Asociaciación Cultural A Nosa Fala

proposta da

ORTOGRAFÍA DE A FALA mañegu

[miɣɾá] [ʃínʃa, iʒínʤa, ʤínʤa] [ʧafuɾδóŋ, ʧóθu]

Ortografía de A Fala

mañegu

mayu 2017

Autoris: Miembrus da Asociación Cultural A Nosa Fala

Coordinador: Miroslav Valeš

Agradecimentu

A suiguienti proposta é u risultau da labor colaborativa de valverdeñus, lagarteirus i

mañegus, in a su mayuría miembrus da Asociación Cultural A Nosa Fala. Cumu

coordinadol queru agradecel u tempu que han dedicau a esti traballu:

Omar Alonso Barroso

Francisco José Antúnez Navais

Araceli Barroso Lanchares

Mari Ángeles Domínguez Pestana

Marisa Domínguez Valerio

José Luis Estévez Pérez

Tamara Flores Pérez

Pedro Geraldes

Alicia Manso Flores

Juan Carlos Márquez Durán

Patricia Obregón Vinagre

Manuel Vicente Pascual Gómez

Mikel Payo Barroso

Miguel Ramos Ramos

Francisco Sánchez Flores

Laura Sánchez Pascual

María del Pilar Téllez Rodríguez

Si se me ha ulviau alguin, u sintu mutu, peru le agradezu igualmenti a su aportación.

PROLOGU da versión actualizá (2017)

Fai un anu a Asociación Cultural A Nosa Fala, publicó a súa primeira proposta de comu

escribil en A Fala. As reglas se habían discutíu en mutas reuniós pero a aplicación

práctica aportó unha experiencia que foi difícilmenti previsibli en as discusiós teóricas.

Creu que a mayuría das reglas que se habían propostu eran mui acertás, sin embargu,

tamén se habían propostu reglas que se mostrorin problemáticas en o momentu da súa

aplicación. Esta versión actualizá intenta especifical os puntus que se dexorin sin tratal i

tamén cambial as reglas que nun funcionan de maneira idónea. Os fundamentus teóricus

da proposta quean iguais, solu temus un anu máis de experiencia, i por isu creemus que

é un bo momentu pa publical unha versión actualizá. Os cambius, en comparación con a

proposta anteriol tocan sobre tó o tema da I latina i a Y griega. Otru cambiu significativu

é a flexibiliai en o campu, tan disputau, das sibilantis. En esti aspectu, o problema máis

gravi foi a tradición diferenti que tenin os tres lugaris. Esta versión actualizá intenta

respetal, máis que a anteriol, as tradiciós singularis dos tres lugaris, sugirindu «grafías

equivalentis» pa que ca un dos falantis se poya sintil identificau con a ortografía.

Ademais, creemus que esta versión será inda máis fácil de uṡal que a anteriol i mutivará

a ẋenti a escribil en a súa lengua materna. É probabli que esta versión nun sea a última i

que o uṡu das normas que propoñemus originará unha millora continua de as normas

ortográficas. Esti é un procesu natural que a largu plazu nos levará a emancipación de A

Fala comu lengua escrita. Hasta agó A Fala se uṡaba sobre tó en a comunicación oral,

sin embargu, a supervivencia da lengua dependi tamén da súa entrá en o ámbitu escritu.

A siguienti proposta, intenta apoyal a os uṡuarius, mutivalos pa escribil i dali unha guía

pa os momentus de duda. Os comentarius i propostas de otras alternativas están

benvindas.

Miroslav Valeš

coordinadol

miroslav.vales@tul.cz

NOTA EXPLICATIVA

En o textu se aplica a regla das «grafías equivalentis» por o que a parti do lagarteiru está

escrita uṡandu SH i XH, mentres que o mañegu uṡa Ṡ i Ẋ. Istu, sin embargu, nun

significa que a ẋenti de esi lugal esté obligá a uṡal exactamenti esas grafías. As grafías

SH = Ṡ = S i XH = Ẋ = X son simplimenti EQUIVALENTIS i por isu ca uṡariu poi

escollel das equivalentis a que millol le corresponda.

A FALA

A Fala é a lengua materna da ẋenti que vivi en Valverdi do Fresnu, As Ellas y Sa Martín

de Trevellu. As tres varieais que forman a Fala se chaman: valverdeñu/chapurrau (en

Valverdi do Fresnu) lagarteiru (en As Ellas), i mañegu (en San Martín de Trevellu).

