ITURRIA: ESO

Irrati-teleskopiosarea

Itzulpena

Datatu

Bilketa

Garraioa

Datuakbateratzea

Irudia sortu

Zulo beltzak igorritako

erradiazio uhinak jasoInformazio

analogikoa

digitalizatuErloju

atomikoekin

datatuDisko

gogorretan

gordeHegazkinez

prozesatzeko

gunera

1

2

3

4

5

6

7

46 BERRIAOstirala, 2019ko apirilaren 12aBizigiro

Zientzia

Lehen aldiz, gizateriak zulo beltz baten benetako irudia ikusi du. Planeta osoko zortzi irrati teleskopiozosaturiko sare bat erabili dute begi erraldoi bat osatzeko. Urrats historiko bat egin dute unibertsoarenizaera ulertzeko bide malkartsuan, baina zientzialariek esan dute hasiera besterik ez dela.

Ikusi-makusi kosmikoaEdu Lartzanguren

Silvia Bonoli astro-fisikariak gogo-ratzen du ikaslezenean irakaslebatek esan ziolabehin: «Zulo

beltz? Hobe halakoei objektu ilunesaten badiegu, oraindik ez gau-delako ziur zulo beltzak benetanbadiren». Orain, zalantza haiekisildu egin dira, zulo beltzen frogazuzena erakutsi dutelako, asteaz-kenean munduko hainbat hiritanaldi berean eginiko sei prentsau-rrekotan. «Ederra da irudia; seku-lako arrakasta da. Lehen irudikae-zina ematen zuena ikusi egin du-gu orain», esan du Bonolik. Italia-rra da zientzialaria, eta Ikerbasqueegitasmoaren eskutik zulo beltzakikertzen dabil, irailetik, DonostiaInternational Physics Centerren. Lurretik 55 milioi argi urtera da-

go erretratatu duten Messier 87galaxiako erdiguneko zulo beltzsupermasiboa (6.500 Eguzkikadinako masa du). Planetakohainbat puntutako zortzi irrati te-leskopioz osaturiko EHT EventHorizon Telescope sistemari eskerlortu dute irudia.«Mende honetan orain arte egi-

niko aurkikuntzen artean histo-riara pasatuko diren hiruretakobat da hau», esan du Eduardo Zu-biak. Aranzadi Zientzia ElkartekoAstronomia saila zuzentzen du2014. urtetik. Mendeko beste biaurkikuntza historikoak Higgs bo-soia (2012) eta grabitazio uhinak(2016) dira. Einsteinen erlatibitateorokorraren teoria askotan baiez-tatu dute —izan ere, ezinbestekoada gaur GPSa funtzionaraztekokalkuluetan—, baina zulo beltzenarazoa geratzen zen argitzeko:«Teoria muturrera eramatea zen,azal zezakeenaren mugetara»,esan du Zubiak. Izan ere, zulo bel-tzetan erlatibitatearen teoria kon-traesanean sartzen da mekanikakuantikoarekin. Beraz, orain artezientzialariek beti eduki dute nola-baiteko zuhurtasuna kategorikoki

baieztatzekozulo beltzak bazeude-la, eta nolakoak ziren iragar-tzeko. «Grabitazio uhinekin ba-genuen froga sendo bat teoria zu-zena zela esateko, baina, gainera,zulo beltzaren irudi bat lortzea,guztiz bat datorrena espero zena-rekin... Hori behin betiko baiezta-pena da».

