, Sahibi Prof. Dr. A. feyzi BiNGOL Ftrat Oniversitesi RektOrii

Edittirler

Prof. Dr. Mustafa OZTORK Orta Dogu Ara9ttrmalan Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. Enver t;AKAR insani ve Sosya! Bilim/er Fakiiltesi Tarih IJO/iimii

Bilim Kurulu

Prof. Dr. Mustafa 0ZT0RK Orta Doifu Ara$flrma!an Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. M. lle;ir A$AN Tarih Suhesi Miidiirii

Prof. Dr. Saadettin TONBUL Cografya Subesi Mi1diirii

Prof. Dr. Ali YILDIRIM Di/ ve Edebiyat ~~ubesi Miidiirii

Prof. Dr. Cemalettin t;OPUROGLU Sosyoloji Subesi Miidiirii

Yrd. Doy. Dr. Rifat OZDEMiR Terciime Subesi Miidiirii

Prof. Dr. Esma $iM$EK Halle Kiiltiirii $ubesi MiidiJrii

Bu Saymm Hakem Heyeti

Prof. Dr. Mustafa OZTORK (Frrat On.) Prof'. Dr. M. Be;ir A$AN (frrat On.) Prof. Dr. ibrahim YILMAZ(:ELiK (Frrat On.) Prof. Dr. Enver (:AKAR (FHat On.) Prof. Dr. 6mer Osman UMAR (Firat Dn.)

Prof. Dr. Mehmet (:ELiK (Celalbayar On.) Prof. Dr. AbdOlhalik BAKJR (!lilecik On.) Prof. Dr. Yucel OZTORK (Sakarya On.) Prof. Dr. Muammcr GDL (I-larran On.) Doy. Dr. Omit KOt; (Celalbayar On.) Dov. Dr. YOksel ARSLANTA$ (Frrat On.)

T.C. FIRAT iJNiVERSiTESi

ORTADOGU ARA$HRMALARI

MERKEZI

OR.TA DOGU

AR.A$TR R.MAlAR.B

DER.GiSi

OCAK 2010

Cilt: VIH Say1: 1

ISSN' 1303-9075

Fwat Oniversitesi Orta Doi!u A_J:Q§/trmalan Denrisi Cilt: ]Iff!. Savt: I Elaztf!. 2012 69

HALEP ULU CAMH V AKFI (1584 Tarihli EvkafDellerine Gore)

The Foundation of the Great Mosque of Aleppo

(According to the Awqaf Register Dated 1584)

Enver (:AKAR' Mehtap NASIROGLU"'

OZET

Omeyye Camii ad1yla da bilinen Ulu Camii, Halep ~ehrinin en geni~ ve en eski eamisidir. 715 y1lmda Emev; Halifesi I. Velid tarafmdan ba~latllan cami in$aatl, 716 yllmda Stileyman bin Abdlilmelik tarafmdan tamamlanml$tlr. 11. yilzyllm ikinci yansmda Halep'in kontrolilnli ele geqiren Mirdasiler, cami avlusuna kubbeli bir $adnvan in$a ettiler. 1090 ylimda ise Selquklular tarafmdan caminin minaresi onanld1. Daha sonra, bliylik bir yangmda s~rasmda zarar goren Halep Ulu Camii, ll69'da Nureddin Zengi tarafmdan restore edildi. 1260 yllmda Mogol!ar tarafmdan tahrip edildikten sonra 1285 yllmda Memlfiklar tarafmdan tekrar onanld1.

Bu qah$mada, Suriye'nin en onemli kentlerinden biri olan Halep'teki Ulu Camii vakf1 ilzerinde durulmu$, caminin ozellikleri, ona tahsis edilen vakfm 1584 yllmdaki gelir ve gider kalemleri hakkmda bilgi verilmi>tir.

Anahtar Kelimeler: Halep, Ulu Camii, Omeyye Camii, vaklf

ABSTRACT

The Great Mosque of Aleppo or the Ummayad Mosque of Aleppo is the largest and oldest mosque in the city of Aleppo. The construction of the earliest mosque on the site was commenced by the Ummayad caliph al-Walid I in 715 and was finished by his successor Sulayman ibn Abd al-Malik in 716. 1n the second haif of the 11'" century, the Mirdasids controlled Aleppo and built a single-domed fountain in mosque's comtyard. The minaret of the Great Mosque was restored by Seljuks in 1090. The mosque was restored and expanded by the Zengid sultan Nur al-Din in 1169 after a great fire that had destroyed the earlier Ummayad structure. It was restored again by Mamluks in 1285 after the entire mosque was razed by the Mongols in 1260.

1n this paper, information given about the functions and income of the foundations allocated to the Great Mosque of Aleppo and its expenditures for variety of jobs in 1584.

Key Words: Aleppo, Great Mosque of Aleppo, Ummayad Mosque, foundation

·Prof. Dr., Firat Oniversitesi insani ve Sosyal Bilimler F;lkOltesi Tarih BOIOmG/Elazig ** Ar~. Gar., Batman Oniversitesi Fen-Edebiyat FakOlj'': ···,·dh BOIOmG/J3atman

70'-------------'E'"nu:ve,r_cC~jocJK"/"I"'R'"-'\"-'ie!i!:!.hl£!2 NAS!ROGLU ffa!ep Ufu Camii ValsJj_

Giri~

Suriye'nin en bUyUk ve en geli$mi$ kentlerinden biri olan Halep 1,

1516'da Yavuz Sultan Selim'in Mtstr Seferi strasmda Osmanlt idaresine geymi$ ve 1549 ytlma kadar $am Beylerbeyiligi'ne bag!t bir sancak olarak Osman!t idari tqkilatt i9erisindeki yerini almt$ltr2

• 1549'da ise yine aynt adla amlan eyaletin (Halep Eyaleti) merkez sancagt haline getirilmi$3 ve imparatorluk i9erisindeki siyasi ve iktisadi i:inemini hemen her di:inemde muhafaza etmi$lir.

Halep $ehri, Islam hiikimiyetine ge9tikten sonra muhte!if di:inemlerde, ozellikle de Memluk ve Osman!t idareleri strasmda, 90k saytda dini, sosyal ve iktisadi yaptlarla sUslenmi$tir. Bu yaptlarm da ba$mda halen $Chir halkma hizmet vermeye devam eden ve bir Emevi diinemi eseri olan Ulu Camii gelmektedir.

Daha 90k Cami-i Kebir vc Umeyye Camii adianyla bilinen bu cami, Halep Kalesi'nin battsmda eski Bezziizlar <;ar$tSt'nda bulunan kUlliyenin i9inde yer almakta ve biti~igindeki Hz. Zekeriyya'ya iziife edilen ttirbeden dolayt Zekeriyya Mescidi olarak da bilinmektedir. Emevi halifelerinden Siileyman bin Abdiilme/ik tarafmdan 715-716 ytllannda bir katedralin avlu veya haziresi Uzerine yaptldtgt kaynaklarda ifade edilmektedir4

.

Cuma mescidi olarak in$a edilen ilk bina 962 ytlmda Bizans imparatoru II. Nikephoros'un Halep'e saldtnst strasmda yanmt$, 965 ytltnda Hamdani emtn Seyfuddevle tarafmdan tamir ettirilerek tekrar ibadete ayt!IDt$ltr.

1 Ha!ep $Chr1 hakkmda aynntih bilgi iyin bkz. J. Sauvaget, Alep Essai sur le driveloppement d 'une grande ville syrienne des origines au. milien du XL'{ siecle, Pari's, 1941; J. Sauvage!, "Haleb", islam Ansiklopedisi, VII, Eski,ehir, 1997, s. 117-122; Edhem Edhem­Daniel Got'fman~Brucc Masters, Dogu ile Batz Arasmda Osman/1 Kenti Halep, jzmir ve j,stanbul, ((:ev. Sennet Ya!vm), istanbul, 2003; M. Sobernheim, "Ha!ab", Encyc!opedie de 1'/sliim, 11, Pat·is, 1927, s. 24!-252; Heinz Gaube-Eugen Wirth, Aleppo, Wiesbaden, 1984; Talip Yaztd, "Halep", TDV Islam Ansiklopedisi, 15, Istanbul, 1997, s. 239-244; Bruce Masters, ;'Halep-Osmanh D5nemi", TDV islam Ansik!opedisi, !5, s. 244~247; Abraham Marcus, The };fiddle East on the Eve ofJ\.fodernity~Aieppo in the Eighteenth Century, New York. 1989; Enver <;:akar, XVI Yiizyilda Haleb Sancafj1 (1516-1566), Elaztg, 2003; Enver (:akar, 17. Yiizylida Ha/eb J::"yaleti ve Tiirkmenleri, Elaz1g, 2006; Hilmi Bayraktar, XIX Yiizydda Halep Eyaleti 'nin lktisadt Vaziyeti, Elaz1g, 2004

2 Enver c;akar, "XVI. Yi.izyilda $am Bey!erbeyiliginin idari TaksimatJ", F1rat Oniversitesi Smyal Bilimler Dergisi, 13/1, ElazJg, 2003., s. 357~361

3 Enver <;:akar, XVI. Yiizydda Haleb Sancag1 (1516-1566), s. 29 4

AbdOsselam Ulu<;am, "Halep Ulucamii", TDV islam Ansiklopedisi, 15, Istanbul, 1997, s. 248; M. Sobernheim, "Halab", s. 250;· Heghnar Zeit! ian Watenpaugh, .!mage of an Otoman City: Imperial Architecture and Urban Experiences in Aleppo in the 16th and 17th Centuries, Leiden, 2004, s. 176

Fwat Oniversitesi Orta Dogu Ar:gJi11J:Jl!fdw:ll2?J:gisi Cilt: VIII. Sav/.:1. Ela:n{;.2Q.l.£ __ "_1J.

