN Ankara il MOtto YardlmCISI

· Ebli Said EI-Hadimi 37

GiRi~ Varhk: nazariyesi, dii~iince tarihinin en temel tartl~malanmn

ya~and1g1 alanlardan birisidir. Varhk: ve men~ei iizerinde ilk do­

_nemden ba~layarak hemen hemen biitiin filozofl.ar fik:ir yiiriittiik:­

leri gibi, islam filozof, kelamc1 ve sufileri de eo temel tartl~mala-

nru bu alaoda yapm1~lardrr. "

Sufilerin varhk nazariyeleri, temel olarak: ik:i anlay1~ iizerinde

~ekiilenmi~tir. Bunlar vahdet-i viicud ve vahdet-i ~uhud'tur. ik:i anlay1~ arasmdak:i temel fark ~u ~ek:ilde ozetlenebilir. Vahdet-i

~uhudda salik:in her ~eyi bir gormesi ge<;iQidir, birlik bilgide de­

gildir. Vahdet-i viicudda ise, birlik bilgidedir. Yani salik ger<;ek

varhgm bir taoe oldugunu bunun da hak:k:m varhgmdao ibaret

oldugunu, hak: ve ooun tecellilerinden ba~ka hi<;bir ~eyin hak:ik:i

varl1~ olmadtglOl bilir. Ancak vahdet-i viicud ehli bu bilgiyi na­

zari olarak: degil ya~ayarak ve manevi tecriibe ile elde eder. Vah­

det-i ~uhud "la me~hude illallah", vahdet-i viicud ise "la mevcu­

de illallah" ~eklinde ozetlenebilir. I

Vahdeti ~uhud, imam Rabqani (5.1034/1624) tarafmdan tern­

si! edilirkeo, Vahdeti . viicud dii~iincesini sistemle~tireo ibnii '1

Arabi'dir. Vahdet-i viicud, ibnii'l Arabi'nin (6.638/1240) tasav- .

vufi dii~iincesinin temelini olu~turur. Fakat kendisi, bu ismi kav­

ram olarak: kullanmami~trr. Bu kavrama yak:m manada ilk k:ez

kullaoan, Sadrettin Konevi (5.673/1274) ve talebesi Saidiiddin

el-Ferginani (5.699/1300)' dir. iboii '1 Arabi 'nin gorii~lerini.p. ~oh:­

ret bulmasmda, Kooevi 'nin rolii biiyiiktiir. 2

Vahdet-i viicuQ. hak:k:mda, her devirde lehte ve aleyhte bir<;ok

eser kaleme almm.I~trr. Eserlerin, bir k:Ism1 vahdeti viicud'un

fikri ve felsefi altyaptslOl izah ~eklinde, diger bir k:Ism1 ise, bu

fik:irleri aym temelde <;iiriitmeye yooelik ele~tirel eserlerdir.Tar-

1 Siileyman Uludag, TasavvufTerimleri Sozliigu,MarifetYay., istanbull996, s.553. 2 Ekrem Demirli, Sadrettin Konevi'de Bilgi ve Varltk, iz Yaymcilik, istaribul2005, s. 11

38 EbU Said E(-Hodimi

· t1~malar agrrhkh olarak, ibnii'l Arabi iizerinden yiiriitiilmii~tiir.3

Osmanh d6neminde, konu iizerinde leyhte eser yazanlar arasmda, Abdullah Bosnevi (0.1045/10644), Niyazi M1sri (6.1106/1694), Abdulgani el-Nablusi (6.1143/1731), ismail Haklo Bursevi (6.1137 /1725), Abdullah Salahi U~~aki (6.1196/1781 ), Muham­med Nur'ul Arabi (0.1305/1888) ve Abdu'l Kadir b. Muhyiddin el-Erbili (6.1897)'yi zikredebiliriz4. Lehte eseryazanlardan birisi olan Hadimi de eserinde, kendi varhk anlayt~mdan ziyade, bu konuda lehte ve aleyhte olanlarm g6rii~lerine yer verir daha son­ra, vahdeti viicud'cu sufilerin tekfu edilip ele~tirilmelerine, kar~1

c;:lkar ve g6rii~lerini flkhi delillerle destekler. 0, medrese mensu-. bu bir sufi ol.mas1 sebebiyle, medrese-tekke c;:evresinde ya~arup, zarnan zaman tekfrr .etrneye kadar varan yorumlarda, orta yolu tutan mutedil bir sufi- alim 6megi sergiler.

