openbaar wonen in hengelose volkswijkstedenbouwkundig ontwerp kaw architecten en adviseurs (reimar...
TRANSCRIPT
62 blauwe kamer 1 / 2012 1 / 2012 blauwe kamer 63
De herstructurering van vroeg-naoorlogse stadswij-
ken heeft haar eigen ontwerpgeschiedenis. Werd
aanvankelijk vaak gekozen voor typologieën die
naadloos passen in de Vinex-bouw, later speelde
de oorspronkelijke verkaveling een grotere rol. In
het Hengelose Berflo Es Zuid is een andere keuze
gemaakt. Sloop werd onvermijdelijk geacht. Reno-
vatie zou de levensduur van de kleine eengezins- en
portieketagewoningen met hooguit tien tot vijftien
jaar verlengen. Het architectenbureau KAW en
woningcorporatie Welbions besloten niet de ruim-
telijke structuur, maar de wensen en vooral de leef-
stijl van de bewoners als uitgangspunt te nemen en
daar een nieuwe verkaveling op te baseren.
Het resultaat is een hofjesverkaveling met vier
wooncarrés. De binnenruimte van deze carrés is
bestemd voor geparkeerde auto’s en achtertuinen.
De verblijfsruimte ligt aan de buitenzijde van de
hofjes. Die is groen en autovrij. Om de carrés heen
staan aan drie zijden rijen eengezinswoningen,
parallel aan de vooroorlogse bebouwingslinten
waartussen de buurt in de vroege jaren vijftig is
gebouwd. Oude straten bleven liggen voor zover
ze met de nieuwe structuur te combineren waren.
Daardoor konden ook oude bomen gespaard blij-
ven. Aan de vierde zijde stroomt de Berflobeek.
Nu is dat nog een onooglijk stroompje, maar de
gemeente Hengelo werkt aan een betere zicht-
baarheid en beleefbaarheid van de karakteristieke
beken, waaronder deze. Na de sloop van de laatste
flats ontstaat hier ruimte voor een betere land-
schappelijke profilering van het water.
Met deze typologie van binnenstebuiten gekeerde
hofjes ontstaat een ontspannen buitenruimte tus-
sen de woongebouwen in, waar bewoners ongehin-
derd door verkeer of geparkeerde auto’s met elkaar
kunnen omgaan. Maar zo’n groene buitenruimte
kan ook kwetsbaar zijn. Want als deze onvoldoende
uitnodigt tot gebruik, zijn verwaarlozing en vervui-
ling niet ver weg. Dat is de les van de hoogbouwwij-
ken uit de jaren zeventig. Daarvóór was een traditie
opgebouwd van collectieve tuinen of hoven die
waren afgestemd op de behoeften van direct omwo-
nenden en die via groenstroken verbonden werden
met een park. Op dit collectieve groen wordt ook in
de hedendaagse herstructurering nogal eens terug-
gevallen, hoewel het daarbij lang niet altijd onder-
deel van een netwerk is.
In Hengelo staat het nabuurschap zo hoog aange-
schreven, dat de woningcorporatie en de ontwer-
pers het aandurfden om het collectieve domein
de schaal van de hele buurt mee te geven. In
gesprekken met bewoners constateerden zij een
behoefte aan ‘openbaar wonen’, met een direct
contact tussen de woning en het leven op straat. De
bouwvolumes zijn ontworpen vanuit de ambitie om
optimaal aan te sluiten bij deze buurtcultuur. De
aanwezigheid van een buurtrestaurant met terras
onderstreept de onderlinge verbondenheid van de
bevolking, die overigens niet minder divers is dan
in andere volkswijken. Het restaurant wordt gerund
door cliënten van Aveleijn, een zorginstelling voor
Onderwerp herstructurering Berflo Es Zuid
Locatie Hengelo
Stedenbouwkundig ontwerp KAW architecten en
adviseurs (Reimar von Meding, Candice de Rooij)
Architectuur KAW Architecten (Beatrice
Montesano), Architectenbureau Marlies Rohmer,
Korth Tielens architecten
Ontwerp buitenruimte wUrck
Opdrachtgever woningcorporatie Welbions
Aantal woningen 246 (was 314)
Omvang ca. 5 ha
Ontwerp 2004 – 2010
Uitvoering 2008 – 2012
Openbaar wonen in Hengelose volkswijk
kritiek
De schuifpui direct aan de openbare ruimte: een wooncarré van Marlies Rohmer.
Doorsnede en inrichting van een deel van de buitenruimte volgens het ontwerp van wUrck.
Stedenbouwkundig ontwerp door KAW.
De verkaveling en sfeerbeelden van de
oorspronkelijke situatie.
64 blauwe kamer 1 / 2012 1 / 2012 blauwe kamer 65
verstandelijk gehandicapten, en komt voort uit de
wens van buurtbewoners voor een ontmoetingsplek.