Caminin glinlimlize ula~an en eski mimari unsuru I 090 yiimda Selyuklu Sultam Melik~ah'm kllldli bir onanmr srrasmda yapllrclrgr minaresiclir. Kitabesine gore, list krsmr kardqi Tutu~ tarafmclan I 094 y!lmda tamamlanmr~lrr5 .

ismaililer'in ~ehre dlizenlecligi saldrn srrasmcla, 24 Temrmrz 1169 tarihinde yak!lan Halep Ulu Camii, Nuredclin Zengi tarafmdan restore edi1mi~tir6 1260 y!lmda geryekle~en Mogol isti1asr srrasmcla, Sis kralmm salclrrrsryla ikinci clefa yakrlan cami, Sultan ei-Melikii'z-Zahir'in emriyle tekrar onariimi9lrr7

• 1280 yiirncla yine Sis'teki Ermeni kralmm sa1clmsryla tahrip ecli1digi iyin, Halep naibi Karasungur donemincle [(adz i;!emsiiddin bin Sak:r el-Halebi tarafmdan restore eclilmi~ ve bu yali$1113 cia 1285 yiir Eyllil aymcla tamamlanmr$lrr. Rivayete gore krb1e yonlincleki kuzey cluvan o don emden kalmaclrrg Caminin yeni minberini ise Sultan ei-Melik:ii 'n-Naszr Muhammed bin Kalavun yaptrrl111$lir9

14. ylizyii seyyahlarmclan olan ibn 13attfrta'nm lasvirine gore, or1asmcla bir havuzu, etrafmcla la$ clo9e1i bir avlusu, f11cli$i vc abanozla slis1enmi$ glizel bir minberi ve yanmda Hamclanogullan tarafmdan yap!lmr~ bir medresesi varclr. Aynca yakmmcla bir kaysariye de bu1unmakta o1up, yollannm her biri caminin bir kaprsma yrkardr 10

1421 yrlmcla kendiliginclcn yrkr1an bali duvarr, clonemin Halcp naibi Emir Yqbek el-Yusufi'nin emriyle krsmen onarrlmr~ ve bu onarrm faaliyeti Y e~bek' in vefatmdan son.ra cia devam etmi~tir 11

.

17. yiizyrlcla Halep'i ziyaret eden Evliya (:elebi, Ha1ep Uiu Camii'ni, on iki yiiksek kaprlr, sol tarafr ana bir yolla boliinmli~ bliyiik ve muhtqem bir yapr olarak tasvir ctmekiedir. Yine onun tasvirine gore, caminin bir yo! i1e

5 AbdUsselam Uluyam. ''Halep Ulucamii'', s. 248 6 Bu rcstorasyon :masmda cami vakfma ait olan bir kJsJm dlikldinlar yllcJ!mJ~ vc

geni~!etilen caminin kare ~eklini almas1 saglandJ. Gazzi (K5mil bin l-Itiscyin bin Muhammed e!~B5.11 d+Ialebi), Kitci.bu Nehri 'z~Zeheb .fl 7lir1hi Ha/eb. !I, 1-la!cb, 1342 ( 1923), s. 2J6: C$­$Jhne (c$~$eyhli'l-imUm ¢1-'A!im ci-'All&metii'I-Bahr cl-Fehlu1mc KiidU'!-Kud5t Muhibliddin $eyhti'l-isl3.m ve'!-Mtislimin Ebi'I-Fazl Muhammed bin q-$J!me ei-Ualcbl cl-llancfi). ed­Diirri.i 'f-Miintehab fi TUrfhi Mem/eketi Haleb, (thk. Yusuf bin Elyfln Serkis ed-Dmm:;;ld), Beyrut, 1909, s. 63-64

7 Gazzi, Nehr, II, s. 2.18-239; e~-$1lmc, ed-Diirrii '1-Miintehab, s. 68-69 8 Gazzi, Nehr, !I, s. 236~ e$-$!hnc, ed-Diirrii '1-M.iintehab, s. 64 9 AbdOssc!am Ulw;:am, "Halep Ulucamii", s. 248 10 EbCJ Abdullah Muhammed ibn BattC!la Tanci, ibn Battiita Seyahatndmesi, I, (Ccv. A.

Sait Aykut), Yap1 Kredi Yay111lan, isranbu1, 2004, s. 107 · 11 Gazzi, Nehr, II, s. 236; q-$il1nc, ed-Diirrii 'l-Miintehab, s. 64

72~-------

aynlmr~ olan krsmr kadmlarm ibadcti i9in kullanrliyor ve cemaatin kalabahk olclugu zamanlarcla, yo! olarak kullanilan bu alancla cia namaz kilmryorclu 12

Bundan sonra yeni onanmlarla Osman!J diinemine kaclar gelen cami, Osman!J sultanlan tarafrndan cia ihtiyay hast! oldukva onanlmr~trr. Son olarak Sultan II. Abcllilhamid, !908 yr!Jnda camiyi yeniclen elden geyirt­mi$tir13.

Buglinkli ~ekliyle Halep Ulu Camii, gcni$ bir avlunun liy yanmr yevrcleyen revakli mekanlar ve glineycleki harem biillimlinclen meyclana gelmekteclir. Harem, yanlannclaki cluvarlara bili$ik olan dart srra kare kesitli paye ile b61Unmli~ liv sahn!J bir plan $Cmasr sergiler. Yatrk dikdiirtgen prizma $Cklincleki yaprnrn dikey ekscni lizerinde yer alan orta mekiinr kubbe ile, cliger krsrmlan ise yapraz tonozlarla iirtlilmli$tlir. Krble cluvannda clerin oyulmu~ yuvarlak ni~li basit mihrap, sagrncla minber, solunda cia cepheclen clr$a la$an I-lz. Zekeriya tlirbesi bulunmaktadrr. Aynca, minberle clogu cluvan arasrnda k6$eye yakm ikinci bir mihrabr cia varclrr. Avludan ve krblc yonlinclen iki kapr ile i9eri girilir. Caminin en g6steri$1i bo!UmU avlu ile etrafmclaki revak!J mekiinlarclrr. Cam in in kuzeybatr k6$esincle ylikselen kare plan!J be$ kath minare, lizerindeki sUslemeleri ve kitabeleriyle Smiye'cleki Selyuklu sanatmm glinUmlize ula$an nadir orneklerinclcn biriclir14

Bu yali$mada, Tapu ve Kaclastro Gene! Mlicllirlligli Kuyfrcl-1 Kacl1me Ar$ivi'ncle bulunan 1584 tarihli bir Evkaf Defteri kaynak olarak kullantlmak smetiyle 15, Halep Ulu Camii'nin 16. ylizyrlin ikinci yansrndaki gene! clurumu, vakrf16 ve cami personeli ile vakfm yrllrk gelir ve giclerleri tespit eclilmeye vali$tlmr$llr.

12 Evliya Cc!ebi b. Dervi~ Mehemmed Z!lll, Evliyii (e/ebi Seyahatniimesi, (Haz. YOcel Dagil-Seyit Ali KahramanwRobert Dankoff), 9, Yap! Krcdi Yaymlan, istanbul, 2005, s. 187

13 Abdlisselam Ulw;am, "Halep Ulucamii'', s. 248 14 Abdi.isselam Ulw;am, "Ha!ep Ulucamii", s. 248w249; M. Sobernheim, ''Halab", s. 250 15 TKA, Evkqf, nr. 556, vrk. 34b-37" 16 Valof, bir mall mlilkiyetten 91kanp mcnfaatlerini belli ~artlarla ve ebedi o1arak bir

hay1r i~ine tahsis etmek demektir. Arapya bir kclime olan vakfm yogu1u ise "evkilf'ur. Vak1f kurana ''vftlof', vakfedilcn mala "mevkflf', vakfedenin ~artlann1 iyeren resmi belgeye de "vakfiye'' denir. Vakif hakkmda daha fazla bilgi iyin bkz. Ahmet AkgUndli7., ishlm f!ukukunda ve Osman It Tatbikatmda Vakif Miiessesesi, Ankara, 1988; Nazif Ozttirk, Mem;e 'f ve Tarihi Ge!i:;imi II((Lsmdan Va/ajlar, Ankara, 1983; Bahaeddin Yediy!ldtz, "Valof'', is/6.m Ansik/opedi.<d, XIII, Eski*ehir, 1997, s. 153w 172

l. Halcp Ulu Camii Vakf1

Kaynaklarda Halep Ulu Camii Vakf1'nm Emcvi Halifcsi SU!cyman bin AbdUlmelik bin Mervan taraf1ndan kuruldugu ifade edilmektcdir 17 Bu halife aym zamanda camiyi de in$a etlirmi$lir. Bun dan soma gel en baz1 yoneticilcr de Halep Ulu Camii'nc yeni gelir kaynaklanm vakfctmi~lerdir 18 • Aynca, ihtiyay hasd olclukya hem cami plamnda hem de vaktlyesinde muhtelif degi~iklikler yapdml$tlr 19 Mescla, 1169 ydmda lsmaililer'in salcll1'JSJYia bliylik hasar gordUgU iyin Nureddin Zengi tarafmdan restore edilmi~; bu rcstorasyon s1rasmda diinemin Halep ulemasmdan Alaiiddin Eba '1-Feth Abdurrahman bin lvfahmud e/-Gaznevi'den fetva almmak suretiyle, cami vakfmdan alan bir klSim dlikkanlar y1kllml~ vc geni~letilen camiye karc bir gorUnUm kazandJrJimJ~tJr20 . Yine Nuredclin larafmdan camiyc zengin vakrllar cia baglamm$llr21

•

16. yUzydm ikinci yansmda vakfm harcamalarmda sd<1ntJ ya$anmaya ba$lanml~ ve bu husus merkezi hlikflmetc kadar intika1 ettiri1mi$tir. Nilckim vakfm tefti$i hususunda, i 571 'de hiikflmct tarafmdan Halep kad1sma hitaben bir hUklim yazJimJ~tlr. Zira bu larihte vakfm biityesi caminin eskiycn hasnlanm degi~tirmeye dahi kat! gclmiyordu22

• Nihayet, 1584 ydmda hizmetlerindc aksama gi:irUlen miiderris, muhaddis, kurril, vaiz, ferrii~ ve bevvablann say1s1 ilc maa~larmda degi~iklik yapdarak2

'1 vakfm i$leyi~ine

yeni bir diizen verilmeye yah$1hm~tn. Yapdan degi$iklikler hususunda, iincelikle ~ehir ilcri gclcnleri ile Halep kadJS111111 ittifal<1 aranml$, 1-laiep miiftiisiinden fctva almd1ktan sonra isc hliklimetin onayma sumdmu$lur.