3 Bu koouda Omer Nasuhi Bilmen, !;)eyh-i Ekber hakkmda is lam alim ve miitefekkirleri­nin hiisn~i niyetle iiv ziimreye aynldrgmr ifade eder. 1- Bu gruba gore Muhyiddin-i Arabi biiyiik bir a lim, miir~it ve velidir. Yaznu~ oldugu eserler onun boyle bir zat olduguna ~ehadet etmektedir diye ifade eder ve bu dii~iincede olanlan Kaadi !;)ebadiiddio Ahrnet ez- Zebidi, !;)eybii'l-Miizcaci, !;)eyb Cemaliiddin Mubammed el-Kirmaoi, Mecdiiddin Firuzabadi, !;)eybii'l islam ibnii'l Kemal, Abdurrezak Menavi, Celaliiddin-i Devvani ve Seyh Nablusi. 2- Bu gruba gore islamiyetin itikadi, ameli ve ahlaki esaslan Kqr'an, Sun­net ve biiyiik miictehidlerin sozleriyle sabit olmu~tur. Halik-t Alemin ezeliyet ve ebedi, mablukahn budusu, fenasr ve Zat-1 Badi'oin hirer eseri 1.-udreti olmalan zarureti dioiyye­dendir. Bu hiikiimlere muhalefet islamla alaka)'l kesmek anlamma gelir. Ye bunlan butlan derecesine gore soyleyeoin tisloru veya kiifiiinii miistelzimdir. Muhyiddin-i ibn'i Arabiye gelince, bunun ilme, fadlen muktedir bir ~alus oldugu inkar edilemez ve ahirete ne vechile gittigi de bilinemez. Fakat bir losllll sozleri vardrr ki, bunlar dioi mik--yasa muhaliftir. Bun­farm bir lasmr sahibirlin fislom, icmaa muhalefetirlin, diger bir losm1 da iman dairesinden biisbiitiin vrkmasrru miistelzimdir. Bu dii~iincede olanlann !;)eyh Alauddin en-Neccari, izzuddin b. Abdusselam, Ta1.-uyiddin b. Dakik, Zeyyiiddin el-Iraki, imam Ebu Hayyam, !;)eyhul islam ibn-u Teymiyye, Ailame Taftazaoi, Aliyyiil Kari, Srraciiddin el- Biilkioi, !;)emsiiddin Muhammed el-Cezeri, Kudbuddin ei-Kastalani, Bedriiddin Muhammed b . . Cemaa, Kadr !;)erefiiddin Allame ebu anui- b. El- Hacrb, Sadiiddin <;:elebi, !;)eyhiil islam Ebu Zura, <;:ivizade ibrahim Bikai, imam Raduyiddin b. El Hayyad ve Zeyyiiddin el- Ez­hed. 3- Bu gruba gore !;)eyh-i Ekber hakkmda hiisn-i zanda bulunmab fakat kitaplanrun okunmasJDJ tecviz etmemelidir. Bu dii~iincede olanlar !;)eyb Abdu-1 Vahab !;la 'rani, imam Gazali, Takuyiiddio ebu Bekir el-Kudsi, !;)ehyul islam Ebus Suud ve Ebu Said Muham­med Hadimiyi zikreder ve ~u degerlendirmeyi yapar; bu iiviincii zfunreoin kanaati daba salim ve daha tehlikesizdir. :!;>obreti ve fazileti ~ark ve garbr tutmu~ biiyiikliigiine her asrr­da biolerce iman ehli kaaoi bulunmu~ olan bir zat haklonda bu giin sui zanda bulunmakta hi~bir faide yoktur. Biiyiik Tefsir Tarihi, C.2, Bilmen Yaymevi, istanbul, s.506-515. 4 Ramazan Muslu, Vahdet-i Viicud 'Ozerine Yazrlrru~ Bir Risale: Erbili'oin Mir'atii'~ !;)uhud fi beyan-i Vahdeti'l Viicud'u, TasavvufDergisi, sayr;23, Ankara 2009, s.304.

· Ebu Said EI·Hadimi 39

Ebu Said Muhammed Hadimi bu eseri, aralannda bir hukuk oldugunu ifade ettigi ve Vahdet-i Vticud hakkmda da yeterli bil­giye sahip olmayan bir klSlm muhalifierin, konunun aydmlattl­mast yontindeki taleplerine binaen yazm1~trr.5

Arap9a olarak yaztlan eserin, degi~ik isimlerde kaydedilmi~ dort ayn ntishas1 bulunmaktadrr. Ntishalann birisi mtistakil ola­rak yazdmJ~ olup, tarih d~tilmemi~tit. Digerleri ise mtistensihler tarafmdan yaz1lffil~trr.6 Eser, agrrllkl1 olarak ''varhk" konusunda vahdeti viicud 'cular, filozofiar ve kelamcllarm gorii~lerinin de­gerlendirilip 6zetlenmesi 9eklindedir.

Hadimi'nin ilk kayna~ K. Kerim'dir. Qerek muariZlarm g6-rii9lerine yer verirken ve gerekse de tevil ehlinin gorii~leri deger­lendirirken, ayeti kerimelere yer vermi~tir.

Tasavvuftafena makamlanndan birisi olan ve tevhid de "fena da fena" olma makam1 " 0 'nun zatzndan ba~ka her ~ey yok ola­caktzr"7 ayeti ile d~lillendirilmi~tir.

