op de voorkant de leugen, op de achterkant de waarheid? · over de verhouding tussen misleiding en...
TRANSCRIPT
Op de voorkant de leugen, op de achterkant de waarheid?
Over de verhouding tussen misleiding en verleiding bij
levensmiddelenetikettering in Nederland na het Teekanne-arrest
Naam: I.E. van der Wal
Studentnummer: 4082664
Opleiding: Master Privaatrecht met de specialisatie Intellectueel Eigendomsrecht
Universiteit: Departement Rechtsgeleerdheid, Universiteit Utrecht
Begeleider: Mr. S. Kulk
Datum: 28 juni 2018
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 2
Inhoudsopgave
Lijst van afkortingen ................................................................................................................................. 4
Hoofdstuk 1: Inleiding .............................................................................................................................. 6
1.1 Aanleiding voor het onderzoek ...................................................................................................... 6
1.2 Onderzoeksvraag ........................................................................................................................... 7
1.3 Deelvragen ..................................................................................................................................... 7
1.4 Grenzen van het onderzoek ........................................................................................................... 7
1.5 Onderzoeksmethode ..................................................................................................................... 7
1.6 Structuur ........................................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 2: Normatief kader ............................................................................................................... 10
2.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 10
2.2 Effect op de interne markt ........................................................................................................... 10
2.3 Effect op het niveau van consumentenbescherming ................................................................... 11
2.4 Conclusie ...................................................................................................................................... 13
Hoofdstuk 3: Juridisch kader .................................................................................................................. 14
3.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 14
3.2 Achtergrond ................................................................................................................................. 15
3.2.1 Misleidende reclame............................................................................................................. 15
3.2.2 De gemiddelde consument ................................................................................................... 16
3.3 Algemene wet- en regelgeving .................................................................................................... 18
3.3.1 Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken .................................................................................. 18
3.3.2 Boek 6 Burgerlijk Wetboek ................................................................................................... 23
3.4 Specifieke levensmiddelenwet- en regelgeving ........................................................................... 26
3.4.1 Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten .......... 26
3.4.2 Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen ...................................................................... 28
3.5 Zelfregulering ............................................................................................................................... 29
3.5.1 Stichting Reclame Code ........................................................................................................ 29
3.6 Conclusie ...................................................................................................................................... 31
Hoofdstuk 4: Misleidende mededelingen voor Teekanne ..................................................................... 33
4.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 33
4.2 Labelling doctrine ........................................................................................................................ 33
4.3 Evaluatie ...................................................................................................................................... 34
4.3.1 Effect op de interne markt .................................................................................................... 34
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 3
4.3.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming ............................................................ 35
4.4 Conclusie ...................................................................................................................................... 36
Hoofdstuk 5: Misleidende mededelingen na Teekanne ......................................................................... 38
5.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 38
5.2 Het Teekanne-arrest .................................................................................................................... 38
5.3 Uitwerking van het Teekanne-arrest in Nederland ...................................................................... 40
5.3.1 VWS/Heks’n kaas .................................................................................................................. 41
5.3.2 100% Xylitol .......................................................................................................................... 42
5.3.3 Muesli met rozijnen en hazelnoten ...................................................................................... 43
5.3.4 Alpro Pur’Enjoy ..................................................................................................................... 44
5.3.5 Holy Soda .............................................................................................................................. 45
5.3.6 Appelsientje zwarte bes ........................................................................................................ 45
5.3.7 Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel ............................................................................... 46
5.3.8 Limoncello pudding ............................................................................................................... 46
5.3.9 AH Stevia extract zoetstof ..................................................................................................... 47
5.3.10 Quaker Havermout Granola Original .................................................................................. 47
5.4 Nieuwe verhouding na Teekanne ................................................................................................ 48
5.5 Evaluatie ...................................................................................................................................... 49
5.5.1 Effect op de interne markt .................................................................................................... 50
5.5.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming ............................................................ 51
5.6 Conclusie ...................................................................................................................................... 53
Hoofdstuk 6: Conclusie .......................................................................................................................... 54
Literatuurlijst ......................................................................................................................................... 57
Uitspraken ............................................................................................................................................. 62
Hof van Justitie EG/EU ....................................................................................................................... 62
Gerechtshof ....................................................................................................................................... 62
Rechtbanken ...................................................................................................................................... 62
College van Beroep (SRC) ................................................................................................................... 62
Reclame Code Commissie (SRC) ........................................................................................................ 63
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 4
Lijst van afkortingen
AA Ars Aequi
ACM Autoriteit Consument & Markt
A-G Advocaat-generaal
B2B Business to business
B2C Business to consumer
BEUC Bureau Européen des Unions de Consommateurs
BfB Bundesmonopolverwaltung für Branntwein
BVV Bundesverband der Verbacherzentralen und Verbracherverbände
BW Burgerlijk Wetboek
CvB College van Beroep
EFFL European Food and Feed Law Review
EU Europese Unie
HvJ EG Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (bij uitspraken tot 1
december 2009)
HvJ EU Hof van Justitie van de Europese Unie (bij uitspraken vanaf 1 december 2009)
IER Intellectuele Eigendom en Reclamerecht
MvA Memorie van Antwoord
MvT Memorie van Toelichting
MvV Maandblad voor Vermogensrecht
NRC Nederlandse Reclame Code
NtEr Nederlands tijdschrift voor Europees recht
NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit
PbEU Publicatieblad van de Europese Unie (vanaf 1 februari 2003)
RCC Reclame Code Commissie
Richtlijn OHP Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken (2005/29/EG)
SER Sociaal-Economische Raad
SRC Stichting Reclame Code
Stb. Staatsblad
TvC Tijdschrift voor Consumentenrecht en handelspraktijken
VIC-Verordening Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan
consumenten (1169/2011)
VMT Voedingsmiddelen, management en technologie
VrA Vermogensrechtelijke analyses
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 5
VWEU Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie
VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
WNPR Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie
WW Waar&Wet
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 6
Hoofdstuk 1: Inleiding
1.1 Aanleiding voor het onderzoek
We leven in een tijd waarin nadruk wordt gelegd op gezonde voeding en veel consumenten bewust
bezig zijn met wat zij eten.1 De voedingsindustrie speelt daarop in en probeert met verpakkingen
consumenten op allerlei manieren te verleiden.2 De verleiding kan echter omslaan in misleiding.
Ondanks dat misleiding niet mag,3 komt het toch voor in de praktijk.4 Misleidende verpakkingen krijgen
veel aandacht. Zo blijkt uit recent onderzoek van de Consumentenbond dat consumenten zich ergeren
aan misleidende verpakkingen en dat zij het tijd vinden voor actie.5 Daarnaast organiseert de actiegroep
Foodwatch jaarlijks het Gouden Windei, een verkiezing voor het meest misleidende product.6
Misleidende verpakkingen zijn niet alleen onderwerp van discussie in Nederland, maar ook in Europa.7
Lange tijd werd van de consument verwacht dat hij de ingrediëntendeclaratie bestudeerde, alvorens hij
een aankoopbeslissing nam. Aangenomen werd dat een mededeling op een verpakking niet misleidend
kon zijn, zo lang de ingrediëntendeclaratie maar juist en volledig was. Deze leer staat bekend als de
labelling doctrine. In 2015 deed het Hof van Justitie van de Europese Unie een belangrijke uitspraak in
het Teekanne-arrest.8 Het Hof nuanceert in het arrest voor het eerst de labelling doctrine: een
mededeling op een verpakking kan misleidend zijn, zelfs wanneer het product een juiste
ingrediëntendeclaratie bevat.
Duidelijk is dat het Teekanne-arrest zorgt voor een verandering in de beoordeling van misleidende
levensmiddelentikettering. Onduidelijk is echter nog welke handvatten met betrekking tot misleidende
mededelingen gedestilleerd kunnen worden in Nederland. Bovendien is onduidelijk hoe de nieuwe lijn
zich verhoudt tot de werking van de interne markt en het niveau van consumentenbescherming. Drie
jaar later is het een goed moment om de balans op te maken.
1 Nielsen 2015, p. 1-27 en BEUC 2018, p. 5-6. 2 Zie onder meer BEUC 2018 waaruit blijkt dat voedinsgproducenten de waarheid oprekken over hun producten. 3 Het recht hanteert verschillende misleidingverboden, zoals blijkt uit hoofdstuk 3. 4 Consumentenbond 2017, p. 5-6. Voor de verschillende misleidingsverboden zie hoofdstuk 3. 5 Consumentenbond 2017, p. 29-30. 6 Zie voor informatie, de genomineerden en winnaars https://www.foodwatch.org/nl/onze-
campagnes/onderwerpen/misleidende-marketing/het-gouden-windei/ (laatst geraadpleegd op 9 mei 2018). 7 Speyart, IER 2017/11, p. 95. 8 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne).
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 7
1.2 Onderzoeksvraag
De onderzoeksvraag die centraal staat in deze scriptie luidt als volgt: In hoeverre is de nieuwe verhouding
tussen misleiding en verleiding met betrekking tot mededelingen omtrent ingrediënten bij
levensmiddelenetikettering in Nederland na het Teekanne-arrest in overeenstemming met de goede
werking van de interne markt en een hoog niveau van consumentenbescherming?
1.3 Deelvragen
De volgende deelvragen maken een antwoord op de onderzoeksvraag mogelijk:
- Wat is misleiding en hoe is misleiding met betrekking tot levensmiddelenetikettering geregeld in de
wet?
- Wat was de situatie met betrekking tot misleidende mededelingen voor het Teekanne-arrest?
- Wanneer is een mededeling op een verpakking betreffende een ingrediënt misleidend in Nederland
na het Teekanne-arrest?
- Waarom is de nieuwe verhouding in Nederland na het Teekanne-arrest wel dan wel niet in
overeenstemming met de goede werking van de interne markt en een hoog niveau van
consumentenbescherming?
1.4 Grenzen van het onderzoek
In het onderzoek ligt de focus op misleidende mededelingen, dat wil zeggen een tekst of afbeelding,
betreffende een ingrediënt op verpakkingen van levensmiddelen. Productnamen, zoals sojamelk, vallen
derhalve buiten het onderzoeksveld. Ook cosmetica en verzorgingsproducten vallen buiten de grenzen
van het onderzoek.
In het onderzoek wordt gekeken naar het Europese alsmede het Nederlandse juridische kader omtrent
misleidende levensmiddelenetikettering. Het onderzoek beperkt zich wat betreft de situatie na het
Teekanne-arrest vervolgens tot Nederland.
1.5 Onderzoeksmethode
De onderzoeksmethode bestaat ten eerste uit klassiek juridisch onderzoek. Aan de hand van
bestudering van literatuur en uitspraken wordt beoogd het bestaande recht en zijn ontwikkelingen in
kaart te brengen en de nieuwe situatie in Nederland na het Teekanne-arrest te beschrijven. Bij de
bestudering van uitspraken worden niet alleen rechterlijke uitspraken, maar ook uitspraken van de
Stichting Reclame Code (hierna: SRC) betrokken, omdat de meeste uitspraken omtrent misleidende
levensmiddelenetikettering in zelfreguleringsverband plaatsvinden.9 De uitspraken zijn op verschillende
9 Zoals duidelijk wordt in paragraaf 3.5.1 is het overgrote deel van de omzet die wordt gemaakt binnen de
advertentie- en marketingindustrie, waaronder ook een deel van de voedingsindustrie, aangesloten bij de SRC.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 8
manieren gevonden. Zo is gebruik gemaakt van de zoekfunctie op de website van de SRC en de
zoekfunctie op de website van de rechtspraak.10 Er is vooral gezocht op de trefwoorden ‘misleiding’,
‘Teekanne’, ‘etikettering’ en ‘verpakking’. Alle relevante uitspraken, dat wil zeggen de uitspraken die
betrekking hebben op misleidende levensmiddelenetikettering na het Teekanne-arrest, zijn verder
onderzocht.
De onderzoeksmethode bestaat ten tweede uit een evaluatie van het recht, waarbij gebruik wordt
gemaakt van een eigen ontwikkeld normatief kader. De evaluatie vormt het begin van een onderzoek
naar de effecten van het Teekanne-arrest dan wel de nieuwe lijn in Nederland op de interne markt en
op het niveau van consumentenbescherming. Het toetsen van de volledige en daadwerkelijke effecten
vraagt om een uitvoerige economische toets. In het onderzoek is daar omwille van de tijd en het gebrek
aan middelen echter niet voor gekozen. De bevindingen zijn derhalve begrensd. Het doel is om de
mogelijke effecten in kaart te brengen, waarbij gebruik wordt gemaakt van juridische bevindingen en
inzichten uit de gedragseconomie.
1.6 Structuur
Deze scriptie vangt in hoofdstuk 2 aan met een uiteenzetting van het normatief kader. Het normatief
kader bestaat uit twee aspecten; de effecten op de interne markt en de effecten op het niveau van
consumentenbescherming worden getoetst. Het normatief kader is ontleend aan de doelstellingen die
ten grondslag liggen aan het juridisch kader.
Hoofdstuk 3 bespreekt het juridisch kader. Het hoofdstuk vangt aan met een korte schets van de
achtergrond van het juridisch kader. De centrale begrippen misleiding en de gemiddelde consument
worden besproken. Vervolgens wordt het juridisch kader op Europees en nationaal niveau uiteengezet.
Daarbij wordt algemene wetgeving, specifieke wetgeving en zelfregulering besproken. Duidelijk wordt
dat, ondanks de verscheidenheid aan bronnen, ieder regelgevend instrument een verbod op misleiding
van de gemiddelde consument hanteert. Bovendien wordt duidelijk dat twee doelstellingen ten
grondslag liggen aan het juridisch kader, te weten het bijdragen aan de goede werking van de interne
markt en het tot stand brengen van een hoog niveau van consumentenbescherming.
In hoofdstuk 4 wordt de situatie met betrekking tot misleidende mededelingen betreffende
ingrediënten op verpakkingen voor het Teekanne-arrest geschetst. De labelling doctrine wordt
besproken. Vervolgens wordt de labelling doctrine afgezet tegen het normatief kader van het
Ondanks dat de aanbevelingen van de SRC niet bindend zijn, worden zij in 96% procent van de gevallen wel
gevolgd. 10 Voor de zoekfuncties zie ‘Uitspraken zoeken’ op www.reclamecode.nl en www.rechtspraak.nl.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 9
onderzoek. De effecten op de interne markt en het niveau van consumentenbescherming worden
geëvalueerd.
In hoofdstuk 5 wordt het Teekanne-arrest besproken. Daarnaast wordt de uitwerking van het arrest in
Nederland onderzocht aan de hand van een uitsprakenonderzoek, waarbij ook uitspraken van de
zelfreguleringsinstantie SRC worden betrokken. De nieuwe lijn, die zal blijken uit het
uitsprakenonderzoek, wordt afgezet tegen het normatief kader. Onderzocht wordt wat de effecten van
de Nederlandse uitwerking van het Teekanne-arrest zijn op de interne markt en op het niveau van
consumentenbescherming.
Tot slot bevat hoofdstuk 6 de conclusie. In de conclusie wordt een antwoord op de onderzoeksvraag
geformuleerd. Duidelijk wordt dat de nieuwe verhouding in Nederland na het Teekanne-arrest een
spanningsveld blootlegt tussen de goede werking van de interne markt en het streven naar een hoog
niveau van consumentenbescherming.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 10
Hoofdstuk 2: Normatief kader
2.1 Inleiding
De nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding in Nederland na het Teekanne-arrest wordt in
hoofdstuk 5 geëvalueerd aan de hand van een zelf ontworpen normatief kader. In dit hoofdstuk wordt
het normatief kader uiteengezet. Het kader bestaat uit twee aspecten. Het eerste aspect betreft een
evaluatie van de mogelijke effecten op de interne markt. Het tweede aspect betreft een evaluatie van
de effecten op het niveau van consumentenbescherming. Voor een volledig beeld wordt ook de situatie
voor het Teekanne-arrest in hoofdstuk 4 op deze wijze geëvalueerd. Zo wordt immers duidelijk wat de
gevolgen zijn van het arrest. Het normatief kader is ontleend aan de doelstellingen die ten grondslag
liggen aan het juridisch kader.11
2.2 Effect op de interne markt
Allereerst worden de mogelijke effecten van de nieuwe verhouding op de interne markt geëvalueerd.
Het doel van de evaluatie is niet om de daadwerkelijke en volledige effecten aan de hand van een
economische toets te bespreken, maar meer om een aanzet te geven tot vervolgonderzoek. Gepoogd
wordt de mogelijke effecten in kaart te brengen voor zover dat mogelijk is binnen de gehanteerde
onderzoeksmethode.
Met de interne markt wordt de ruimte bedoeld waarin de vrije handel binnen de Europese Unie (hierna:
EU) is gewaarborgd. Deze markt kent als het ware geen binnengrenzen; goederen, personen, diensten
en kapitaal kunnen vrij circuleren. De interne markt vormt de kern van de EU en is gestoeld op het idee
dat een markt zonder belemmeringen zorgt voor de beste marktresultaten. Een markt waar veel
concurrentie kan plaatsvinden, zodat vraag en aanbod elkaar op de meest efficiënte manier treffen,
wordt geambieerd. Zo kunnen bedrijven uit verschillende lidstaten met elkaar concurreren, hetgeen
leidt tot een breder aanbod en lagere prijzen. Om die concurrentie te garanderen, wordt een level
playing field nagestreefd: door middel van onder meer harmonisatie gelden dezelfde eenduidige regels
in de lidstaten.12
Bij de evaluatie van de mogelijke effecten op de interne markt zal worden getoetst op rechtszekerheid.
In de Europese Unie, waar levensmiddelen de grenzen over dienen te gaan voor de meest efficiënte
werking van de interne markt, vormt rechtszekerheid immers de kern. Indien de regels voor
voedingsproducten duidelijk en gelijk zijn in iedere lidstaat, worden de producenten niet belemmerd in
hun grensoverschrijdende handel, hetgeen de concurrentie ten goede komt. Indien er daarentegen veel
11 Het juridisch kader wordt besproken in hoofdstuk 3. 12 Barnard & Peers 2014, p. 300-324.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 11
discussie mogelijk is wat betreft misleiding en de interpretaties van de verschillende rechters en
lidstaten zeer uiteenlopen, zal er rechtsonzekerheid ontstaan. De rechtsonzekerheid zorgt voor een
afname van de grensoverschrijdende concurrentie, waardoor de goede werking van de interne markt
wordt belemmerd.
2.3 Effect op het niveau van consumentenbescherming
Ten tweede wordt getoetst hoe de nieuwe verhouding uitwerkt op het niveau van
consumentenbescherming. In het recht wordt bij de beoordeling van het niveau van
consumentenbescherming niet per consument bekeken wat hij denkt en doet, maar wordt gebruik
gemaakt van een gemiddelde consument.13 Deze gemiddelde consument werd ontwikkeld in reactie op
protectionistische maatregelen van lidstaten die het vrije verkeer van goederen belemmerden.14 Voor
het creëren van een unie was het noodzakelijk dat de lidstaten het recht hetzelfde toepasten. De
gemiddelde consument bood daarbij houvast. Het recht diende zo te worden uitgelegd dat
handelsbelemmeringen werden voorkomen en marktdeelnemers zonder problemen in de gehele unie
konden opereren. De gemiddelde consument en daarmee het niveau van consumentenbescherming
werden derhalve ontwikkeld voor de goede werking van de interne markt.15
Waar consumentenbescherming eerst nog nauw verband hield met de integratie van de interne markt,
is het naar verloop van tijd veel meer een zelfstandige doelstelling geworden. De consument wordt
gezien als de zwakkere partij ten opzichte van de professionele wederpartij. Om de ongelijkheid te
compenseren, dient de consument als zwakkere partij te worden beschermd. Door middel van
bescherming wordt de consument een volwaardige marktdeelnemer. Waar het in de kern op neerkomt,
is het in staat stellen van de consument om geïnformeerde keuzes te maken. De consument mag niet
worden misleid.16 Consumentenbescherming houdt in dat de belangen van consumenten daadwerkelijk
worden beschermd.17
De evaluatie van de effecten op het niveau van consumentenbescherming vraagt om meer dan slechts
een juridische aanpak, waar in dit onderzoek de ruimte voor kan worden gevonden. Begrepen dient te
worden hoe de consument keuzes maakt, hoe hij misleid wordt en of het recht daarbij aansluit.18 De
consument wordt immers pas echt beschermd indien het recht overeenstemt met de werkelijkheid.