En o anu 2001 a Ẋunta de Extremadura proclamó A Fala «Bien de Interés Cultural»

precisandu o siguienti:

«A Fala» forma parte del Patrimonio Histórico y Cultural de Extremadura, siendo necesario

que las distintas Instituciones y Administraciones Públicas coordinen sus actividades para

garantizar su defensa y protección de modo que «Lagarteiru», «Mañegu» y «Valverdeiru»

sigan siendo una realidad mientras sus hablantes así lo quieran. Y se han citado

precisamente las tres modalidades, porque es preciso ser conscientes de que, aún teniendo

un mismo tronco lingüístico, encierran diferencias que en ningún momento impiden, sin

embargo, la intercomunicación entre los hablantes.

Las lenguas no deben imponerse ni restringirse en su uso desde los poderes políticos o

culturales, pese a que haya sido una constante tentación en todos los momentos de la

historia.

Por el contrario, las Instituciones han de tener como única misión el velar por su mayor

conocimiento y por facilitar su libre difusión.

La lengua pertenece a los hablantes, «A Fala» pertenece a los habitantes de estas tres

localidades y han de ser ellos los que digan cómo desean practicarla, en qué medida y con

qué limitaciones (DOE no. 36, 27 marzo 2001, p. 2860).

É certu que a terminología «A Fala» nun é idónea, de feitu, solu o 18% de os

uṡuarius utiliza esta. Sin embargu, é o únicu glotónimu que abarca as tres varieais i ten

certu apoyu popular o, por lo menus, nun cauṡa rechazu. Por esta radón, a Asociación

Cultural se chama A Nosa Fala, igual que a lengua, hasta o momentu que se generalici

otru glotónimu millol. Naturalmenti, a ẋenti se refieri a súa lengua con o nomi da varieai

respectiva, idindu que falan valverdeñu, lagarteiru o mañegu, dexandu a terminología A

Fala, máis ben pa o ámbitu de linguística, cuandu fai falta refirilsi as tres varieais a ve.

A ẋenti dos tres lugaris se sinti orgulloṡa da súa identiai específica acuñá por a súa

lengua i desea que a lengua siga transmitindusi as generacios venideiras. Por esta radón

dibiría tamén discutilsi a posibiliai de incluil A Fala en o currículu escolal. É natural

educal os fillus en a súa lengua materna i, ademais, se trata de un dos dereitus

fundamentais. Nun sorprendi que a vasta mayuría (91%) dos falantis apoyi esta idea.

A educación en A Fala naturalmenti supon tamén a existencia da súa forma escrita.

É por isu que a Asociación Cultural A Nosa Fala está traballandu o tema da ortorafía.

Das encuestas realizás entre os falantis resulta que a mayuría ( 84%) apoya a idea de que

A Fala dibiría escribilsi con unha norma propia que nun copii ni galegu ni purtugués ni

castellanu. Esti resultau nun é sorprendenti ya que a forma escrita de unha lengua tamén

refleja a identiai dos seis falantis i a ẋenti dos tres lugaris nun se identifica ni con o

galegu ni con o purtugués. A siguenti proposta da ortografía respeta esta opinión

mayoritaria, ya que a lengua perteneci a os seis falantis i solu elis tenin o dereitu a

decidil comu querin escribila.

PREÁMBULU da ẋenti

A Fala sempris ha síu o meyu de comunicación oral da ẋenti que vivi en Valverdi do Fresnu,

As Ellas i Sa Martín de Trevellu. Antiguamenti a lengua sufríu despristigiu, pero actualmenti

os falantis sintin miricíu urgullu da súa lengua ya que é a marca esencial da súa identiai

cultural. Sin embargu, a tradición oral se volvi insuficienti, a ẋenti se dá ca ve máis conta de

que tamén é necesariu escribil en A Fala. Esta necisiai ha dau o impulsu as discusiós sobre a

ortografía.

por a ẋenti

A siguienti proposta de ortografía se fundamenta en as riuniós dos miembrus da Asociación

Cultural A Nosa Fala levás a cabu desde o anu 2013. Os puntus individuais foran discutíus con

deteñimentu i seriniai entre lingüistas i non lingüistas de os tres lugaris con o fin de sugiril

unhas reglas eficais.

pa ẋenti

O objetivu da proposta ortográfica é ofrecel unhas reglas que sirvan ben a os falantis, que les

facilitin unha ferramenta útil con a que se identifiquin i que os mutivi a escribil con a mayol

frecuencia pusibli. Por esta radón a proposta toma en conta os siguientis principius básicus:

1. Fácil i intuitiva.

Opinamus que a ortografía dibiría sel utilizá por uṡuarius de toas as edais i cundiciós, i por

tantu dibiría sel o máis simpli i intuitiva posibli, especialmenti cunsiderandu que os colegius

dos tres lugaris nun ensinan a lengua materna i así os falantis nun tenin a oportuniai de aprendel

cómu escribil A Fala. Tamén hai que tomal en conta a su aplicación por os modernus meyus de

comunicación.