Het aantal woningtypen is groter dan het op het
eerste gezicht lijkt: van woonwerk-appartementen
tot zorgwoningen, van ruime eengezinswoningen
tot lage maar brede seniorenhuizen. KAW zelf nam
de architectuur van twee carrés voor zijn rekening,
schuin tegenover elkaar. De andere twee zijn ont-
worpen door Architectenbureau Marlies Rohmer.
Beide onderscheiden zich met een fijne geveldetail-
lering die de grote volumes lichtheid geeft – vooral
het ambachtelijke metselwerk heeft dat effect. De
rand van eengezinswoningen, ontworpen door Korth
Tielens Architecten, bestaat uit kleinere volumes
dan de carrés, maar de egale vlakken van donkere
baksteen maakt ze in hun uitstraling robuuster. Dat
levert een prettig architectonisch samenspel op.
Op dit moment is de helft van de woningen gereed.
Vijftig procent daarvan is gehuurd of gekocht door
oorspronkelijke buurtbewoners, die daarmee hun
vertrouwen tonen in de nieuwe buurt. Op de langere
termijn zal Berflo Es Zuid zijn eigen plaats op de
woningmarkt verwerven. Het veelzijdige woning-
programma maakt de buurt geschikt voor mensen
met uiteenlopende woonbehoeften, die een zekere
voorliefde voor ‘openbaar wonen’ gemeen hebben.
Wie niet houdt van ‘openbaar wonen’ zoekt elders
een huis. De buurt zelf biedt bovendien een keuze-
mogelijkheid. Wie dicht op het buurtleven wil zit-
ten, kiest een woning in de carrés, waar in sommige
gevallen alleen een schuifpui de eetkamer scheidt
van het openbare gras. Wie meer gesteld is op zijn
privacy, kan kiezen voor een woning in de rand
rondom de carrés.
De inrichting van de buitenruimte is gebaseerd op
een ontwerp van het bureau wUrck, hoewel verso-
berd. De open en gelijkmatige inrichting vloeit voort
uit de stedenbouwkundige opzet, die weinig hiërar-
chie of contrast in openbare ruimten toelaat. De wat
verschoven positie van de wooncarrés ten opzichte
van elkaar levert een bescheiden gevoel van gebor-
genheid op, maar verder maken de grasvelden met
hun wandel- en fietspaden en losstaande bomen
vooral een onbegrensde indruk, steeds weglopend
achter de hoeken van de carrés. Deze structuur
brengt met zich mee dat er weinig aanknopings-
punten zijn voor specifieke gebruiksvormen, zoals
een groentetuin, bloementuin of pannakooi, mocht
daar ooit behoefte aan ontstaan. De enige verbij-
zondering is de avontuurlijke groenruimte die bij
de Berflobeek aangelegd zal worden, en die tegelijk
dient als waterberging voor de buurt.
Inherent aan de opzet is dat er oplossingen nodig
waren voor een aantal achterkanten. Dat is niet
overal goed gelukt. De binnenhoven bestaan uit pri-
vétuinen, bergingen en parkeerplaatsen, een combi-
natie die zelden tot een fraai beeld leidt. Hetzelfde
geldt voor de straat tussen de nieuwe woningen
in de rand en de oude bebouwingslinten daarom-
heen. Aan beide zijden keren de woningen zich met
hun achterzijde naar de straat. In de nieuwbouw is
weliswaar eenheid gecreëerd door een standaard
erfafscheiding van witgrijs steigerhout, maar ook
die fleurt de straat nauwelijks op.
Berfloërs hebben een buurt gekregen die is afge-
stemd op hun eigen, hechte cultuur. Dat is de ver-
dienste van de ontwerpers en hun opdrachtgever.
Toch blijft de vraag of hier niet een genuanceerder
stedenbouwkundig concept mogelijk was geweest,
met een minder hard onderscheid tussen voor- en
achterkant en meer sfeerverschillen in de openbare
ruimte. Een onregelmatigere verkaveling had een
meer gelaagde ruimte kunnen opleveren. Het is
niet zozeer de schaal van de buitenruimte, als wel
dit neutrale karakter dat de beleving als collectief
domein zal begrenzen.
Peter Paul Witsen
Foto’s Gerard van Beek
Groene en autovrije ruimte aan de buitenzijde van de hofjes. De buitenruimte is nog niet volledig ingericht. Op deze plek staat inmiddels een
speeltoestel.
Rechts de rand van eengezinswoningen, ontwerp Korth Tielens architecten. Parkeerplaatsen zijn weggewerkt in achterstraten en binnenhoven. Een klein
deel ligt op deze ontsluitingsstraat rondom de wooncarrés.
Impressie van de nog te realiseren waterberging bij de Berflobeek. (bron: wUrck)
Buurtrestaurant in een wooncarré van KAW Architecten.