13 In hoofdstuk 3 wordt dieper ingegaan op de gemiddelde consument. In deze paragraaf wordt volstaan met een
korte alinea. 14 Kabel 2005, p. 16. 15 Straetmans 2017, p. 89. 16 Barnard & Peers 2014, p. 681-687. 17 Artikel 28 Handvest van de Grondrechten van de EU en artikel 169(1) VWEU. 18 Barnard & Peers 2014, p. 687.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 12
De inzichten uit de gedragseconomie kunnen hulp bieden bij het begrijpen van het beslissingsgedrag
van de consument. In de wetenschap van de gedragseconomie worden inzichten gebruikt uit de
psychologie om te onderzoeken hoe consumenten daadwerkelijk tot een besluit komen. Eén van de
belangrijkste inzichten uit de gedragseconomie is het inzicht dat consumenten niet altijd rationele
beslissingen nemen die in overeenstemming zijn met hun eigen belang.19 Dit wordt afgezet tegen het
meer traditionele economische model waarbij van een consument wordt uitgegaan die altijd rationeel
handelt.20
Studies uit de gedragseconomie tonen aan dat het beslissingsgedrag van consumenten sterk wordt
beïnvloedt door de twee manieren van denken: de intuïtie, oftewel het snelle denken (het
onderbuikgevoel), en de redenering, het langzamere denken waarbij voor- en nadelen worden
afgewogen.21 Deze twee manieren van denken hebben vaak veel onbewuste vooroordelen, ofwel
typische irrationele gedachtenprocessen of uitkomsten daarvan,22 bij de consument ten gevolg.23
Bij de onbewuste vooroordelen kan gedacht worden aan verschillende vooroordelen. Een van de meest
bekende is het framing effect, waarbij waarde wordt gehecht aan de presentatie van de keuzes.
Gebleken is dat de presentatie van een keuze consumenten tot een ander besluit kan doen komen, ook
al zijn de mogelijkheden waaruit gekozen kan worden hetzelfde.24 Een ander goed voorbeeld is het
decoy effect. Door het toevoegen van een irrelevante optie aan de keuzemogelijkheden, verandert de
keuze van de consument opeens ten opzichte van de keuze zonder de irrelevante optie.25 Ook
emotionele vooroordelen spelen een rol. Consumenten hechten vaak veel waarde aan niet-financiële
voordelen en maken keuzes onder emotionele invloed.26 Ten slotte kan gedacht worden aan de
zogenaamde ankers. Dat zijn factoren die door consumenten worden gezien als referentiepunt. Denk
bijvoorbeeld aan de aandacht van consumenten voor etikettering tijdens het winkelen. Consumenten
leggen in zo een situatie de nadruk op afbeeldingen, grote teksten en kleuren vanwege de vaak beperkte
tijd.27 Deze elementen zijn namelijk snel te verwerken en houden verband met de intuïtie. Complexere
informatie zoals de ingrediëntendeclaratie wordt door de meeste consumenten niet geraadpleegd,
19 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 415. 20 Barnard & Peers 2014, p. 687. 21 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 415. 22 Duivenvoorde 2013, p. 154. 23 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 415. 24 Duivenvoorde 2013, p. 154. 25 Duivenvoorde 2013, p. 154. 26 Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 417. 27 Grunert & Wills, Journal of public health 2007, 15(5), p. 385-399.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 13
omdat die meer tijd en redenering vraagt.28 Tijd die consumenten niet hebben, althans niet gebruiken.
Consumenten vertrouwen op hun ankers en maken op basis daarvan assumpties waardoor een
vertekend beeld kan ontstaan van het product. Dit laatste staat ook wel bekend als het
verankeringseffect.29
Duidelijk is dat consumenten niet te allen tijde de beschikbare informatie tot zich nemen en derhalve
niet op basis van redenering keuzes maken. Consumenten baseren beslissingen meer op basis van
onbewuste vooroordelen dan op basis van een rationele kosten- en batenafweging. De manier waarop
informatie wordt gepresenteerd is derhalve van belang voor de keuze van de consument.30 De
consument kan eenvoudig beïnvloed en misleid worden door opvallende teksten en afbeeldingen. Bij
de evaluatie van de effecten op het niveau van consumentenbescherming wordt getoetst of het recht
aansluit bij de werkelijkheid zoals geschetst door de gedragseconomie, omdat alleen dan van werkelijke
consumentenbescherming sprake is.
2.4 Conclusie
Het normatief kader van het onderhavige onderzoek wordt gevormd door twee aspecten. Ten eerste
worden de mogelijke effecten op de interne markt geëvalueerd. Daarbij zal worden getoetst op de
rechtszekerheid. Rechtszekerheid zorgt immers voor grensoverschrijdende handel, hetgeen de
concurrentie en derhalve de interne markt ten goede komt. Ten tweede worden de effecten op het
niveau van consumentenbescherming geëvalueerd. Getoetst wordt of het recht overeenstemt met de
werkelijkheid. Inzichten uit de gedragseconomie spelen daarbij een rol. Van consumentenbescherming
is immers alleen sprake, indien de werkelijke consument wordt beschermd.
28 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 18-20. Zie ook
Consumentenbond 2017 waaruit blijkt dat consumenten de achterkant van een verpakking niet lezen, omdat zij
in de veronderstelling zijn dat de voorkant een goed genoeg beeld geeft. In het rapport staan bovendien
voorbeelden van mogelijk misleidende verpakkingen met daarbij de meningen van consumenten. 29 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 20-21. 30 Barnard & Peers 2014, p. 687.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 14
Hoofdstuk 3: Juridisch kader
3.1 Inleiding
In het onderhavige onderzoek wordt de Nederlandse beoordeling van misleidende
levensmiddelenetikettering na het Teekanne-arrest geëvalueerd. De Nederlandse beoordeling wordt
vormgegeven door het juridisch kader omtrent misleidende levensmiddelenetikettering op Europees
en nationaal niveau. In dit hoofdstuk staat het juridisch kader centraal.
Voor een goed begrip van het juridisch kader is het van belang dat de achtergrond kort wordt besproken,
omdat die van invloed is geweest op de inhoud van het recht. De centrale begrippen misleiding en de
gemiddelde consument komen vaak terug bij het onderwerp misleidende levensmiddelenetikettering
en hebben een zekere ontwikkeling doorgemaakt. Duidelijk wordt dat het begrip misleiding geen
losstaand begrip is. Misleiding wordt beoordeeld vanuit het gezichtspunt van de gemiddelde
consument.
Na de bespreking van de achtergrond, wordt het juridisch kader op Europees en nationaal niveau
uiteengezet. Het juridisch kader bestaat uit drie lagen. De eerste laag betreft algemene wet- en
regelgeving en bestaat uit de Europese Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken en de nationale
implementatie daarvan in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek. De tweede laag bestaat uit specifieke
levensmiddelenwet- en regelgeving. De Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie
aan consumenten wordt samen met de daarop aansluitende Nederlandse regels van het
Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen behandeld. De derde laag bestaat uit zelfregulering op
nationaal niveau. In onderstaande tabel (tabel 1) wordt een overzicht gegeven van de te bespreken wet-
en regelgeving. In het navolgende wordt per verordening, richtlijn, wet en zelfreguleringsinstrument
onder meer uiteengezet hoe zij zich tot elkaar verhouden, wat het toepassingsbereik is, wat de
doelstellingen zijn en wat er geregeld is met betrekking tot misleiding.
Europese Unie Nederland
Algemene wet- en regelgeving Richtlijn Oneerlijke
Handelspraktijken (2005/29/EG)
Boek 6 Burgerlijk Wetboek
Specifieke levensmiddelenwet- en
regelgeving
Verordening betreffende de
verstrekking van voedselinformatie
aan consumenten (nr. 1169/2011)
Warenwetbesluit Informatie
Levensmiddelen
Zelfregulering n.v.t. Stichting Reclame Code
Tabel 1: Een overzicht van de algemene en specifieke wet - en regelgeving en zelfregulering op het
gebied van misleidende levensmiddelene tikettering
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 15
Bij de uiteenzetting van het juridisch kader wordt duidelijk dat de regulering van misleidende
levensmiddelenetikettering voornamelijk een Europese aangelegenheid is. De verklaring hiervoor kan
worden gevonden in de globalisering en de daarmee gepaard gaande toename van
grensoverschrijdende handelspraktijken. Deze ontwikkeling vraagt om geharmoniseerde regels voor
alle marktdeelnemers in de Europese Unie.31 De Europese regels zijn geïmplementeerd in en aangevuld
met nationale regels.
3.2 Achtergrond
3.2.1 Misleidende reclame
Voor de begripsbepaling van misleiding dient het begrip reclame, zoals opgevat in de juridische
literatuur, kort behandeld te worden. Misleiding kan immers worden gezien als oneerlijke reclame.
3.2.1.1 Reclame
Reclame is het aanprijzen van goederen, diensten en/of denkbeelden.32 Gezien het aanprijzende
element, is een zekere mate van overdrijving eigen aan reclame en derhalve geaccepteerd.33 De
overdreven uitspraken die worden gedaan en de subjectieve superlatieven die worden gebruikt horen
bij de gangbare reclamepraktijk waarin verleiding is toegestaan.34 Reclame vervult twee belangrijke
functies: het informeren van de consument en het bevorderen van de concurrentie op de markt.35 Deze
twee functies zorgen er samen voor dat vraag en aanbod elkaar vinden en dat de marktwerking tot zijn
recht komt. De reclame dient dan echter wel eerlijk te zijn en niet om te slaan in misleiding.
3.2.1.2 Misleidend karakter
Indien reclame niet eerlijk is, bestaat de kans dat consumenten producten kopen die zij niet zouden
kopen als zij op de hoogte waren geweest van de waarheid. Daarnaast bestaat de kans dat concurrenten
schade lijden, omdat consumenten handelen op grond van foutieve informatie en derhalve producten
kopen van anderen.36 De grens tussen verleiding en misleiding dient niet te worden overschreden. De
verschillende wet- en regelgeving, die verderop in dit hoofdstuk worden besproken, zeggen niet met
zoveel woorden wat onder het begrip misleiding moet worden verstaan; misleiding is een open norm
en de invulling ervan hangt in hoge mate af van de feitelijke omstandigheden van het geval. Zo blijkt uit
de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken dat er sprake is van misleiding indien bepaalde informatie de
31 Gielen et al. 2017, p. 666. 32 Zie onder meer artikel 1 NRC en de bijbehorende toelichting. 33 Geerts & Vollebregt 2009, p. 65. 34 Zoals het zijn van ‘de beste’, ‘de leukste’ of ‘de mooiste’. Zie in dit verband artikel 6:193b lid 4 BW. Hoofdstuk 3
bespreekt de artikelen van Boek 6 BW en andere wet- en regelgeving. 35 Gielen et al 2017, p. 665-666. 36 Gielen et al. 2017, p. 666.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 16
consument brengt tot een besluit dat hij zonder de informatie niet had genomen,37 hetgeen in de
meeste gevallen een feitelijke waardering van de rechter verlangt.38 Daarnaast bevat de Verordening
betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten een opsomming van
onderwerpen waarbij met name niet mag worden misleid, maar wordt het begrip misleiding niet
gedefinieerd.39 De jurisprudentie van het Hof van Justitie EU maakt in bepaalde gevallen duidelijk wat
er onder het begrip misleiding moet worden verstaan, maar is tegelijkertijd zeer casuïstisch.40 Dat is niet
meer dan logisch, nu de vraag of een bepaalde mededeling een misleidend karakter heeft sterk
afhankelijk is van de omstandigheden van het geval. Waar het op neerkomt, is de vraag of de
mededeling een onjuiste indruk heeft gewekt of kan wekken bij de gemiddelde consument.41
3.2.2 De gemiddelde consument
De vraag of een bepaalde mededeling misleidend is, wordt beoordeeld aan de hand van de maatstaf
van de gemiddelde consument. Het begrip de gemiddelde consument is geen statisch begrip. Het heeft
een zekere ontwikkeling doorgemaakt.
3.2.2.1 Ontwikkeling van het begrip de gemiddelde consument
De beoordeling van misleiding hangt af van de consument die de rechter voor ogen heeft. Een
mededeling is immers pas misleidend indien er een verkeerde indruk wordt gewekt bij de consument.
Om grote verschillen in de toepassing van de Europese wet- en regelgeving tussen lidstaten te
voorkomen, heeft het Hof van Justitie EU het criterium van de gemiddelde consument geïntroduceerd
en ontwikkeld.42 Het criterium is bedoeld om de lidstaten houvast te bieden in het correct toepassen
van het recht.
37 Artikel 6(1)(b) van Richtlijn 2005/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 11 mei 2005 betreffende
oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne markt en tot wijziging van
Richtlijn 84/450/EEG van de Raad, Richtlijnen 97/7/EG, 98/27/EG en 2002/65/EG van het Europees Parlement en
de Raad en van Verordening (EG) nr. 2006/2004 van het Europees Parlement en de Raad (‘Richtlijn oneerlijke
handelspraktijken’) (PbEU 2005, L 149/22), waarover in paragraaf 3.3.1.4 meer. 38 De Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken bevat echter een uitzondering: bepaalde praktijken uit Bijlage I bij de
richtlijn zijn onder alle omstandigheden misleidend, zie paragraaf 3.3.1.4. 39 Artikel 7(1)(a) tot en met (d) van Verordening (EU) nr. 1169/2011 van het Europees Parlement en de Raad van
25 oktober 2011 betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, tot wijziging van
Verordeningen (EG) nr. 1924/2006 en (EG) nr. 1925/2006 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking
van Richtlijn 87/250/EEG van de Commissie, Richtlijn 90/496/EEG van de Raad, Richtlijn 1999/10/EG van de
Commissie, Richtlijn 2000/13/EG van het Europees Parlement en de Raad, Richtlijnen 2002/67/EG en 2008/5/EG
van de Commissie, en Verordening (EG) nr. 608/2004 van de Commissie (‘VIC-Verordening’) (PbEU 2011, L
304/18), waarover meer in paragraaf 3.4.1.3. 40 Zie bijvoorbeeld HvJ EG 2 februari 1994, ECLI:EU:C:1994:34, C-315/92 (Clinique) en HvJ EU 26 oktober 2016,
ECLI:EU:C:2016:800, C-611/14, IER 2017/18, m.nt. P.G.F.A. Geerts (Canal Digital Danmark). 41 Zie voor de uitwerking in Nederland: Kamerstukken II 1978/79, 13 611, nr. 6, p. 21 (MvA). 42 Duivenvoorde 2013, p. 149.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 17
Het begin van deze ontwikkeling wordt gevonden in het Cassis de Dijon-arrest.43 Het Hof hanteerde in
het Cassis de Dijon-arrest impliciet een abstract criterium; zij maakte geen gebruik van markt- of
deskundigenonderzoeken, maar zij stelde eigenhandig vast wat de fictieve consument dacht en deed.
Het Hof overwoog dat de consument niet enkel keek naar de algemene indruk van de verpakking, maar
ook kennis nam van de informatie op het etiket.44 Ook in het Clinique-arrest werkte het Hof met een
consument in abstracto in plaats van met percentages van consumenten die daadwerkelijk werden
misleid. Bovendien bleek dat de consument niet naïef werd geacht wat betreft reclame.45 In het Mars-
arrest maakte het Hof duidelijk dat van de consument werd verwacht dat hij kritisch was. De consument
zou er niet zomaar van uitgaan dat de strook op de verpakking, waarop stond dat de chocoladerepen
tien procent groter waren, ook daadwerkelijk tien procent van de verpakking innam.46
3.2.2.2 De Gut Springenheide-consument
In het Gut Springenheide-arrest introduceerde het Hof voor het eerst het expliciete criterium van de
gemiddelde consument.47 Aanleiding van het arrest was de discussie in Duitsland over wie precies de
consument moest zijn bij de beoordeling van misleiding. Duitse rechters gingen uit van een naïeve en
kwetsbare consument.48 Beargumenteerd werd dat deze gemiddelde consument strijdig was met de
jurisprudentie van het Hof, bestaande uit onder meer de hierboven besproken Mars- en Clinique-
arresten.49 Niet alleen in Duitsland, maar ook in andere lidstaten, ontstond een situatie waarin
doorgeschoten werd in consumentenbescherming, waardoor de concurrentie beperkt en de nationale
markt beschermd kon worden.50
Het Hof maakte met haar Gut Springenheide-arrest een einde aan de handelsbelemmerende praktijken
van de verschillende lidstaten. Zij maakte duidelijk dat de consument niet naïef en kwetsbaar was, zoals
werd gedacht door de verwijzende Duitse rechter, omdat dat een te grote inbreuk zou vormen op de
vrije handel. Het Hof overwoog dat de gemiddelde consument geïnformeerd, omzichtig en oplettend
is.51 De gemiddelde consument maakt geïnformeerde en rationele keuzes en wordt derhalve niet snel
43 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon). 44 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon), r.o. 13. 45 HvJ EG 2 februari 1994, ECLI:EU:C:1994:34, C-315/92 (Clinique), r.o. 21-23. 46 HvJ EG 6 juli 1995, ECLI:EU:C:1995:224, C-470/93 (Mars), r.o. 24. 47 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide). 48 Duivenvoorde 2015, p. 82. 49 Duivenvoorde 2015, p. 42. 50 Duivenvoorde 2013, p. 150. 51 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide), r.o. 31. Het criterium is
later gecodificeerd in de Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken. Deze richtlijn is in Nederland geïmplementeerd in
de artikelen 6:193a-j BW. Hoofdstuk 3 gaat nader in op zowel de richtlijn als de Nederlandse implementatie
daarvan.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 18
misleid.52 Het is aan de nationale rechters om deze fictieve maatman toe te passen bij vraagstukken
omtrent misleiding.53 Nationale rechters mogen daarbij in bijzondere omstandigheden gebruik maken
van empirische gegevens, zoals resultaten van opinie- of deskundigenonderzoek.54 In de praktijk wordt
daar echter nauwelijks gebruikt van gemaakt, vanwege de kosten en tijd die ermee gemoeid zijn.55 De
nationale rechter beoordeelt misleiding bijgevolg vanuit het normatieve oogpunt van de gemiddelde
consument, die neer wordt gezet als een rationale beslisser die de verantwoordelijk heeft en neemt om
zich goed te informeren.56
3.3 Algemene wet- en regelgeving
In deze paragraaf worden de Europese Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken en de nationale
implementatie daarvan in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek besproken.
3.3.1 Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken
3.3.1.1 Toepassingsbereik
De Richtlijn Oneerlijke Handelspraktijken (hierna: Richtlijn OHP) is een overkoepelende richtlijn voor
consumentenbescherming en heeft een breed toepassingsbereik.57 De richtlijn is van toepassing op
“oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten […] vóór, gedurende en na een
commerciële transactie met betrekking tot een product”.58 Met handelspraktijk wordt “iedere handeling,
omissie, gedraging, voorstelling van zaken of commerciële communicatie, met inbegrip van reclame en
marketing, van een handelaar, die rechtstreeks verband houdt met de verkoopbevordering, verkoop of
levering van een product aan consumenten” bedoeld.59
52 Conclusie A-G N. Fennelly, ECLI:EU:C:1999:425, bij HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting),
par. 25-29. 53 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide), r.o. 32. 54 HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide), r.o. 31 en 35. 55 Mak, AA 2017/7, p. 595. 56 Dit betekent ook dat verwacht wordt dat de consument etiketten leest, waarover meer in hoofdstuk 4. Het
beeld van de gemiddelde consument als rationele beslisser wordt zeer sterk uitgedrukt door A-G Trstenjak in haar
conclusie bij het Mediaprint-arrest. Zij stelt dat de consument geacht wordt “het potentiële gevaar van bepaalde
handelspraktijken te herkennen en daarop rationeel te reageren” (Conclusie A-G V. Trstenjak, ECLI:EU:C:2010:161,
bij HvJ EU 9 november 2010, ECLI:EU:C:2010:660, C-540/08 (Mediaprint), par. 103). Zie bovendien Schulze,
Schulte-Nölke & Jones 2002, p. 114. Zij benadrukken dat de consument niet alleen recht heeft op informatie, maar
dat hij die informatie ook daadwerkelijk tot zich moet nemen. 57 Richtlijn 2005/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 11 mei 2005 betreffende oneerlijke
handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne markt en tot wijziging van Richtlijn
84/450/EEG van de Raad, Richtlijnen 97/7/EG, 98/27/EG en 2002/65/EG van het Europees Parlement en de Raad
en van Verordening (EG) nr. 2006/2004 van het Europees Parlement en de Raad (‘Richtlijn oneerlijke
handelspraktijken’) (PbEU 2005, L 149/22). 58 Artikel 3(1) Richtlijn OHP. 59 Artikel 2(d) Richtlijn OHP.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 19
De brede begrippen en toepassing maken duidelijk dat de richtlijn oneerlijke praktijken van
ondernemingen gericht op consumenten, die in potentie het economische gedrag van consumenten
kunnen verstoren, wil sanctioneren (ook wel business to consumer/b2c).60 Misleidende
levensmiddelenetikettering valt onder het brede toepassingsbereik van de richtlijn. Een mededeling op
een verpakking kwalificeert immers als een handelspraktijk en misleiding valt onder het begrip oneerlijk,
zoals ook duidelijk zal worden bij de bespreking van de artikelen van de richtlijn.61
3.3.1.2 Maximumharmonisatie
Het belang van de Richtlijn OHP ligt vooral in het feit dat de richtlijn voorziet in maximumharmonisatie.