2. A Fala é unha lengua, nun é un dialectu.

A Fala é a lengua ancestral dos habitantis de Valverdi do Fresnu, As Ellas i Sa Martín de

Trevellu, nun é un dialectu do galegu o do purtugués. O origin de A Fala é unha cuestión

independienti da súa ortografía. A ortografía nun intenta acentual o sei paricíu con algunha das

otras lenguas románicas da península, sea castellanu, asturianu, galegu o purtugués. Sin

embargu, os falantis están alfabetizaus en castellanu, por o que propoñemus utilizal as grafías

do castellanu pa os suíus que tenin a misma correspondencia en A Fala. Se trata dunha cuestión

práctica i non de acentual o parentescu o castellanizala.

3. Respetu as tres varieais.

A proposta respeta que ca un dos tres lugaris ten a súa varieai vernácula i por tantu a ẋenti ten o

dereitu de expresalsi, tamén por escritu, en a su varieai vernácula. O objetivu é unifical a

transcripción de suíus, pa que se escriban igual os que se prununcian igual (o mismu suíu = a

misma grafía). Sin embargu, o mismu tempu, se intenta que o resultau gráficu das tres variedais

dé unha impresión de que se trata dunha lengua (A Fala), a pesal de escribil de forma un poicu

diferenti algunhas palabras.

4. Respetu a tradición.

Aunque existi poica tradición de escribil en A Fala, esta proposta intenta respetal, sempris que

se poya, as ortografías que se han utilizau hasta agora, por ejemplu, o únicu periódicu:

Anduriña, a rotulación das callis, i escritus de otrus lingüistas i non lingüistas. Por tantu toma

en consideración que os falantis ya están acostumbraus a certus símbulus que asocian con os

suíus que nun existin en castellanu.

ABECEDARIU A FALA

grafía(s) fonema(s) ejemplus

A a abella, airi

B b barrocu, bancu, beixhu

C k, θ caracol, ciai, Cáciris, cen

Ch ʧ chu, chamal

D d dorra, dagal, dois

DX ʤ londxi, grandxa

E e elefanti, ejemplu

F f folla, figu

G g, x grandi, general, gitanu

H homi, huspital

I i idel, istal, ilmanu

J x jovis, jabalí, jamón

K k kilo

L l leiti, leval

LL ʎ consellu, calli, llanu

M m ma, mullel

N n nomi, narandxa

NH ŋ unha, algunha

Ñ ɲ camiñu, ispañol

O o osu, ovu

P p pedra, peitu

Q k que, quenti, quindi

R ɾ, r lagartu, verdi, ríu

RR r carreira, corriol

S s soñu, sel

Ṡ = SH = S z caṡa = casha = casa, camiṡa = camisha = camisa

T t taita, tella

U u uva, unha

V b vaca, vellu

X ʃ, s, x caixa, baixu, ixtranjeiru, ixamin, México

Ẋ = XH = X ʒ queiẋu = queixhu = queixu, hoiẋi = hoixhi = hoixi

Y j reyis, viyúa, proyectu

Z θ zorra, zagal, cazal

PROPOSTA DAS REGLAS ORTOGRÁFICAS

As siguientis normas regulan a escritura de A Fala i dibíu a poica tradición escrita son

supcectiblis de cambiu, así cumu de unha especificación máis detallá conformi vai

avanzandu o procesu de descripción da lengua.

▪ Principius generais da ortografía

A proposta respeta as tres varieais, o mismu que respeta as preferencias individuais dos

falantis. Por esta radón se permiti bastanti variación; sin embargu, se dá preferencia as

formas que uṡa a mayuría dos falantis en ca lugal. Por ejemplu, a pronunciación [diʃu] é

máis frecuenti en As Ellas i Sa Martín que [dísu], por isu é preferibli escribil dixu con

«x» i nun disu. Da misma maneira é aconsellabli escribil plátanu con «l», ya que esta

pronunciación é máis frecuenti que a con a «r». De toas as formas o importanti é sempris

pensal en a cohesión i nun combinal varias formas de escribil en un textu. Si o uṡuariu

decidi escribil pul i nun pur dibiría felo a o largu do textu de forma sistemática, o mismu

si decidi escribil prátanu.