Siifilerin deruni bir i9 tecriibe olarak ya~adlkl.an bazt 9eylerin yaztlmast ve soylenmesinin dinen dogru olmayaca~, bunlann soz ile degil, ancak hal, zevk ve seyrii suliik ile elde edilebilecegi vurgulamrken de "Onlar, sen yanlarma r;zkzncaya kadar sabret­selerdi, elbette onlar ir;in daha hayzrlz olurdu. "8 ve "(yine) onlm;

yeryiiziinde dola~zp kendinden oncekilerin sonwzun naszl oldugu­na bakmadzlar nu? "9 ayetlerine i~aret edilmi~tir.

Hadimi, mutasavvrllarm kendilerine has tshlahlan olmas1 ve kendilerinden. sadrr olan sozlere kar~1hk verecekleri cevap konu­sunda da aciz olmalan sebebiyle, ke9fkonusundaki sozlerinin ne hakikate ne de mecaza hamledilmeden yeni konulmu~ ~eyler ka­bul edilip, zahirlerine gore hiikiim bina edilinemesi taraftandrr. Aksi durumda onlar hakkmda yanl1~ bir kanaate sahip olunaca­gma dikkat 9ekerek, bu dii~tincesini de " <;::iinki zannm bir kis011

5 Ali Giildeo, Ebu Said Mubammed Hadimi ve Vabdet-i Viicud aolay•~•. ( yiiksek lisans tezi) A0SBE, Ankara I997,(Tabkilcli metin) s. 71 6 Giildeo, age,s.65-67 7 Kasas,28/88 8 Hucurat, 49/5 9 Rum, 30/9

40 Ebil Said fi·Hadimi

haramdrr"10 ayeti ile delillendirir.

Hadimi, vahdeti viicud'cu sufilerin, slkmnh birtakrm sozle­rinin, tevil edilmesi gerektigini ifade ederken," (Gage) Bir kere daha bak! Hit;bir t;atlak (diizensizlik) goriiyor musun? "11 ayetini

zikreder.

Had is Hadimi, eserinde bir hadis-i ~erife yer vermi~tir. ibnii'l Ara-

. • I

bi hakkmda yazllan eserlerden bahsederken, Aliyyiil Kari 'nin (6.1014/1607) Hzsnu '! Hasin isirnli eserinde ibnii'l Arabinin tezkiyesi konusuna temes ederken yer verdigi "Allah tea/a 'nzn

ho~una giden dart soz ya da ke_lime vardzr:· Bun/m· siibhanal­lah, elhamdiilillah, lailahe illallah ve Allahu ekber kelimeleridir. Hangisini soylersen soyle sana hit;bir§ey zarar veremez. "12 Ha­

disi 'dir. Eserde ba~ka hadis-i ~erife yer vermemi~tir.

Ftkth .Hadimi, flla.h kaynaklanm vahdeti viicud'cuhi1:1 ele~tiren bir­

taktm kelamc1 ve fakiblerin gorii~lerine yer verirken ve onlara kar~1 savunma yaparken delil getirmede, kullamm~trr. ·

Bu ~ferc;evede yer verdigi Flkhi kaynaklar ~unlardrr.

a- Seyyid ~erif Ciircani : Ha~iyetii-t Tecrid

b- Seyyid ~erifCiircani: ~erhu'l Mevalaf

c- Hiiseyin Muiniddin el-Meybezi(Kad1 Mir) : ~erhun ala Hi-. dayeti-1 Hikme '·

d- ibn-i Abidin : ~erhu Tenviri '1 Ebsar

e- Abdurre~id el- Buhari: Hulasatu'l Feteva

f- Molla Hiisrev : ed-Diirer

10 Hucurat, 49/12 11 Miilk, 67/3 12 Allame Miinani, Feyzii'l K.adir, Daru'l Mariie, ikinci Baskl, Beyrutl972,H.n.929, Hadisi, Miislim ve Tirmizi, ibn-i Malik'ten rivayet etmi~lerdir. AJiyyiil Kari, $erhu Hlsml Hasin,l. Basla,~atbaa}'l Miriye, Mekke, 1305, s. 230.

· EbO Said El-Hodimi

g- ibn-i Niiceym : Bahru-r Raik

h- Muhammed b. Ali es-Sak:Izi: Surretii'l Feteva

i- ibn-i Melek: Usulu'l Fllah

41

j- Kadt Adudiddin Abdurrahman b. Ahmet el-i ci : $erhu Muh-tasaru '1 Usul

k- Kadt AdudiddinAbdurrahman b~ Ahmet el-ici: el- Mevaklf

1- Ebu Suud Efendi : Fetava Ebu-s Suud

m- Aliyyii'l Kari: $erhu Htsru'l Hasin

Tasawuf Hadimi, Tasavvufi kaynaklan da, bazen sufileri ele~tirenlerin

referans kaynaklanna i~aret ederken, bazen de sufileri savunan­lann gorii~lerine yer verirken kullarur. Risalede yer verdigi kay­naklar:

a- Muhammed Firuzabadi: er- Resail

b- Sadiiddin Taftazani ve Aliyyii'l Kari: Mucmuatu-r Resail Fi Vahdeti'l Viicud

c- ibn-i Arabi : Fususu'l Hikem

d- Abdurrahman Cami: Risaletii'n Fi't Tasavvuf

Diger Kaynaklar a- idris e~- $afi : Divan13

b- Muhammed Gazali : Eyyiihe'l Veled

c- Sadru'~ $eria: Ta'dili'l Ulum

Hadimi savundugu du~iincenin fikri temelini, yukanda zilcre­dilen eserler de yer alan gorii~, dii~iince ve ele~tiriler iizerine in~a etmi~tir. Medrese mensubu bir sufi olmas1 sebebiyle de, agrrllkh olarak fikhi kaynaklara mfuacaat etmi~tir ..

13 Hadimi Risaleyi yazma gerek~tesini izah ederken divandan bir §iiri temsil getirir. "Sevgiliye ula§mak ne miimkiin, daglann zirvesi onun altmdadtr. Ayak yalm, binek yok, avu~t bo§, yolda tehlikelidir." idris es- $afi, Divan, toplayan Muhammed Afif ez- Zabi, Zabi Matbaast, 3. baslo, Beyrutl974, s.61. ·

42 fbU Said EI-Hodimi

Vahdet-i Vucud'a Kar§l Takm1lan Tav1r Hadimi, bir klsun filozof ve sufilere nispet edilen "Varhk"

konusunun, en zor ve en problemli 'konulardan birisi olduguna dikkat s:eker. insanlara s:ok cazip gelen, s:ogu zaman da yeter­li bilgiye sahip olunmadan fikir beyan edilen, bir konu olmasr sebebiyle, vahdet-i viicud konusunda gorii~ ifade edenleri dort gruba aymr: Bir klsun insanlar, vahdet'i viicud anlaYI~ma sahip olanlarm, .kiifre dii~tiigiinde rsrar etmi~tir. Bir kismi, bu gorii~iin­den daha sonra vaz ges:mi~tir. Bir kismi, onlarm gorii~lerini te'vil etmi~, diger bir klsrru da, sozlerinin dogru olduguna inanmakla beraber onlarm sozleriyle me~gul olrnayr yasaklam1~trr.14 Tespi­tini yapar.

Risalenin Bolumleri Ha~imi eseri, iis: ana ba~hk altmda ele alml~trr.

1-Varhk konusu, kendisine nispet edilen sufilerin sozleri.

2-Vadet-i viicud' culan, hatah bulanlann gorii~leri.

3-Vahdet-i viicud'cularm, sozlerinin te'vil edilmesi ve hatah bulanlara cevap. 15

Hadimi, vahdet-i viicud hakklnda sufilerin gorii~lerinin deger­lendirilmesine ges:meden once, Efarilere gore, vacip ve miim­kiinde varlrgm, mahiyetle ayru kabul edildigi, kelamcllara gore, vacip ve miimkiinde, varlrk ve mahiyetin farkh oldugu, filozof­lara gore ise, vacipte varhk ve mahiyetin bir, miimkiinde ise, bir olrnadrgr tespitini yapar. 16

Viicud , konusunu mutasawrflarve bilhassa i:bn-iAnibi'nin bu konudaki gorii~lerini Seyyid $erif'in (o.740/1239) ha~iyesinden 1 7

naklederek ele alrr. vahdet-i viicud's:u sufilere gore: "Viicud, va­. cibin haldkatidil: Mevcudatzn $ekillerinde yayzbm$ ve orada orta-

14 Giilden,age, s. 71. 15 Giilden,age, s.72 16 Giilden,age, s.73.

. 17 Ciircani Ha~iyesinde bu konuda yukandaki tespite ilave o!arak bu duruma "deniz ve ondaki dalgalan temsil getirir. Fakat burada gen;:ek bir ilah degil ancak deniz vardu" der. Seyyid $erif, Ha~iyetii't Tecrid, Mesib Pa~a 28,v. 57, Siileymaniye Kiitiipbanesi.

EbiJ Said EI-Hadimi 43

ya r;zkmz$tn: Hir;bir $eyde bundan hali degildb: Ancak bazz itibari

teayyim ve kayzt/ar ile aynbnz$tl1: "18 Kad1 Mir'in (6.870/1466)19

~erhinde de aym lafzm yer aldigmi ve bu dii~iinceleriyle sufilerin filozo:flarla aym fikirde birle~tiklerini s6yler. Bu kabul; somadan olan miimkiin varhklarm viicud'larmm, kadiin olan vacip varh­gm viicuduyla aym olmas1 durumunu ortaya c;:Ikanr ki, bu da bozuk olan, en a9Ik ~eylerden birisidif. "20 Abdurrahman Cami 'nin (6.89811492) tasavvufrisalesinden yapt1g1 nakilde ise; "sufiler bu dii~iinceye, ancak dii~iincelerini b6lme ve kesintiye ugratmakst­zm kendi yol ve cemiyetlerine ~iizenli olarak devam, kalplerini biitiin ameli kanun ve kevni alakalardan uzakla~trrdiktan soma, kamil bir tevbe ile Allahteala'ya y6neldikierinde, idrak ve delille degil, ke~f ve ap.a9Ik elde etme ~eklinde ula~rrlar". $erif'in ha~i­yesinden yaphgi nakilde, bu bahsin sonunun, ''Bu s6z, aklm SIDir­

larmm otesinde, ancak akli miinazara ile degil, ke~fi mii~ahede ile elde edilecek bir ~eydir." ~eklinde tamamland1gma dikkat c;:eker. 21