Dit houdt in dat lidstaten niet mogen afwijken van de bepalingen bij het implementeren van de richtlijn
in nationale wet- en regelgeving.62 De richtlijn geeft het maximale en minimale niveau van bescherming
aan.63 Het gevolg is dat er één wettelijke regeling in Europa is. De voorlopers van de Richtlijn OHP
voorzagen in minimumharmonisatie,64 waardoor de lidstaten meer ruimte hadden om hun eigen plan
te trekken en de bepalingen per lidstaat derhalve sterk uiteen liepen.65
3.3.1.3 Doelstellingen
De verschillen tussen lidstaten inzake oneerlijke handelspraktijken hadden tot gevolg dat er
onduidelijkheid bestond over de vraag welke nationale regels van toepassing waren. De onduidelijkheid
resulteerde in rechtsonzekerheid bij ondernemingen, waardoor zij minder snel geneigd waren hun
praktijken uit te breiden tot meerdere lidstaten. De onduidelijkheid resulteerde daarnaast in
60 Praktijken die tussen ondernemingen spelen (business to business/b2b) vallen buiten het bereik van de richtlijn,
omdat voor die praktijken een aparte richtlijn geldt, zie Richtlijn 2006/114/EG van het Europees Parlement en de
Raad van 12 december 2006 inzake misleidende reclame en vergelijkende reclame (PbEU 2006, L 376/21). Dit
betekent echter niet dat concurrenten die schade ondervinden van de oneerlijke praktijken van ondernemingen
gericht op consumenten, niet kunnen optreden tegen die praktijken. Indien een onderneming bijvoorbeeld nadeel
ondervindt, omdat consumenten vanwege oneerlijke handelspraktijken van een concurrent wegblijven, kan zij
zich beroepen op de bepalingen van de Richtlijn OHP. Concurrenten worden immers expliciet genoemd als
actiegerechtigd (Overweging 8 en artikel 11 Richtlijn OHP. Zie hierover bovendien Hondius & Rijken 2015, p. 382-
382 en Verkade 2016, p. 10-11). Concurrenten kunnen zich derhalve ook op de bepalingen uit de Richtlijn OHP
beroepen, zo lang de praktijk maar oneerlijk is jegens de consument. 61 Zie paragraaf 3.3.1.4. 62 Zie onder meer overweging 11 en artikel 4 Richtlijn OHP. Drie voorbeelden waarin duidelijk wordt dat afwijkende
nationale bepalingen strijdig zijn met de Richtlijn OHP zijn HvJ EG 23 april 2009, ECLI:EU:C:2009:244, gevoegde
zaken C-261/07 en C-299/07 (VTB-VAB/Total Belgium en Galatea/Sanoma); HvJ EU 14 januari 2010,
ECLI:EU:C:2010:12, C-304/08 (Plus Warenhandelsgesellschaft); en HvJ EU 9 november 2010, ECLI:EU:C:2010:660,
C-540/08 (Mediaprint). 63 Steijger, NtEr 2007/14, p. 126. 64 Zie onder meer artikel 14 van de Richtlijn van de Raad van 10 september 1984 betreffende het nader tot elkaar
brengen van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake misleidende reclame
(84/450/EEG) (PbEU 1984, L 250/17) waarbij minimumcriteria ter harmonisatie werden vastgesteld. 65 Overweging 3 Richtlijn OHP.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 20
onzekerheid bij consumenten over hun rechten met als gevolg dat het vertrouwen in de interne markt
afnam.66 Consumenten werden gezien als de motor van de interne markt, maar zij kochten maar weinig
over de grens.67 De Richtlijn OHP maakt een einde aan de verschillen en de daardoor ontstane
onduidelijkheid.68
De richtlijn heeft twee doelstellingen. Ten eerste heeft de richtlijn tot doel bij te dragen aan de goede
werking van de interne markt.69 De goede werking van de interne markt houdt in dat een level playing
field gecreëerd dient te worden waarbij barrières worden weggenomen, zodat een handelspraktijk niet
in de ene lidstaat verboden is terwijl zij in de andere lidstaten toelaatbaar is.70 Ten tweede heeft de
richtlijn tot doel om een hoog gemeenschappelijk niveau van consumentenbescherming tot stand te
brengen.71 Een hoog beschermingsniveau voor consumenten is een belangrijk streven binnen de
Europese Unie.72 Tot op zekere hoogte is consumentenbescherming instrumenteel aan het goed
functioneren van de interne markt, omdat een hoog niveau van bescherming het vertrouwen vergroot
waardoor consumenten eerder geneigd zijn over de grenzen te kopen.73 De richtlijn benadrukt echter
ook het belang van het beschermen van de meer kwetsbare groepen consumenten.74
Duivenvoorde onderscheidt nog een derde doelstelling, naast het goed functioneren van de interne
markt en de consumentenbescherming, die niet expliciet genoemd wordt in de Richtlijn OHP. Hij
betoogt dat de richtlijn in brede zin de mededinging op de markt wil verbeteren en verwijst daarbij naar
de Guidance van de Commissie bij de Richtlijn OHP.75 Pavillon stelt echter terecht dat dit voorgestelde
derde doel dienstig is aan het overkoepelende doel van het goed functioneren van de interne markt.76
De verbetering van de mededinging hangt samen met de interne markt-doelstelling en behoeft derhalve
niet te worden gezien als een opzichzelfstaande derde doelstelling.
3.3.1.4 Misleidingsverbod
Wat betreft het verbod op oneerlijk handelspraktijken bevat de Richtlijn OHP een gelaagde, drievoudige
structuur in de artikelen 5 tot en met 9. De richtlijn voorziet allereerst met artikel 5 in een algemeen
66 Overweging 3 en 4 Richtlijn OHP. 67 Geerts & Vollebregt, p. 5. 68 Overweging 4 Richtlijn OHP. 69 Artikel 1 Richtlijn OHP. 70 Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 533. 71 Artikel 1 Richtlijn OHP. 72 Zie bijvoorbeeld artikel 169(1) en (2)(a) VWEU. 73 Duivenvoorde 2015, p. 17. 74 Overweging 18 en 19 en artikel 5(3) Richtlijn OHP, waarover meer in paragraaf 3.3.1.5. Dit bevestigt het meer
zelfstandig worden van de doelstelling van een hoog niveau van consumentenbescherming. 75 Duivenvoorde 2015, p. 18 en SEC(2009)1666, p. 6. 76 Pavillon, MvV 2016, nummer 1, p. 28.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 21
verbod op oneerlijke handelspraktijken, een zogenaamde catch all clausule.77 Een handelspraktijk is
oneerlijk indien zij in strijd is met de vereisten van professionele toewijding en het economische gedrag
van de gemiddelde consument wezenlijk verstoort of kan verstoren.78 Van strijdigheid met de
professionele toewijding is sprake in het geval de praktijk indruist tegen het normale niveau van
zorgvuldigheid dat redelijkerwijs van een handelaar mag worden verwacht.79 Het economische gedrag
van consumenten wordt als verstoord geacht, indien het vermogen om een geïnformeerd besluit te
nemen merkbaar wordt beperkt, waardoor de consument anders handelt dan dat hij normaal
gesproken zou doen.80
De richtlijn geeft ten tweede in lid 4 van artikel 5 aan dat misleidende en agressieve handelspraktijken
meer in het bijzonder als oneerlijke handelspraktijken hebben te gelden. De artikelen 6, 7, 8 en 9 werken
deze twee specifieke categorieën van oneerlijke handelspraktijken nader uit. Zo wordt het bijvoorbeeld
als misleidend beschouwd indien onjuiste informatie, of feitelijk juiste maar bedrieglijke informatie, ten
opzichte van de samenstelling van het product de gemiddelde consument ertoe kan brengen een besluit
te nemen dat hij zonder de misleiding niet zou hebben genomen.81 Misleidende
levensmiddelenetikettering valt hieronder.
Het algemene verbod en het meer specifieke verbod op misleidende en agressieve handelspraktijken
vragen feitelijke waardering door de rechter. De feitelijke waardering van mogelijk misleidende
levensmiddelenetikettering wordt beoordeeld aan de hand van de handvatten die geboden worden
door het Hof in het Teekanne-arrest. In hoofdstuk 5 wordt het arrest alsmede de Nederlandse
uitwerking uitvoerig besproken. Tot aan het Teekanne-arrest werd misleidende
levensmiddelenetikettering onverkort beoordeeld op basis van labelling doctrine, waarover meer in
hoofdstuk 4.
De derde laag bestaat uit een opsomming in Bijlage I van handelspraktijken die onder alle
omstandigheden oneerlijk zijn. Een voorbeeld van zo een handelspraktijk is het aanbrengen van een
kwaliteitslabel zonder de daarvoor vereiste toestemming te hebben gekregen.82 Gezien het feit dat de
77 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 195. 78 Indien een handelspraktijk slechts een duidelijk herkenbare groep van kwetsbare consumenten treft, geldt een
andere maatstaf dan ‘de gemiddelde consument’, waarover meer in paragraaf 3.3.1.5. 79 Artikel 2(h) Richtlijn OHP. 80 Artikel 2(e) Richtlijn OHP. 81 Artikel 6(1)(b) Richtlijn OHP. Zie hierover ook Steijger, NtEr 2007/14, p. 129. 82 Bijlage I sub 2 Richtlijn OHP.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 22
opgesomde praktijken in de bijlage altijd als oneerlijk worden bestempeld, behoeven zij geen feitelijke
waardering door de rechter.83
3.3.1.5 De gemiddelde consument
De Richtlijn OHP neemt het door het Hof van Justitie geformuleerde criterium van de gemiddelde
consument over.84 De richtlijn geeft hiervoor als reden dat zo de geboden bescherming uit hoofde van
het evenredigheidsbeginsel effectief kan worden toegepast.85 Het evenredigheidsbeginsel brengt met
zich mee dat er een belangenafweging dient plaats te vinden tussen de vrije handel binnen de interne
markt en de bescherming van de consument. Ondanks het belang van consumentenbescherming, mag
de vrije handel binnen de interne markt niet onnodig worden beperkt.86 Het criterium van de
gemiddelde consument zou een goed evenwicht tussen de twee genoemde belangen bieden.
Bij de beoordeling of een bepaalde handelspraktijk oneerlijk is, wordt de gemiddelde consument zoals
geformuleerd in het Gut Springenheide-arrest als maatstaf genomen. Het feit dat een handelspraktijk
het beslissingsgedrag van een individuele consument verstoort, is derhalve niet van belang. Een
handelspraktijk is pas oneerlijk, indien het economische gedrag van de fictieve gemiddelde consument
wezenlijk wordt verstoord of kan worden verstoord. De richtlijn bepaalt overigens wel dat daarbij
rekening kan worden gehouden met maatschappelijke, culturele en taalkundige factoren.87 De EU-
wetgever erkent daarmee in zekere zin dat de verschillen wat betreft de omgang met reclame tussen
lidstaten niet verdwenen zijn, ondanks de grootschalige harmonisatie.88
Naast deze gemiddelde consument roept de Richtlijn OHP ook een gemiddelde kwetsbare consument
in het leven in lid 3 van artikel 5. De bepaling is opgenomen als reactie op de geuite zorgen van het
Europees Sociaal en Economisch Comité. Het Comité vreesde dat het criterium van de gemiddelde
consument niet genoeg bescherming zou bieden voor de kwetsbare groepen, die minder goed
geïnformeerd of minder hoog opgeleid zijn.89 Een handelspraktijk die het economische gedrag van
slechts een duidelijk herkenbare groep kwetsbare consumenten verstoort of kan verstoren, wordt niet
beoordeeld vanuit het gezichtspunt van de Gut Springenheide-consument, maar vanuit het gezichtspunt
van de gemiddelde kwetsbare consument. Hierbij moet gedacht worden aan consumenten die wegens
hun geestelijke of lichamelijk handicap, leeftijd of goedgelovigheid bijzonder vatbaar zijn voor een
83 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 195. 84 Zie paragraaf 2.3.2. 85 Overweging 18. Zie hierover ook Tzoulia, TvC 2017-6, p. 257. 86 Dit is onder meer tot uitdrukking gebracht in HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting), r.o.
27 en 28. 87 Overweging 18 Richtlijn OHP. 88 Tzoulia, TvC 2017-6, p. 259. 89 COM(2003)356 def., p. 83-84.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 23
bepaalde handelspraktijk.90 De bescherming van de meer kwetsbare consument door de Richtlijn OHP
bevestigt het meer zelfstandig worden van de doelstelling van een hoog niveau van
consumentenbescherming, hetgeen in paragraaf 2.2 reeds is opgemerkt.
De gemiddelde kwetsbare consument vormt echter pas de maatstaf, indien aan drie voorwaarden
wordt voldaan. Ten eerste dient er sprake ze zijn van een duidelijk herkenbare groep. Ten tweede dient
alleen deze groep consumenten te worden benadeeld door de handelspraktijk. Ten derde moet het
redelijkerwijs voorzienbaar zijn voor de handelaar dat deze specifieke groep wordt benadeeld. De
genoemde drie vereisten zijn in de praktijk vaak moeilijk te vervullen.91 Duidelijk wordt dat de
gemiddelde kwetsbare consument slechts in uitzonderlijke gevallen de gemiddelde Gut Springenheide-
consument vervangt.92
3.3.2 Boek 6 Burgerlijk Wetboek
3.3.2.1 Implementatie van de Richtlijn OHP
Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek implementeert de Richtlijn OHP. De doelstellingen zijn derhalve
hetzelfde: het bijdragen aan de goede werking van de interne markt en het tot stand brengen van een
hoog niveau van consumentenbescherming tegen oneerlijke handelspraktijken.93
Op het moment van implementeren was er veel discussie over de vraag hoe de bepalingen omgezet
zouden moeten worden in de Nederlandse wet. Ondanks de maximumharmonisatie, bepaalt de Richtlijn
OHP vrijwel niets over de implementatie van de bepalingen in nationaal recht en al helemaal niet over
implementatie in het nationale privaatrecht.94 Sterker nog, de richtlijn stelt in het tweede lid van artikel
3 dat de richtlijn het verbintenissenrecht en in het bijzonder de rechtsgevolgen van contracten onverlet
laat. Dat is begrijpelijk, aangezien lidstaten de regels inzake oneerlijke handelspraktijken verschillend
aanpakken. Zo komt het voor dat oneerlijke handelspraktijken publiekrechtelijk, mededingingsrechtelijk
of aansprakelijkheidsrechtelijk worden geregeld.95
Voor de implementatie was er geen bepaling in de Nederlandse wet die direct vergelijkbaar was met
het begrip oneerlijke handelspraktijk.96 Verschillende ingangen voor implementatie werden geopperd
en bekritiseerd, zoals de plaatsing bij de onrechtmatige daad in Boek 6 BW, bij de wilsgebreken in Boek
90 Overweging 19 Richtlijn OHP. 91 Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 534. 92 Tzoulia, TvC 2017-6, p. 261. 93 Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 1 (MvT). 94 Van Boom, TvC 2008-1, p. 5. 95 Wilhelmsson, Osgoode Hall Law Journal 2006/44(3), p. 471. 96 SER 2004, p. 31.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 24
3 BW of bij de wanprestatie in Boek 6 en 7 BW.97 De wetgever heeft er uiteindelijk voor gekozen de
richtlijn te implementeren als species van de onrechtmatige daad in de nieuw gecreëerde Afdeling 3A
van Titel 3 van Boek 6 BW.98 Deze keuze is verdedigbaar, omdat oneerlijke handelspraktijken ook
plaatsvinden in situaties waarbij geen overeenkomst tot stand is gekomen.99 De consument heeft door
de implementatie als species van de onrechtmatige daad de mogelijkheden om een schadevergoeding
te vorderen en een verbodsactie in te stellen.100
3.3.2.2 Toepassingsbereik
Zoals besproken in paragraaf 3.3.1.2 brengt de maximumharmonisatie van de richtlijn met zich mee dat
lidstaten niet mogen afwijken van de bepalingen van de richtlijn bij het regelen van materie die binnen
de werkingssfeer van de richtlijn valt. Afdeling 3A neemt het brede toepassingsbereik van de richtlijn
over en sanctioneert oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten.101
Misleidende levensmiddelenetikettering valt derhalve ook onder het bereik van Afdeling 3A.
97 SER 2004, p. 31-36. Zie ook de Vrey, VrA 2006/1, p. 51-71. 98 Wet van 25 september 2008 tot aanpassing van de Boeken 3 en 6 van het Burgerlijk Wetboek en andere wetten
aan de richtlijn betreffende oneerlijke handelspraktijken van ondernemingen jegens consumenten op de interne
markt, Stb. 2008/397. Zie ook Geerts & Vollebregt 2009, p. 15. 99 Geerts & Vollebregt 2009, p. 15-16 en Van Boom, TvC 2008-1, p. 6. 100 Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 5 en Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 16. Bij het vorderen van
schadevergoeding dient de consument niet alleen de onrechtmatigheid (de oneerlijke handelspraktijk) te
bewijzen, maar ook de toerekenbaarheid en het causaal verband. De wetgever is de consument
tegemoetgekomen in artikel 6:193j BW. Lid 1 van het artikel regelt dat de consument slechts hoeft te stellen dat
de informatie onjuist of onvolledig is en niet de bewijslast daarvoor draagt. Het is aan de handelaar om te bewijzen
dat de verstrekte informatie materieel juist en volledig is. Lid 2 van het artikel bevat een omkering van de bewijslast
ten aanzien van de toerekenbaarheid. Indien onrechtmatig is gehandeld, is de handelaar aansprakelijk voor de
schade, tenzij de handelaar anders bewijst (Van Boom, TvC 2008-1, p. 7). De consument heeft bovendien de
mogelijkheid om een klacht in te dienen bij de Autoriteit Consument en Markt (ACM) vanwege schending van
Afdeling 3A. Bij de implementatie van de Richtlijn OHP in Afdeling 3A is echter bepaald dat de handhaving van
oneerlijke praktijken in eerste instantie wordt overgelaten aan de SRC, waarover meer in paragraaf 3.5.1
(Vollebregt, TvC 2016-6, p. 267). 101 Bij de bespreking van het toepassingsbereik van de Richtlijn OHP is duidelijk geworden dat concurrenten
actiegerechtigd zijn op grond van artikel 11 Richtlijn OHP en zich derhalve mogen beroepen op de richtlijn. Deze
bepaling is echter niet door de Nederlandse wetgever geïmplementeerd (Van Boom, TvC 2008-1, p. 16-17 en Van
Nispen, Huydecoper & Cohen Jehoram 2012, p. 383). De vraag komt op of concurrenten op grond van Afdeling 3A
kunnen opkomen tegen oneerlijke B2C-praktijken. In de literatuur verschilden de meningen hierover (voor een
goed overzicht zie Van Eek, IER 2014, afl. 4, p. 235-241 en de daar aangehaalde literatuur en Van Nispen, GS
Onrechtmatige daad, aant. 13). Zo beargumenteerde Steijger dat de wetgever met het niet expliciet vermelden er
voor heeft gekozen de concurrenten uit te sluiten (Steijger, NtEr 2007/14, p. 140). Ook Boom stelde dat het
geldend recht is dat concurrenten geen eigen bevoegdheid hebben op grond van Afdeling 3A (Van Boom, TvC
2010-3, p. 140-141). Verkade beargumenteerde daarentegen dat de expliciete vermelding van concurrenten als
actiegerechtigd niet nodig is. Afdeling 3A dient richtlijnconform te worden uitgelegd. Concurrenten kunnen zich
derhalve wel degelijk beroepen op de bepalingen (Verkade 2016, p. 14). Geerts en Vollebregt onderschreven dit
met verwijzing naar de interne markt-strekking van de richtlijn (Geerts & Vollebregt 2009, p. 8). Gezien de vaste
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 25
3.3.2.3 Misleidingsverbod
In de artikelen 6:193a tot en met 193i BW is de kern van de Richtlijn OHP geïmplementeerd. Bij de
implementatie is de richtlijn zeer getrouw gevolgd.102 De systematiek van de artikelen 2, 5 tot en met 9
en de zwarte lijst is bijna gelijk. Afgezien van enkele verschillen in de gebruikte woorden en zinnen doen
zich geen inhoudelijke discrepanties voor.103 Bij de beoordeling van misleidende
levensmiddelenetikettering wordt, net zoals bij de beoordeling onder de Richtlijn OHP, gebruik gemaakt
van de handvatten in het Teekanne-arrest. Voorheen werd de Nederlandse beoordeling van
levensmiddelenetikettering tevens gestoeld op de labelling doctrine. De artikelen van Afdeling 3A
worden hier kort besproken.104
Artikel 6:193a BW geeft de definities van onder andere consument, handelspraktijk en professionele
toewijding.105 Artikel 6:193b BW implementeert artikel 5 Richtlijn OHP en voorziet net zoals dat artikel
in een overkoepelend catch all verbod. Lid 1 van het artikel geeft het algemene verbod: een handelaar
handelt onrechtmatig, indien de handelspraktijk oneerlijk is. Lid 2 geeft het centrale criterium voor
oneerlijkheid: “een handelspraktijk is oneerlijk indien een handelaar handelt in strijd met de vereisten
van professionele toewijding en het vermogen van de gemiddelde consument om een geïnformeerd
besluit te nemen merkbaar is beperkt of kan worden beperkt, waardoor de gemiddelde consument een
besluit over een overeenkomst neemt of kan nemen, dat hij anders niet had genomen”. Uit de Memorie
van Toelichting blijkt dat hier de Gut Springenheide-consument wordt bedoeld.106 Lid 3 geeft de tweede
laag aan en stelt, net zoals artikel 5 lid 4 Richtlijn OHP, dat misleidende en agressieve handelspraktijken
meer in het bijzonder oneerlijk zijn. Lid 3 verwijst naar de uitwerkingen van misleidende en agressieve
handelsprakijken in de artikelen 6:193c tot en met 193i BW. Zo behandelen de artikelen 6:193c en 193d
tot en met 193f de misleidende mededeling, waar misleidende levensmiddelenetikettering onder valt,
respectievelijk de misleidende omissie. Artikel 193h behandelt de agressieve handelspraktijk. De derde
lijn in de rechtspraak van de afgelopen jaren kan inmiddels geconcludeerd worden dat concurrenten inderdaad
actiegerechtigd zijn en zich mogen beroepen op de regels van Afdeling 3A. Zie onder andere Hof Den Haag 23
december 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:4446 (Hotels.nl/Hotel Booker c.s.); Rb Rotterdam 27 maart 2014,
ECLI:NL:RBROT:2014:2601 (Omega Pharma/Proctor & Gamble); en Rb Den Haag 14 januari 2015,
ECLI:NL:RBDHA:2015:799 (Genius c.s./Tell Sell c.s.); en Rb Amsterdam 17 juli 2015, zaaknr. C-13-588872,
IEPT20150717 (Achmea/Promovendum). 102 Verkade 2016, p. 13. 103 Steijger, NtEr 2007/14, p. 137. Zie ook de transponeringstabel in Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 10
(MvT) waaruit blijkt dat de drielaagse structuur van de Richtlijn OHP is overgenomen. 104 Waarbij gebruikt is gemaakt van Hondius & Rijken 2015, p. 385-392; Geerts & Vollebregt 2009, p. 16- 38; en
Verkade 2016, p. 13-67. 105 Het valt op dat het begrip “wezenlijke verstoring van het economische gedrag van consumenten”, zoals
opgenomen in de definitielijst van de Richtlijn OHP, niet opgenomen is in de definitielijst van artikel 6:193a BW.
