OS XOGOS: ANACOS DAHISTORIA DUN POBOANTÓN CORTIZAS RECUPERA MÁIS DE MIL ENREDOS E XOGUETES EN«TASTARABÁS» E PACO VEIRA SALIENTA O <<PROCESO DE RECUPERACIÓNMEDIANAMENTE VlGOROSO>) COMO UNHA ALTERNATIVA AOS DEBERES

Os xogos populares galegosestán <<dentro dun proceso derecuperación medianamentevigoroso desde hai unha década>~.Isto asegura Peco Veiga, inves-tigador do patrimonio lúdicogalego, membro da AsociaciónGalega do Xogo Popular e Tra-dicionM e profesor de Lingua eLiteratura Galega no instituto deMelide. Veiga escribe no prólogodo libro Tasturabás (Xerais), Antón Cortizas. Son máis de milpáxinas froito de anos de inves-tigoción, apunta este mestre eescritor. Saliente da obra que

<<leva 2.500 fotos e unha descrición de máis de mil enredose xoguetes, que nalgúns casosson unhas tiñas e noutros variaspáxinas~~.

Nun traballo publicado en xo-gospopulares.com, Peco Veigaexplica como «todas es socieda-des, incluso es máis primitivas,foron quan de crear es activida-des lúdicas necesarias para darsatisfacción á necesidade de xo-gar de todos e cada un dos sensmembros, desde o bebé acabadode nacer --pénsese, por exemplo,nos axóuxeres ou nos xogos iniciáticos cos que se interiorizan

es partes do corpo-- eta o avó, aavoa, de máis idade: amentemosa ra ou a petanca, só por citardous dos xogus máis sosegados».

A mesma idea da universali-dade dos xogos é apuntada porCortizas, xa que «a globalizacióncultural xa está inventada haimulto tempo>>. Por este motivo,Peco Veiga lembra que os gale-gos «tivemos necesidade taménde crear--ou de adaptar, segun-do o caso os xogos necesariospara xogarmos. Asiéque Galicia posúe hoxe,dentro da Pen/nsula, undos catálogos lúdicosmáis ricos, tal vez sósuperado, en canto ácantidade e á vixenciados seus xogos, polosdo Pals Vasco e Nava-rra~x

Valga explica que narecuperación destesxogos, que son anacosda historia dun pobo,«hai tres ou cetro tiposde colectivos~~ respon-sables. Serian os clubsde chave, bolos e activi-dades semeliantes <<quese mantañen en tantos

sitios>>. Outros son os concellose <~moitos centros educativosde Galicia que traballan nestarecnperaciómx E logu estar/maes entidades como a Asocia-ción Galega do Xogo Populare Tradicional: <dnvestigamos esomos xogadores de todo e denada, porque cando fas algo tesque traer a unha persoa maior,que son es que de verdade sabenos xogos>>. A esas persoas taménse retire Antón Cortizas cando

explica que no libro <~vaiinformación directa deeomunicadores quefiguran co seu nomeetamén datos das lectu-ras de centos de libros>xDesde que no 2004 em-pezou con este traballo,Cortizas buscou na ~di-teratura en galego de

ENCICLOPEDIApoetase novelistas que~la$tarah~$a fan referencias dOS en-Antón Cortizas. redos~~ e inelulu treitosIlustracións de desas narracións no li-David Sierra. bro, que leva como sub-Xerais. 1.080 titulo Enciclopedia dospáxinas. 80 brinquedos tradicionaiseuros. ~#~ eusolddicodanatureza.

O título está tomado nonome que ten (<a Carraca

A recuperación dos xogos tradicionais nas fest~

esa de facer ruido da zona de Cedeirae o norte de Ferrob>, segundo explicaeste escritor, natural precisamente deesa zona. Ese titulo onomatupeico éalgo habitual en Cortizas, xa que oanterior que publicou foi Chirlomirloe tamén estaba dedicado dOS enredostradicionais.