▪ Signus de puntuación

Se uṡan da misma maneira que en castellanu, incluíus os signus de interrogación i

exclamación o principiu da oración ¿...? ¡..!

▪ Mayúsculas

Se escribin mayúsculas i minúsculas en os mismus caṡus que en castellanu con a

excepción de «A Fala» que se escribi con mayúscula. De esta maneira os falantis poyin

aplical as reglas que han aprindíu pa o castellanu.

▪ Apóstrofis

Nun se uṡan apóstrofis, sin excepción.

▪ Acentuación

As reglas de acentuación se uṡan de maneira paricía a o castellanu, con a excepción das

vocais decrecientis a o final da palabra.

Levan tildi as palabras agudas ‒as que tenin a última sílaba tónica‒ si están acabás en

vocal, o consonanti -n o -s: Sa Martín, caixón, indición, está , falí, beberé, ...

Levan tildi as palabras llanas ‒as que tenin a penúltima sílaba tónica‒ si están acabás en

consonanti que nun sea -n ni -s: cárcil, inútil, cáncer, ...

Levan tildi toas as palabras esdrújulas ‒as que tenin a antepenúltima sílaba tónica‒:

sábadu, plátanu, últimu, músicu, ...

Levan tildi toas as palabras sobreesdrújulas ‒as que tenin a sílaba tónica anterior a

antepenúltima‒: recórdanuslo, preséntanuslo, compránuslo, ...

As palabras monosílabas por regla general nun levan tildi (a, vas, di, foi, ca, ...), salvu

algunhas excepciós. Certus monosílabus tónicus levan unha tildi diacrítica pa

diferencialos do sei correlativu átonu:

SIN TILDI CUN TILDI

e (conj.) Juan e Inés (val.) é (verbu sel) el é u mei ilmanu

da (de + a) chegamus da serra as oitu dá (verbu dal) me dá meu a oscuriai

das (de + as) as portas das casas dás (verbu dal) nun me dás ni as gracias

de (prep.) vimus de andal dé (v. dal + num.) que nun te dé velgoña; dé 10

do (de + o) a porta do cementeriu (mañ.) dó (verbu dal) me dó mutus recordus pa ti

le (pron.) nun le digas que u sabis lé (verbu lel) sempris lé u periódicu (lag.)

to (pron. te lo) to digu en seriu (mañ.) tó (adv. todo) tó é intereṡanti

tu (pron. + te lo) a tu mairi, tu digu tó (lag.) tú (pron.) tú eris grandi

mu (pron. me lo) mu dixu José (lag.) mú (sust.) mú é o machu de a mua

mo (pron. me lo) mo dixu José (mañ.) mó (sust.) me doi unha mó

lu (pron. se lo) lu digu agora (lag.) lú (sust.) oscureci, hai poica lú

na (in + a) istá na meṡa ná (sust. nada) nun te debu ná

pa (prep.) istu é pa ti pá (sust.) lévati u picu i a pá / in tempus de pá

se (pron.) se chama Carmen sé (verbu sabel) nun sé a qué hora acabaremus

si (conj.) si chegas a horas, chámami sí (adv. afirmativu) sí, despois vo

mais (conj. pero) u chamí mais nun pudu vil máis (adv. cant.) me gustaría comel máis

In us caṡus relevantis se acintúan tamén os plurais correspondentis: tós, mús, ...

Ademais dos monosílabus citáus, se acentúan os pronomis interrogativus: ¿qué?,

¿cómu?, ¿cuál?, ¿cuántu? i exclamativus ¡dóndi vas!, ¡qué didis!

Os diptongus, secuencias de duas vocais pronunciás dentru da misma sílaba, se acentúan

siguindu as reglas generais: cauṡa, tradición, tradiciós, aiós, ...

Sin embargu, si un diptongu decrecienti (au, ou, eu, ai, oi, ei) apareci a o final da

palabra, o sea, en a última sílaba, leva acentu sin necesiai de marcalo con tildi: falau,

falei, parecei, necesiai, disputau, identiai, resultau, ... tamén: ademais, dispois, necesiai,

vocais, faleis, falais, resultaus, ...

Un hiatu é a secuencia de duas vocais que nun se pronuncian dentru da misma sílaba. Us

hiatus formaus por duas vocais abertas (a, e, o.) siguin as reglas generais de acentuación:

león, poeta, creó, caóticu, maestru, ...