De definitie van het begrip is daarentegen verwerkt in artikel 6:193b lid 2, hetgeen niet voor problemen zorgt. 106 Kamerstukken II 2006/07, 30 928, nr. 3, p. 14 (MvT). Zie ook Schebeste & Purnhagen, TvC 2017-6, p. 274.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 26
laag bestaat uit de zwarte lijsten van de artikelen 193g en 193i. Deze handelspraktijken zijn onder alle
omstandigheden misleidend of agressief en derhalve oneerlijk.
3.4 Specifieke levensmiddelenwet- en regelgeving
Naast de zojuist besproken algemene wet- en regelgeving gelden er op het gebied van
levensmiddelenetikettering ook specifieke voorschriften.107 De noodzaak hiervoor kan worden
gevonden in de overtuiging dat voedingsproducenten vooral maximale winst willen behalen en dat zij
de grenzen opzoeken van het toelaatbare om dit te bereiken.108 Gedacht kan worden aan het vervangen
van bepaalde ingrediënten door goedkopere kunstmatige alternatieven, het afbeelden van ingrediënten
op de verpakking die het product niet bevat of het zo klein mogelijk vermelden van de ingrediënten op
de verpakking zodat er veel ruimte overblijft voor mededelingen van verleidende aard. Specifieke
voorschriften op het gebied van levensmiddelenetikettering zorgen ervoor dat de grenzen voor
producenten duidelijk zijn en dat consumenten goed geïnformeerd worden over de producten die zij
kopen. Bovendien vraagt de omvang en de impact van de voedingsindustrie ook om specifieke
voorschriften; de voedingsindustrie is immers, als een van de weinige, een industrie waar ieder individu
direct mee te maken krijgt in zijn of haar leven. In deze paragraaf worden de Verordening betreffende
de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten samen met de daarop aansluitende
Nederlandse regels van het Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen besproken.
3.4.1 Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten
3.4.1.1 Toepassingsbereik
De Verordening betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten (hierna: VIC-
Verordening)109 stelt de voorschriften met betrekking tot voedselinformatie, en met name
107 Zie onder meer overweging 5 van Verordening (EU) nr. 1169/2011 van het Europees Parlement en de Raad van
25 oktober 2011 betreffende de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, tot wijziging van
Verordeningen (EG) nr. 1924/2006 en (EG) nr. 1925/2006 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking
van Richtlijn 87/250/EEG van de Commissie, Richtlijn 90/496/EEG van de Raad, Richtlijn 1999/10/EG van de
Commissie, Richtlijn 2000/13/EG van het Europees Parlement en de Raad, Richtlijnen 2002/67/EG en 2008/5/EG
van de Commissie, en Verordening (EG) nr. 608/2004 van de Commissie (‘VIC-Verordening’) (PbEU 2011, L 304/18)
waarin wordt benadrukt dat de algemene beginselen inzake oneerlijke handelspraktijken moeten worden
aangevuld met specifieke voorschriften. 108 Macmaoláin 2007, p. 77. 109 Verordening (EU) nr. 1169/2011 van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2011 betreffende de
verstrekking van voedselinformatie aan consumenten, tot wijziging van Verordeningen (EG) nr. 1924/2006 en (EG)
nr. 1925/2006 van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking van Richtlijn 87/250/EEG van de
Commissie, Richtlijn 90/496/EEG van de Raad, Richtlijn 1999/10/EG van de Commissie, Richtlijn 2000/13/EG van
het Europees Parlement en de Raad, Richtlijnen 2002/67/EG en 2008/5/EG van de Commissie, en Verordening
(EG) nr. 608/2004 van de Commissie (‘VIC-Verordening’) (PbEU 2011, L 304/18).
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 27
voedseletikettering, vast.110 De verordening is van toepassing op exploitanten van
levensmiddelenbedrijven, op alle voor de eindgebruiker bestemde levensmiddelen en op
cateringdiensten.111 Het hoofddoel van de verplichte voedselinformatie op etiketten is om “de
consumenten in staat te stellen een levensmiddel te identificeren en er passend gebruik van te maken
volgens hun individuele voedingsbehoeften”.112 De VIC-Verordening vervangt oudere Europese
regelgeving, zoals de Etiketteringsrichtlijn,113 maar de doelstellingen en kernelementen zijn
behouden.114
3.4.1.2 Doelstellingen
De oudere Europese regelgeving werd ontworpen rondom de doelstellingen van
consumentenbescherming en de interne markt.115 De VIC-Verordening neemt deze twee doelstellingen
ook als uitgangspunt. Volgens het eerste artikel legt de verordening de basis voor “de waarborging van
een hoog niveau van consumentenbescherming ten aanzien van voedselinformatie, […], en zorgt daarbij
ook voor het soepel functioneren van de interne markt”.116 Gestreefd wordt naar een hoog niveau van
bescherming van de gezondheid en de belangen van de consumenten. Bovendien wordt het recht op
informatie van consumenten gewaarborgd.117 Door middel van het voorschrijven van heldere,
begrijpelijke en leesbare etikettering worden consumenten in staat gesteld om doordachte keuzes te
maken.118 De verordening vervangt verschillende losstaande regelgeving en zorgt daarmee voor meer
duidelijkheid, rechtszekerheid en het terugdringen van de bureaucratie. Bovendien wordt de
handhaving en daarmee de rechtspraak vereenvoudigd. Dit alles dient de belangen van de interne
markt.119
3.4.1.3 Misleidingsverbod
Teneinde de twee bovengenoemde doelstellingen te bereiken stelt de VIC-Verordening dat er een
verbod moet worden ingesteld door de lidstaten “op informatie die misleidend is voor de consument”.120
Voedseletiketten alsmede de verantwoordelijkheden van de producenten moeten duidelijk zijn. De VIC-
110 Artikel 1(2) VIC-Verordening. 111 Artikel 1(3) VIC-Verordening. 112 Overweging 17 VIC-Verordening. 113 Richtlijn 2000/13/EG van het Europees Parlement en de Raad van 20 maart 2000 betreffende de onderlinge
aanpassing van de wetgeving der lidstaten inzake de etikettering en presentatie van levensmiddelen alsmede
inzake de daarvoor gemaakte reclame (PbEU 2000, L 109/29). 114 Overweging 9 VIC-Verordening. 115 Holland & Pope 2004, p. 33. 116 Artikel 1(1) VIC-Verordening. 117 Overweging 3 VIC-Verordening. 118 Artikelen 3 en 7(2) VIC-Verordening. 119 Overweging 9 VIC-Verordening. 120 Overweging 20 VIC-Verordening.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 28
Verordening bepaalt in artikel 7 dat voedselinformatie eerlijk moet zijn en niet mag misleiden. In de
verordening wordt een opsomming gegeven van onderwerpen ten aanzien waarvan met name niet mag
worden misleid: zoals ten aanzien van de samenstelling van het levensmiddel, door te suggereren dat
er bepaalde ingrediënten aanwezig zijn, of door te suggereren dat een bepaald normaliter gebruikt
ingrediënt aanwezig is, terwijl het in werkelijkheid is vervangen door een ander ingrediënt.121 Wat
betreft het vervangen van een ingrediënt door een ander ingrediënt bevat de VIC-Verordening
bovendien een substitutieclausule.122 Indien een ingrediënt, waarvan de consument verwacht dat het
van nature aanwezig is of normaal gesproken gebruikt wordt voor het product, vervangen is door een
ander ingrediënt, dient dat duidelijk vermeld te worden op het etiket dichtbij de naam van het product
en in een groot lettertype.
Net zoals bij de beoordeling van de algemene misleidingsverboden met betrekking tot
levensmiddelenetikettering, wordt ook bij de beoordeling van het specifieke verbod gebruik gemaakt
van het Teekanne-arrest, omdat de beoordeling een feitelijke waardering vraagt. Voorheen werd het
specifieke verbod beoordeeld aan de hand van de labelling doctrine, zoals ook het geval was bij de
algemene verboden.
3.4.2 Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen
Gezien het feit dat de VIC-Verordening rechtstreekse werking heeft, is omzetting in nationale wet- en
regelgeving niet nodig.123 Het Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen (hierna: Warenwetbesluit)
bevat regels die aansluiten op de VIC-Verordening.124 De regels gaan voornamelijk over handhaving en
verbinden onder meer sancties aan de niet-naleving van de VIC-Verordening.125 Wat betreft het
misleidingsverbod verwijst het Warenwetbesluit naar artikel 7 van de VIC-Verordening.126
De Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (hierna: NVWA) houdt in Nederland toezicht op de naleving
van de VIC-Verordening.127 Meldingen over misleidende levensmiddelenetikettering neemt de NVWA
echter niet direct in behandeling, vanwege het gesprek aan een risico voor de volksgezondheid. Pas bij
121 Artikel 7(1)(a) tot en met (d) VIC-Verordening. 122 De substitutieclausule kan gevonden worden in Bijlage VI, Deel A, paragraaf 4 VIC-Verordening. 123 Artikel 288 VWEU. Zoals ook terug te lezen is in de Nota van toelichting bij Besluit van 3 april 2013, houdende
regels inzake de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten (Warenwetbesluit informatie
levensmiddelen), Stb. 2013, 146, p. 14-15. 124 Besluit van 3 april 2013, houdende regels inzake de verstrekking van voedselinformatie aan consumenten
(Warenwetbesluit informatie levensmiddelen), Stb. 2013, 146. 125 Defares & Bruggers, NtER 2014-1, p. 5. 126 Artikel 2 lid 6 Warenwetbesluit. 127 Artikel 13 Warenwetbesluit.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 29
veel meldingen, kan de NVWA besluiten tot onderzoek over te gaan.128 De handhaving van de NVWA zal
niet verder worden besproken, tenzij het komt tot een gerechtelijke procedure zoals het geval is in de
in paragraaf 5.3.1 te bespreken uitspraak inzake VWS/Heks’n kaas.129
3.5 Zelfregulering
Op het gebied van misleidende mededelingen is er, naast wet- en regelgeving afkomstig van de
wetgever, sprake van zelfregulering. Zelfregulering houdt in dat verschillende belanghebbenden uit het
veld zelf de verantwoordelijkheid nemen voor het opstellen, uitvoeren en handhaven van de regels. De
Europese wetgever moedigt zelfregulering aan in de Richtlijn OHP.130
3.5.1 Stichting Reclame Code
Op initiatief van verschillende belanghebbenden, zoals adverteerders, consumentenorganisaties en de
media, is de Stichting Reclame Code (hierna: SRC) in het leven geroepen. De SRC en belanghebbenden
hebben samen de Nederlandse Reclame Code (NRC) opgesteld. De NRC is een vorm van zelfregulering
en bevat algemene en branche specifieke gedragsregels.131
Naast het opstellen van gedragsregels, houdt de SRC zich bezig met de controle op de naleving van die
regels. De SRC biedt een informele en goedkope toetsing van uitingen aan de NRC in twee instanties.132
Een ieder die meent dat een bepaalde uiting niet voldoet aan de NRC kan een klacht indienen bij de
Reclame Code Commissie (hierna: RCC) zonder een bepaald belang te hoeven stellen.133 Tegen een
uitspraak van de RCC kan beroep worden ingesteld bij het College van Beroep (hierna: CvB).
Het overgrote deel van de klachten over misleidende praktijken komt bij de RCC terecht. Dit is te
verklaren door de informele, snelle en goedkope procedure. Een ander groot voordeel van de SRC is dat
iedereen mag klagen zonder bijvoorbeeld eerst een bepaalde overeenkomst te hebben gesloten met
een aangesloten onderneming, zoals vaak gebruikelijk is bij zelfreguleringsinstanties.134 Op dit moment
is naar schatting tachtig à negentig procent van de omzet die wordt gemaakt binnen de advertentie- en
128 Onder ‘meldingen misleiding’ op: https://www.nvwa.nl/onderwerpen/etikettering-van-
levensmiddelen/misleiding (laatst geraadpleegd op 10 mei 2018). 129 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(VWS/Heks’n kaas). 130 Overweging 20 Richtlijn OHP. 131 De NRC wordt actueel gehouden door wijzigingen. De meest recente versie ten tijde van het onderhavige
onderzoek dateert van 1 september 2017. 132 Hondius & Rijken 2015, p. 412. 133 Holzhauer 1994, p. 162. 134 Hondius & Rijken 2015, p. 411.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 30
marketingindustrie, waaronder ook een deel van de voedingsindustrie,135 aangesloten bij de SRC.136
Ondanks dat de aanbevelingen van de RCC en CvB niet bindend zijn, worden zij in 96% procent van de
gevallen wel gevolgd.137 Gezien het voorgaande kan de Nederlandse zelfregulering op het gebied van
misleidende praktijken een groot succes worden genoemd.
3.5.1.1 Doelstellingen
Met de NRC en het bijbehorende toezicht streeft de SRC naar de bevordering van verantwoorde
reclame. Dit streven dient zowel het belang van de consument, omdat eerlijke reclame het vertrouwen
vergroot in de reclame, als het belang van de adverteerder, omdat zo eerlijke concurrentie en
bedrijfsvoering worden gestimuleerd.138 De twee doelstellingen van consumentenbescherming en het
verbeteren van de werking van de interne markt kunnen hier worden herkend. Bovendien heeft de SRC
nog een derde doel, dat in zekere mate eigen is aan zelfregulering: de SRC tracht de druk om
reclameregels tot in detail wettelijk geregeld te hebben te verlichten en beperkt zodoende het risico op
algehele reclameverboden.139
3.5.1.2 Toepassingsbereik
Het algemene deel van de NRC kan worden gezien als een voorloper van Afdeling 3A van Boek 6 BW.140
De NRC is vrijwel een letterlijke implementatie van de Richtlijn OHP, 141 zij het dat het toepassingsbereik
van de NRC beperkt is tot reclame-uitingen.142 Het begrip reclame wordt echter zeer breed opgevat en
omvat onder meer verpakkingen en etiketten.143 Het plaatsen van een mededeling op een verpakking
kwalificeert derhalve als reclame in de zin van de NRC. In het geval er sprake is van een reclame-uiting,
dienen de regels van de NRC in acht te worden genomen.
3.5.1.3 Misleidingsverbod
De NRC bevat verschillende regels met betrekking tot reclame-uitingen. De regels lijken sterk op de
bepalingen van de Richtlijn OHP en daarmee de bepalingen van Afdeling 3A van Boek 6 BW. Bij de
135 Zie de betrokken organisatie bij de SRC onder Hoofdstuk 3 ‘Betrokken organisaties’ van de NRC. Zo is
bijvoorbeeld de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie aangesloten bij de SRC. 136 Van Boom, Faure, Huls & Philipsen 2009, p. 52. 137 Het gezag van de uitspraken blijkt uit het percentage compliance gepubliceerd onder het kopje ‘compliance’
op de website www.reclamecode.nl (laatst geraadpleegd op 27 april 2018). 138 Hoofdstuk 1 ‘Stichting Reclame Code’ onder ‘Werkwijze Reclame Code Commissie & College van Beroep’ van
de NRC, p. 4. 139 Hoofdstuk 1 ‘Stichting Reclame Code’ onder ‘Werkwijze Reclame Code Commissie & College van Beroep’ van
de NRC, p. 4. 140 Verkade 2016, p. 70. 141 Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 17. 142 Voor de beoordeling van een aanprijzing speelt de totale uiting een rol volgens de toelichting van artikel 1 NRC.
Dat wil zeggen dat het niet alleen gaat om de tekst, maar ook om de grootte, opmaak, kleurgebruik, etc. 143 Artikel 1 en bijbehorende toelichting NRC.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 31
beoordeling van misleidende levensmiddelenetikettering wordt dan ook aangesloten bij het algemene
juridische kader. Voorheen werd de labelling doctrine onverkort gebruikt. Nu wordt het Teekanne-arrest
gehanteerd om misleiding bij mededelingen op levensmiddelen te beoordelen.
Artikel 7 NRC bepaalt dat reclame niet oneerlijk mag zijn. Van oneerlijkheid is sprake in het geval de
reclame “in strijd is met de vereisten van professionele toewijding en het economische gedrag van de
gemiddelde consument die zij bereikt of op wie zij gericht is met betrekking tot het product wezenlijk
verstoort of kan verstoren”.144 De toelichting bij artikel 7 maakt duidelijk dat aangesloten wordt bij de
bepalingen omtrent de ‘normale’ gemiddelde Gut Springenheide-consument en de kwetsbare
gemiddelde consument van de Richtlijn OHP.145 Artikel 7 maakt verder duidelijk dat misleidende en
agressieve reclame in ieder geval oneerlijk is. Artikel 8 werkt misleidende reclame vervolgens verder uit.
Volgens dit artikel is reclame misleidend indien informatie onjuist is, of indien de informatie voor de
gemiddelde consument onduidelijk of ondubbelzinnig is. Bovendien moet de reclame de gemiddelde
consument ertoe (kunnen) brengen een besluit te nemen dat hij anders niet had genomen. Het artikel
somt in sub a tot en met g elementen op ten aanzien waarvan misleid kan worden, zoals de
samenstelling van het product. Deze opsomming is echter niet limitatief.146 De NRC bevat in Bijlage I
een lijst met uitingen die onder alle omstandigheden kwalificeren als misleidende reclame.