17 Gazzl, Nehr, II, s. 265 18 Hcghnar Zcillian Watcnpaugh, Image qf an Otoman City: Imperial Archifecture and

Urban f:):periences in Aleppo in the J6t/1 and 17th Centuries, s. I 76- !77 19 Valdivcsi hakk111da ayr111tli1 bilgi iyin bkz. Gaz7.'i', Nehr, 11, ~. 261-268 20 Gazzl~ Nehr, II, s. 236: c~-$1lmc, ed-Diirrii '1-·Afiintehab, s. 63-64 21 S1 bt bin ci-Accmml cl-Halebl, Kiim'izii 'z-Zeheb j1 Tcirlhi ffaleb, I, (thk. $cvkl $ag:~­

Falib ei-BekkOr), D•lrl!'I-Kaleml!'I-Arab1, Haleb. 1996, s. 210 22 ''Ha!cb lddiSina htiklim ki: 1-Ialcb'dc HazTne Amircm Dcftcrd<'in Mcbmcd SOc!dc-i

Sa'lldctUme mcktllb gOndcrlib nmhrllsc-i Halcb'dc olnn Cftmi~i Keblr Vakfl'n111 mtisfi'udcsi olmamagm has1rlan kO!me o!up ycnidcn has1r almaga akyesi ycti~mcyUb bas1r hiz11ndur deyti i'IUm itmcgin buyurdum ki: Vusul buldukda cvkaf~1 mczbCireyi tcfti~ cylcylib gOrcsin kadlml cihfitdan ziyfidc olmu~ ise hasm andan tcd3.rik idivcrcsin'', 12 Numarah Miilzimme Defleri (9!8~97911570~1572), 'l'lpk1basun. T. C. Ba$bakanl1k Dcvlct Ar~ivlcri Gene] MUdUr!Ogu Osmanl1 Ar~ivlcri DBirc Ba~kanlig1 Yayl!ll, Ankara. 1996, s. 432/838

23 TK;/, F.:vkqf, nr. 556, vrk. 35h, 363

]-"4'----------'E"'.~n=ver CAKAR-MehtaQ NASIROGUI. Ila!ep U!u Camii Valdi

2. Cami ve Valuf Gorevlileri

Halcp Ulu Camii olduk9a zengin valuflara sahipti. Bu sayede hem cam in in hem de vakfm hizmctlerini goren 90k say1da personeli vard1. Bunlar arasmda, mlitevelli, mUderris, v&iz, ml'lderris, Kur'an ogrcticisi, hfrf1z, muhaddis: imam, mUezzin, bevvab, ferra~, cabi, mcrcmmctci, noktac1, muvakkit gibi muhtelifhizmetlerden sorumlu gorcvliler vard1.

2.1. Mtitevclli

Halep Ulu Camii Vakf1'nm yiinctiminden sorumlu olan mlitevelli, 1584 ydmda vakd' gelirinden glinllik 40 aks:e al1yordu24

• Bu miktar, diger vak1f gorevlilerinin maa~1na gore olduk9a yliksek bir rakamd125

. Zira mlitevelliden sonra en yliksek maa~a sahip olan mliderris 30 aks:e, diger valuf gorcvlileri ise I i1a 20 ak9e aras1nda degi~cn bir gcliri tasarruf ediyordu.

2.2. Miiderris ve Talebeicr

Halcp Ulu Camii'ndc 1584 y!lma kadar on iigrenci iigrenim giirliyordu. Fakat licretleri dii~lik oldugundan bunlar gorevlerini yeterince ifa edemiyordu. Bu scbeple, yeni ilavelerle talebe iicretinin arttmlmas1 ve ulemadan bir mliderrisin tayin edilmesi i9in Halep miiftlislinden bir fetva almd1. Hiiklimetin onay1 almd1ktan sonra, tedris ciheti glinllik 30 ak9eye yiikse1tilirken, her birinc iki~er ak9c olmak iizerc, sckiz iigrenciye de top lam 16 ak9e yevmiye tayin edildi26

.

2.3. Vaiz, Muhaddis ve Knr'au Ogreticileri

Halcp Ulu Camii'nde 1584 ydma kadar 19 muhaddis, yani hadis uzmam gorev yap1yordu. Bu muhaddislerin kimi baz1 zamanlarda gelip hadis okur. kimisi ise his:bir ~ekilde vazifelerine dcvam etmezdi. Bu durumun online gcs:mek is:in, ~ehrin kad1S1 ve ileri gclenlcrinin ittifak1yla, viiiz ve muhaddislerin cihet vc vazifeleri konusunda birtalum degi~ikliklcr yapdd1. Bu dcgi$ikliklere gore, gilnllik 20 ak9e maa$la ulcmadan biri vaiz o1acak, Cuma gilnleri namazdan sonra kiirsiiye ylktp Mlislilmanlara Tlirks:e ve Araps:a olarak vaaz ve nasi hat edecekti27

.

24 TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 35b 25 Mlitevve!inin gOn!Ok gcliri 40 akye o!duguna gOre yilhk gc!iri 14.400 akye

olmaktad1r. Bu miktar, 16. yUzyiim ~artlannda oldukc;:a iyi bir rakamd!. Zira bu d6nemde Halep'te bir limarl! sipabinin yilhk kazanc1 genellikle 1.000-5.999 akl;e arasmda degi~iyordu. Y!lhk gc!iri 10 bin akyeden fazla olan sipahilcrin sayiSI isc pck fazla dcgildi. Bkz. Envcr (:akar, XVI. Yiizyilda flaleb Sancagr (I 516-1566), s. 296

26 TKA, Evlwf nr. 556, vrk. 35b 27 TKA, Evkaj,' nr. 556, vrk. 36"

F1rat Oniversite_§.i Orta DoQu Arasttrmalart Dergisi Ci/_1: VII! Saw: I. E!azlit_2012 75

Bundan ba~ka, muhaddislerin say1s1 8 ki~iden ibaret olacak ve bunlann alt1s1 mihraba, ikisi de Hicaziyeye28 mahsus olacaktJ. Mihraba mahsus olan muhaddislerin liyti ni:ibetle herglin hadis-i ~crif lmaat edecek, ikisi i:iglen namaz1 lohmp a~ir okunduktan sonra, digeri ise ikindi namaz1 k!lmd1ktan sonra vazifesini iia edecekti.

Hiciiziye muhaddislerine gelince; bunlann da her biri yine ni:ibetle~e olmak lizere, her glin ikindi namaz1 klim1p a~ir okunduktan sonra hadis-i ~erif okuyacakt129

•

Blitlin bu muhaddislere, vakfm y!lhk gelirinden ve her birine liver aksoe olmak lizere, toplamda gtinlilk 24 akye odenecekti.

Viiiz ve muhaddislcrdcn ba~ka, Kur'an-1 Kerim i:igretimi isoin de bir gi:irevli tayin edilecek, bu ~ai11S her giln camiye gelip taliplerine Kur'an i:igretecek ve hizmetine kar~lili< olarak da gtinllik ii9 ak9e maa~ alacak!J30

.

2.4. Kurra

Halep Ulu Camii'nde 1584 y!lma kadar 14 ki~i, maa~ kar~1hg1, ktirstide Kur'an-1 Kerim okumakla gi:irevliydi. Kurra denilen bu ~ai11Slar gi:irevlerine pek devam etmezlerdi. Kimi bazen camiye gelir ve belirli vakitlerde vazifesini yapar, kimisi ise vazifesine hiv devam etmezdi. Bu sebeple Halep ileri gelenlerinin 01iak karanyla, bu hususa dair yeni bir dtizenleme yap!ld1. Bundan sonra Halep Ulu Camii'nde Kur'an okumak iizere gtinltik iki~er akye maa~la 13 ld~i (karl) !a yin edildi11

.

Bunlardan biri, her sabah namazmdan sonra Yasin suresini okuyacak, ikisi mihrapta, biri de Hiciiziyede olmak ilzere, toplam ilv karl i:iglen namazlanndan sonra a$ir okuyacakt1. Diger dokuz karl ise ak~am ve yats1 namazlan s1rasmda a~ir okuyacakt1. Buna gore, ak~am namaz1 i:incesi ve sonras1 ile yats1 namazlar1 sonrasmda, ikisi mihrapta ve biri de Hiciiziyede olmak lizere, toplamda liver ki~i a~ir okuyacakt1. A~ir okuyan kimseler Kur'an ehli ve sahib-i nefes olacak, diger selatin camilerinde oldugu gibi,

28 Hicil.ziye, ~u anda kadm!ann namaz kildik!an bOJOm olarak kullam!maktadtr. Bu ~ekildc adlandmlmasmm sebcbi ise Halep'e gelen Hicazl!larm burada konaklamalanyd1 (Stbt bin el-Acemmi e!-Halebi, Kiinilzil 'z-Zeheb fi T'drihi Haleb, I, s. 217). Gazzl'nin tasvirine gOre Hiciiziye kismt caminin kuzey tarafmda ycr almakta ve sadece burada hOcreler bulunmaktayd1. Gazzi, Nehr, II, s. 258

29 TKA, Evlcaf, nr. 556, vrk. 363

30 TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 3e 31 TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 36a

76 Enver CAKAR-Mehtap NASJROGLU Halep Ufu Camii Vakil

ktirsUye 91klp Kur'an okuyacaklard1. Gorevinin hakkmt veremeyenlerin yerlerine ise yenileri tayin edi!ecekti32

2.5. Hfifizlar

Kur'an-1 Kerim'in tamammt ezbere bilene hiiftz denir. 1584 yt!mda Halep Ulu Camii'nde, biri "Sermuhasst!" (reis) olmak Ozere, 18 hiiftz gorev yaptyordu. Bun1ardan ilkine, hizmetlerine kar~tltk olarak gUnllik 4 ak9e (ay!tk 120 ak9e) verilirken, diger 17 hil.ftzm her birine ay!tk 50 akye maa~ odeniyordu33

.

2.6. imam ve Hatipler

imam, haztr bulunan cemaate namaz ktldtran gorevli olup, Halep Ulu Camii'ndc 1584 yt!mda Hanef'l, 5afi'1, Hanbell, Malik! (Hici\zl), $arkiyye, $imaliyye ve Mihrab-t Garb! olmak Uzere, toplamda yedi imam gorev yaptyordu. Bu imamlardan dordti mezhcp imamt14

, digerleri ise caminin dogu, batt ve kuzey ktstmlannda gorev yaptyordu. Bunlann maa~lan da aym miktarda degildi. En fazla maa~, Hanefi imamma tevcih edilmi~ti ve gtin!Ok geliri 10 ak9eydi. $afi'1 imamma gtin!Ok 8 ak9e verilirken Hicazl yani Malik! imam1 ile Han bell imamma Us:er, $arkiyye (dogu), $imaliyye (kuzey) ve Garbiyye (batt) imamlarma da gUn!Ok birer ak9e maa~ takdir edilmi~ti35 .

Oyle anla~tltyor ki, vakit, bayram ve Cuma namazlanm Hanefi imamt ki!dtnyordu. <;:OnkO en yliksek maa~t bu mezhepten olan imam a!tyordu. Bmw, $afi'1 imamt takip ediyordu. Malik! ve Hanbcll imamlan ise, muhtemelen namaz ktldtrmaktan 90k, kendi!erine sorulan ftkhl meselelerde kendi cemaatlerine yardtmct oluyorlard1. <;:Onkti bunlann Ocretleri Hanefi ve $afi'1 imamlarma gore oldukya dli~Uktli.