Os hiatus formaus por unha vocal fechá (i, u) tónica i otra aberta (a, e, o) átona o por

duas vocais fechás, sendu unha de elas tónica, levan tildi sempris, sin consideral si o

exigin o non as reglas generais de acentuación: tíu, túa, síu, país, ríu, acentúa, paricíu,

divirtíu, bibía, heroína, prohíbin, ...

Os adverbius acabaus en -menti se acentúan si os adjetivus de os que se forman levan

acentu: fácil- fácilmenti, lindu- lindamenti, ...

Nun se acentúan solu en o sintíu de solamenti, ni os pronomis demostrativus esti, esi, ...

Esti nun me dixu na (igual que nun se acentúan en casellanu según a norma actual).

▪ Contracciós

Se poyin o non escribil xuntas as contracciós da preposición de + artículu determinau:

do / de o, dos / de os, da / de a, das, / de as; i tamén de + artículu indeterminau:

dun / de un, dos / de os, dunha / de unha, dunhas / de unhas.

Tamén se permiti variación con as preposiciós en, a + artículu determinau, que se poyin

escribil o ben xuntas o por separau: en a / na, en os / nos, a o / ao, a os / aos, ...

As demais palabras se escribin sempris separás: de esti, de aquela, en aquela, inda agó,

por o , de uva, tos os, ...

Excepciós

- tolus se escribi ẋuntus cumu unha palabra (in lagarteiru).

- dambus nun é contracción, é unha palabra con significau léxicu, por o que nun se trata

de excepción.

- de A Fala se escribi separau por radón da mayúscula. O mismu se aplica a os

topónimus que empezan con artículu: de As Ellas, de Os Foyus, ...

FONOLOGÍA

▪ Vocais

A pronunciación das vocais i/e, o/u varía considerablimenti en os tres lugaris. Conformi

a os principius generais, en ca lugal se escribi tal y cumu se pronuncia. As formas que

uṡa a mayuría dos falantis son as formas prefirías i recomendablis. Así que os mañegus

naturalmenti escribiran o articulu determinau «o»: o portu, o castelu, o ríu, ...mentras

que os demais «u»: u portu, u castelu, u ríu, ... A variación afecta a mutas palabras:

iscribil - escribil, está - istá, en - in, oivil - uivil, con - cun, etcétera. Tamén se aplica esta

regla en o caṡu dos diminutivus que cambian a vocal o o diptongu da rei da palabra:

cerveza - cirvicita, ovu - uvitu, beiẋu - biẋiñu, ...

▪ A -d- intervocálica

En mutas palabras nun se pronuncia a -d- intervocálica, i tampocu se escribi: falau,

chegau, acabá (acabada), mollá (mojada), etcétera. En o caṡu dos participius hai que

prestal atención a o acentu que é necesariu marcal si a palabra acaba en unha vocal i nun

marcalo si acaba en un diptongu decrecienti.

En algunhas palabras existi variación que dependi das palabras individuais i tamen de ca

falanti. Se combina ademais, con a variación das vocais i dos diptongus i así poyin

coexistil máis formas de algunhas palabras. Por ejemplu: necesiai - nicisidai - nicisiai,

médicu - mecu - meicu, ... Sin embargu, as formas suelin coincidil en un lugal: mecu (Sa

Martín), médicu (As Ellas), o importanti é escribil as palabras de forma sistemática a o

largu do textu.

A elisión da -d- intervocálica poi estal acompañá por a queida da vocal final:

ca (cada),... Si o resultau e monosílabu nun se acentúa ni se marca a elisión da -d-, salvu

en o caṡu de tó (todo) i ná (nada).

▪ Letra Ñ

O fonema palatal oclusivo nasal /ɲ/ se repreṡenta con «Ñ», igual que en castellanu:

camiñu, anduriña, español, coñocel, teñu, ...

▪ Dígrafu NH

O fonema velar oclusivu nasal /ŋ/ se repreṡenta con «NH»: unha, unhas, algunha,

niñunha, ...

Esti fonema / grafía solu apareci en mui poicas palabras, pero é relevanti ya que se trata

de palabras frecuentis.

▪ Dígrafu LL

O fonema palatal lateral /ʎ/ se repreṡenta con «LL», igual que en castellanu: navalla,

calli, vellu, consellu, mullel, ...

As palabras que se pronuncian con o fonema palatal lateral mutas vedis tenin un paralelu

castellanu que se pronuncia con unha velar fricativa sorda /x/ i se escribi con «j» o «ge,

gi»: tellau (tejado), millol (mejor), collin (cogen), ovella (oveja), escollel (escoger), ...