3.6 Conclusie
In dit hoofdstuk is het juridisch kader omtrent misleidende levensmiddelenetikettering besproken. Aan
de besproken regelgeving ligt het idee ten grondslag dat eerlijke mededelingen zorgen voor
geïnformeerde consumenten en bevordering van de concurrentie op de markt. Misleidende
mededelingen creëren het risico van schade bij zowel de consument als de concurrent. Waar de grens
tussen misleiding en verleiding precies ligt, verschilt per geval. Over het algemeen kan worden gezegd
dat er sprake is van misleiding indien er een onjuiste indruk is gewekt of kan worden gewekt bij de
gemiddelde consument. Om grote verschillen in de toepassing van het Europese recht te voorkomen,
heeft het Hof van Justitie EU de maatstaf van de gemiddelde consument geïntroduceerd en ontwikkeld.
Bij de beoordeling of een bepaalde mededeling misleidend is, dienen rechters de fictieve maatstaf van
de goed geïnformeerde, omzichtige en oplettende consument toe te passen.
Het juridisch kader bestaat uit drie lagen. De eerste laag is van algemene aard en omvat de Richtlijn OHP
en de Nederlandse implementatie daarvan in Boek 6 BW. De tweede laag is van specifieke aard en
144 Artikel 7 NRC. 145 Zoals besproken in paragraaf 3.3.1.5. 146 Hetgeen blijkt uit de woorden “ten aanzien van bijvoorbeeld een of meer van de onder a t/m g genoemde
elementen” in artikel 8.2 NRC.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 32
bestaat uit de VIC-Verordening en de daarop aanvullende Nederlandse regels in het Warenwetbesluit.
De derde laag omvat de zelfregulering op nationaal niveau. Ondanks de verscheidenheid aan bronnen,
hanteert ieder regelgevend instrument een verbod op misleiding van de gemiddelde consument. De
door het Hof ontwikkelde maatstaf is overgenomen. Wat betreft de beoordeling van misleidende
levensmiddelenetikettering werd voorheen vastgehouden aan de labelling doctrine. Sinds juni 2015
wordt misleiding echter beoordeeld aan de hand van het Teekanne-arrest. Bovendien is duidelijk
geworden dat dezelfde twee doelstellingen de achtergrond van het regelgevend kader vormen, te
weten het bijdragen aan de goede werking van de interne markt en het tot stand brengen van een hoog
niveau van consumentenbescherming. Het normatief kader van het onderzoek is gegrond op deze twee
doelstellingen.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 33
Hoofdstuk 4: Misleidende mededelingen voor Teekanne
4.1 Inleiding
Om een goed beeld te kunnen vormen over de gevolgen van het Teekanne-arrest, dient te worden
bekeken hoe misleiding werd beoordeeld alvorens het arrest werd gewezen. In dit hoofdstuk wordt de
labelling doctrine besproken. Vervolgens wordt de labelling doctrine afgezet tegen het normatief kader
van het onderzoek. De effecten van de labelling doctrine op de interne markt en het niveau van
consumentenbescherming worden geëvalueerd.
4.2 Labelling doctrine
Tot het Teekanne-arrest werd de labelling doctrine onverkort gehanteerd bij de invulling van de
misleidingsverboden bij vraagstukken omtrent levensmiddelenetikettering.147 De labelling doctrine
hield in dat de consument verwacht werd de hele verpakking van een product te bestuderen, inclusief
de ingrediëntendeclaratie, alvorens hij een aankoopbeslissing maakte.148 De doctrine ging terug tot het
reeds besproken bijna veertig jaar oude Cassis de Dijon-arrest en werd verder uitgekristalliseerd in
latere rechtspraak van het Hof van Justitie EU.
In het Cassis de Dijon-arrest besliste het Hof van Justitie EU dat Duitsland de invoer van de Franse likeur
Cassis de Dijon niet mocht verbieden op grond van een mogelijke misleiding van de consument wat
betreft het alcoholpercentage.149 Het Hof voerde aan dat de consument voldoende werd beschermd
indien de informatie op het etiket correct was. Het Hof veronderstelde dat consumenten hun
aankoopbeslissing niet baseerden op de algemene indruk van een product, maar dat zij
productetiketten lazen en kennis namen van het land van oorsprong en het alcoholpercentage op het
etiket.150 In het Commissie v. Duitsland-arrest vervolgde het Hof deze lijn en maakte zij duidelijk dat de
consument de lijst van ingrediënten las alvorens hij tot een aankoop overging, waardoor hij voldoende
werd beschermd door informatie op etiketten.151 Het Hof maakte duidelijk dat consumenten voldoende
bescherming genoten zolang de ingrediëntendeclaratie klopte. In het Darbo-arrest koppelde het Hof,
onder verwijzing naar het Commissie v. Duitsland-arrest, de labelling doctrine aan de gemiddelde Gut
147 Arayess & Hendrickx, VMT 2016/8, p. 34. Voorbeelden van uitspraken waarin de labelling doctrine werd
toegepast: RCC 16 april 2009, dossiernummer 2009/00196 (Lemmens/Vrumona-Vitaminwater); RCC 26 november
2008, dossiernummer 2008/08.0509 (Unox bospaddenstoelensoep); RCC 16 september 2008, dossiernummer
2008/08.0376 (Scharrelei-salade); RCC 28 november 2007, dossiernummer 2007/07.0510 (CoolBest VitaDay
Mango & Passion); en Rb Utrecht (vzgr) 6 augustus 2002, ECLI:NL:RBUTR:2002:AE6295 (San Carlo &
Uniechips/Smiths). 148 Duivenvoorde 2015, p. 68. 149 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon), r.o. 2-3 en 12. 150 HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon), r.o. 13. 151 HvJ EG 26 oktober 1995, ECLI:EU:C:1995:352, C-51/94 (Commissie v. Duitsland), r.o. 34.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 34
Springenheide-consument. Het Hof bepaalde dat de gemiddelde geïnformeerde, omzichtige en
oplettende consument niet werd misleid door de tekst “natuurzuiver” op de verpakking, omdat de
aanwezigheid van het kunstmatige additief pectine duidelijk werd vermeld in de
ingrediëntendeclaratie.152 Van de gemiddelde consument werd verwacht dat hij de
ingrediëntendeclaratie bestudeerde, omdat zijn aankoopbeslissing ook afhankelijk was van de
samenstelling van het product. Een juiste ingrediëntendeclaratie voorkwam de misleidende indruk van
een mededeling.153 Sindsdien werd de labelling doctrine zo uitgelegd dat de gemiddelde consument niet
werd misleid door het gebruik van een schijnbaar misleidende mededeling op de verpakking, indien die
mededeling werd tegengesproken door de ingrediëntendeclaratie.
4.3 Evaluatie
Om uiteindelijk de conclusie te kunnen trekken wat het Teekanne-arrest voor verandering heeft
gebracht met betrekking tot de effecten op de interne markt en op het niveau van
consumentenbescherming, dient de situatie voor het arrest ook te worden getoetst aan het normatief
kader. Alleen zo wordt de verandering immers duidelijk. In deze paragraaf wordt onderzocht wat het
effect van de labelling doctrine was op de interne markt en op het niveau van
consumentenbescherming.
4.3.1 Effect op de interne markt
De labelling doctrine bood een duidelijke geharmoniseerde standaard bij de beoordeling van misleiding.
Indien de ingrediëntendeclaratie juist en volledig was, kon van misleiding geen sprake zijn.154 De
labelling doctrine was het resultaat van jarenlange rechtspraak en zorgde voor veel rechtszekerheid.
Het was voor de voedingsproducenten duidelijk wat zij wel en niet konden doen met hun verpakkingen.
Indien zij een juiste en volledige ingrediëntendeclaratie opnamen, handelden zij niet in strijd met
misleidingsverboden. De labelling doctrine gold bovendien in alle lidstaten, waardoor er geen grote
152 HvJ EG 4 april 2000, ECLI:EU:C:2000:184, C-465/98 (Darbo), r.o. 22. 153 Straetmans 2017, p. 95-96. Zie ook de conclusie A-G L.A. Geelhoed, ECLI:EU:C:2003:668, bij HvJ EG 15 juli 2004,
ECLI:EU:C:2004:445, C-239/02 (Douwe Egberts), par. 78-79. Volgens Geelhoed zal de gemiddelde consument altijd
het etiket bestuderen alvorens hij een product koopt. Hij stelt dat “[z]olang de betrokken informatie correct is,
ervan [uit moet] worden gegaan dat de gemiddeld geïnformeerde, omzichtige en oplettende gewone consument
in staat zal zijn zich een oordeel te vormen over de aangeprezen producten, zonder dat zulks zijn economische of
gezondheidsbelangen behoeft te schaden. Een absoluut verbod op het verschaffen van de betrokken informatie
gaat dan ook verder dan nodig is voor het veiligstellen van deze belangen. Sterker, door het niet verschaffen van
informatie omtrent de eigenschappen van een product om bij te dragen tot het vermageren, zouden deze belangen
juist kunnen worden geschaad”. Geelhoed benadrukt dat de consument informatie kritisch bekijkt, omdat hij er
belang bij heeft niet te worden misleid. 154 Deze eenduidige informatieverplichting volstond. De dwingende regels die lidstaten stelden waardoor
buitenlandse producten geweigerd konden worden, werden gezien als overbodig (Vroom-Cramer 1998, p. 96).
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 35
verschillen bestonden bij de toepassing van Europese wetgeving en derhalve bij de vraag of een
verpakking misleidend was. De uniforme rechtszekerheid die ontstond, zorgde ervoor dat producenten
met hetzelfde gemak over de grenzen van lidstaten konden handelen als binnen hun eigen land. De
concurrentie kon zo worden vergroot, hetgeen positieve effecten had op het functioneren van de
interne markt.155
4.3.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming
De labelling doctrine ging uit van de gedachte dat de consument genoeg bescherming genoot en ten
volle kon profiteren van de interne markt, indien hij de beschikking had over volledige en juiste
informatie.156 Het beschikken over informatie zou de consument op gelijke voet brengen met zijn sterke
professionele wederpartij.157 De gemiddelde consument werd in het licht van de doctrine neergezet als
iemand die goed in staat was om alle informatie te verwerken om zo tot een weloverwogen
aankoopbeslissing te komen. Bovendien werd van de gemiddelde consument verwacht dat hij gebruik
maakte van de informatie, vooral in het geval die informatie hem in staat stelde om de mogelijk
misleidende mededelingen op verpakkingen te corrigeren.
De labelling doctrine en het consumentenbeeld dat daaraan ten grondslag lag, werden stevig
bekritiseerd in de literatuur.158 De gedachte dat het gemiddelde consumenten-model een goed beeld
gaf van standaard beslissingsgedrag was volgens vele auteurs niet realistisch. Zij verwezen daarbij naar
de inzichten uit de gedragseconomie, die aantonen dat de consument niet per se rationeel handelt. De
labelling doctrine werd niet gedacht te zorgen voor een hoog niveau van consumentenbescherming,
omdat de werkelijke consument niet werd beschermd. Incardona en Poncibò stelden dat de labelling
doctrine en het gemiddelde consumenten-model een ideaalbeeld gaf van de rationele consument in
een efficiënte markt. Dit beeld kwam niet overeen met de onvoorspelbare werkelijkheid. Volgens
Incardona en Poncibò werden er te hoge eisen gesteld aan het gedrag van consumenten wat betreft
rationaliteit, zonder dat aandacht werd besteed aan de daadwerkelijke keuzes van consumenten.159 Het
155 In paragraaf 2.2 is duidelijk geworden dat het geloof is dat meer concurrentie leidt tot meer vraag en aanbod
waardoor de interne markt het meest efficiënt is. 156 Het idee dat met het vrijgeven van informatie veel, al dan niet alle, problemen konden worden opgelost, kwam
niet als een verrassing. Het interne marktbeleid was gestoeld op het idee dat geharmoniseerde
informatieverplichtingen nauwelijks een negatief effect op de markt konden hebben. (Straetmans 2017, p. 89).
Sterker nog, volledige informatie zou bij consumenten voor de meest geïnformeerde en derhalve meest efficiënte
beslissingen zorgen, hetgeen de interne markt ook ten goede kwam (Conclusie A-G N. Fennelly,
ECLI:EU:C:1999:425, bij HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting), par. 25. Zie ook Incardona &
Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 31). 157 Deze gedachte staat nog steeds bekend als het informatieparadigma (Straetmans 2017, p. 89). 158 Weatherill, Common Market Law Review 36 (1999), Issue 1, p. 51-85. 159 Incardona & Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 35.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 36
was volgens hen niet reëel om van de doorsnee consument te verlangen dat hij bij iedere beslissing een
intensieve voor- en nadelenafweging maakte. Consumenten handelen namelijk nooit volledig rationeel,
omdat menselijk gedrag afhankelijk is van onbewuste vooroordelen, zoals sociale invloeden en
emoties.160
Duivenvoorde stelde dat er verschillende onjuiste presumpties ten grondslag lagen aan de labelling
doctrine. Allereerst werd de gemiddelde consument gezien als rationele beslisser.161 Duivenvoorde
stelde, onder verwijzing naar de gedragseconomie, dat dit beeld “voorbijgaat aan de vele fouten die
mensen – vaak stelselmatig en dus voorspelbaar – maken”.162 De consument is vaak niet in staat om alle
beschikbare informatie goed tot zich te nemen, door onder meer een overvloed aan informatie en
cognitieve vooroordelen.163 Duivenvoorde stelde de vraag welke consument alle productetiketten las.164
Ten tweede benoemde Duivenvoorde de presumptie dat het gedrag van de gemiddelde consument het
standaard consumentengedrag goed weergaf.165 De presumptie ging ervan uit dat consumentengedrag
standaard kon zijn. Duivenvoorde betwiste dit en benadrukte dat er in de praktijk aanzienlijke verschillen
tussen beslissingsgedragingen van consumenten bestonden, zodat niet van een standaard gesproken
kon worden. Deze verschillen kunnen liggen in de voorafgaande kennis van consumenten over
producten, de mate van betrokkenheid en persoonlijkheidskenmerken. Wat betreft dit laatste kan
gedacht worden aan de behoefte van consumenten om na te denken en dingen uit te pluizen. Niet
iedere consument voelt deze behoefte.166 Duivenvoorde betoogde dat de onjuistheid van de twee
presumpties ervoor zorgde dat veel problemen op de markt bleven bestaan en dat moeilijk gesproken
kon worden van een hoog niveau van consumentenbescherming.167
4.4 Conclusie
Voor het Teekanne-arrest gold de labelling doctrine onverkort. Misleiding werd beoordeeld vanuit het
oogpunt van de gemiddelde consument. In de labelling doctrine werd van de gemiddelde consument
verwacht dat hij de ingrediëntendeclaratie bestudeerde, alvorens hij een aankoopbeslissing nam. Een
mededeling op een verpakking was volgens de labelling doctrine dan ook niet misleidend, indien de
ingrediëntendeclaratie juist was. Het was de taak van de producent om de consument volledig te
informeren, maar de consument droeg zelf de verantwoordelijkheid om deze informatie cognitief te
160 Incardona & Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 33. 161 Duivenvoorde 2013, p. 152 en Duivenvoorde 2015, p. 161. 162 Duivenvoorde 2013, p. 152 163 Duivenvoorde 2013, p. 152-155 en Duivenvoorde 2015, p. 161-165. 164 Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 533. 165 Duivenvoorde 2013, p. 155 en Duivenvoorde 2015, p. 165. 166 Duivenvoorde 2013, p. 155-158 en Duivenvoorde 2015, p. 165-173. 167 Duivenvoorde 2013, p. 160
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 37
verwerken.168 De gedachte was dat de met het uniforme en duidelijke informatievereiste van een
volledige en juiste ingrediëntendeclaratie de producenten veel rechtszekerheid genoten en de
consument genoeg werd beschermd. Afgezet tegen het normatief kader kan worden geconcludeerd dat
de labelling doctrine enerzijds de goede werking van de interne markt stimuleerde door het bieden van
uniforme rechtszekerheid op EU-niveau. Anderzijds lijkt het consumentenbeeld dat ten grondslag lag
aan de labelling doctrine verre van realistisch, gezien de inzichten uit de gedragseconomie. De labelling
doctrine leek niet de werkelijke consument te beschermen. Van een positief effect op het niveau van
consumentenbescherming kon derhalve niet worden gesproken. Er ontstond een roep naar een meer
realistisch consumentenbeeld, zodat de consument daadwerkelijk zou worden beschermd.
168 Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 437.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 38
Hoofdstuk 5: Misleidende mededelingen na Teekanne
5.1 Inleiding
In 2015 wees het Hof van Justitie EU het Teekanne-arrest, waarin zij tegen de verwachtingen in de
labelling doctrine nuanceerde.169 In de literatuur wordt het Teekanne-arrest wel gezien als een stap
richting een meer realistisch consumentenbeeld.170 Het lijkt erop dat het Hof zich de kritiek op de
labelling doctrine en het beeld van de gemiddelde consument dat daaraan ten grondslag ligt, heeft
aangetrokken.
In dit hoofdstuk wordt het Teekanne-arrest en de uitwerking ervan in Nederland besproken. Dit laatste
gebeurt aan de hand van een uitsprakenonderzoek, waarbij ook uitspraken van de
zelfreguleringsinstantie SRC worden betrokken. De nieuwe lijn die duidelijk wordt door het
uitsprakenonderzoek wordt afgezet tegen het normatief kader. Onderzocht wordt wat de effecten van
de Nederlandse uitwerking van het Teekanne-arrest zijn op de interne markt en op het niveau van
consumentenbescherming.
5.2 Het Teekanne-arrest
In het Teekanne-arrest erkent het Hof dat een juiste en
volledige ingrediëntendeclaratie niet meer in alle
gevallen een mededeling van misleidende aard op een
verpakking corrigeert.171 Het Hof wijkt hiermee af van
de labelling doctrine. Voorheen gold dat een
mededeling niet misleidend kon zijn indien de
ingrediëntendeclaratie juist was.172 Vanaf het
Teekanne-arrest geldt dat mededelingen misleidend kunnen zijn, ook als de ingrediëntendeclaratie juist
en volledig is. Belangrijk om op te merken is dat, ondanks de afwijking van de vaste lijn in de
jurisprudentie, het Hof met haar uitspraak in het Teekanne-arrest de labelling doctrine niet ten einde
brengt. De labelling doctrine is nog steeds het uitgangspunt. Het Hof brengt echter een nuancering
aan.173
169 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne). 170 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 201-203; Mak, AA 2017/7, p. 596-
597 en Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 14. 171 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 37-43. 172 Zie hoofdstuk 4. 173 Arayess & Hendrickx, VMT 2016/8, p. 35.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 39
Aanleiding van het arrest was de verpakking van de vruchtenthee “Felix Himbeer-Vanille Abenteuer”,
hetgeen vertaalt als Felix framboos-vanille avontuur, van Teekanne GmbH & Co. KG (hierna: Teekanne).
Op de verpakking van de thee staan afbeeldingen van frambozen en vanillebloesem en teksten die
benadrukken dat de thee enkel bestaat uit natuurlijke ingrediënten.174 Uit de ingrediëntendeclaratie
blijkt dat er geen vanille, frambozen of een aroma daarvan in de thee zit, maar wel aroma met vanille-
en frambozensmaak.175 Het Bundesverband der Verbacherzentralen und Verbracherverbände (hierna:
BVV), een Duitse consumentenorganisatie, betoogde dat de mededelingen op de verpakking de
consument zouden kunnen misleiden. De mededelingen wekken immers de indruk dat de thee
bestanddelen van vanille en framboos bevat, of ten minste natuurlijke vanille- en frambozenaroma’s.176
Het BVV begon een procedure die uiteindelijk terecht komt bij het Bundesgerichtshof.177 Het
Bundesgerichtshof stelde de prejudiciële vraag aan het Hof of een levensmiddelenverpakking de indruk
mag wekken dat een bepaald ingrediënt aanwezig is, terwijl dit niet het geval is en dit laatste enkel blijkt
uit de ingrediëntendeclaratie.178 Het Hof werd daarmee aan de tand gevoeld over de labelling doctrine.