A ALTERNATIVA AOS DEBERESEn canto á divulgación destes xogoscomo alternativa aos deberes esco-lares dos que tanto se/-ala estes dias,Veiga asegura que ~~a axenda diariados nenosé unha barbaridade>~. Ase-gura que <<por multo que se diga quenon, os deberes se poñen, cando osnenos deberian dedicar as tardes a

PEQUENA ESCOLMA DO CATÁLOGO DE BRINQUEDOS TRADICIONAIS

TEXTO

RodriGarciaMartaOtero

MUNDO INANIMADO[ Luminarias

XOGAR COA NATUREZAA natureza foi aprincipal fonte deinspiración paraos xogos. Des-de os ríos eta aneve, es pedras ea arca das praiasserviron e ser-ven para inspirarmoitos dos xogostradicionais galegos. Na imaxe, unha dastipicas luminarias, unlza tradición da zonade Cedeira, Ferrul e a Corufia. Se utilizaun caldeiro de conservas no que se metenunhas brasas. Se amarra cunha corda e se faivirar con rapidez, <<provocando un vistosoavivamento das brasas, dO mesmo tempoque produce un funguido caracteristico~xOs rapaces construlano e faciano virar naNoite da Candeloria, provocando uns fe~mosos efectos luminosos.

ARSENAL INFANTIL I Tirapedras

DE ARMAS TOMARO catálogo deartefactos paraxogar ás guerrassempre foi molcompleto. En Ga-licia rexistráron-se todo tipo de ~ ~"~inventos para lan-zar pedras, desdeos máis simples,feitus ctmba varaverde de carba11o, eta os máisavanzados, xaeoñecidos comotirabalas. Tampouco faltan neste rexistrozarabatanas, arcos e frechas, pistolas de de-seño mul variado, escopetas e espingardas.Algunhas de construción tan esmerada queson capaces de atinar nun branco do tamañodunha pinza a cinco metros de distancia.

EN MOVEMENTO [ Os zancos

DESDE AS ALTURASA práctica de xo-gos en movemen-to e o ar libre é micostume, por des-graza, cada vezmáis en desuso.OS zancos~ llas

súas múltiplesversións, son undos divertimen-tos t radicionaismáis populares, dende Moaña eta Viveiro.~~Usábanse sempre en grupo, con eles pro-movianse valentonadas: a ver quen cruzabe o rio máis rapidamente polo sitio máisfondo..m. Na modalidade de brinquedosde desprazamentu a transporte sa inclúentamén es earrilanas, os patinetes de madelta, os andacamiños e os aros. Tamén ostrebellos feitos para esvarar, tanto na herbacomo na nave.

LA VOZ DE GALICIA CULTURAS

08/06/2013

as das vilas galegas é unha tendencia crecente (imaxe de arquivo) i MAR~$ M J~UEZ

actividades distintas ás do colexio e quelles permitan espabilar, aprender a andarpolo mundw~.

Estes xogus tradicionais precisan uns espa-zos axeitados que Peco Veiga divide en tresapartados: <~Os domésticos, que son canchasdeportivas e lugares cementados; os semi-salvaxes, que pode ser unha praza públicana que se usa unha esquina para que conteo que queda dO escondedoiro; e os salvaxes,que non están deseñados>>.

En canto ás cüferenzas entre os nenos dorural e do urbano en Galicia á hora de recu-perar estes xoguetes lxadicionais, Peco Veigaasegura que <~os nenos dos centros do mediorural teñen unha dobre vantaxe: a primeiraé que aprenden dous idiomas, o galego e ocastelán, cousa que moitas veces nas aldades

non ocorre asi, e gozan máis do medio ruralou vilego, ainda que nas cidades cada vezmáis se están facendo cousas neste sentidw>.Lembrando algmfllas experiencias cos seusalumnos do instituto de Melide, coma comoun deles comentou que facer determinadasactividades sobre o vocabulario nunha ci-dade <<serie mol sorprendente~> xa que nomedio rural <~poden saber perfectamenteque é unha beimrrúa ou utflla papeleira, perodubido que un rapaz da cidade salba que éunha palleira)>, arredor da que poden xogaros cativos.

Con traballos como os de estes dous exper-tos, a recuperación destes anacos da historiagalega continúa e con ele esa necesidadede xogar de todos, desde os escolares dOSxogadores dos bolos ou a chave.