▪ I latina versus Y griega

Con «Y» griega se escribi o primer suíu do diptongu (principiu de sílaba), ya que se trata

de un suíu semiconsonánticu [j]: ya, mayu, meyu (medio), proyectu, sayu, mayol, apoyu,

yogur, ...

Con a «I» latina se escribi o segundu elementu do diptongu = suíu semivocálicu [ị],

ademais as palabras dondi o suiu [i] nun é parti do diptongu i forma sílaba con unha

consonanti: mui, hai, críu, limón, importanti, inteligenti, ...

As palabras dondi se encontrin os dois suíus (semiconsonanti i semivocal/vocal) [ji / ij]:

«yi / iy», siguin a regla general: construyin, poyin, sayin, reyis (sg. rei), viyúa, ...

A conjunción se escribi con I latina: Carlos i María. Ademais, en lagarteiru i mañegu a

conjunción nun cambia a sua forma antis das palabras que empezan por unha /i/ «i»:

Francia i Inglaterra, María i Isabel, ... O mismu pasa in lagarteiru con a conjunción «u»

que nun cambia antis das palabras que empezan por unha /u/ «u»: Austria u Ungría,

Marisa u Úrsula, ...

En valverdeiru se transforma a conjunción «i» en unha «e» antis da vocal /i/ pa evital

cacofonía: Francia e Inglaterra, María e Isabel.

▪ H muda

Por rados de etimología se escribia H muda igual que en castellanu: hoiẋi, hola, habel,

hasta, hospital, homi, humiai, hortu, ...

As excepciós que nun correspondin con castellanu, tamén tenin a radón etimológica: ovu

(huevo, del lat. ovum), osu (hueso, del lat. ossum), ocu (hueco, del lat. occare), ermanu/

ilmanu (hermano, del lat. germanus).

▪ Letra X

A letra «X» repreṡenta varius fonemas/suíus dependendu da sua posición i da palabra

concreta. En as palabras que tenin o sei correlativu en castellanu se utiliza de igual

maneira, repreṡentandu /s/ a principius da palabra o en contactu con unha consonanti:

xilófonu, extranjeiru, excaval, Extremadura, tamén se pronuncia /s/ entre vocais i o final

da palabra: examin, exagerau, existil, relax. En topónimus cumu México, Oxaca, Texas,

repreṡenta unha velar frivativa sorda/x/. En as tres varieais se utiliza, ademais, pa o suíu

de prepalatal fricativa sorda /ʃ/: dixu bruixa, caixa, ...

▪ Letras B i V

As letras que correspondina o fonema bilabial sonoru /b/ se escribin de maneira paralela

a o castellanu: abella, viñu, verbu, vaca, vellu, ...

Cuandu nun hai paralelu hai que consultal o Diccionariu de A Fala, por ejemplu:

devesa, ...

▪ Variación L/R

Igual que en o casu das vocais, existi bastanti variación dos fonemas /l/ i /ɾ/. Esta

variación nun afecta a comprensión mutua i por isu as duas formas son aceptablis en a

escritura: plaza - praza, árbul- álbul(i), por - pol, prátanu - plátanu, igleṡia - igreṡia

(igleiẋa en Sa Martín), ...

É prefiribli escribil os infinitivus con unha «-l» final, ya que se trata de formas que

aparecin con máis frecuencia que as acabás en «-r». Por tantu escribimus: falal, escribil,

ẋugal, comel, ...

▪ Otrus caṡus de variación

Se solucionan en analogía a L/R i as vocais escribindu de acordu con a pronunciación,

por ejemplu: tradiciós - tradicións, castañaris - castañais, otru - oitru, muñu - muiñu,

dondi - ondi - dundi - undi, ...

▪ Sibilantis

O tema das sibilantis é tradicionalmenti o máis disputau entre os falantis, ya que ca lugal

i ca persoa ya ten as suas custumbris de cómu repreṡental as sibilantis que nun existin en

castellanu. A idea original cuandu empezamus os traballus en esta proposta foi a

unificación da correspondencia suíu - grafía. Sin embargu, o largu do procesu das

reuniós i discusiós chegamus a conclusión que hai que tomal unha pustura máis flexibli

pa que tos os falantis se sintan identificaus con a ortografía. Por esta radón, esta versión

propón «grafías equivalentis», o sea, diferentis grafías con a misma correspondencia. As

grafías equivalentis solu afectan a dois fonemas /z/: «Ṡ» = «SH» = «S» i /ʒ/: «Ẋ» =

«XH» = «X». As versiós con a diacrítica son máis tradicionais en Sa Martín (tamén a

vedis escritas con unha letra subrayá) mentras que a «SH» está arraigá en As Ellas. É

certu que as versiós con diacrítica se volvin difícilis en o momentu de escribil en o

móvil, en cambiu, as versiós «S» i «X» nun repreṡentan a cualiai sonora da consonanti.