In haar uitspraak stelt het Hof voorop dat de gemiddelde Gut Springenheide-consument eerst de
ingrediëntendeclaratie leest, alvorens hij tot een aankoopbeslissing overgaat.179 Uit de
ingrediëntendeclaratie blijkt ondubbelzinnig dat de aroma’s niet zijn verkregen uit vanille en frambozen,
maar alleen zo smaken. Het feit dat de ingrediëntendeclaratie klopt en gelezen wordt, betekent echter
niet dat een verpakking niet misleidend kan zijn.180 Het Hof voert aan dat sommige mededelingen
verkeerd, leugenachtig, dubbelzinnig, tegenstrijdig of onbegrijpelijk kunnen zijn. De
174 De verpakking bevat de volgende teksten (vertaald): “vruchtenthee met natuurlijke aroma’s”, “vruchtenthee
met natuurlijke aroma’s – vanille-frambozensmaak” en “enkel natuurlijke ingrediënten”. Deze laatste vermelding
is verwerkt in een gouden cirkel op de verpakking. 175 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 14-16. 176 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 17. 177 In eerste aanleg overwoog de Duitse rechter dat de verpakking van de vruchtenthee misleidend was. In hoger
beroep werd deze uitspraak vernietigd. De hoger beroep rechter oordeelde dat de verpakking niet misleidend
was, omdat de ingrediëntendeclaratie juist en volledig was. Het was voor de gemiddelde consument duidelijk dat
de vruchtenthee geen vanille, framboos of natuurlijke aroma’s daarvan bevatte, maar dat zij slechts de smaak
daarvan had. Het BVV stelde hiertegen beroep in bij het Bundesgerichtshof. 178 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 22-25. 179 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 32-37. 180 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 38.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 40
ingrediëntendeclaratie kan in dat geval ongeschikt zijn om het misleidende karakter te corrigeren.181
Het Hof stelt dat “[i]n de situatie waarin de etikettering van een levensmiddel en de wijze waarop deze
is uitgevoerd, in hun geheel beschouwd, de indruk wekken dat dit levensmiddel een ingrediënt bevat dat
het in werkelijkheid niet bevat, kan een dergelijke etikettering de koper dus misleiden ten aanzien van de
kenmerken van dat levensmiddel”.182
Het is aan de nationale rechter om te beoordelen of de gemiddelde consument daadwerkelijk wordt
misleid in de door het Hof voorziene situaties. Daarbij dienen alle verschillende elementen van de
verpakking te worden onderzocht.183 Het Hof geeft de nationale rechter enigszins richting door te stellen
dat “met name rekening moet worden gehouden met de plaats, de omvang, de kleur, het lettertype, de
taal, de zinsbouw en de gebruikte leestekens van de verschillende elementen”.184 Het uitganspunt is
voortaan derhalve de totale verpakking. De ingrediëntendeclaratie is daar onderdeel van, maar geeft
niet langer meer de doorslag. Het is aan de nationale rechter om te beoordelen of de vermoedelijk
misleidende mededeling voor de gemiddelde consument genoegzaam wordt gecorrigeerd door de
andere elementen op de verpakking.
Sinds het Teekanne-arrest is het uitgangspunt de algehele indruk van de gemiddelde consument.185 Van
de gemiddelde consument wordt derhalve niet meer in iedere situatie verwacht dat hij op basis van
bestudering van de ingrediëntendeclaratie voorkomt dat hij wordt misleid. De hoge verwachtingen met
betrekking tot het verwerken van informatie, die voor het arrest werden gesteld aan de consument,
worden enigszins verlicht. Het Hof lijkt de gemiddelde consument op een meer realistische manier te
benaderen.186
5.3 Uitwerking van het Teekanne-arrest in Nederland
De nationale rechter heeft als taak het Teekanne-arrest toe te passen. In deze paragraaf wordt de
Nederlandse uitwerking van het arrest besproken. Daarbij wordt gebruik gemaakt van rechtspraak en
uitspraken van de RCC en het CvB. Hoewel de uitspraken van de RCC en het CvB toepassing van
zelfregulering betreffen en daarom niet bindend zijn, is het wel interessant om deze ook te betrekken.
181 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 39-40. 182 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 41. 183 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 42. 184 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 43. 185 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 16-17. 186 Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 437.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 41
Veel geschillen over misleidende levensmiddelenetikettering worden namelijk niet aan de rechter
voorgelegd, maar aan de RCC en het CvB.187
Het uitsprakenonderzoek laat een enigszins diffuus beeld zien door het sterk casuïstische karakter van
de uitspraken. Desalniettemin wordt duidelijk dat de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding
in Nederland na het Teekanne-arrest lijkt te zijn opgeschoven richting een meer realistisch
consumentenbeeld. Er wordt niet langer alleen maar gekeken naar de ingrediëntendeclaratie, maar alle
elementen van de verpakking spelen voortaan een rol bij de beoordeling van misleiding in Nederland.188
Bij de toets lijken de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van teksten het zwaarst te
wegen. De oplettende consument wordt derhalve niet uit het oog verloren.
Hieronder worden alle relevante Nederlandse uitspraken na het Teekanne-arrest kort besproken om zo
de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding bij levensmiddelenetikettering te duiden.189
Allereerst wordt de rechterlijke uitspraak behandeld. Daarna volgen, ieder in chronologische volgorde,
zowel de uitspraken van het CvB als de uitspraken van de RCC.
5.3.1 VWS/Heks’n kaas
De tot nu toe enige rechterlijke uitspraak na het Teekanne-arrest in Nederland gaat over de naam van
Heks’n kaas.190 De vermelding van “Heks’n kaas” op de verpakking zou volgens de NVWA de misleidende
indruk wekken dat het product een soort kaas is, in plaats van een smeerdip.191 De rechtbank oordeelt
187 Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 17. Zoals in paragraaf 3.5.1 reeds duidelijk is geworden is het overgrote deel van
de omzet die wordt gemaakt binnen de advertentie- en marketingindustrie, waaronder ook een deel van de
voedingsindustrie, aangesloten bij de SRC. Ondanks dat de aanbevelingen van de SRC niet bindend zijn, worden zij
in 96% procent van de gevallen wel gevolgd. 188 Zie ook Arayess & Hendrickx, WW 2016/6, p. 15. 189 Alle Nederlandse uitspraken na juni 2015 die betrekking hebben op misleidende levensmiddelenetikettering
zijn onderzocht. Het gaat om twaalf uitspraken. Twee van deze twaalf worden niet verder besproken, omdat zij
niets relevants toevoegen aan het onderzoek. Het gaat ten eerste om de Frisse Tonijnsalade-uitspraak (RCC 22
maart 2016, dossiernummer 2016/00090 (Frisse Tonijsalade)). Het gaat in deze uitspraak over een tonijnsalade
die niet zou bestaan uit tonijn, maar uit kabeljauwpoeder. De voorzitter van de RCC overweegt dat uit de volledige
ingrediëntendeclaratie blijkt dat er 42% tonijn in de salade zit. Het product mag daarom ook tonijnsalade worden
genoemd en is niet misleidend. Deze uitspraak lijkt vooral voort te komen uit een fout aan klaagsters kant. Zij heeft
niet de volledige ingrediëntendeclaratie overlegd. Ten tweede wordt de Mars-uitspraak niet besproken (RCC 10
april 2018, dossiernummer 2018/00150 (Mars)). In deze uitspraak behandelt de voorzitter het mogelijk
misleidende karakter de verpakking niet, hetgeen juist interessant was geweest voor het onderhavige onderzoek.
De voorzitter overweegt dat Mars in strijd handelt met een wettelijk voorschrift en laat zich derhalve niet uit over
het al dan niet toelaatbaar zijn van het wekken van de indruk met teksten en afbeeldingen dat er evenveel
goedkopere pinda’s als duurdere hazelnoten in de M&M’s zitten niet. 190 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(VWS/Heks’n kaas). 191 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(VWS/Heks’n kaas), r.o. 2.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 42
dat de vermelding van “Heks’n kaas” op de verpakking niet
misleidend is.192 In haar toets neemt zij alle elementen van de
verpakking in overweging, zoals Teekanne voorschrijft. De rechtbank
overweegt dat de ingrediëntendeclaratie van Heks’n kaas, in
tegenstelling tot de vruchtenthee van Teekanne, niet dubbelzinnig
is. Dat is opvallend, nu er geen twijfel over kan bestaan dat de
ingrediëntendeclaratie van de vruchtenthee in Teekanne juist wel
correct was.193 Hoe dan ook, de rechtbank overweegt dat aan het
begin van de ingrediëntendeclaratie van Heks’n kaas duidelijk vermeld staat: “smeerdip met 16%
roomkaas en verse kruiden” (nadruk toegevoegd). Daarnaast worden geen andere ingrediënten vermeld
die de indruk zouden kunnen wekken dat er meer dan zestien procent (room)kaas in het product zit.
Naast de ingrediëntendeclaratie bekijkt de rechtbank ook de rest van de verpakking. Deze wekt in het
geheel niet de onjuiste indruk dat de smeerdip (nagenoeg) geheel uit kaas bestaat. De rechtbank merkt
op dat de vermelding van “Heks’n kaas” in grote letters op de verpakking bovendien niet verwijst naar
een bestaande en algemeen bekende kaassoort. De teksten op de verpakking wekken wel de indruk dat
de smeerdip roomkaas bevat, hetgeen ook klopt, maar niet dat de smeerdip een soort kaas is.
Vervolgens geeft de rechtbank op eigen initiatief handvatten voor het beoordelingskader van teksten
op verpakkingen. In het geval de tekst “smeerdip van roomkaas en verse kruiden” (nadruk toegevoegd)
luidt, wordt wel de onjuiste indruk gewekt dat de smeerdip geheel of grotendeels uit roomkaas
bestaat.194 De rechtbank hecht veel waarde aan een juiste formulering; het verschil tussen “met” en
“van” kan al het verschil maken bij de beoordeling van misleiding. Een nuttige overweging voor de
toepassing van het Teekanne-arrest in de toekomst. Duidelijk wordt dat de rechter veel waarde hecht
aan de formulering van teksten.
5.3.2 100% Xylitol
In deze uitspraak beslist het CvB over de tekst “100% xylitol” op de voorkant van de kauwgomverpakking
van Xylifresh.195 De ingrediëntendeclaratie maakt duidelijk dat de kauwgom niet voor honderd procent
192 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(VWS/Heks’n kaas), r.o. 4.2 en 5. 193 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(VWS/Heks’n kaas), p. 338. 194 Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(VWS/Heks’n kaas), r.o. 5. 195 CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess (100%
Xylitol).
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 43
uit xylitol bestaat, maar uit 99,7% xylitol, 0,1% aspartaam en
0,1% acesulfaam-K. In eerste aanleg wordt door de RCC
geoordeeld dat sprake is van misleiding.196 De RCC benadrukt
dat de labelling doctrine het uitgangspunt vormt in haar
uitspraken. In dit geval vormt de ingrediëntendeclaratie echter
geen genoegzame correctie, omdat de tekst “100% xylitol” en de rest van de verpakking de consument
de indruk geven dat hij de ingrediëntenlijst niet hoeft te raadplegen.
In hoger beroep bevestigt het CvB de beslissing van de RCC dat de tekst misleidend is. De tekst heeft
volgens het CvB een zeer absolute strekking. De tekst “100% xylitol” is bovendien “naar zijn aard
ongeschikt om nog te worden genuanceerd”.197 Hiermee maakt het CvB duidelijk dat honderd procent
geen ruimte laat voor uitzonderingen. Het CvB overweegt dat de tekst de consument iedere prikkel om
de ingrediëntendeclaratie te bestuderen, ontneemt. Het zal de consument daarom ontgaan dat uit de
ingrediëntendeclaratie blijkt dat het product niet volledig bestaat uit xylitol.198 Net als in de hiervoor
besproken VWS/Heks’n kaas-uitspraak wordt veel waarde gehecht aan de taalkundige betekenis van
teksten.
5.3.3 Muesli met rozijnen en hazelnoten
Geklaagd wordt over de verpakking van de Muesli met rozijnen en
hazelnoten. De voorkant zou doen vermoeden dat de muesli rijkelijk is gevuld
met hazelnoten en amandelen, maar uit de ingrediëntendeclaratie blijkt dat
de muesli maar één procent hazelnootstukjes en geen amandelen bevat.199
De RCC is van oordeel dat de afbeelding niet misleidend is. Het feit dat de
verpakking meer hazelnoten toont dan in werkelijkheid in de muesli zitten, is
naar het oordeel van de RCC te beschouwen als een toelaatbare overdrijving,
die door de gemiddelde consument wordt herkend.200 Bovendien stelt de
RCC dat het woord “serveersuggestie” boven de kom in combinatie met het
groene blaadje en de amandelen voldoende duidelijk maakt dat de kom op
196 RCC 4 april 2016, dossiernummer 2016/00105 (100% Xylitol), r.o. 5. 197 CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess (100%
Xylitol), r.o. 4. 198 CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess (100%
Xylitol), r.o. 5. 199 RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), onder ‘De klacht’. 200 RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 2 en 3.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 44
de afbeelding niet zonder meer de muesli toont zoals die in de verpakking zit. Dat het woord zeer klein
en enigszins onopvallend is opgenomen, doet daar niet aan af.201
In hoger beroep overweegt het CvB dat de afbeelding de onjuiste indruk wekt dat de muesli rijkelijk is
gevuld met hazelnoten en amandelen. De onjuiste indruk wordt niet in voldoende mate gecorrigeerd
door de overige informatie op de verpakking.202 Het woord “serveersuggestie” is te veel verstopt voor
de consument om corrigerend te werken. Het woord staat in kleine, nauwelijks leesbare letters, bijna
verticaal en op een blauwe, drukke achtergrond afgebeeld. Het lijkt zelfs alsof het woord onderdeel is
van het nervenpatroon van de achtergrond. Het feit dat de verpakking deels doorzichtig is, neemt de
onjuiste verwachtingen ook niet weg, omdat niet van de consument kan worden gevergd dat hij de
inhoud door de verpakking heen controleert.203 De volledige en juiste ingrediëntendeclaratie corrigeert
de onjuiste indruk van de afbeelding bovendien onvoldoende. De verpakking is naar het oordeel van het
CvB derhalve misleidend.204 Duidelijk wordt dat het vermelden van het woord “serveersuggestie” een
onjuiste indruk, gewekt door een afbeelding, genoegzaam kan corrigeren. In dit geval is het woord
echter te onopvallend vermeld. In het algemeen lijkt het er derhalve op dat een tekst alleen
corrigerende werking kan hebben, indien die voldoende zichtbaar is afgebeeld.
5.3.4 Alpro Pur’Enjoy
In deze uitspraak gaat het over de tekst “geen zoetstoffen” op de
verpakking van Alpro Pur’Enjoy drinkyoghurt.205 De tekst zou
misleidend zijn, omdat het product wel suiker bevat.206 De RCC
stelt allereerst dat de gemiddelde consument op basis van de tekst
de onjuiste indruk zal krijgen dat het om een puur product gaat.207
In dit geval wordt de onjuiste indruk echter voldoende
gecorrigeerd. Zo wordt suiker genoemd in de
ingrediëntendeclaratie en in de voedingswaardetabel. Daarnaast
wordt vermeld dat de yoghurtdrink dertig procent minder suiker
201 RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 4. 202 CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 4-7. 203 CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 5 en 6. 204 CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten), r.o. 7. Het CvB acht de
verpakking in strijd met artikel 7 VIC-Verordening en daarmee in strijd met artikel 2 NRC. 205 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy). De uitspraak betreft twee uitingen:
een televisiecommercial en de levensmiddelenverpakking. Alleen hetgeen relevant is met betrekking tot de
levensmiddelenverpakking wordt hier besproken, vanwege het feit dat het onderzoek zich enkel focust op
misleidende mededelingen op levensmiddelenverpakkingen. 206 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy), onder ‘De klacht’. 207 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy), r.o. 3.1 en 3.2.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 45
bevat dan de marktreferentie. De tekst is derhalve niet misleidend. De RCC volgt het Teekanne-arrest,
maar legt tevens sterk de nadruk op de ingrediëntendeclaratie.208
5.3.5 Holy Soda
Op de voorkant van de verpakking van Holy Soda staat “Holy Soda low calorie &
100% natural”. Op de achterkant wordt door de ingrediëntendeclaratie en
verschillende teksten duidelijk dat de frisdrank de zoetstof stevia glycosides bevat
en derhalve niet honderd procent natuurlijk is.209 De RCC overweegt dat uit de
teksten “natuurlijk gezoet met stevia extract” en “dit komt uit een plantje”
voldoende duidelijk maken aan de gemiddelde consument in welke context de
tekst “100% natural” moet worden gelezen. De tekst is derhalve niet
misleidend.210 In deze uitspraak wordt, net zoals in de Muesli met rozijnen en
hazelnoten-uitspraak, duidelijk dat teksten, indien zij duidelijk worden vermeld,
de onjuiste indruk gewekt door andere mededelingen kunnen corrigeren.
5.3.6 Appelsientje zwarte bes
In deze uitspraak gaat het over het zwarte bessensap van Appelsientje, dat
voor één vijfde uit zwarte bes bestaat en voor de rest uit appel- en
druivensap.211 De RCC overweegt dat in het geval de tekst “zwarte bes” en de
afbeeldingen van zwarte bessen een onjuiste indruk over de samenstelling van
het sap zouden wekken, die indruk voldoende wordt gecorrigeerd door de
tekst “met appel en witte druif” als onderdeel van de benaming van het sap.
Bovendien staat op de voorkant van de verpakking “multivruchtensap” en
staan er grafische afbeeldingen van appels en witte druiven op de zijkant. De
verpakking met haar mededelingen is derhalve niet misleidend.212 De RCC
volgt de lijn van de Muesli met rozijnen en hazelnoten-uitspraak en Holy Soda-
uitspraak en benadrukt dat duidelijke vermelde teksten de onjuiste indruk, die
wordt gewekt door andere mededelingen, weg kunnen nemen.
208 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy), r.o. 3.3. 209 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00862 (Holy Soda), onder ‘De bestreden reclame-uiting’ en ‘De
klacht’. 210 RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00862 (Holy Soda), onder ‘Het oordeel van de Commissie’. 211 RCC 7 juli 2016, dossiernummer 2016/00103 (Appelsientje zwarte bes), onder ‘De klacht’ en ‘De reactie van
klager’. 212 RCC 7 juli 2016, dossiernummer 2016/00103 (Appelsientje zwarte bes), r.o. 3.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 46
5.3.7 Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel
De voorzitter van de RCC beslist in deze uitspraak over de verpakking van
Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel, dat voor ‘slechts’ 38% uit
amandelmeel bestaat.213 De voorzitter is van oordeel dat de verpakking
niet de indruk wekt dat het bakmeel uitsluitend uit amandelmeel bestaat.
Dat wordt immers nergens beweerd, ook niet door de naam en
afbeelding. Bovendien veronderstelt “zelfrijzend” dat er rijsmiddelen aan
het product zijn toegevoegd, waardoor het een samengesteld product is.
Voorts acht de voorzitter het van belang dat er vrij groot en opvallend
“met 38% amandelmeel” op de verpakking staat, waardoor er geen enkel
misverstand kan bestaan over de hoeveelheid amandelmeel. Ten slotte
zal de gemiddelde consument de ingrediëntendeclaratie lezen, waar dit percentage ook wordt
genoemd. De naam van het zelfrijzend bakmeel is derhalve niet misleidend.214 De voorzitter gaat in zijn
uitspraak uit van een goed geïnformeerde consument die weet dat zelfrijzende producten
samengestelde producten zijn. De tekst op de voorkant van de verpakking die benoemd dat het product
voor 38% uit amandelmeel bestaat, lijkt in grensgevallen doorslaggevend te kunnen zijn. Net zoals in de
Muesli met rozijnen en hazelnoten-uitspraak, de Holy Soda-uitspraak en de Appelsientje zwarte bes-
uitspraak blijkt de nadruk op de taalkundige formulering van teksten opnieuw. Een voldoende zichtbare
tekst kan mogelijke misleiding wegnemen.
5.3.8 Limoncello pudding
In deze uitspraak staat de verpakking van Mona limoncello
pudding met citroensaus centraal. Uit de ingrediëntendeclaratie
blijkt dat de pudding geen druppel van de Italiaanse likeur
limoncello bevat.215 De voorzitter overweegt dat de gemiddelde
consument zal verwachten dat de pudding voor een deel uit
limoncello bestaat, gezien de naam “Limoncello pudding”.216 Het
woord “Limoncello” staat bovendien dominant en groot in beeld.217 De voorzitter overweegt dat de
ingrediëntendeclaratie in dit geval ongeschikt is om de onjuiste indruk van de consument genoegzaam
213 RCC 23 augustus 2016, dossiernummer 2016/00600 (Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel), onder ‘De
klacht’. 214 RCC 23 augustus 2016, dossiernummer 2016/00600 (Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel), onder ‘Het
oordeel van de voorzitter’. 215 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), onder ‘De klacht’. 216 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), r.o. 3. 217 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), r.o. 4.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 47
te corrigeren. De benaming is derhalve misleidend.218 Opvallend is dat de voorzitter zegt te toetsen aan
het Teekanne-arrest, maar vervolgens alleen de bewoordingen van de verpakking in overweging neemt.
Gezien het Teekanne-arrest had de voorzitter in zijn oordeel de hele verpakking moeten beoordelen,
inclusief de afbeeldingen. Op de verpakking staan grote citroenen afgebeeld die mogelijk verwijzen naar
limoncello, aangezien zij het hoofdingrediënt vormen van de likeur.