Dort mezhep imamlanndan ba~ka, Halep Ulu Camii avlusunun kuzey, dogu ve ba!I taraflarmda yer alan ktstmlannda gorevli imamlar da vard1. Bunlann her biri gUnllik bir ak9e Ucret aldtklarma gore, Hanefi ve $afi'1 imamlan gibi, yogun bir ~eki!de vazife yapmtyor; ihtiya9 halinde kendilerine tahsis edilmi$ olan alanda gorev yaptyor!ardt36

.

32 TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 36' "TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 36" J4 Evliya (:elebi, camide mezhep imamlan iyin yaptlmt~ dOrt ayn mihrabm oldugqnu,

Hanef! imamma tahsis edilen mihrabm ise yoksek kubbenin altmda yer aldtgmt ifade etmi9iir. Evliyi\ (:elebi b. Dervi> Mehemmed Zr111, Evliyti ('elebi Seyahatnamesi, 9. Kitap, s. 187

35 TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 35b J6 Gazz1, bu imamlardan birinin asil, digerlerinin ise yedek oldugunu ifade etmi9tir. Bkz.

GazJ, Nehr, II, s. 266

Fu·at Oniversitesf Orta Dof!u Arasttrmalart Dereisi Cilt: VI If. Savt: 1 Elazrif,_20 12 71

imamlann haricinde, Halep Ulu Camii Vakfi gelirinden iki hatirl"' de faydalamyordu. Genellikle !opium iinlinde etkili ve dlizgiin konu~abilen bu hatiplerden biri Halep U!u Camii'nde gorev yaparken, ikincisi de ~ehrin

hemen yakmmda yer alan ve Cebel-i Sem'iln nahiyesine bag,! I Ddretii "1-!zza koyiinde giirev yap1yordu. Bunlardan ilkinin ~Unllik geliri on aks:e, ikincisinin yani kiiyde giirev yapanm ise bir aks:eydi· 8

•

2.7. Miiezzinler

1584 ydmda Halep Ulu Camii'nde toplam 15 mUezzin giirev yap1yordu. Bunlardan iiyU mUezzinlerin reisi konumundayd1 ve her biri aylik 65 aks:e licret aliyordu. Valof gelirlerinden reis (ba~ mUezzin) olanlara iidenen ydlik Ucret ise 2.340 aks:eydi. Ba~ mUezzin olanlar, meveut mliezzinler arasmdan ses:ilir ve "sahib-i nefes" olmas1 ~art! aramrd1. Diger 12 mtiezzinin her birine ise glin!Uk iki~er akye tieret odeniyordu39

•

Ezan okuyan, namazlarda kamet getirip, selam ve tespih dualann1 okuyan mtiezzinler, Cuma gecelerinde ve Ramazan aymda minarede kandil yakmakla da giirevli olup, hizmetlerini nobetle~e olarak yerine getirirlerdi.

2.8. Ferra~, $eggi\l ve Bevviiblar

1584 ydma kadar Halep Ulu Camii'nde temizlik ve gtivenlik i~lerinden sorumlu toplam 8 ki~i gorev yap1yordu. Bunlann tiyti kap!CI (bevvilb), be~i de "ferril~ ve ~eggill" yani temizlik i~s:isi idi. Fakat bunlann hi9 biri giirevini layikiyla yerine getirmiyordu. KapiCdar hcmen hemen hi9 gorevlerine balomyorlard1. Her birinc mlistakil bir mekilnm temizligi verilmi~ olan ferril~lar ise birbirlcriyle pek ges:inemiyordu. Bunlardan biri gorevine gelmedigi zamanlarda digerlerinden hi9biri onun sorumlulugundaki yeri tem izlemedigi gibi, aralarmda kavga ve tmt1~ma da eksik olmuyordu. Bu tart1~ma ve 9eki~meler sebcbiyle, caminin temizligi ve glivenlik i~leri laydoyla yerine getirilemiyordu40

.

Yapilan yeni dlizenlemeler s;eryevesinde, camide yine sekiz ld~i

gtivenlik ve temizlik i~lerine bakmak Uzere tayin edildi. Bunlar, diirderli iki grup halinde ve niibetle~e olarak hizmetlerini goreceklerdi. Her grup,

37 Cuma ve bayram namazlarmda hutbe okuyan hatip, genellikle imaml!k gOrcvini de yOrUtUrdO. Fakat baz1 bO.yiik camilerde imamdan ayn, bir veya birkay hatip gOrcv yapard1. Ahmet Onkai-Ncbi Bozkurt, "Cami", TDV islam Ansfklopedisi, 7, istanbul, 1993, s. 54

38 TKA. Evkaf, nr. 556, vrk. 35b 39 TKA. Evkaf, nr. 556, vrk. 35b ·iO TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 35b

78 Enver CAKAR-Mehtap NASIROGLU. Halep Ulu Camii Vakfl

sabahtan camiye gelip temizligini yapacak, camide bulunan Kelam-1 Kadlmleri koruyup giizetecek; ak~am olunca kandilleri yak1p, ertesi glinli sabaha kadar caminin gtivenligini saglayacak!i. Sabah olunca da, bu defa diger grup i~ba~1 yapacak ve aym ~ekilde hizmetlerini eda edecekti. Hizmetlerine kar~11ik olarak da, bu ~ah1slann her birine 4'er akye yevmiye verilecekti. $ayet giirevini ihmal eden olursa, yerine ba~kas1 tayin edilecekti41

•

2.9. Cabi, Noktac1 ve Katipler

Halep Ulu Camii Vakf1'nm gelirlerini toplayan ciibileri vard1. Ciibilerden biri ~ehirdeki arsa, dlikkiin, yar~1 ve ev kiralanm toplarken, ikincisi de Imsal kesimden yani kiiy ve mezralardan saglanan gelirleri topluyordu. 1584 y!lmda Haiep Ulu Camii Vakfi'nda giirev yapan cilbilerin ilkine 6 akye, ikincisine de 5 akye yevmiye veriliyordu. Cabilerden ba~ka, vakfm kay1tlanm tutan bir kiltibi de vard1. Bunun yevmiyesi ise 10 akyeydi42

. Aynca, noktacz denilen ve cabllerle birlikte vazife yapan bir giivenlik giirevlisine de tiy akye yevmiye iideniyordu43

.

2.10. Diger Valufve Cami Giirevlileri

Yukanda bahsedilen, mtitevelli, imam, hatip, hilf1z ve ciibi gibi, cami ve va!Gf go rev lilerinden ba~ka, 1584 y!lmda Halep Ulu Camii Vakfl'ndan faydalanan ba~ka giirevliler de vard1. Bunlar ise; muvakkit, meremmetyi, kiizcli, mu'arrif, mu'arrifti'l-ecza, mahzenci ve murakkl gibi giirevlilerdi.

Bunlarclan biri olan muvakkit namaz vakitlerini tayin etmekle giirevli olup, hizmetine kar~il1k olarak glinllik 5 akye alird144

• Meremmetci cami ve evkiifm tamir gerektiren hizmetlerini giirlir ve 3 akye yevmiye al!rd145

. Kozcii olarak adland!l'llan biri caminin ISitiimasi ve aydmlatiimasi iyin hizmet giirlir ve bu i~Ier iyin ihtiya9 duyulan kiizli satm ahrd1. Hizmetine kar~Ii1k olarak da vakrf gelirinden kendisine, ayl1k 75 akye olmak tizere, yillik 900 akye verilirdi46 Surelerin okunmasmdan sonra cam ide dua edene (mu 'arrif) gtinliik 2 akye, mu 'arrifii '1-ecza denilen ve okunacak surelerin gtinlerini ve vakitlerini belirleyip okuyacak ki~ilere taksim eden giirevliye, aylig1 40 akye

41 TKA, Evkaj nr. 556, vrk. 356-36' 42 TKA, Evkaj nr. 556, vrk. 356

43 TKA, Evkaf, nr. 556, vrk. 36b 44 TKA, Evkaj nr. 556, vrk. 356

45 TKA, Evkaj nr. 556, vrk. 35" 46 TKA, Evkaj nr. 556, vrk. 356

olmak li2ere, yil!Jk 480 alwe47, mahzenci olarak hizmet goren birine bir alwe,

havuz ($adrr·van) ve tuvaletin temizliginclen sorumlu olan gorevliye yine bir ak<;e yevmiyc verilirdi48 Ayrrca, murakki19 adlr ba~ka bir vazife sahibi de mevcut olup. buna da, aylrgr 41 akye olmak i.izere, yrllrk 492 akye iicret odenirdi50

3. Halep Ulu Camii Vakfmm Gclir Kaynak!arr vc 1584 Yilr Gelirleri

Halep \Jiu Camii Vakfr'na tahsis edilen ve gene! toplamr 133.074 ak<;e olan gelirin 102.130 ak<;esi Halep ~ehrinde yer alan 287 adet dlikkanrn kirasrndan saglanmr~trr (bkz. Tablo-1 ve Tablo-2). Dlikkiinlardan saglanan kira geiiri, vakfa tahsis edilen gelirlerin yakla~rk % 76'srnr ollr$lurmaktadrr (bkz. Grafik-1 ).

Tablo-l: Toplam Geliri (1584)

Smt No Ge!ir Kalemleri Gd;,; IA'<'l=:

I Dukkan Kirasr 102.130

2 Koy ve Mezra G~lirleri 23.672

____l_ Arsa veya Arazi Kirasr (Hukr) 1.992

4 Diger Gelirler 5.280

Gene/ Toplmn_ 133.074

En fazla vakrf dlikkiinr SukiJ 's-Saga e/-Kebir (Bliylik Kuyumeular <;:ar~rsr) denilen yar~rda yer alryordu. Halep'teki kuyumcularrn faaliyet gosterdikleri bu zengin <;ar~rda, 59 dlikkan vakfa tahsis edilmi~ti ve bunlardan vakfa saglanan yrllrk gelir, 1584 yrlrnda 26.180 akye idi. Bu miktar, aynr zamanda, vakfa tahsis edilen toplam gelirin de en biiyiik dilimini olu~turuyordu.

Bunu, 35 adet dlikkanla Suk-1 Zekeriyya ei-Ciivdni takip ediyordu. Bu <;ar~r, Zekeriyya adryla da bilincn camiye vakfedildigi ve cami yevresinde yer aldrgr iyin bu ~ekilde, yani "Zekeriyya <;:ar~'sr" olarak adlandmlmr~trr. Bundan ba~ka, caminin biraz dr~rnda olan ve Suk-z Zekeriyya ei-Berrdni adryla bilinen ba~lm bir <;ar~rda, soz konusu camiye 12 dlikkan vakfedilmi?ti.