Asimetrian dago gakoaBaina eraztun itxurako irudi ho-rretan, zer ikusten da zehazki?«Zulo beltzaren inguruan dagoenmateria diskoa ikusten ari gara»,erantzun du Zubiak. Halako zulobeltz supermasiboak galaxien er-dian egoten dira, eta materia era-kartzen dute, ase ezinezko gosez.Zulo beltzaren muga ukitzenduen materia asko berotzen da,oso trinkoa delako eta oso azkardabilelako biraka. Horren distiraikusten da irudian. «Gauza batekkonbentzitu du jende guztia: iru-dia asimetrikoa da: alde bat argi-tsua da, eta bestea, ilunagoa».Hain zuzen ere, hori espero beharzen, erlatibitate orokorraren teo-ria aintzat hartuta. Zergatik asi-metria? Asko sinpletuta, esan dai-teke zulo beltzak, lupa batek be-zala, ikusten dena itxuraldatzenduela, espazio-denbora deforma-tzen duelako. Zulo beltzaren au-rrean eta atzean dagoena ikustenda irudian, eta errotazioak eragi-

ten du aldeeta-ko bat bestea baino as-koz argiago agertzea.1970. urtetik, askotan irudikatu

dute zer itxura lukeen zulo beltzbatek, behatzerik balego. Orainikusi da asmaturiko irudiak etaerreala berdintsuak direla . «Us-tekabea hor egon da: irudi errea-lak aurreikusitako eredu horrenantz handia edukitzea». Jean-Pierre Luminetek irudikatu zuenzulo beltz bat lehen aldiz, 1979. ur-tean, eskuz marraztuta, eta zirri-borro hark asteazkenean zabal-duriko irudiaren antz handia du.Kip Thorne Nobel saridunak In-terstellar (2014) filmerako irudi-katu zuen zulo beltza ere oso an-tzekoa da, baina Christopher No-lan zuzendariak simetrikoa egiteaerabaki zuen, pantailan hobetoemango zuelakoan. «Oker geratuzen, zientziaren historiarako».Bonoli astrofisikariaren arabe-

ra, irudia ikerketa aro berri batenhasiera da. «Ez dugu ikusi beharesperimentu baten amaiera gisa,baizik eta hasiera moduan». Izanere, teknikak funtzionatzen duelaikusita, ikertzeko aukera askodaude. Orain, esaterako, gehiagoazter daitezke zulo beltzaren in-

guruko haz-kuntza diskoarenezaugarriak, eta nola sortzendiren zulo beltzetik ateratzen di-ren plasma zurrusta izugarriak.«Zurrusta horiek eragina izan de-zakete galaxien formakuntzan,besteak beste gurean. Orain hasi-ko da benetako lana honi zukuguztia ateratzeko».Baina Esne Bidearen erdian ere

badago zulo beltz bat. Zergatik ezdiote horri argazkia egin, askozhurbilago egonda? «Hurbilagoegonda ere, askoz txikiagoa da,eta ez dute oraindik bereizmennahikorik, antza», esan du MirenMillet Donostiako Eureka zientziamuseoko planetarioko zuzenda-riak. «Hau izan da lehen irudia,baina irrati teleskopio gehiago ja-rriko dituzte sare horretan bereiz-men handiagoa lortzeko».

Ederra da irudia;sekulako arrakasta da.Lehen irudikaezinaematen zuena ikusi egindugu orain»Silvia BonoliIkerbasqueko astrofisikaria

«Mende honetan orain arte eginikoaurkikuntzen arteanhistoriara pasako denhirutako bat da hau»Eduardo ZubiaAranzadiko Astronomia saileko burua

«Orain irrati teleskopiogehiago jarriko dituztesare horretan,bereizmen handiagoa lortzeko»Miren MilletEureka Museoko Planetarioko burua

‘‘

1

2

3

EHT sarea osatzen duten irrati teleskopioak

Nola sortzen dira zulo beltzak?

NOEMABoston

IRAM

SPT

APEX

ASTE

ALMA

CSO

JCMT

SMA

ARO/SMT

CARMA

LMT

Zurrusta erlatibistaZulo beltzak izarrak, gasa edo hautsa

jaten dituenean, partikulak eta erradiazio

zurrustak ateratzen dira haren poloetatik,

ia argiaren abiadan. Milaka argi urte

bidaiatzen dute.

Fotoi esferaSingulatitatearen masa ikaragarriak inguruko

espazio-denbora deformatzen du. Hazkuntza diskoak

isurtzen dituen fotoiak bihurritzen ditu. Horren eta

errotazioaren eraginez, diskoaren aldeetako bat

bestea baino askoz argiago ageri da.