5.3.9 AH Stevia extract zoetstof
De benaming “AH Stevia extract zoetstof” zou misleidend zijn, omdat de
zoetstof maar voor twee procent uit stevia extract bestaat en voor het overige
uit maltodextrine.219 De voorzitter overweegt enerzijds dat de gemiddelde
consument waarschijnlijk een product verwacht dat gezoet is met stevia, maar
niet dat stevia het enige ingrediënt is.220 De voorzitter overweegt anderzijds
dat de benaming “Stevia extract zoetstof” ook niet duidelijk maakt dat de
zoetstof voor maar slechts twee procent uit stevia extract bestaat. Dit is
volgens de voorzitter echter niet misleidend, omdat de wettelijke benaming op
de achterkant van de verpakking en de ingrediëntendeclaratie de
samenstelling voldoende duidelijk maken.221 Een interessante uitspraak, omdat de voorzitter aan de ene
kant stelt dat de teksten op de voorkant niets suggereren, terwijl aan de andere kant de teksten ook
niet duidelijk maken dat het slechts om twee procent stevia extract gaat. Het gebrek aan duidelijkheid
wordt echter gecorrigeerd door de wettelijke benaming en de ingrediëntendeclaratie op de achterkant
van de verpakking. De voorzitter legt sterk de nadruk op de taalkundige formulering van de tekst en de
ingrediëntendeclaratie, net zoals in de Alpro Pur’Enjoy-uitspraak.
5.3.10 Quaker Havermout Granola Original
Op de voorkant van de verpakking van Quaker Havermout Granola Original staat in een gele, grote
graankorrel “94% volkoren granen”. Uit de ingrediëntendeclaratie wordt echter duidelijk dat de
havermout voor 63% uit volkoren granen bestaat.222 De voorzitter overweegt dat, in het geval een
percentage letterlijk en zonder uitleg op de voorkant van een verpakking staat, de gemiddelde
consument ervan uit zal gaan dat dit percentage betrekking heeft op het totale aandeel in de havermout
218 RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding), r.o. 4. 219 RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof), onder ‘De klacht’. 220 RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof), r.o. 3. 221 RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof), r.o. 4. 222 RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original), onder ‘De klacht’.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 48
en niet op een relatief aandeel ten opzichte van de groep granen.223 De
voorkant van de verpakking bevat bovendien geen mededelingen die
het percentage uitleggen dan wel nuanceren. Sterker nog, het
tegendeel is eerder het geval. De afbeelding van graanaren op de
verpakking en de gele, grote graankorrel waar de tekst in is geplaatst
versterken de indruk dat de havermout voor 94% uit volkoren
bestaat.224 Alleen de ingrediëntendeclaratie nuanceert de tekst. De
voorzitter overweegt dat de ingrediëntendeclaratie in dit geval echter
onvoldoende de onjuiste indruk van de consument kan corrigeren. De
verpakking is misleidend ten aanzien van de samenstelling van de
havermout.225 Net als in de hiervoor besproken VWS/Heks’n kaas-
uitspraak en de 100% Xylitol-uitspraak wordt veel belang gehecht aan de taalkundige betekenis van
teksten. Een percentage kan nauwelijks worden genuanceerd door de rest van de verpakking.
5.4 Nieuwe verhouding na Teekanne
Uit de besproken uitspraken na het Teekanne-arrest wordt duidelijk dat de ingrediëntendeclaratie al
lang niet meer heilig is in Nederland, in de zin dat misleiding niet meer meteen van de baan is indien de
ingrediëntendeclaratie juist en volledig is. De ingrediëntendeclaratie blijkt echter nog wel één van de
belangrijkste factoren waar naar gekeken wordt om misleiding te beoordelen, zoals duidelijk wordt in
de Alpro Pur’Enjoy-uitspraak en de AH Stevia extract zoetstof-uitspraak. In deze uitspraken vormde de
ingrediëntendeclaratie voldoende correctie voor een eventueel misleidende indruk.
Een tweede zeer belangrijke factor is de taalkundige formulering van teksten. Zo kan het onderscheid
tussen de woorden “van” en “met” al het verschil maken wat betreft misleiding volgens de rechter in
de VWS/Heks’n kaas-uitspraak. Daarnaast is duidelijk geworden dat absolute en stellige formuleringen
moeilijk genuanceerd kunnen worden, zoals blijkt uit de 100% Xylitol-uitspraak, de Limoncello pudding-
uitspraak en de Quaker Havermout Granola Original-uitspraak. Ook is gebleken dat een mededeling die
een onjuiste indruk wekt, kan worden gecorrigeerd door teksten. Deze corrigerende teksten moeten
dan echter wel duidelijk zijn en staan meestal op de voorkant, zoals het geval was in de Holy Soda-
uitspraak, de Appelsientje zwarte bes-uitspraak en de Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel-uitspraak.
223 Zoals Quaker betoogde, zie RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola
Original), onder ‘Het verweer’. 224 RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original), r.o. 3. 225 RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original), r.o. 4. Het CvB
acht de verpakking in strijd met artikel 7 VIC-Verordening en daarmee in strijd met artikel 2 NRC.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 49
Een voorbeeld van een onduidelijke tekst die de onjuiste indruk niet voldoende kan corrigeren, kan
worden gevonden in de Muesli met rozijnen en hazelnoten-uitspraak.
Afbeeldingen op verpakkingen lijken in de Nederlandse uitspraken minder een rol van belang te spelen
dan teksten. Zo wordt in de Limoncello pudding-uitspraak geen woord gerept over de eventueel
misleidende indruk van de afbeelding van citroenen en wordt in de Appelsientje zwarte bes-uitspraak
sterk de nadruk gelegd op de teksten en niet op de grote afbeeldingen van zwarte bessen op alle zijden
van de verpakking in verhouding tot de bijzonder kleine grafische afbeeldingen van appel en witte druif
op de zijkant.
De hoop bestaat dat naar verloop van tijd de casuïstische uitspraken langzaamaan een duidelijke nieuwe
doctrine zullen vormen voor de beoordeling van misleidende levensmiddelenetikettering.226 Voor nu
kan geconcludeerd worden dat de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding in Nederland is
opgeschoven richting een meer realistisch consumentenbeeld. Voor het Teekanne-arrest werd alleen
de ingrediëntendeclaratie beoordeeld bij mogelijke misleiding. Indien de ingrediëntendeclaratie juist
was, werd de consument vanzelfsprekend niet misleid. Na het arrest wordt de gehele verpakking in
overweging genomen, waarbij de nadruk ligt op de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis
van teksten. Het uitgangspunt is nog steeds de goed geïnformeerde, oplettende en omzichtige
consument, zoals blijkt uit de nadruk in de beoordeling, maar ook deze relatief slimme consument kan
worden misleid door teksten of afbeeldingen. In plaats van de verwachting dat de gemiddelde
consument altijd alle informatie tot zich neemt en voorkomt dat hij wordt misleid, leeft het idee steeds
meer dat consumenten niet zo rationeel handelen en ondanks juiste en volledige informatie misleid
kunnen worden.
5.5 Evaluatie
Duidelijk is geworden dat de nieuwe lijn in Nederland na het Teekanne-arrest inhoudt dat de gehele
verpakking wordt beoordeeld bij misleiding, waarbij de nadruk ligt op de ingrediëntendeclaratie en de
taalkundige betekenis van teksten. In deze paragraaf wordt de nieuwe lijn in Nederland na het
Teekanne-arrest geëvalueerd aan de hand van het normatief kader. De mogelijke effecten op de interne
markt en op het niveau van consumentenbescherming worden bekeken. De nieuwe lijn in Nederland
kan echter niet los worden gezien van het Teekanne-arrest. Om die reden wordt het arrest gebruikt om
de evaluatie van de nieuwe verhouding te verduidelijken.
226 Hoogenraad & Arayess, EFFL 2016, nummer 5, p. 435.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 50
5.5.1 Effect op de interne markt
De beoordeling van misleiding is in Nederland sinds het Teekanne-arrest meer casuïstisch geworden;
waar voorheen een juiste ingrediëntendeclaratie een oplossing bood voor de mogelijke
misleidingsproblemen, is het nu aan de nationale rechter om de gehele verpakking te toetsen. Het
Teekanne-arrest brengt derhalve verandering. De duidelijke regel dat een juiste en volledige
ingrediëntendeclaratie misleiding voorkomt, geldt niet langer meer. In plaats daarvan wordt de
beoordeling van misleiding meer afhankelijk van de omstandigheden van het specifieke geval en
derhalve meer casuïstisch.
Het uitsprakenonderzoek in Nederland heeft duidelijk gemaakt dat het lastig is om één specifieke lijn te
destilleren, vanwege het sterk casuïstische karakter van de uitspraken. Dat is logisch, gezien het feit dat
het Teekanne-arrest meer aanleiding geeft tot uiteenlopende interpretatie. Er is niet langer meer één
eenduidige regel die in iedere beoordeling hetzelfde kan worden toegepast, zoals wel het geval was
voor het arrest. Er is derhalve meer ruimte voor discussie wat betreft het misleidende karakter van een
verpakking. In de Nederlandse uitspraken zijn verschillen op te merken, hetgeen aanleiding geeft te
vermoeden dat er ook verschillen zullen zijn op EU-niveau. De beoordeling van misleiding is immers veel
meer dan voorheen afhankelijk van de interpretatie van de individuele rechter en de nationale
consument.
Zo lijkt misleiding na het Teekanne-arrest in Finland door de meeste rechters snel te worden
aangenomen, omdat in het algemeen uitgegaan lijkt te worden van een relatief zwakke consument die
niet zo rationeel handelt als de Gut Springenheide-consument.227 Griekse rechters lijken misleiding te
beoordelen vanuit het oogpunt van de consument die tussen de relatief slimme Gut Springenheide-
consument en een volledige goedgelovige en onverschillige consument lijkt in te zitten.228 Uit het
uitsprakenonderzoek in Nederland blijkt dat Nederlandse rechters in het algemeen uitgaan van een
oplettende consument, gezien de nadruk op de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van
teksten.
De genoemde voorbeelden hebben niet tot doel de situatie na het Teekanne-arrest in een
rechtsvergelijkend perspectief te bezien. De voorbeelden worden slechts genoemd, omdat alleen zo het
mogelijke effect op de interne markt kan worden onderbouwd. Het Teekanne-arrest zet de deur open
voor verschillen in interpretatie van misleidende levensmiddelenetikettering. Het wordt wel gezegd dat
dit komt door de het gebrek aan handvatten dat het arrest biedt voor de vraag of een verpakking
227 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 205-206. 228 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 205-206.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 51
misleidend is.229 De verschillen die op nationaal niveau ontstaan ten gevolge van de onduidelijkheid,
zorgen voor fragmentatie tussen de EU-lidstaten.230 Het zal voor de voedingsproducenten niet duidelijk
zijn wanneer een verpakking de grens tussen misleiding en verleiding overschrijdt. Zij kunnen sinds het
Teekanne-arrest met minimaal 28 verschillende interpretaties van misleiding worden
geconfronteerd.231 De nieuwe situatie na het arrest brengt derhalve veel rechtsonzekerheid met zich
mee.232
De rechtsonzekerheid die ontstaat, belemmert uiteindelijk de goede werking van de interne markt.
Indien producenten te maken krijgen met verschillende nationale interpretaties, zullen zij minder snel
geneigd zijn om hun handel uit te breiden naar andere lidstaten. De concurrentie zal derhalve afnemen
waardoor het systeem van vraag en aanbod niet meer ten volle kan functioneren. Zoals reeds duidelijk
geworden in het tweede hoofdstuk is de interne markt gestoeld op het idee dat concurrentie uiteindelijk
de meest efficiënte marktresultaten teweegbrengt. Door middel van harmonisatie en eenduidige regels
wordt een level playing field nagestreefd waardoor producenten zonder problemen in alle lidstaten
handel kunnen drijven.233 De verschillen, die ontstaan ten gevolge van de rechtsonzekerheid na het
Teekanne-arrest, werken het level playing field niet in de hand. De nieuwe situatie in Nederland na het
Teekanne-arrest lijkt derhalve niet veel goeds te brengen voor de interne markt.
5.5.2 Effect op het niveau van consumentenbescherming
Voor het Teekanne-arrest was er veel kritiek op de labelling doctrine en het onderliggende
consumentenbeeld. Het zou niet realistisch zijn om van de consument te verwachten dat hij altijd de
ingrediëntendeclaratie raadpleegt, alvorens hij tot een aankoopbeslissing overgaat. Met haar Teekanne-
arrest nuanceert het Hof de labelling doctrine en bijgevolg het consumentenbeeld. De labelling doctrine
geldt nog steeds, maar sinds het arrest kunnen mededelingen in bepaalde gevallen misleidend zijn, ook
als de ingrediëntendeclaratie juist en volledig is. Van de gemiddelde consument wordt derhalve niet
meer in alle gevallen verwacht dat hij op basis van de beschikbare informatie voorkomt dat hij wordt
misleid. Het arrest wordt gezien als een stap richting een meer realistisch consumentenbeeld.234
229 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 8. 230 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), punt 8. 231 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 21-22. 232 Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 438. 233 Barnard & Peers 2014 p. 304. 234 Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 201-203; Mak, AA 2017/7, p. 596-
597 en Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 14.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 52
Het Hof markeert met haar uitspraak een verandering in bepaalde gevallen: de nadruk op de
ingrediëntendeclaratie verschuift naar de algehele indruk van de gemiddelde consument.235 Zij lijkt met
haar uitspraak te erkennen dat consumenten niet altijd alle informatie lezen of in staat zijn die te
verwerken, zoals ook blijkt uit de gedragseconomie.236
Inzichten uit de gedragseconomie maken duidelijk dat de keuze van een consument afhankelijk is van
veel onbewuste vooroordelen, zoals de in paragraaf 2.3 reeds besproken ankers. Tijdens het winkelen
gaat veel complexe informatie voorbij aan consumenten. Zij kijken vanwege de beperkte tijd vooral naar
opvallende elementen, zoals afbeeldingen en grote teksten. De keuze die zij maken is vaak enkel
gebaseerd op die elementen en houdt verband met de intuïtie. Teekanne maakt met haar
vruchtentheeverpakking gebruik van dit onbewuste vooroordeel van de consument. Met de
afbeeldingen van framboos en vanillebloesem en de teksten die verwijzen naar het natuurlijke karakter,
wil zij de indruk wekken dat de thee de relatief dure ingrediënten framboos en vanille bevat, terwijl dat
in werkelijkheid niet zo is.237 De consument kan met mededelingen derhalve eenvoudig worden misleid.
De uitspraak van het Hof komt overeen met de inzichten uit de gedragseconomie. Zij overweegt dat de
onjuiste indruk van de consument als gevolg van de afbeeldingen en teksten op de verpakking (de
ankers), niet voldoende kan worden gecorrigeerd door de juiste ingrediëntendeclaratie. Met haar
Teekanne-arrest benadert het Hof de gemiddelde consument in bepaalde situaties meer realistisch.
In Nederland is deze lijn overgenomen. Bij de beoordeling van misleiding wordt de gehele verpakking
getoetst, waarbij de ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis iets meer de nadruk hebben.
De relatief slimme consument is nog steeds het uitgangspunt, maar ook deze consument kan worden
misleid. Het inzicht dat een juiste ingrediëntendeclaratie niet te allen tijde voldoende is om een onjuiste
indruk te corrigeren, stemt meer overeen met de werkelijkheid. Uit de gedragseconomie blijkt immers
dat consumenten hun keuzes baseren op vele onbewuste vooroordelen. Als het aankomt op
levensmiddelenetikettering vertrouwen consumenten op hun ankers vanwege de vaak beperkte tijd.
Op basis van die ankers creëren consumenten verwachtingen die een vertekend beeld kunnen geven
van de samenstelling van het product. Met de nieuwe lijn wordt erkend dat zelfs de goed
geïnformeerde, oplettende en omzichtige consument niet altijd even rationeel handelt. Misleiding
wordt derhalve vanuit een meer realistisch oogpunt benadert, hetgeen de consumentenbescherming
ten goede komt.
235 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 14-15. 236 Mak, AA 2017/7, p. 597. 237 Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 20-21.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 53
Enige nuancering is hier echter nodig. Men moet niet uit het oog verliezen dat de basis van de
beoordeling van misleiding nog steeds de labelling doctrine is. Het Hof brengt de doctrine immers niet
ten einde, maar brengt een nuancering aan in bepaalde gevallen. Het Hof noemt dat in sommige
gevallen mededelingen zo verkeerd, leugenachtig, dubbelzinnig, tegenstrijdig of onbegrijpelijk kunnen
zijn dat de ingrediëntendeclaratie geen genoegzame correctie vormt.238 Er wordt derhalve een slag om
de arm gehouden; slechts in bepaalde gevallen gaat de leer van het Teekanne-arrest op.
Al met al kan geconcludeerd worden dat de inhoud en de Nederlandse uitwerking van het Teekanne-
arrest een stap in de goede richting zet wat betreft consumentenbescherming. Ondanks dat de basis
van de beoordeling nog steeds bestaat uit de veel bekritiseerde labelling doctrine met het niet-
realistische consumentenbeeld, maakt het Hof voor het eerst duidelijk dat niet van de consument
verwacht kan worden dat hij altijd even rationeel handelt. Zij zet daarmee een stap in de richting van
een consumentenbeeld dat meer correspondeert met de werkelijkheid dan ooit tevoren.239 In bepaalde
gevallen wordt de consument nu beter beschermd.
5.6 Conclusie
In het Teekanne-arrest beslist het Hof van Justitie EU in dat een juiste ingrediëntendeclaratie niet langer
meer in alle gevallen een mededeling van misleidende aard op de verpakking corrigeert. Van de
gemiddelde consument wordt derhalve niet meer in alle gevallen verwacht dat hij zelf misleiding
voorkomt door het bestuderen van de ingrediëntendeclaratie. Het is aan de nationale rechter om
daadwerkelijk iets te doen met de richtlijnen die het Hof biedt. Het Teekanne-arrest kan in potentie
zorgen voor een verandering van koers. In Nederland lijkt die koers deels te zijn ingezet. Ondanks dat
de labelling doctrine nog steeds de basis vormt, lijkt de nieuwe verhouding tussen misleiding en
verleiding in Nederland te zijn opgeschoven richting een meer realistisch consumentenbeeld, nu in
bepaalde gevallen niet alleen de ingrediëntendeclaratie een rol speelt, maar ook andere elementen van
de verpakking in overweging worden genomen. Bij de beoordeling van misleiding wordt de omzichtige
consument echter niet uit het oog verloren, gezien de constatering dat de nadruk sterk ligt op de
ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van teksten. Geconcludeerd kan worden dat de
nieuwe verhouding na het Teekanne-arrest enerzijds rechtsonzekerheid met zich mee lijkt te brengen,
hetgeen uiteindelijk de goede werking van de interne markt belemmert. Anderzijds lijkt de nieuwe
verhouding in bepaalde gevallen meer overeen te stemmen met de werkelijkheid, waardoor de
consument in die gevallen daadwerkelijk beter wordt beschermd.
238 HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B. Duivenvoorde
(Teekanne), r.o. 39-40. 239 Verbiest, TvC 2017-6, p. 269-270.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 54
Hoofdstuk 6: Conclusie
Dit onderzoek is gericht op de vraag in hoeverre de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding
met betrekking tot mededelingen omtrent ingrediënten bij levensmiddelenetikettering in Nederland na
het Teekanne-arrest in overeenstemming is met de goede werking van de interne markt en een hoog
niveau van consumentenbescherming.
Waar de verhouding tussen misleiding en verleiding ligt, heeft altijd al in hoge mate afgehangen van de
omstandigheden van het geval. Misleiding kan op vele manieren worden beoordeeld, hetgeen de
interne markt kan verstoren. Om verschillen in de toepassing van het recht te voorkomen, is de maatstaf
van de gemiddelde, rationele, goed geïnformeerde, omzichtige en oplettende consument in het leven
geroepen. Inzichten uit de gedragseconomie maken echter duidelijk dat het beslissingsgedrag van
consumenten vaak niet het resultaat is van een rationale kosten- en batenafweging. Het
beslissingsgedrag wordt beïnvloedt door vele onbewuste cognitieve vooroordelen.
Voor het Teekanne-arrest gold de labelling doctrine onverkort, waarbij van de gemiddelde consument
werd verwacht dat hij de ingrediëntendeclaratie bestudeerde alvorens hij een aankoopbeslissing nam.
Geconcludeerd kan worden dat de labelling doctrine enerzijds een uniforme en eenduidige regel bood
op EU-niveau, hetgeen de goede werking van de interne markt stimuleerde. Anderzijds voorzag de
labelling doctrine niet in een hoog niveau van consumentenbescherming. De gedachte dat een
consument altijd de ingrediëntendeclaratie zou raadplegen, was volgens velen niet realistisch gezien de
inzichten uit de gedragseconomie. Het recht beschermde een utopische consument, niet de echte
consument.