47 TKA, Evkaj; nr. 556, vrk. 36a 48 TK;l, Evkaf, nr. 556, vrk. 36a ~ 9 Murakkl, mubteme!en merdiven gcrektircn i$1Cri yap1yordu. 50 TKA, Evkc1j.' nr. 556, vrk. 35b

80 Enver CAKAR-Mehta12JVAS!R06LU. Ha/eo U/u Camii I~

Koy ve Mezralar !8%

Kira 2%

Diger

Grafik-1: Gclir Oranlan (1584)

Halep Ulu Camii Vakfr'nm "tavvi\k1n" olarak adlandmlan ve kuma~ satan esnafm faaliyet gosterdigi iki ayn var~rda (Suk-1 Tavvdkin) da dlikki\nlan vardr. Vakfrn, yeni olan tavviik1n soar§rsmda 29, eski alanrnda ise 22 dlikkanr bulunuyardu. 1584 ydmda yeni alan tavvak1n var$rsmrn ydhk geliri 14.568 akye, eski alan s:ar~111111 ydlrk geliri ise 6.912 ak9eydi. Bu gelir kalemleri, vakfm, SCrkli's-Saga yani Kuyumcular <;ar§rsr'ndan sanraki ikinei bliylik gelirini alu$!Urmaktaydr.

ipek ticaretiyle admdan sbz ettiren 1-lalep'te dogal olarak ipekvilerin faaliyet gosterdigi yar§rlar da vardr. Bunlardan eski ipek soaqrsr olan Suk-1 Harir-i 'Atik'de 22 dlikkiin camiye vakfedilmi§ti. Bu dtikkanlann in§a edildigi arsa ise jbnii 's-Sejfdh adrnda biri tarafrndan vakfedilmi§ti. 1584 yrlrnda Eski ipek <;ar§rsr'ndaki dlikki\nlardan vakfa, yrllrk 12.540 ak9e gelir saglanmr~trr. Dalayrsryla bu soar§rda yer alan dlikkanlar, Saga ve Tavvak1n yar?rlanndan sonra, vakfa en fazla gelir saglayan yerlerdi.

Saga, Tavvak1n ve Har1r soar§rlanndan ba§ka, Halep'teki digcr bazr soaqrlardan da camiye dlikki\nlar vakfedilmi$ti. Bu baglamda, Sflk-1 Anberin'de 17, Sukii't Tiiccdr ve 's-Silah ve Ebbdrin'de II, Suk-1 Esdkife'de

28, Sukii's-Sakatiye'dc13 ve Sukii'l-Hevcl'da 11 olmak lizere, vakfm toplam olarak 80 diikki\111 daha vard1. Bunlardan Sflk-r Anber1n'dc parflim satanlar, Sflk-r Esilkife'de ayakkabrcrlar, Sflkli'I-Heva'da kadm giysi ve slis c~yasr satanlar, Sflkli't-Tliccar vc's-Si1ah vc Ebbar1n'de silah, yivi vc ignc satanlar50

, Sl!kli's-Sakatiye'de de payacrlar esnafr faaliyct gosteriyordu.

Tablo-2: Diikkfin GclirJeri

SIJ'a I Diikkfinlar Yeri A dedi Yillili Ge!iri No (AI<£e) -

I Dlikkiln s ·-·----·-- - QI~Y~!::ra"Yilki;)'e cl~~(_>l.<:i~!'. ____ f--22 6912

2 Dlikki\n s ukU' 1-' Anbcrin 17 8724 ·-------- ---~--··-·-·------·----------3 Dltkktin s -----·- ltk~~-saga e~S:.ebtr 59 26180

4 DUkldn K ·-- ------- - trysariycttil-Yeh_Q_cl_ 18 7406

5 Dukkan s fikU't-Tliccfir ve's-Sil<1h vc Ebb§rln II 5316 --------- --·---6 Dtikkan s --·- -·-·-·----- Qkli't-Tavvakin ei-Cedid 29 e---1--4:5 68 ___ ------------·-·

_7_ _Dlikki\n __ s ukli'I-Harlr ei-'Atlk 22 12540 ---·-------

8 Diikkfin s uk-r Zckcri)'ya e.!::_(;Uvi\~11 35 96:l_(_5__

9 Dlikkiin s ·-------- llk-1 Zekeri.ua ei-B~rtinL_ ____ 12 __ 24~---·-

IO DUkkfin s Qkli'I-Esiikife 28 30I2 - -

II Dukkan B tib-1 cami'li'l-Garb! 8 864 ·-·-------- - ·----·

12 Dlikkiin B tib-1 Cfimi'li'$-Simfi!! vc Meflad-1 2 444

1-- B ---.. - abu'I-Krbli ----------.. --------

13 DUkk§n s 9kli 's-Sak_'!!iye 13 2880 ·-- ·----------

14 Dlikkfin s Qkl't'I-Heva II 1188 ----Top/am 287 102.131}__

Bunlardm1 ba~ka, Kaysariyetii'l-Yehud'da 18 diikkan camiye vakfcdilmi$ti. Kaysariye; diikkiln, imalathane ve depolan ihtiva eden binalar grubu olup, burada kuma~ ve benzeri mallar satrlll'd!. Dokuma kaysariyeleri merkczdeki bir alanr ycvreliyor vc genelliklc bunlarm bir iist katr oluyordu. Tezgahlar avluya ve galeriye ayrlan farklr sayrdaki odaya yerle~tiriliyordu ki,

50 Guzzi, SOkli'I-Mc~fimiriyc'nin ((:ivicilcr <;ar~!SI) cskiden SGkli's-Sil<1h olarak bilindigini ifadcctmcktedir. Bkz. G<1a!. Nehr, II, s. 241

Q8;,.2 _________ .JEn:yer CAKAR-Mehtop NAS.f.l!_OGLU /iQ{gp_ Ulu Comii Vql!Jl

bu odalann boyutlan 19-49 -metrekare arasmda degi~iyordu. Odalar iki kala payla~t!nlmr~tl. Ostli ayrk merdivenlerden yrkrlan list katta, dokumaerlann iplik aymak ivin kullandrklan geni~ tarayalar vardr51 1584 yilmda Kaysariyetli'l-Yehlid dlikkanlanndan vakfa saglanan yrlhk gelir 7.406 ak9eydi.

Kaysariyc ve yar~Iiardaki dlikki\nlarm yam srra, Halep Ulu Camii etrafmda bulunan I 0 adet dlikkan da vakfa baglanmr$11. Bu dlikkanlardan 8'i caminin bat! kaprsmda, digerleri ise gliney ve kuzey kapdannda yer ahyordu. Fakat bunlann, cliger dlikkanlara nazaran, fazla bir geliri yoktu. Nitekim 1584 yrhnda bu on adet dlikki\ndan saglanan yrlhk kira geliri 1.308 akyeydi.

Dlikkan kiralanndan sonra, ta$radan yani l·lalep Sancagr nahiyelerine bagh kiiy ve mezralardan saglanan gelirler ikinei srrada gelmekteydi. Bu yC$it gelirler, valdin yilhk top lam gelirinin yakla~rk% 18'ini olu~turuyordu.

Tablo-3 'te de giirlilecegi lizere, en fazla kiiy ve mezra gelirinin oldugu nahiye, Ccbel-i Sem'i\n'd1. Bunu, Cebb()l ve Matah nahiyeleri takip etmekteydi. Bu li9 nahiye, merkez kazaya bagh olup Halep ~ehrinin hemen yevresinde yer almaktadrr.

l-lalep ~ehrini yepeyevre ku$atan Cebel-i Sem'i\n Nahiyesi'nde toplam 6 kiiy ve I adet mczranm gelirindcn Halep Ulu Camii Vakfr'na hisseler baglanmr~t1. Aynca, bir mezranrn geliri de tamamen vakfa tahsis edilmi$ti.

Ote yandan. J·lalep'te arazi gelirleri taksiminde iilyli birimi olarak ya feddtin ya da lard! kullanrlmr~trr. Bunlardan feddan, Mrsrr ve Suriye cografyasrnda kullamlan bir arazi 6lylim birimi olup 6368 metrekarelik bir alam giistermektedir52

• ~am Eyaleti Kanunni\mesi'nde ise bir "vift" yere, yani bir 9ift oklizle slirlilebilen araziye feddan denildigi ifade edilmektedir53

•

Bir kiiylin arazisi kay feddi\n ise hisse taksimatr da ona gore yapllrrd1. Mesela, ckilebilir arazisi I 0 feddi\n alan yerden yllhk I 0 bin ak9e vergi alimyorsa, vakfa tahsis edilen hisse ka9 feddan ise gelirden payr da o oranda oiurdu. Aynca, gelir taksimatrnda 6l9li birimi olarak krrat da kullanilryordu.

51 Andre Raymond. Osman!t Doneminde Arap Kentleri, (yev. Ali Berktay), islanbul, 1995, s. 189-190

52 Walter Hinz, isliim 'do Olqii Sistemler, (ycv. Acar Sevirn), istanbul, 1990, s. 80 53

Ahmet Akgtindti7., Osmanh Kanunnlimeleri ve Hukukf Tahlilleri, VII, istanbul, 1994, s. 22~23. "Vej8dddn deyii yifte derler. Amnul feddcln~t Runwni ve is!O.mf ve[eddJn-1 hun-cis ve feddiin-t arz vard11·. Fedddn-1 Rwnonf bir r;ifi. bir giin, bir gece, ne mikdclr siirse anofedddJH Ruman[ der!er. Eger bir gtin tamam siirse jedddn-1 isldmf der!er ve jedddn-1 'Arabi dahi derler. Ve bir r;iji ogle vaktine dek siirsej8ddiin-l hurrds derler. Ve[eddc?n-1 arz dahi derler".

Bu durumda ekilebilir arazisine balulmaksrzm koy veya mezramn tamamr 24 !mat kabul edilir ve hisseler de buna gore belirlenirdi". Aynca, bir koy veya mezranm arazi geliri "tamamen" bir vakfa tahsis edilebilirdi.