Hazkuntza diskoaGertaeren mugaren inguruan biraka

dabilen gas eta hauts diskoa. Oso

trinkoa da, eta abiada handian

biratzen du; horregatik igortzen du

erradiazioa.

Gertaeren mugaSingularitatearen inguruko

gunea. Hori pasatzen duenak

ez du atzerabueltarik. Zulo

beltzaren alde beltza da.

SingularitateaZulo beltzaren bihotza. Dentsitate

energia eta masa guztia, eta argiak ere

ezin du ihes egin.

Izar bat orekan dago berdinak

direnean erreakzio nuklearrek

kanporatzen duten presioa eta

haren materiak barrura egiten duen

indarra.

Izar baten erregaia agortzen hastean,

barrurantz kolapsa daiteke, bere pisuaren

mende.

Izarraren kanpoaldea lehertu egiten da, supernoba deiturikoan. Barruko aldea

gertatzeko, gutxienez hamar Eguzkiren masa izan behar du izarrak.

Messier 87 galaxiako zulo beltza

Lurretik 55 milioi argi urtera dago,

Virgo konstelazioan.

Eguzki sistemaren tamaina du (Neptunoraino).

9.000 milioi kilometroko diametroa du.

6.400-6.600 Eguzkik

adinako masa du.

47BERRIAOstirala, 2019ko apirilaren 12a Bizigiro

Zientzia

D a g o e n e k ohasi dira planteatzen espe-rimentu bera egin daitekeelaespaziotik. Espazioan askozgehiago aldenduriko bi telesko-pio erabil zitezkeen, eta, gainera,atmosferaren traba eduki gabe.«Irudiak askoz zorrotzagoakizan daitezke», esan du Bonolik.Ikusi-makusi kosmikoa hasi da.

Zubiaren arabera, esperimen-tuak balio izan du baieztatzekoXXI. mendean zientzian lan egite-ko erabiltzen den metodoa egokia

rra aipatu du astronomoak—, bai-na ez da aurrera egiten. Halako be-haketek atera dezakete fisika ata-katik. Bonoliren arabera, zulo bel-tzak halako zorroztasunarekinikertzeak «ziur ekarriko digula oi-narrizko fisikan aurreratzea». Mi-lletek espero du aurkikuntza bola-dak jarraituko duela. Hurrengoan,unibertsoa azeleratzen ari denenergia iluna eta materia iluna zerdiren argitzea nahiko luke berak.

Baina zergatik sortzen dute zu-lo beltzek horrenbesteko lilura?«Ikerketaren mugetan daudenlurraldeak direlako, XX. mendea-ren hasieran Lurraren poloakzeuden bezala», esan du Zubiak.«Zulo beltzak dira gaur beha de-zakegun eta teorikoki irudika de-zakegunaren muga».

Zulo beltzek erraz egin dutebidea pop kulturara. «Jende guz-tia liluratzen dute, baita umeak

ere», esan du Bonolik. «Adibi-dez, badira Supermassive Black

Hole [Zulo Beltz Supermasibo-ak]deituriko kantak ere», gaine-ratu du. «Ooooooooooooo, nirearima pizten duzu/eta superiza-rra xurgatzen du/ zulo beltzsupermasiboak», abesten duMuse taldeak kanta horretan.Pizturiko arima metaforikohorren distira erreala ikusi dugizateriak orain, lehen aldiz.

dela: teorien eredu digitalak beha-keta oso konplexuekin pareka-tzea. Grabitatearen teoria oroko-rrak mekanika kuantikoarekindituen kontraesan «dramatiko-ak» gainditzeko bidea erakustendu esperimentuak. «Badakigubiak erabat zuzenak direla, bainaez dugu bien arteko zubi lana egin-go duen teoriarik aurkitzen». Izanere, fisikariek sarri sortzen dituzteteoria berriak —superkorden alo-