Het Hof van Justitie EU nuanceert in haar Teekanne-arrest de labelling doctrine. Ondanks dat de labelling
doctrine nog steeds het uitgangspunt is, kan het voortaan zo zijn dat een juiste ingrediëntendeclaratie
niet meer in alle gevallen een mededeling van misleidende aard op de verpakking corrigeert. Van de
gemiddelde consument wordt derhalve niet meer in alle gevallen verwacht dat hij zelf misleiding
voorkomt door het bestuderen van de ingrediëntendeclaratie. Het is aan de nationale rechter om
daadwerkelijk iets te doen met de richtlijnen die het Hof biedt.
Ondanks dat de labelling doctrine nog steeds de basis vormt, lijkt de nieuwe verhouding tussen
misleiding en verleiding in Nederland te zijn opgeschoven richting een meer realistisch
consumentenbeeld. Bij de beoordeling van misleiding wordt de gehele verpakking getoetst, waarbij de
ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis iets meer de nadruk hebben.
Afgezet tegen het normatief kader, kan enerzijds geconcludeerd worden dat de nieuwe verhouding in
Nederland rechtsonzekerheid met zich mee brengt. Misleiding was altijd al afhankelijk van de
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 55
omstandigheden van het geval, maar door de uniforme en eenduidige regel van de labelling doctrine
werden de verschillen in interpretatie tussen lidstaten zeer beperkt. Het arrest zet echter weer de deur
open voor uiteenlopende interpretaties. Gezien het feit dat er al verschillen zijn op te merken in de
Nederlandse uitspraken, bestaat de aanmerkelijke kans dat de verschillen op EU-niveau zullen
toenemen. Van een level playing field met geharmoniseerde en eenduidige regels is dan niet langer
meer sprake, hetgeen uiteindelijk de goede werking van de interne markt belemmert.
Anderzijds kan geconcludeerd worden dat de nieuwe verhouding in bepaalde gevallen wel zorgt voor
betere consumentenbescherming. Ondanks dat het uitgangspunt nog steeds de veel bekritiseerde
labelling doctrine met haar niet-realistische consumentenbeeld is, geldt nu in sommige gevallen dat de
gehele verpakking getoetst moet worden. Daarbij wordt uitgegaan van een meer realistische
consument, die niet altijd even rationeel handelt en derhalve niet altijd de ingrediëntendeclaratie
raadpleegt. De gemiddelde consument wordt minder normatief begrepen. De nieuwe verhouding
schuift derhalve in bepaalde gevallen op richting een consumentbeeld dat meer overkomt met de
werkelijkheid, zoals inzichtelijk gemaakt door de gedragseconomie, hetgeen zorgt voor daadwerkelijke
consumentenbescherming in die gevallen.
Al met al luidt de conclusie van het onderzoek dat de nieuwe verhouding tussen misleiding en verleiding
in Nederland inhoudt dat de gehele verpakking getoetst dient te worden, indien sprake is van een
mededeling die een dermate onjuiste indruk wekt. Gezien het uitsprakenonderzoek lijken de
ingrediëntendeclaratie en de taalkundige betekenis van teksten daarbij de nadruk te krijgen. De nieuwe
verhouding lijkt aan de ene kant niet in overeenstemming met de goede werking van de interne markt,
omdat de deur open wordt gezet voor verschillende interpretaties, hetgeen een deuk betekent voor de
harmonisatie en rechtszekerheid en derhalve voor de interne markt. De nieuwe verhouding lijkt aan de
andere kant wel deels in overeenstemming met het streven naar een hoog niveau van
consumentenbescherming. Ondanks dat de grondgedachte nog steeds niet uitgaat van een realistische
consument, wordt voor het eerst in bepaalde gevallen rekening gehouden met de werkelijke
consument. De nieuwe verhouding erkent dat de consument niet altijd even rationeel handelt en stemt
daarmee overeen met de inzichten uit de gedragseconomie. Er wordt een eerste stap gezet in de
richting van een meer realistische en daarmee daadwerkelijk betere consumentenbescherming.
De nieuwe verhouding in Nederland legt de spanning tussen de interne markt en
consumentenbescherming bloot. Waar voorheen consumentenbescherming in het teken stond van de
interne markt, is het nu veel meer een zelfstandige doelstelling geworden. Het tegelijkertijd nastreven
van een goede werking van de interne markt en een hoog niveau van consumentenbescherming lijkt
niet langer mogelijk te zijn. De goede werking van de interne markt vraagt om eenduidige en
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 56
geharmoniseerde regels. Een hoog niveau van consumentenbescherming vraagt echter om een
specifieke beoordeling per geval zodat de werkelijke consument wordt beschermd, hetgeen de deur
openzet voor uiteenlopende interpretaties door de lidstaten. Het meer realistisch bekijken van de
consument heeft derhalve een negatief effect op de interne markt en vice versa.
Er is als het ware sprake van een wip-wap-effect tussen de twee doelstellingen: voor het vinden van een
goede balans moet op beide vlakken iets worden ingeleverd. De nieuwe verhouding na het Teekanne-
arrest zet een stap richting die balans, maar er is nog een lange weg te gaan alvorens de interne markt
en de consumentenbescherming beide tegelijkertijd op een gewenst niveau zijn.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 57
Literatuurlijst
Arayess & Hendrickx, WW 2016/6, p. 10-15
S. Arayess en J. Hendrickx, ‘Mindfoulness: een open blik op (misleidende) verpakkingen Een kijkje in de
(juridische) praktijk na het ‘Teekanne-arrest’, WW 2016/6, p. 10-15.
Arayess & Hendrickx, VMT 2016/8, p. 34-36
S. Arayess en J. Hendrickx, ‘Misleiding op verpakkingen. Uitspraak in zaak Teekanne: voor en na’, VMT
2016/8, p. 34-36.
Barnard & Peers 2014
C. Barnard & S. Peers, European Union Law, Oxford: University Press 2014.
BEUC 2018
BEUC, Food Labels: tricks of the trade. Our recipe for honest labels in the EU, te raadplegen op
http://www.beuc.eu/publications/beuc-x-2018-049_our_recipe_for_honest_labels_in_the_eu.pdf,
2018.
Boom, van, TvC 2008-1, p. 4-23
W.H. van Boom, ‘Inpassing en handhaving van de Wet oneerlijke handelspraktijken’, TvC 2008-1, p. 4-
23.
Boom, van, Faure, Huls & Philipsen 2009
W.H. van Boom, M.G. Faure, N.J.H. Huls & N.J. Philipsen, Handelspraktijken, reclame en zelfregulering.
Pilotstudy Maatschappelijke Reguleringsinstrumenten, Den Haag: Boom juridische uitgevers 2009.
Boom, van, TvC 2010-3, p. 140-141
W.H. van Boom, ‘Boekbesprekingen’, TvC 2010-3, p. 140-141.
Consumentenbond 2017
Consumentenbond, Informatie op Voedselverpakkingen. De mening van consumenten, te raadplegen op
https://www.consumentenbond.nl/binaries/content/assets/cbhippowebsite/actie-
voeren/kletsplaatjes/rapport-informatie-op-voedselverpakkingen-def.pdf, 2017.
Defares & Bruggers, NtEr 2014-1, p. 1-7
K.J. Defares en J.N. Bruggers, ‘Eten is weten: nieuwe regels voor voedselinformatie aan consumenten’,
NtEr 2014-1, p. 1-7.
Duivenvoorde, WNPR 2010, p. 533-534
B.B. Duivenvoorde, ‘De gemiddelde consument als rationele actor’, WNPR 2010, p. 533-534.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 58
Duivenvoorde 2013
B.B. Duivenvoorde, ‘De Gemiddelde Consument als Standaard bij Misleiding. Een kritische blik vanuit de
gedragwetenschappen’, in: W. van Boom, I. Giesen en A. Verheij, Capita Civilologie. Handboek empirie
en privaatrecht, Den Haag: Boom juridische uitgevers 2013, p. 149-170.
Duivenvoorde 2015
B.B. Duivenvoorde, The Consumer Benchmarks in the Unfair Commercial Practices Directive (diss.
Amsterdam UvA), Cham: Springer 2015.
Duivenvoorde, TvC 2016-1, p. 16-23
B.B. Duivenvoorde, ‘Oneerlijke handelspraktijken’, TvC 2016-1, p. 16-23.
Eek, van, IER 2014, afl. 4, p. 235-241
D. van Eek, ‘Het Ryanair/PR Aviation-arrest: de luchtbrug tussen de OHP-regels en concurrenten’, IER
2014, afl. 4, p. 235-241.
Geerts & Vollebregt 2009
P.G.F.A. Geerts & E.R. Vollebregt, Oneerlijke handelspraktijken, misleidende reclame en vergelijkende
reclame. Een bespreking van de art. 6:193a-6:196 BW¸ Deventer: Kluwer 2009.
Gielen et al. 2017
Ch. Gielen et al., Kort begrip van het Intellectuele Eigendomsrecht, Deventer: Wolters Kluwer 2017.
Grunert & Wills, Journal of public health 2007, 15(5), p. 385-399
K. Grunert & J. M. Wills, ‘A review of European research on consumer response to nutrition information
on food labels’, Journal of public health 2007, 15(5), p. 385-399.
Holland & Pope 2004
D. Holland en H. Pope, EU Food Law and Policy, Den Haag: Kluwer Law International 2004.
Holzhauer 1994
R.W. Holzhauer, Ontoelaatbare reclame, Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1994.
Hondius & Rijken 2015
E.H. Hondius & G.J. Rijken, Handboek Consumentenrecht. Een overzicht van de rechtspositie van de
consument, Zutphen: Uitgeverij Paris 2015.
Hoogenraad & Arayess, EFFL 2016, nummer 5, p. 433-535
E. Hoogenraad & S. Arayess, ‘Dutch Interpretations of “Teekanne” and Related Topics’, EFFL 2016,
nummer 5, p. 433-435.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 59
Howells & Straetmans, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 180-215
G. Howells en G. Straetmans, ‘The Interpretive Function of the CJEU and the Interrelationship of EU and
National Levels of Consumer Protection’, Perspectives on Federalism 2017, vol. 9, issue 2, p. 180-215.
Incardona & Poncibò, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 21-38
R. Incardona & C. Poncibò, ‘The average consumer, the unfair commercial practices directive, and the
cognitive revolution’, Journal of Consumer Policy 2007, 30, p. 21-38.
Kabel 2005
J.J.C. Kabel, Rechten en publiekopvattingen: feit, fictie of ervaring? Over de beoordeling door de rechter
van commerciële communicatie, Amsterdam: Otto Cramwinckel 2005.
Macmaoláin 2007
C. Macmaoláin, EU Food Law. Protecting Consumers and Health in a Common Market, Portland: Hart
Publishing 2007.
Mak, AA 2017/7, p. 592-599
V. Mak, ‘De ‘gemiddelde consument’: van fictie naar feit?’, AA 2017/7, p. 592-599.
Martins Pereira, Capital Markets Law Journal 2016, Volume 11, Issue 3, p. 414-428
C. Martins Pereira, ‘Reviewing the literature on behavioural economic’, Capital Markets Law Journal
2016, Volume 11, Issue 3, p. 414-428.
Nielsen 2015
Nielsen, We are what we eat: Healthy eating around the World, te raadplegen op
https://www.nielsen.com/content/dam/nielsenglobal/eu/nielseninsights/pdfs/Nielsen%20Global%20
Health%20and%20Wellness%20Report%20-%20January%202015.pdf, 2015
Nispen, van, Huydecoper & Cohen Jehoram 2012
C.J.J.C. van Nispen, J.L.R.A. Huydecoper & T. Cohen Jehoram, Vormen, namen en reclame (Industriële
eigendom, deel 3), Deventer: Kluwer 2012.
Nispen, van, GS Onrechtmatige daad
C.J.J.C. van Nispen, ‘Titel 3 afd. 3 Boek 6 BW, in: C.J.J.M. Stolker (red.), Groene Serie Onrechtmatige daad,
Deventer: Kluwer (online, bijgewerkt 14 oktober 2017).
Pavillon, MvV 2016, nummer 1, p 27-32
C.M.D.S. Pavillon, ‘Een doelmatigheidsonderzoek naar de maatstaf van de gemiddelde consument’, MvV
2016, nummer 1, p. 27-32.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 60
Purnhagen, European Journal of Risk Regulation 2017, 8.2, p. 437-440
K.P. Purnhagen, ‘More Reality in the CJEU’s Interpretation of the Average Consumer Benchmark – Also
More Behavioural Science in Unfair Commercial Practices?’, European Journal of Risk Regulation 2017,
8.2, p. 437-440.
Schebeste & Purnhagen, Wageningen Working Paper Law and Governance 2016/03, p. 1-23
H. Schebesta, & K.P. Purnhagen, ‘The Behaviour of the Average Consumer: A Little Less Normativity and
a Little More Reality In CJEU's Case Law? Reflections on Teekanne’, Wageningen Working Paper Law
and Governance 2016/03, p. 1-23.
Schebeste & Purnhagen, TvC 2017-6, p. 272-278
H. Schebesta & K.P. Purnhagen, ‘Is the ‘behavioural turn’ in consumer law taken by Dutch courts?’, TvC
2017-6, p. 272-278.
Schulze, Schulte-Nölke & Jones 2002
R. Schulze, H. Schulte-Nölke & J. Jones, A Casebook on European Consumer Law, Oxford: Hart 2002.
SER 2004
SER, Advies van de Commissie voor Consumentenaangelegenheden. Oneerlijke handelspraktijken op
consumententerrein in de EU. Uitgebracht van de Minister van Justitie en de Staatssecretaris van
Economische Zaken, Den Haag: SER 2004.
Speyart, IER 2017/11, p. 67-104
H.M.H. Speyart, ‘Van de brug af gezien’, IER 2017/11, p. 67-104.
Steijger, NtEr 2007/14, p. 124-142
L. Steijger, ‘Wetgevingspraktijken onder de loep genomen: een analyse van de implementatie van de
Richtlijn Oneerlijke handelspraktijken in Nederland’, NtEr 2007/14, p. 124-142.
Straetmans 2017
G Straetmans, ‘Trade practices and consumers disinformation’ in: G. Siebert et al, Commercial
communication in the digital age, Berlijn: De Gruyter 2017, p. 89-103.
Tzoulia, TvC 2017-6, p. 257-262
E. Tzoulia, ‘Imprints of behavioural research in EU consumer protection legislation: the ‘average
consumer test’ in the Unfair Commercial Practices Directive’, TvC 2017-6, p. 257-262.
Verbiest, TvC 2017-6, p. 263-271
P. Verbiest, ‘Arrest Canal Digital: naar een bescherming van de real life-consument bij oneerlijke
handelspraktijken?’, TvC 2017-6, p. 263-271.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 61
Verkade 2016
D.W.F. Verkade, Oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten (Monografieën BW, Losdeling
handboek over het burgerlijk recht, B49A), Deventer: Wolters Kluwer 2016.
Vollebregt, TvC 2016-6, p. 267-275
E.R. Vollebregt, ‘De Wet oneerlijke handelspraktijken en gedragscodes’, TvC 2016-6, p. 267-275.
Vrey, de, VrA 2006/1, p. 51-71
R.W. de Vrey, ‘Vermogensrechtelijke gevolgen van oneerlijke handelspraktijken’, VrA 2006/1, p. 51-71.
Vroom-Cramer 1998
B.M. Vroom-Cramer, Productinformatie over levensmiddelen. Etiketteringsvraagstukken naar Europees
en Nederlands recht, Lelystad: Koninklijke Vermande 1998.
Weatherill, Common Market Law Review 36 (1999), Issue 1, p. 51-85
S. Weatherill, 'Recent Case law Concerning the Free Movement of Goods: Mapping the Frontiers of
Market Deregulation', Common Market Law Review 36 (1999), Issue 1, p. 51-85.
Wilhelmsson, Osgoode Hall Law Journal 2006/44(3), p. 461-500
T. Wilhelmsson, ‘Harmonizing unfair commercial practices law: The cultural and social
dimensions’, Osgoode Hall Law Journal 2006/44(3), p. 461-500.
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 62
Uitspraken
Hof van Justitie EG/EU
- HvJ EG 20 februari 1979, ECLI:EU:C:1979:42, C-120/78 (Cassis de Dijon)
- HvJ EG 2 februari 1994, ECLI:EU:C:1994:34, C-315/92 (Clinique)
- HvJ EG 6 juli 1995, ECLI:EU:C:1995:224, C-470/93 (Mars)
- HvJ EG 26 oktober 1995, ECLI:EU:C:1995:352, C-51/94 (Commissie v. Duitsland)
- HvJ EG 16 juli 1998, ECLI:EU:C:1998:369, C-210/96, NJ 2000/374 (Gut Springenheide)
- HvJ EG 13 januari 2000, ECLI:EU:C:2000:8, C-220/98 (Lifting)
- HvJ EG 4 april 2000, ECLI:EU:C:2000:184, C-465/98 (Darbo)
- HvJ EG 15 juli 2004, ECLI:EU:C:2004:445, C-239/02 (Douwe Egberts)
- HvJ EG 23 april 2009, ECLI:EU:C:2009:244, gevoegde zaken C-261/07 en C-299/07 (VTB-VAB/Total
Belgium en Galatea/Sanoma)
- HvJ EU 14 januari 2010, ECLI:EU:C:2010:12, C-304/08 (Plus Warenhandelsgesellschaft)
- HvJ EU 9 november 2010, ECLI:EU:C:2010:660, C-540/08 (Mediaprint)
- HvJ EU 4 juni 2015, ECLI:EU:C:2015:361, C-195/14, IER 2015/53, m.nt. E.H. Hoogenraad en B.
Duivenvoorde (Teekanne)
- HvJ EU 26 oktober 2016, ECLI:EU:C:2016:800, C-611/14, IER 2017/18, m.nt. P.G.F.A. Geerts (Canal
Digital Danmark)
Gerechtshof
- Hof Den Haag 23 december 2014, ECLI:NL:GHDHA:2014:4446 (Hotels.nl/Hotel Booker c.s.)
Rechtbanken
- Rb Utrecht (vzgr) 6 augustus 2002, ECLI:NL:RBUTR:2002:AE6295 (San Carlo & Uniechips/Smiths)
- Rb Rotterdam 27 maart 2014, ECLI:NL:RBROT:2014:2601 (Omega Pharma/Proctor & Gamble)
- Rb Den Haag 14 januari 2015, ECLI:NL:RBDHA:2015:799 (Genius c.s./Tell Sell c.s.)
- Rb Amsterdam 17 juli 2015, zaaknr. C-13-588872, IEPT20150717 (Achmea/Promovendum)
- Rb. Rotterdam 13 mei 2016, ECLI:NL:RBROT:2016:3513, IER 2016/50, m.nt. E.H. Hoogenraad en S.
Arayess (VWS/Heks’n kaas)
College van Beroep (SRC)
- CvB 23 juni 2016, dossiernummer 2016/00105, IER 2016/49, m.nt. E.H. Hoogenraad en S. Arayess
(100% Xylitol)
- CvB 12 oktober 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten)
I.E. van der Wal Masterscriptie Privaatrecht (IE) 63
Reclame Code Commissie (SRC)
- RCC 28 november 2007, dossiernummer 2007/07.0510 (CoolBest VitaDay Mango & Passion)
- RCC 16 september 2008, dossiernummer 2008/08.0376 (Scharrelei-salade)
- RCC 26 november 2008, dossiernummer 2008/08.0509 (Unox bospaddenstoelensoep)
- RCC 16 april 2009, dossiernummer 2009/00196 (Lemmens/Vrumona-Vitaminwater)
- RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00862 (Holy Soda)
- RCC 15 september 2015, dossiernummer 2015/00766 (Alpro Pur’Enjoy)
- RCC 22 maart 2016, dossiernummer 2016/00090 (Frisse Tonijsalade)
- RCC 4 april 2016, dossiernummer 2016/00105 (100% Xylitol)
- RCC 7 juli 2016, dossiernummer 2016/00103 (Appelsientje zwarte bes)
- RCC 23 augustus 2016, dossiernummer 2016/00600 (Koopmans Zelfrijzend Amandelbakmeel)
- RCC 13 december 2016, dossiernummer 2016/00879 (Limoncello pudding)
- RCC 31 mei 2017, dossiernummer 2017/00264 (AH Stevia extract zoetstof)
- RCC 31 juli 2017, dossiernummer 2017/00460 (Muesli met rozijnen en hazelnoten)
- RCC 18 september 2017, dossiernummer 2017/00621 (Quaker Havermout Granola Original)
- RCC 10 april 2018, dossiernummer 2018/00150 (Mars)