Tablo-3: Koy vc Mezra Gclirleri

Sn·a Adr <;:e~idi Nahiyesi Vakfm Hissesi Geliri No (Akce)

I _6\'ana ____ J.<QL __ Cebel-i Sem'an ---·- 2 Feddan ve '* 1724

2 BaJa Koy ~~bel:I_?em'ii_ll_ I Feddiin 740 --------_; _____ 3 Cibr1n Koy Cebel-i Sem'iin 1 feddiln ve 0$1' 191

4 DiiretU'l-1zza K6):'___ Cebel-i Sem'an _1_8 Krrat 11350 ---------- ----·-·-·--- ·--5 Hablfma Mezra Cebel-i Sem'iin 1 feddan ve o~r 167

6 Ham1ra Mezra Cebel-i Sem'iln Tam amen -- --.'!00 ---_ _!_ Kabarlii _Kay __ Cebel-i Sem'an 18 Krrat 750 --··--------

8 Kefer Nat1n . Kii)l__ Cebel-i Scm' an 18 Krrat 1800 -------·-

9 Bureycll:.CE,IJ_eb __ Mezra Matah ~.!.rramcn 200 -----·-------

10 Deyr Habib ------- Mezra Matah Tamamen 800

II Kefer Abid Mczra Matah Tamamen --- ----· _!L Debke Mezra Cebbul 21 Kuat 700

13 c1-Cuha Mezra Cebbul 12 Krrat 500 --14 cl-Merkab Mezra Cebbul Tamamen ----- -15 Hamira Mezra Cebbul Tamamen 200 ------·

16 Resm 'Am1e Mezra CcbbOI Tamamen !50 ·- ------ - --

17 Ma'arU'l-Enbiy3 Mezra Hihic-i Biibli'n- Tamamen 4000 Neyreb

23.672

Malikane-diviln1 sistemin55 uygulandrgr yerlerde, vakrf ve miilk sahiplerinden devlet hesabma "el-ii$r" adryla ,er'i bir vergi alrmyordu. Fakat

54 Abmct Akgtindliz, Osmanh Kanunniimeleri ve Hukuki Tah/i//eri, VII, s. 22. Knfit $Am Eyaleti KanunnUme~i'nde ~u ~cki!de rmif cdilrncktcdir: "Ku·iit. bir kanun-1 mukarrerdir. Her nesneyi bir miskc/1 ki, yirmi dOrt km1!dtr, yirmidOrt hisse.farz ediib taksim iderler".

84 Enver CAKAR-Mehtap NASIROGLU 1/alep Ulu Camii ValrJl

Harameyn yani Mekke ve Medine vak1flan ile "serbest" statlide olan valoflardan bu ikinci i:i~lir almmazd1. A~ag1daki Tablo-3'ten de anla~tlacag1 Ozere, baz1 ki:iylerin mahsul vergisinin yam s1ra, muayyen miktardaki el-i:i~r vergisi de Ulu Camii Vakf1'na verilmi~tir.

Cebel-i Sem'an'dan ba~l<a, Halep'in Matah ve Cebbul nahiyelerinden de liver mezranm geliri tamamen vakfa baglanm1~t1r. Aynca, Cebbul Nahiyesi'ndeki 2 mezradan hisseler verilirken, Halep ~ehri mahallelerinden Haric-i Babli'n-Neyreb civanndaki bir mezranm geliri tamamen vakfa tahsis edilmi~tir.

Ki:iy ve mezralardan saglanan vergi gelirlerinin ya111 s1ra, lizerinde ev, hav~, kaysariye, s:ar~1, dlikkan ve aim gibi binalar in~a edilen vaktf arsalar ile zeytin agas:Ian dikilerek bahs:eye di:inU~tlirlilen vakrf arazilerden de muayyen miktarlarda kira bedeli al<111rd1 ki, buna hukr denirdi.

Tablo-4: Kira (Hukr) Gelirleri

Stra Gelir (c~itleri Geliri No (Al<ce)

I Hukr-1 beyt bi-mahalleti'l-Havarina 24

2 Hukr-1 be~t bi-yed-i Ai$e bint-i Hac1 Ibrahim ve isa 100 __

3 Hukr-1 bevt der SukU'l-Cilvfin! bi-~ed-i §eyh Hlisexin ISO

4 Hukr-1 Be~tU'>-~e~ban! 20

5 Hukr-1 da!r-i bostanil'l-ElqMI 248

6 Hukr-1 dekak!n der Suk-1 Ebar!n, 4 bab 30

7 Hukr-1 dekdk!n der Sukil'n-Nahhas vakfehu ibn-i Hatibti'n- 40 Nas1riye

8 Hukr-1 dekiik!n der Sukti's-Silah vakfehu lbn-i ~emmiim 60

9 Hukr-1 dekak!n-i vakf-1 lbn-i Oglbek 60

55 MalikUne-DivUn! sistemin uyguland!gl yerlerde, gene!lik!e vergisi va!(lf ve mi.Hklerc tahsis edilen toprak mahsuli.ine "malikfine", yine mahsO!den devlet adma aynlan hisse ile Orfi vergiiere (rUsfnn-1 Orfiye) ise divfinl denirdi. Malikfine-Divfinl Sistem hakkmda aynntlh bilgi iyin bkz. Orner Llitfi Barkan, "Ti.irk-ishlm Toprak Hukuku Tatbikatmm Osmanl1 imparatorlugu'nda Ald1g1 $ekiller Malikfme-divUnl sistemi", Tiirkiye'de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, istanbul, 1980, s. 151-208; Margaret L. Venzke, Aleppo's Malikane-Diviin1 System", Journal of the American Oriental Society, !06/3 (1986), s. 45!-469; Enver c;:akar, XVI. Yiizyrlda Haleb Sancagr (1516-1566), s. 225-230

-

~- Hukr-1 dekfrkln-i vakf-1 Kasarvf d9r SGk-1 StibQn, 14 bab 6_0_

II I-lukr-1 hav.jU'I-fevka fi 1-laric-i Bab-1 Antakza be-yed-i Hasan 40

!2 _Hukr-l_l_:>!abl fl SUveyka_t_ Hatim 36 ----·

13 J::lr:lkr-1 Sukli 'd-Dehj_"__IJ_~-yed-i zlirriyetli' l-l-lamrav1 156

14 l-lukr-1 Sfrkli'l-Attiir1n vakfehu Ye_>bek, 39 biib 170

15 Hukr-1 v_a]<f-1 Beni Isba' bc-yed-i_lj_a_t:J__r:.1ul13111m_"_~ ei-Bii_1<_1_ ____ 200 ·-- ----16 Hukr-1 zeytfrn be-yed-i Kad1 Fethullah fl arz-1 Viid1 'Anber aded-i !58

escar: I 5S

17 Hukr-I_:;oeztUn_i~r:__l_c<trye-i !~fer: De~1 tilbi'-i Kuseyr 300

18 Hukr-1 cineyne es-Saykari' der nezd-i CisrU'l-Ensfirl mukaddema 40 -'' 1 i1,;is

19 ~~-~~~-1 cineyne-i Sa'dat ve Rekamus ve ibn-i Ma'1t be-yed-i ibnli'l- 100

1.992

Halep Ulu Camii Yakf1'na gelir temin eden bu hukr, yani arsa veya arazi kira bedelleri Tablo-4'te gosterilmi~tir. Bu tablodan da anla~1lacag1

tizere, hukr gelirleri daha ziyade iizerinde diikkiin ve ev in~a edilen vak1f arsalann kiralanyla zeytinlige donii~tiirulen arazilerin kira bedellerinden meydana geliyordu. Evkaf defterinde hukr alrnan yerlerin kimin elinde bulundugu da ifade cdilmi~tir. Mesela, 158 adet agaytan olu~an ve Anber Vadisi'nde yer alan bir zeytin bahyesi, 1584'te Kad1 Fethullah'm elinde bulunuyordu56

. Ayrrca, vak1f arazi lizerinde in~a edilen diikkan ve sfrklarrn da kim in vakf1 oldugu ifade edilmi~tir. Mesela, SCrkii' n-Nahhi\s yani Bak1rcrlar <;ar~1s1'nda yer alan dlikkanlar ibn-i l-liitibli'n-Niisniye vakf1yd1 (bkz. Tablo-4).

Blitiin bu gelir kalemlerinin hiiricinde, birer adet ka'a (salon), bostan, degirmen57 ve zeytinlik ile Lis; adet arazi de vakfa baglanm1~t1 (bkz. Tablo-5). Geliri vakfa baglanm1~ alan bostan "Elqafi" ad1yla bilinmekte ve Halep ~ehrinin Haric-i Biibli'l-Ciniin mahallesinde yer almaktaydr. Zcytin aga9larr Ccbel-i Sem'an nahiyesinin Bahfis koylinde, vak1f defterinde "k1t'a arz"

56 "I·1ukr-J zcytGn be-yed-i Kad1 Fethullah f1 arz-1 V8.dl 'Anbcr 'adcd-i qc<lr: 158 f! sene: 158". TKA, Evkaj.' m. 556, vrk. 35'

57 Bu tah!l degirmeni (tiihOn), Halep $Chri iyindcn akan Kuveyk Nehri Uzerinde kurulu olup CisrO'l-Ensiiri (Ensfiri KOprUsli) o!arak bilincn kOprUnUn yanmda yer al!yordu. Fakat 1584 ylimda yail~Ir vaziyettc olmad1gl iyin, vakfa herhangi bir fayda sag!amJyordu.

86 Enver CAKAR-Mehtap NASIR.06LU Haleo Ulu Camii Valcfi

olarak adlandmlan ii9 araziden ikisi yine Cebel-i Sem'an Nahiyesi'nde, bir tanesi ise Sennln Nahiyesi'nde yer ahyordu. Ka'a olarak isimlendirilen ve cami civarmda yer alan bir salon da yine vakfm gayr-i menkulleri arasmda yer al1yordu. 1584 ydmda 360 ak9eye kiraya verilen bu salon Harameyn Vakdlan naz1n alan Molla Muhammed adh birinin elinde bulunuyordu.

Tablo-5: Diger Gelir Kalemleri

Stra Gelir (:eJit/i Bulwulugu Yer Ge/iri No (AI'EL_

_I ___ K§'a Halep $ehri 360

2 Tahun HaieE Sehri -

3 K1t'a arz Kefer Hamra Koyli/ Cebel-i Sem'an Nah. 70

4 K1t'a arz Cebel-i Sem'an Nahiyesi 50

5 K1t'a arz Sermin Nahiyesi 70

6 E>ciir-1 ze:i!QI-' Bahfis Koyo/ Cebel-i Sem'an Nahi)lesi 50

7 Bostiin-1 Elqiifi Haric-i Biibli'l-Ciniin Mahallesi 4680

Top/am 5.280

Netiee itibariyle; Halep Ulu Camii Vakfr'mn yrllrk geliri 1584 yrhnda 133.074 ak9eydi. Bu gelirin %95'ini olu,turan 126.302 akyesi vakfiyesinde tek tek i$aret edilen i'ler iyin harcamr, 6.772 ak9e de vakfa kahrdi. Ne $Ckilde harcanacagr vakfiyesinde kesin olarak belirtilmemi$ olan bu miktar da yine cami ve evkafmm m(ihimmatr i9in harcamrdr58

•

Yukanda belirtilen ve Halep Ulu Camii Vakfr ba$hgr altmda zikredilen bu gelir kalemlerinde ba,ka, iki ayn vakrftan da soz konusu camiye hisseler halinde gelir baglanmt$!1. Bunlardan ilki Hdciye Dilber bint-i Abdullah adma kurulmu, bir vakrf olup, 20 adet dlikki\nm '4 hissesinden olu,uyordu. Halep'te Tahte '1-Kal 'a (Kale Altr) yanmdaki Sukii '1-Berdd'f (Berad'l <;;ar,rsr)'de yer alan bu dlikkiinlann yrlhk geliri, !584 yrlmda 1.000 akyeydi.