Firuzabadi (6.1414/817) er- resail isimli eserinde: ilahi feth ve kemali fazilet elde edilmeksizin, Vahdet-i viicud'un anla~1lmas1 miimkiin degildir. Oyle ki, tasdiki bir tarafa tasavvuru bile zordur g6rii~iindedir.22 Hadimi, daha soma "mutlak viicud" konusunda Firuzabadi 'nin ~u d6rt tespitine yer verir:

1- Mutlak viicud; $ah1slar, mevcudlar ve mahiyetlerin nefsin­de seyreden saf degi~mezdir.

2- 0, her ~eyin kendisinde zahir oldugu ve her ~eyi ic;:ine alan mutlak hakikattrr. Bu tespit, Abdurrahman Cami 'ninkine yakm­drr.

3- Miika~efe ile elde edilen nurun idraki miimkiindiir,

4- Bu mesele de ama<;, delillerle ispat degil, aklen miimkiin oldugunu ortaya koymaktrr.

Hadimi, yukanda ortaya flkirleri ~6yle 6zetler: Mutlak viicud, kendisinde teayyiin ve kaYit kabul edilen viicud'un iistiindedir. 0,

18 Gii1den, age, s.74 19 Hiiseyin b. Muiniddin el-Meybezi bu lakapla ~iibret bulmu~tur. 20 Giilden,age, s.74 21 Giilden,age, s. 74-75 22 Gii1den,age, s.75

44 Ebti Said El-Hadimi

vacip ve miitnkiin her ~eyi ku~atan mutlak hakikattlr. Fakat onda birle~me soz konusu degildir. Zira o ayni birle~menin iizerinde ve kar~tsrndadrr. 23 Bu durumda, Vacib ve miimktin arasrnda, kitap ve siinnette bildirilen farkhhk sufilerin bu konudaki inanc;:lanna da ters degildir. Vahdet-i viicud ise, anlayt~ olarak mutlak viicud'a benzer olmakla birlikte, bu anlayt~ta vacibin viicudu zatriun ay­rudrr. O'nun zati ciizi hakikattlr. Miimkinatin mahiyeti de, c;:ogal­maktan miinezzeh olanAllah Teala'nrn zatiyla kaim, ozel nisbetli bir viicud manasrna vardrr. Bununla beraber, miimktin varbgrn Allah Teala'nrn zatma nispetinin hakikatine ermek imkanstzdrr. Zira, mevcud c;:ok viicud ise birdir. 'Bir ve ozel olan viicud'dan, miim.kiin vahk.lai-rn viicudunun ortaya c;:Iki~Ini da ke~f ve iiimde rusuh sahibi olmadan yalrn al.a.lla anlamak miimkiin degildir.

Diger taraftan Abdurrahman · Cami 'njn risalesinde anlattlan­lar, harici ve zihni mevcudlara yaytlmi~, akli ve gaybi mertebe­leri ku~atan mutlak bir zatrn varhgrna i~aret eder. 0 zat, harici ve zihni varhk.lara yaydmt~, akli ·ve gaybi mertebeleri ku~atmi~trr. Bu durum, bazt teayyiinlerin, diger birtaktm teayyiinlerin ortaya c;:tkmast ic;:in engel te~kil etmedigi anlamrna gelir. Bu tipla Cebrail · (a.s) ve Mi.kail (a.s)'m bir anda binlerce mekanda fa.rklt suretlerde ortaya c;:tkmalarma benzer. 24

Hadimi, Sa'diiddin Taftazani (6.1389/791)'den nakille sufi­lerin Mutlak Vahdet gorii~leri hakkrnda: lvfutlak vahdet, tecelli nurlarrnrn ortaya c;:tkttgi anda, varhgini muhafaza etmek ~arttyla, mevcudatm gozden kaybolup, Allah Teala'nrn bir olarak mii~a­

hede edi.lmesidir. Bu durum, hpla giine~ c;:t.kmca var olmalarma ragmen ytldtzlarm gozden kaybolmast gibidir. Bu dururnu sufiler, tevhide fena da fena olmak ~eklinde isimlendirirler. Bu merte­bede Allah teala 'nrn varhgrndan ba~ka varhk mii~ahede edilmez.