GALICIA É XA UN REFERENTEA posta en valor do patrimoniolúdico galego é unha realidadeque val en aumento. Ademaisda iniciativa editorial de AntónCortizas, cada vez son mais osencontros e festas organizadospor colectivos como Xotramu,que a pasada fin de semana reu-niu en Muimenta dOS afecciona-dos na 5. a edición da Festa dosXogos Tradicionals. Entre es no-vidades deste ano destacarontres entretementos recuperados:o kerlido, chegado desde Múnic,a variedade de bolos de Visufia(O Courel) e a marqueta propiade Mazaricos.

Este ano, ademais, grazas dOesforzo de Brinquedia (RedeGalega do XogoTradicional), porprimeira vez nahistoria Galiciaserá o escenarioda celebraciónde Ludaria, aasemblea daAsociación Europea de Xogose Deportes Tradicionais. Seráen Ourense entre os vindeiros20 e 23 de xufio. Neste marcose incluirá tamén o Z° EncontroEscolar de Xogos Tradicionals,que transcorrerá o dia 22.

Alberto Casal, presidente deBrinquedia, explicaba na pre-sentación do evento que <~oxogo é unha das actividades quemellor permea na poboación.Todos xogamos, nos acordaremos sempre e iso queda gravado

na nosa pegada persoal>>.Casal invitaba tamén a facer

unha reflexión sobre a formaque teñen os henos de hoxe deentreterse: <~Se pensamos a queestán a xogar os henos de hoxe--explica--, vemos que estána facelo con cousas que unhaempresa lanza e todos xogan damesma forma, co cal a culturase uniforma e se empobrece.Eu pediria que pensásemos unpouco qué tipo de xogo que-remos e que permitamos queos henos de hoxe e do futuroxoguen ás cousas de sempre. Isoé un pouco o que pretendemostransmitir >>.

Duasimaxesde arquivo de×ogostradicionais en

diferenteseventos

DEENXEÑOIA mola

A HABILIDADE A PROBAOs brinquedos deenxeño e habili-dade son un doscapitulos maisextensos da his-toria dos xogosgalegos. Moitosdeles chegaron áacntalidade, conversións mello-radas. Un dosxogus recollidosen Feria é a mola,construida cunhamola grosa e dous espigos de madeira, dosque o xogador debe intentar sacar un elode arame cunha bola de madeira que se

labirinto, o xogu do leito ou o coñecidisimo

introduciu previamente. Outros xogos coñealdos de habilidade son os quebracabezas, o

bico do galo.

CON SON [ Asubío de carabuña

REPERTORIO DE SONSHonbo un tempono que os henosfacian todo tipode sons coas fo-llas de loureiroou de millo. Des-pois inventáron-se todo tipo deasubios, como o

de carabuña, nazona de Ferrol,pero habia taméncuruxas de buga-11o ou de hOZ, ou chifres de abelá ou deafiador. Antes, tamén, os henos aprendiana imitar moitos sons, como o canto do cuco,coas mans, e tiñan o seu particular catálogode asubios variados feitos coa lingua. Habiatamén frautins feitos con palias de trigo.centeo, orxo ou avea e eta pitos fabricadoscon comos de cabra.

Para xogar sófai faltaimaxinación,tamén na eradixital

INNOVANDO [ Ferreñas de lata

CREATIVIDADE VIVAA elaboración do catálogo de xogos po-pulares deixa un espazo aberto dO opti-mismo coa inclusión de algún que outro

invento que amosa que para xo-gar e diver tise s~ fai falta imaxi-nación, incluso na era dixital. Éo caso das ferreñas de lata, unpequeno <dnstrumento>> feitocunha lata de conservas ova-lada que fal de caixa de reso-nancia das ferreñas. A lata seatravesa cun drama no que seinsiren varias chapas fttradasno seu centro (seu o plásticoprotector). O arame se en-rosca en forma de mango ese dobra en forma de asa. ~<Avantaxe din os autores docatálogo--, é que a lúdica tra-dicional pemitenos argallar avontade~x