Geliri Halep Ulu Camii'ne baglanan ikinei ayn vakrf geliri ise, Trablus,am'daki Ebu's-Su'zld ,~ahne Vakfi'ndan aylrk 20 ak9e aynlmak suretiyle saglanmr$!Ir ki, yrlhk miktan 1584 ythnda 240 ak9eydi. Her iki

ss "Zev§.Jd dcyU kimesncye virilmcytlb di.mi'-i $er'ifin ve evkafmm mi.ihimm§.ttna sarf o!una", TKA, Evkcif, nr. 556, vrk. 361.>

vnkf'1n gcliri de, va!ofm!ll yani valof kurucusunun :;;artJ gcrcgi, Halcp Ulu Camii'ndc hizmet gOren kLirsli kurrasma cihct olarak baglannu~tJs9 .

4. Halcp Ulu Camii.'nin Gider Kalcmlcri vc 1584 Y1h Masralhn

Halep Ulu Camii Vakf1'nm harcama kalemleri Tablo-6'da gostcrilmi~tiL Bu tablodan da anla~dacag1 tizcrc, valuftan yqitli hizmctlere mukabil olarak verilen maa~a "cihct" denilmektcdiL Cihet, gtinltik olarak hesaplamr; fakat yd!Jk olarak 6denirdi, BaZJ gcirevlilerin maa~lan ise ay!Jk olarak hesaplanrrdL Mescla, 17 ki~idcn olu$an hafrzlann her birinc ay!Jk 50 ak9e lie ret verilirken, kcizcli olana da 75 ak9c aylrk ticret iideniyordrL

Halep Ulu Camii Vakfr'ndan, I miitevclli, I kiltip, 2 cf1bi, I mliderris, 8 talebe, 2 hatip, 7 imarn, 15 mUezzin, I muvakkit, 1 murakkl, 1 mcremmetyi, 1 kozcli, 8 ferrii$ ve bcvvab, 18 hiifrz, I mu'arril; I mu'rrifii'l-ccza, 1 vaiz, 8 muhaddis, 1 Kur'an ogreticisi, 13 klirsti kurriis1, I mahzcnci, 1 tuvalet gi:irevlisi vc I noktacr olmak iizcre, toplam olarak 95 ki~i nasipleniyordu. Bunlann gtinliik veya aylrk i.icrctlcri 3$agrdaki Tablo-6'da gosterilmi$lir. Bu tabloda bahseclilen her g6revli aym zamanda bir aile reisi idi. Her bir aileyi, anne, baba ve liy vocuk olmak iizerc, orialama olarak 5 nUfuslu kabul ettigimiz takdirdc60

, $Chir halkmdan yakla$tk olarak ~15 ki$inin''' vakrf gelirinclen gc9imini sagladrgr ortaya yrkar ki bu rakam, 16. ytizyrlm ikinci yans1nda bir caminin toplum hayat111a vc ekonomisinc sagladii?,I yarar ayJStndan oldukva onemlidir.

Vakrf ve cami pcrsoneline Odenen iicretlerden ba$ka, caminin ba$ka masraflan is;in de harcama kalcmleri bclirlenmi$li. Buna gore; her yrl Ramazan ve Bayram giinlcrindc kullamlan zcytinyagr iyin tahminen 3.600 akyc, muayyen i$1erde kullanrlan ipek ivin 2.500 ak9e, Ramazan gecelcrinde yakrlan kandil iyin 500 ak9e, Berat Kandili gecelcrinde yakdan mum ivin 130 akyc, tcmizlik i$1erinde kullanrlan slipiirgc iyin 50 ak9c olmak Uzere, 1584 ydrnda toplam olarak 6.780 akve de personcl maa$1 dt$tnda kalan harcamalar i9in kullandryordu.

-'9 TKA, Evkclf nr. 556. vrk. 36b

60 Ni.iJ'u:; hesapi<lmalnnnda, gcne!liklc bir hnncnin S ki~idcn o!u~tugu vnrsay!lmnkiadn. Bu konuda nynnlr!i bilgi iyin bkz. Nejat COyiiny. "Jlilne Dcyimi 1\akkinda", IOEF 'farih Dergisi, XXXII (1979), s. 33\-348

61 Bu hesaplamayn, 8 ki~idcn o!u~an o.~rcnci grubu dfihil cdilmcmi~tir.

2.88"------------ Enver CA_KAR-Ajehta/2 NASIROCJLU HaleJ2 U/u Camii Vajg}

Tablo-5: Ulu Camii Vakf1 Giderlcri (1584)

Stra Gitler /(a/enlferi Gunliif1ii Yilltk No (Alire) Militan

(Ak£e)

I Cihet-i tevliyet 40

2 --- Cihet-i kitiibet maa kitiibet-i cibiiyet JO

3 ---· Cihet-i cibayet-i hiliil\ maa ahkiir 6

4 Cihet-i cibfiyet-i kur§. ve mezftri' maa cibayet-i 5 kUrOm

5 Cihet-i teclris 30

6 Cihet-i talebe, 8 nefer 16 ----

7 Cihet-i hitiibet 10

8 Cihet-i imam-1 Hanel! 10

9 Cihet-i imam:I $at1'1 8

10 Cihet-i imam-1 Hic§.zf 3

II Cihet-i imam-1 Hanbel1 3

12 Cihet-i im"m-1 5arkiyye I

13 Cihet-i imam-1 5imiiliyye I .

14 Cihet-i imam-1 mihdib-1 garb! I

,__J2_ Cihet-i hitabet-i karye-i DiiretU'I-lzza 1

Cihfit-1 mtiezzinin, 15 nefer 16

Reis-i mliezzinin 3 nefer, beher nefer fi 5ehr 65 2.340

Mliezzinin 12 nefer beher nefer fi yevm: 2 24

17 Cihet-i murakk1, II 5ehr: 41 492

18 Cihet-i muvakkit 5 ---

___19 Cihet-i meremmetci-i d.mi' ve evldf 3

~0 Cihet-i kiizcli maa bahii-i kiiz II 5ehr: 75 900

21 CihB.t-1 fCrra~an ve bevvfibfin ve $eggaJan maa 32 muh§.faza-i kelfim-1 kad!m derfin-i dl.mi'-i $Crff 8

i nefer beher nefer II yevm: 4

----,- -------

Cihat-1 huffliz 18 nefer

22 Ser muhass1!) I nefcr 4

Hufffiz, l7__Jl"_f(O!: bciJ_e_J:_!JC!c_,.Ji ~eJ:ll:_ 50 fi sene ___ 10.200 .. --~ 23 Cihet-i mu'arrif 2

24 Cihet-i vil'iz 20

25 .. C::illet-i muhaddis 8 nefe1· beher ncfcr fi yevm: 3 24 ·--- -

26 Cihct-i ta'lim-i kurra-i Kur'an-1 'Azlm 3 , _____ 27 Cihfit-1 kmrfr-i kUrsf, 13 nefer 26

28 S_il1ct-i 111~8JJifli'l-cczil fi ;chr 40 fi sene 480 ---· -·---·

29 Cihet-i mahzenci I ----·---·· -----30 Cihct-i h1dmct-i bikrc-i cilmi'-i ~crif maa tethlr-i I

he iii --

31 Bahi\-i zcyt maa ;ehr-i Ramaziln vc 'icleyn ber 3.600 vech-i tahmln

32 Bahi\-i harlr bcr vech-i tahmln 2.500 --- ·--·

33 ~ahft-i kan5._91!2~~a tevsl'-i §CI~~.:L!3-m!l_?zan 500

34 _ Bahft-i ~em'-i berilt 130 ---35 _Bahft-~ slieUrge 50

36 Cihet-i noktac1-i ccml'-i cihat 3 ---- ---------·---------··-------- ..J'oplam ______ .. --

Sonu~

Cami-i Kcbir vcya Ulu Camii, Halep'te Emeviler tarafmdan in,a cdilen ilk islam cscrlerinden biridir. Buras1 sadece Halep'in degil, aym zamanda $am'daki Emevi Camii'nden sonra, Suriye'deki en iinemli ve en me,hur eserlerin de ba,mda gelmektedir.

Halep Ulu Camii, Emevi Halifesi Slileyman bin Abdlilmelik tarafmdan in'a ettirildiktcn soma, glinlimlize ula,ana kadar biryok defa restore edilmi,tir. Bu restorasyon y81t$111aial'l, Hamdaniler, Selyuklular, Zengiler, Memlliklar ve Osmanlilar tarafmdan yapt11'1idJgi gibi, yakm zamanlarda Suriye Hliklimeti tarafmdan da yaplll'lhm,ttr.

""9"'0 _________ _,E"'·nccv"'e'_,· C"'.A'-'K"-';,_,JR-"-"'-'\•"'fehtqp N!ISJRCX).!:JL HCifep Ulu Camii Valdi

Halep Ulu Camii, Osmanl! doneminde ve oncesinde ~ehrin en gozde ve gelirleri baktmmdan da en zengin yapdanndan biriydi. Ba~ta Emevi Halifesi Slileyman olmak lizere, 9e~itli hayn· sahipleri caminin masraflanmn kar~danmas1, cami ve vakfm hizmetinde bulunan gorevlilerin maa~lanmn odenmesi maksad1yla, 90k say1da gelir kaynagu11 camiye vakfetmi~lerdir. Bu gelir kaynaklannm 90gu Halep ~ehrinde bulunuyordu ve bunlar genellikle muhtelif 9ar~I!ardaki dlikki\n kiralanyla vak1f arsalar Uzerinde in~a edilen 90k say1daki ev, dlikki\n, 9ar~1 ve zeytin bah9esi yapdan arazilerin kira gelirinden olu~uyordu. Aynca, Halep ~ehri etrafmdaki 90k say1daki kay ve mezralardan alman vergi gelirleri de vakfm onemli gelir kaynaklan arasmda yer al!yordu.