Hadimi, bu boliimde Taftazani'den nakillerde bulunarak ~u ozet bilgileri verir. Sufllere gore mutlak varlzk bir, ozel, haric;:te mevcud ve zahirde yaytlmi~trr. Bu durumda her ~ey Allah olur. Domuz ve maymunlara varmcaya kadar hatta mii~rik, mii~rike ·ve pisliklere kadar her ~ey Allah'm (c.c) viicud'unun aym olmast

23 Giildeo,age, s.77-78 24 Giildeo,age, s.80

· Ebfl Said £1-Hadimi 45

durumunu ortaya c;Lkanr ki, Oysaki Yiice Allah bundan miinez­zehtir.25 Yine bir oncek.i boliimde i~aret edildigi iizere, tevhid'de feoada fena makatmn1 izah ederken, sufilerin bu ~eruni tecriibeyi "0 'nun zatmdan ba~ka her ~ey yak olacaktzr. "26 ayeti ire deli~len­di.n:ni.§ olmalan, ~eraitleri inkar eden filozoflarla ittifak ettikleri anlaiDIDa gelir.27

Hadimi, mutlak varll.k ilgili bu b8liimde yer verdigi gorii~le­ri ~u ~ekilde ozetler: Sufi'lerin, mutlak varll.k birdir, ~ahsidir ve harl9te de mevcuttur sozleri akhn hakimiyetini yitirdiginde orta­ya c;Lkan anzi bir durumdur. <;iinkii, viicud akli itibarlar, haric;te varhgt olmayan ik.inci kabuller ve ancak zihinde var olan kiilliler­dendir. Hal boyleyken, nas1l olurda bir, ~3hsi ve haric;te mevcud olur? Ayru zamanda c;ogalarak kan~makslZm ve parc;alanmakst­zm tekrar tekrar zahirde yayllrr. <;iinkii, bir ~eyin yaytlmast, kiilli­nin parc;alara aynlmas1 ~eklinde olur. Bir, ~ahsi ve vacib olan ise, parc;alanmaz ve yaytlmaz. Zira yayllma, vacibin c;ogalmast anla­IDIDa gelir ki, buda m~ degildir. Mutlak viicud onlann iddia ettigi gibi, kainatm viicudunun ayru olsayd1, m~iin icadmda vacibin tesirinden soz edilemezdi. <;iinkii, bir ~eyin kendisine te­siri muhaldir. Oysa k.i, boy le bir durum, yaratlCmm tatili anlaiDIDa gelir.28 Bu degerlendirmeden sonra Hadimi ~u tespitleri yapar:

1. Mutlak varll.k ~aye~ vacibin aym, bir ve ~ahsi olsaydt, o za­man vacip lafz1, ismi celal gibi zatt teala'ya isim olurdu. Ma'bu­da, ilah'm isim olmas1 gibi degil. Zira ilah, mii~tak, ik.il ve c;o­gul degildir. Oysaki, mevcudun viicud'dan mii~tak oldugu, ikil v_e cemi olabilecegi hususunda icma vardrr. Bu durumda viicud vacip degildir.

2. ~ayet Mutlak varll.k bir ve ~ahsi ise, mevcudattn olu~u­mu hakkmda, zahirde yaytlma ~eklindek.i iz$la temellendirilen mevcudatta c;ogal.ma, soz konusu olmayacaktl. <;iinkii onlar, yal­mz ba~lanna kaldtklannda kiilliyi tabi'de oldugu gibi, vacib ic;in· tahakkuk yoktur· diyorlar, ba~kalannm yanmda ise, ciiziyyattn zunrunda, yaytlmanm oldugunu ifade ediyorlar.

25 Giilden,age, s.82-83 26 Kasas,28/88 27 Giilden,age, s.84 2)! Giilden,age, s.87-88

46 EbO Said EI·Hodimi

3. Mutlak viicud, bir ve ~ahsidir. Ama mezahirde tekerriir eder. Fakat gorenler onu 9ogab:na zanneder. Bir ve ~ahsi olanm tekerrii­rii miim.kiindiir. Fakat tekerriir bir ~eyin tekraren ortaya 9tla~tdrr.

Bu da battl ve muhaEdir.

4. Bu durum ya miim.kiiniin vacip ollnasllli ya da vacibin miimkiin olmasm1 gerektirir. Ve aym ~ekilde, bir ~eyin kendi nef­sine tesirinin mi.im.kiin olmamast sebebiyle, vacibin miimki.iniin varhgmda tesirinin olmadtgt anlamt ortaya 9tkar ki buda yara­ttcmm tatili, peygamberlerin ve yaratma konusundaki ayetlerin tekzibi anlamma gelir.29