A versión «SH» i «XH» repreṡenta con a H a cualiai sonora das consonantis i sirvi en

lugal da diacrítica, sin embargu, a segunda das duas inda nun está arraigá entre os

falantis. A peṡal das tradiciós as tres variantis de ca consonanti nun tenin niñunha

correspondencia con algún dos lugaris i os falantis poyin escollel librimenti as que le

gustin máis. É recomendabli uṡal os paris correspondientis de consonantis sonoras: Ṡ -

Ẋ, SH - XH, S - X, ya que siría poicu lógicu escollel unha con diacrítica i otra sin ela.

O fonema /ʤ/ dibiría, en realiai, combinal unha /d/ i unha /ʒ/, sin embargu, esta

combinación nos levaría a unha repreṡentación con tres letras «DXH». Cumu o paralelu

sordu de esti suíu /ʧ/ se repreṡenta con unha «CH», nun é necesariu expresal a cualidai

sonora i complical así a escritura. Por esta radón o suíu /ʤ/ está repreṡentau con unha

«DX».

En valverdeiru nun existin os fonemas /z, ʒ, ʤ/, por tantu os valverdeirus nun van a uṡal

toas as grafías propostas i escribirán conformi a sua pronunciación: jovis, lonji, genti,

ajudal, casa, mesa, camisa, coixa, queixu, hoixi, etcétera.

• A sibilanti interdental /θ/ se escribi igual que en castellanu «ci, ce, za, zo zu»: ceal,

zanahoria, caza, chozu, ceu, ... En as palabras en as que hai variación entre /θ/ i /d/ se

utiliza «z», «ce», «ci» en valverdeiru: zagal, zorra, onci, doci, ... i «d» en mañegu i

lagarteiru: dagal, dorra, ondi, dodi, ...

As demais sibilantis tenin as siguientis correspondencias:

• alveolar fricativa sorda / s / «S»: nosa, misa, osu, asal, ...

• alveolar fricativa sonora / z / «Ṡ» = «SH» = «S»: caṡa = casha = casa, camiṡa =

camisha = camisa, intereṡanti = intereshanti = interesanti, teṡoiru = teshoiru = tesoiru.

• prepalatal fricativa sorda / ʃ / «X»: baixu, dixu, bruixa, caixa, ...

• prepalatal fricativa sonora / ʒ / «Ẋ» = «XH» = «X»: iẋenti = ixhenti = ixenti, cereiẋa =

cereixha = cereixa, iẋovis = ixhovis = ixovis, viaiẋi = viaixhi = viaixi, ...

• prepalatal africada sonora / ʤ / «DX»: londxi, narandxa, grandxa, mondxa, ...

O fonema /ʤ/ tamén, a vedis, apareci a principius da palabra, peru solu se escribi dispois

de N, ya que en esta posición é sistemáticu.

A o final de esti documentu hai unha tabla que aiẋuará a os usuarius a resolvel as dudas

respectu a ortografía das palabras con sibilantis.

Sibilantis - lista de palabras

A siguienti lista de palabras (versión abreviá) sirvi pa aiẋual con as dudas. En lagarteiru

se uṡan as grafías «SH» i «XH» mentres que en mañegu se uṡan as versiós con diacrítica

«Ṡ» i «Ẋ». Esti feitu nun significa que esas grafías correspondan a esi lugal, se trata de

unha elección puramenti demostrativa i tantu os mañegus cumu os lagarteirus tenin toa

libertai de uṡal cualquera das grafías equivalentis. Sin embargu, considerandu as

posibiliais dos meyus informáticus as grafías sin diacritica parecin máis prácticas , por o

cual se anima a os mañegus a aproveitalsi tamén das grafías “SH” i “XH”.