Halep Ulu Camii, Mlislliman cemaatin vakit ve bayram namazlan ile Cuma namazlann1 kdd<g< en bliylik ve en ihti~aml! ibadet mekan1 olmasmm yam Sira, ~ehir ha!kmm ba~ka manevi ihtiyas:larmm da kar~dandig< bir mekan konumundayd1. Burada, muhtelif vakitlerde kurra ve haflzlar taratindan Kur'an okunurken, muhaddisler tarafmdan hadisler okunup yorumlan1yor, snurl! say1claki bir grup ogrenciye de mliderris nezaretinde clersler veriliyordu.

Camiye gelir saglamak maksad1yla, cami etrafmda yapdan yar~I!ar,

~ehrin ticaret ve sanayi alanlannda geli~mesine imkan sagl!yordu. Ozellikle kuyumcular ve kuma~9dar gibi, devrin en zengin esnaflan vakfa ait s:ar~darda toplanmi~tl. Dolay<s<yla Halep Ulu Camii, ~ehrin ana merkezini belirleyen en onemli unsurlardan biriydi.

Uluslar aras1 bir ticaret merkezi olan Halep, ayn1 zamanda farkii mezhepten olan Mlisllimanlan da blinyesinde barmdmyordu. Bu sebeple camide, Hanef!, $afii, Hanbeli ve Malik! mezheplerinden imamlar giirev yapt1g1 gibi, mekanm geni~ olmas1 sebebiyle, s:ok say1da mUezzin de bulunuyordu. Bu yiinliyle de Halep Ulu Camii, 90k say<da personelin istihdam edildigi, ~ehirdeki dini faaliyetlerin de en renkli ve en ihti~amii ~eki!de icra edildigi mlistesna bir yap1ydl. Sahip oldugu vakiflan sayesinde glinlimlize kadar ayakta kalabilmi~ alan bu gUzel yap1, halen biitlin ihti~mmyla Halep halkma hizmet vermeye devam etmektedir.

Hz. Zekeriya'nm tlirbesini de blinyesinde bannd<ran Halep Ulu Camii, iizellikle inan9 turizmi a9IS111dan ~ehrin cazibesini artttnnaktad<r. Nitekim her yil binlerce insan, bu glizel meka111 ziyaret etmek maksad1yla Halep'e gitmektedir.

KAYNAK<;:A

1. Arj·iv Be/geleri

Tapu ve Kadwuro Gene! Mudarliifsii Ar~r;ivi 556 Numaral! Evkaf Dejf.eri

2. YaytmlanmtJ 0/an Ar#v Belge/eri

12 Numarali Mzlhimme Defleri (978-97911570-1572), Tiplabasm1, T.C. Ba;bakanl1k Dcvlct Ar;ivlcri Gene] MUdUrlligU Osmanl1 Ar;ivleri Daire Ba;kanhg1 Yaym1, Ankara, I 996

3. f(aynak ESerler

EbO Abdullah Muhammed ibn BattGta Tane1, ibn Battuta Seyahatndmesi, I, (<;:ev. A. Sait Aykut), Yap1 Kredi Yaymlan, istanbul, 2004

Evliyi\ <;:elebi b. Dervi; Mehemmed Zill1, Evliyd (:elebi Seyahatndmesi, (Haz. YUeel Dagh-Seyit Ali Kahraman-Robe1t Dankoff), 9, Yap1 Kredi Yaymlan, istanbul, 2005

Gazz1 (Kamil bin HUseyin bin Muhammed el-Bal1 el-Haleb1), Kitdbu Nehri'z­Zeheb ji Tdrihi Haleb, II, 1-laleb, I 342 (I 923)

e;-$1hne (e;-$eyhii'J-imilm ei-'Aiim el-'Alli\metti'I-Bahr el-Fehhame KadU'I­Kudiit MuhibUddin $eyhti'J-islam ve'I-MUslim1n Ebi'I-Fazl Muhammed bin e;­$ilme el-Haleb1 ei-Hanefi), ed-Diirnl '1-Muntehab ji Tdrihi Memleketi Haleb, (thk. Yusufbin Elyan Serkis ed-Dm1a;k1), Beyrut, 1909

S1bt bin ei-Acemm1 ei-Haleb1, Kzinfizti'z-Zeheb ji Tdrihi Haleb, I, (thk. $evk1 :;>ags-Fillih ei-Bekklir), Darii'I-Kalemli'l-Arab1, Haleb, 1996

4. Ara~·t1rma ve incelemeler

AKGONDOZ, Ahmet, islam Hukukunda ve Osman{, Tatbikatmda Vakzf J\1iiessesesi, Ankara, 1988

AKGONDOZ, Ahmet, Osmanl1 Kanunndmeleri ve Hukuki Tah/illeri, VII, istanbul, I 994

<;:AKAR, Enver, XVI. Yuzyilda Haleb Sancag1 (1516-1566), Elaz1g, 2003

(:AKAR, Envcr, "XVI. Ylizyilda $am Beylerbeyiliginin idar1 Taksimat1", F1rat Oniversitesi So.syal Bilimler Dergisi, I 3/1, ElazJg, 2003, s. 35 I -374

GOYON<;:, Nejat, "l-lane Deyimi Hakkmda", istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakziltesi Tarih Dergisi, XXX !I (J 979), s. 33 I -348

HiNZ, Walter, islam 'da Olqii Sistemler, Cvev. Acar Sevim), istanbul, I 990

ONKAL, Ahmet-BOZKURT, Nebi, "Cami", TDV islam Ansiklopedisi, 7, istanbul, I 993, s. 46-56

92 Enver CAKAR-Mehtap NASJROGLU. Halep Ulu Camii Vakfl

OZTORK, Nazif, MenJe 'i ve Tarihi GeliJimi Artsmdan Vakif/ar, Ankara, 1983

RAYMOND, Andre, Osman!t Doneminde Arap Kent/eri, (<;ev. Ali Berktay), istanbul, 1995

SOBERNHEiM, M., "Halab", Encyc/opedie de /'Jstarn, II, Paris, 1927, s. 241-252

ULUt;:AM, Abdtisselam, "Halep Ulucamii", TDV Islam Ansiklopedisi, 15, istanbul, 1997, s. 248-249

W ATENPAUGH, Heghnar Zeitlian, Image of an Otoman City: Imperial Architecture and Urban Experiences in Aleppo in the I 6th and 17th Centuries, Leiden, 2004

YEDiYILDIZ, Bahaeddin, "Vaktf", Islam Ansiklopedisi, XIII, Eski~ehir, 1997, s. !53-!72

£-~~~L 1 i..:J,_4 ~..,

77}

-5 ...-:: __ .:_r:..:J I

r·-t~. ~~;

1W 6'.

, _ __..,..r_JJ ~tVJ.~

~" ,, .

EKLER

Ek-1 Belgeler

.L__:_a_ ..J VI'{ eu"""'~"'J

J-.f_,p)'"''il -'i>"'l......r

'"

,, '(~';.f

// ,;,;..,.-.-;;-;"-"' 4 ~ ~-:J<.;.I....,J·l

.!

' '

-"1" .• ~~--- t I { 1'"' '

4-~~r . ~-:.>;-.>' .. -~

r .,...,

'·""···

"~4'-il

~· • ..,_~;-; 1 ~

//

~~:!" -~ ... ~

< / _,, ".>It'! .., ,.. ~ -~II

~· \I A A

TKA, Evkaf Deftcri, nr. 556, vrk 34b-35a

<, ---,Jv.~

~J,o\.o..J ...:.,·,,· ~· Vi• ~

. //

lu::tJJX.j.~

:..%~""' . ..:.1oy1tY ..:___';!.r \'~f)

G-·0;' ',o/L!)1\I'f~ -~,,

--'-t .........

·.bs,,.~ 1·ik· .).wJ;_....v..,.

' :.,.:__· t': ·- ', /~~-. l

z9::!4c_ _________ E"'· n"'v"e"'r-'C'-"A'-'K"A'-'R'=-"'M"e'flh!.flay,p'-"N. jiS!ROG L(J H a/ep Ulu Camii Vakti

~~~ .. ~·:: ···:: ·~ .. ~~t· <-" t ~~t I

TKA, Evl<af Defteri, nr. 556, vr, 35b-36a

~~~~r:J ;;_, '.

tlf'l!Jl flU.,..,.)..t

~· ,, .

----··-,J ---"t:· ~t

l-".r:;..l9 ,:f.JwJ..,:Ji ·..:..V..·i ~.r...:..;...., ...ft.>

". .,., "

-::;::::;;,7J} ,.{;..: , ..

<'" ~·l 0!~·.'/; ·\},.>~

- ...V..t ..

~J~S:A:' ........ ..:...v rr:~

~~trif. ~· "

:l..-~ "J ... !! _, ,,.

<J:}"J:l-r;;--:J~J~J -"·7:

~~~.~ ~:t!.~..-

111,;, ',/

!,,~_ ... _ .. ~ ~j.;,:>JI..J~.;:~';'.~

~'WlJ H..,_, / <

~,q_.J)J,~~1 ..-~.f. [41!.,.;

c.··w '\;':",t

TKA, Evkaf Dcftcri, m·. 556, vr. 36b-37a

96

Ek-2 Resimlcr

Resim-1 Caminin Genel GOriiniimii

Resim-2 Cam in in i~ Ktsmmdan Bir GOrilniim (http://en. wikipedia.org/wiki/Great_ Mosque_ of_Aieppo Eri.}im: 20.04.20 12)

Reshn-3 Caminin i9 K1smmda Yer Alan Zel<eriyya Ttirbesi (htlp://en. wikipcdia.org/wiki/Great_ Mosque_ of_ Aleppo Eri.im: 20.04.20 12)

z928 __________ ~E,;,n"'v"'e:c_r_,C"'A,!£K"'AuR;::-!!:M~£eL<h;;,ta!/dpCLN!.!A,SJROGLU Nalep Wu Camii VJJisfl

Resim-4 Cam in in Genet GOriintimii (http://en.wikipedia.org/wiki/Great_ Mosque_ of_Aleppo Eri$im: 20.04.20 12)

Resim-5 Cami Avlusundan Bir GOriintim (http://en. wik ipedia.org/wiki/Great_ Mosque_ of_Aleppo Eri,im: 20.04.20 12)

R~sim-6 Cam in in Mihrap vc Minberi (http://en. wikipedia.org/wiki/Great_ Mosque_ of_ Aleppo Eri~im: 20.04.20 12)