Diger taraftan irfan ehlince de bilinmektedir ki, bu problemli sozler, bazen sufilerin ya~adtklan hal ve ke~ifl.erini, sozle izahatta stkmtt 9ektikleri i9in, bazen de din ve ilimde haztk ve muttaki bir ~eyh' e. uymamt~ olma ve ilmi tamamlamadan once siiliik ve miicahedeye giri~ildiginde ortaya 9tkmaktadrr. <;iinkii ilim olma­qan nefsin ikmali miimkiin degildil: Bu yolun muhakkikleri ilimi ha/den efdal gi5nnii~lerdi1: Zira hal salikin nefsinde tecelli nurlan belirdiginde ortaya ytkar. Yine onlar ~9yle derler, bizim yohup.u­zun cahilleri ilimden uzakla~tp, hal sahibi olduklanru ·soyleyerek, cahille~tiler ve hal ili.mden efdaldir dediler. 30

. . Bu tespitlerden sonra Hadimi ~u degerlendirmeyi yapar: Vah-

det-i viicudcular, uyantk hallerinde iken, kendilerinden sekr ha­linde sadrr olan s6zlerin hakikatinin kiifiir oldugunu itiraf ederek inkar etmektedirler. Hallerini beyan etmede aletin ve kendile~ rinden sadrr olan sozlerin mecaza hamledilmesine delalet edecek karinelerin yetersizligi konusunda da oziir beyan etmekteler. Vii­cudiye (Tiimtannct!Panteistler) ise, sozlerinin ger9egi yanstttt­gtru ifade edip, iddialan i9in de delil ortaya koyduklanru iddia ediyorlar. Bunlann iddialanna delil ikame etmeleri, s6zlerini tevil~ kaptyt kapatmalan s6zlerini, muhkem hale getirmektedir. Hal boyleyken kafirlerden uyantk halde iken bile, hulul ve ittihadx 9agn~ttran s6zler sadrr olsa, onlar hakkmda, viicudiyenin hilafina kesin deliller olmast sebebiyle, onlann s6zleri, mecaz ve geni~li-

29 Giilden,age, s. 89-90 30 Giilden,age, s.91

. EbO Said £J..Hadimi 47

ge hamledilirY

Hadimi bu b6liimde, i:bn-i Abidin'in ( 6.1252/1856) Tenvirii'l Ebsar ~erhinden nakille s6ze ba~lar: Zayif bir rivayetle. bile olsa bir miisliimamn, ldifiirle ithamzna muhalifbir delil bulunsa veya . . 01ZU1l SOZU zayif bir ihtimal/e bile, giize[ bir yoruma lzamfetme im-

kam varsa, omm kiifriine hiikmedilemez. Abdurre~id Buhari'nin (6.542/1147) Hiilasatu'l Fetevas1 ve aiger kitaplarda da: Bir me­selede tekjiri gerektiren bir 90k yon olup, ona muhalif olan bir

yon 'bile bulzmsa, miiftiiye fetva verme konusunda uygun o/an, o . tek yone gore hiikiim vermektit:32 Hadimi, Diirer, Bahru'r Raik, Surretu'l Feteva gibi kaynaklardan yaptlgi,nakillerle de yukarda zikredilen fetvalan destekler.

Aynca, Serhu Menaru'l Envar fi Usulu'l FI.!oh' tan nakille, "bir s6ziin bazen hakikate de mecaza da bamlinin miimkiin ola­ma)'lp, lafzm miihmel olup her iki mananm tercihinin de miim­kiin olamayabilecegi",33 Serbu Mubtasaru'l Usul'den, "bir s6zii mecaza .hamledebilmek i~in, mutlaka bir baglantmm gerektigi, aksi takdirde yeni vaz'm s6z konusu oldugu veya faydasiZ bir ~ey olaca~"34'na i~aret ettikt(m sonra, baz1 alimler muhalefet etse de "kiifriin liiziimu kiifiir degil, ldifrii iltizam ldifiir 'diir" fetvasma dikkat ~eker. 35

Diger taraftan Hadimi, Allame Taftazani'nin, Viicudiye'nin (Panteizm) ba~I kabul ettigi i:bn-i Arabi 'yi, Seyyid Serifin (6.740/1239) tezkiye ettigi, i:bn-i Kemal (6.940/1533) ve Suyu­ti (6.911/1505)'nin de onu tezkiye maksadiyla miistakil eserler yazdi~ ve Ebu Suud Efendi'nin(6.982/1564) de onun bakkmda verdigi fetvasmda "i:bn-i Arabi veli, salih ve muttaki birisidir. Fa­kat kitaplarma bakmak caiz degildir. Zira onun kitaplarmda, soz­lerinden ne kast ettigi anla~llamaz. Onun sozlerini tevil · edenler isabet edemezler. Bu sebepledir ki, onun eserleri hakkmda sultan tarafmdan yasak getirilmi~tir. Aynca eserlerinde, ~eriate mubalif

31 Giilden,age, s.92-93 32 Giilden,age, s. 96 33 ibn-i Melek,, dersaadetl314,s.l26 34 Kach Adududdin, birinci bask.t, MatbaaYJ Kebiri'l Amiriyye, bulak13l6, s.l42 35 Giilden,age, s.98

48 EbO Said 8-Hadimi

bazt sozlerin, ona olan husumet sebebiyle bazt yahudiler tarafm­dan sonradan sokti~turulmu~ olabilecigi, iddialan da dogru de­gildir. Onlar, bilakis onun kendi sozleridir, fakat o sozlerden ne kast ettigi anla~llamaz. Tevile edilemez ve onlara bakmakta caiz degildir. "36

Hadimi, Taftazani'nin gorii~lerini ozetleyip, kendi degerlen­dirmesine gec;:meden once, -tespitlerini Taftazani'nin reddiye ri­salesini okuyup, kendi eserini yazmaya ba~lamadan hemen once gordiigu bir riiya ile de destekler.