SIBILANTIS /s/: s, /z/: sh=ṡ, /ʃ/: x, /ʒ/: xh=ẋ, /ʤ/: dx

ispañol valverdeñu lagarteiru mañegu

adj. term. en -oso -osu -oshu -oṡu

prefijo des+[vocal] des- dish- deṡ-

Jálama Xálima Xálima Xálima

abajo abaju abaixu abaixu

ahorrar ahorral istuixhal estoiẋal

ajeno ajenu aixhenu ajenu

añejo añeju aneixhu aneiẋu

atadura atillu atixhu atiẋu

ayudar ajudal aixhual aiẋual

ayuntamiento ayuntamentu aixhuntamentu aiẋuntamentu

bajar bajal baixal baixal

bajo baju baixu baixu

besar bixal bixhal beiẋal

beso beixu beixhu beiẋu

bruja bruja bruixa bruixa

caja caixa caixa caixa

calleja calleja caleixha caleiẋa

callejón callejón calixhón caliẋón

camisa camisa camisha camiṡa

camiseta camiseta camisheta camiṡeta

cariñoso cariñosu cariñoshu cariñoṡu

casa casa casha caṡa

casado casau cashau caṡau

casarse casalsi cashalsi caṡalsi

casi casi cashi caiṡi

caso casu caushu caṡu

causar causal caushal cauṡal

cereza cereza cereixha cereiẋa

coja coixa coixa coixa

cosa coixa coixha coiẋa

dehesa devesa devesha deveṡa

dejar, dejo, ... dejal, deju,.. dixal, deixu,... deixal, deixu,...

desaparecer desaparecel dishaparecel deṡaparecel

desayunar desayunal, almodal dishayunal, almodal deṡayunal, almodal

dije, dijiste, dijo, ... diji, dijestis, diju, ... dixi, dixestis, dixu,.. dixi, dixestis, dixu,...

encía encía indxía, indxiba ẋindxiba

famoso famosu famoshu famoṡu

flojo floju froixu floixu

flojito flojiñu, flojitu fruixhiñu fluixitu

freir frixil, frital frixhil friẋil

gente genti ixhenti ẋenti

granja granja grandxa grandxa

guisar guisal guishal guiṡal

guiso guisu guishu guiṡu

hambriento cun fomi ixhlambríu fambrientu

hollín follín furuixhi fuliẋi

hoy hoixi hoixhi hoiẋi

iglesia iglesia igreshia igleiẋa

interesante interesanti intereshanti intereṡanti

jabalí jabaril, jabalí jabalí ẋabaril

jabón xabón ixabón xabón

jara jara ixhara ẋara

jarra jarra ixharra ẋarra

jaula jaula ixhaula ẋaula

jeringa xiringa ixhiringa ẋiringa

jornada jorná ixholná ẋolná

Juan Juan Ixhuan Ẋuan

judías frenjóns frendxós freiẋós

juego xogu ixhogu ẋugu

jueves jovis ixhovis ẋovis

jugar xugal ixhugal ẋugal

juguete jugueti ixhugueti ẋugueti

juntos juntus ixhuntus ẋuntus

justo justu ixhustu ẋustu

lagartija lagartija lagartixha lagartiẋa

laja laixa laixa laixa

lejos lonji londxi londxi

mear mixal mixhal miẋal

mesa mesa mesha meṡa

monja monja mondxa mondxa

Moraleja Moraleja Moraleixha Moraleiẋa

naranja naranja narandxa narandxa

naranja (color) naranja naranja narandxa

países paísis paíshis paíṡis

peso pesu peshu peṡu

piel pillica peleixha peleiẋa

pimentón pimentón aixín aixín

pimiento axín pimentu pimentu

pimiento picante xinxa ixhindxa ẋindxa

pisar pisal pishal piṡal

posar posal puixhal puiẋal

presentar presental prishental preṡental

puse, pusiste,... pusi, pusestis,... pushi, pushestis, ... puiṡi, puiṡestis, ...

queja queixa queixa queixa

queso queixu queixhu queiẋu

quisiera, quisieras,.. quisiera, quisieras,... quishera, quisheras,... quiṡera, quiṡeras,...

representar represental represhental repreṡental

risa risa risha riṡa

romper mucho esfarrapal isfataixhal esfataiẋal

rosa (color) rosa rosa roṡa

rosa (flor) rosa rosha roṡa

sortija anelu surtixha anelu

sucio porcu lixoshu marranu, lixoṡu

tesoro tesoiru teshoiru teṡoiru

tijeras tijeiras tixheiras tiẋeiras

traje, trajiste, ... traji, trajestis, ... truixi, truixestis, ... truiẋi, truiẋestis, ...

usar usal ushal uṡal

ventaja ventaja ventaixha ventaiẋa

viaje viaji viaixhi viaiẋi

yerno xenru ixhenru ẋenru

Asociación Cultural A Nosa Fala