"Sanki ben alemi misalde, bir evde ~eyhi ekberi oturmu~ bir vaziyette, Taftazani 'yi de kar~Ismda ayakta durur gordiim. $eyh ona, sert bir u'slupla nic;:in beni hatah buldun? dedi.

Taftazani' de aym sertlikte ~oyle cevap 'verdi. Rabbimin kitabt, Rasiiliimi.i.n siinnetinde olmayan ~eyleri nic;:in hatah bul.mayayim?

$eyh ~oyle cevap verdi. Tevili miimkiin olan sozii, batah kabul etme cesaretini nereden aldm?

Taftazani cevap verdi. Boy le farz edilse bile, sana uygun olan, fesat ~eyleri c;:agn~tlracak sozlerden kac;:mmandlf. .

$eyh ~6yle dedi. 0 balde sana dii~en, benim evla olam terk etmi~ olmam sebebiyle beni hatah bulmandrr.

Taftazani bu sozden sonra sustu.37

Hadimi, Taftazaninin itirazlanm iki noktada ozetler . .

1. Viicudun vacib ve miimkiinde ittihadt ac;:tk fesadt gerektirir. Fakat, vacible mukayyed viicud, miimkiiniin vucud ile 'birle~ik degil ve vacible miimki.iniin birle~mesine engel te~kil ediyorsa bu manadaki vahdeti viicud, kitap ve siinnete aykm degildir.

2. Onlarm sozlerinden ahnnlar yaptlarak ortaya konan, fasit dii~iincelerini dogru kabul etmek, omegin putlara ibadet eden J\llab'a ib'adet etmi~tir. ilabltk iddiasmda bulunan dogru soyle­mi~tir. $eklindeki iddialar, diger ac;:tk aksi yondeki ifadeleri ile

36 Giilden,age, s.l 06-107 37 Giilden,age, s.l09

Ebti Said EI-Hodimi 49

s;iiriitiilmii~tiir. 38

a- ikinci boliimde de ortaya kondugu gibi Vahdeti viicudculara

atfedilen bir takun stkmtrh sozler yine onlann soyledjgi 0 konu­

daki as;J.k: diger sozlerine Zlttlf. ·

b- Sayet onlar bu sozleri soylemi~ olsalar bile, bu ifadeleri

tevil edilerek omegm "putlara ibadet eden Allaha ibadet etmi~­

tir" ~eklindeki sozleri, "ancak Allah'm yarattlgma ibadet etmi~-1

tir" ~eklinde, iki soziin aras1 tevfik edilerek, miiminin hali salaha

yorulmahdrr. Zira kiifiirle itham biiyiik bir ~eydir ve alim ·kimse

kolay kolay bu yola tevessiil etmez.

c- Onlardan bu sozler sadrr olmu~ olsa bile, aksi yondekiler de

sadrr olmu~tur. Bu durumda, onlann bu sozlerinden dondiikleri ve

tevbe ettiklerine yormak gerekir.

d., Kiifiirle itham soz konusu oldugunda bu konuda ihtilafvar­

sa kiifiirle itham edilmemelidir. Zira bir klSlm alimler, kiifiirle.it­

ham etmi~ olsalar bile, digerleri etmemi~tir.39

Bu tespitlerden soma Hadimi ~u mukadder soruyu sorar bu

sufileri tekfrr edei:tler kiifr.e girerler mi girmezler mi? Soy le cevap

verir: "Tevile irnkan olsa da zahire gore hiikiim verdikleri is;in

kiifre girmezler. Fakat miimkiin olan tevili yapmadlklan is;in hata

· ederler."

Hadimi sozlerini ~oyle tamamlar. Bil ki sufilerin gerek mutlak

viicud ve gerekse de vahdeti viicud konusundaki sozleri hakkm­

da, tevile irnkan varsa tevil edilir, irnkan yoksa gaybet ve sekret

hallerinde bu sozleri soyledikleri var saytlrr. Yada bu tiir sozler,

efendisinln kendisinden biiyiik kolesi is;in, bl.i benim oglum de­

mesi gibi kabul edilir ki, bu soz ne hakikat, ne mecaz, ne istiare

ve ne de kinayedir. Miihmel bir sozdiir.40

38 Giilden, age, s.IIO 39 Giilden, age, s.111-112 40 Giilden,age, s.ll4