Onderwijs in Congo: van paradepaardje

van de missionering tot oorzaak van het

postkoloniale debacle?

Prof. dr. Marc Depaepe

Vicerector KU Leuven @ Kulak Kortrijk

Academisch Beheerder campus Brugge/Oostende

Les, presentatie en tekst

• Een soort didactische driehoek

• Met eigen accenten

• Uitgeschreven tekst beperkter dan de les op basis van de

presentatie die mij meer vrijheid geeft om visueel materiaal

te gebruiken enerzijds

• En (mede daardoor) ook iets krachtiger, dankzij nog verder

empirisch te onderbouwen uitweidingen in verband met de

hypothese(n) en de daaraan gerelateerde

conceptualisering

De genese van een vraag als

uitgangspunt

• 1ste jaargang van de lessen van de XXIste Eeuw

• Lezing over concept “pedagogisering” (1994-1995)

• Toen al onderzoek over Congo, in 1995 ►

• Handwerk boven theorievorming

• Drie niveau’s: beleid, aanbod én effect

• Laatste is moeilijkste: bronnenprobleem

• Nochtans interessantste vraag

• Niet alleen historisch-pedagogisch

• Maar ook algemeen historiografisch

• Koloniale geschiedenis: twee richtingen…

Methodologische trends

• Lange tijd overwegend “blanke” epos… ondanks

“revisionisme” v/d jaren 1980/1990; relatieve opstoot van

publicaties 2010; veel gelegenheidswerk, ook nostalgie;

toch vernieuwing ► omgekeerde effecten; antropologische

etnografische touch; mutuele ervaringen ► V. Mudimbe,

D. Van Reybrouck

Ook zo vanuit onze “onderzoeksgroep”

• Aandacht voor “andere” bronnen ► egodocumenten, oral

history, visual history, … maar ook schoolboeken (met

Centre Aequatoria) én … schoolliedjes (“les petits témoins

de la grande illusion coloniale”)

De huidige toestand (Unicef)

• Cf. http://ponabana.com/la-situation-de-leducation-en-rdc-

en-20-points (dec. 2016)

• Grote schooluitval (3/10), vooral bij de meisjes (6/10)

• Grote schoolse achterstand (44% lln. 1ste lj)

• Grote financiële problemen (slechts 15% overheidsbudget,

¾ gedragen door ouders)

• [Recente studie DeHerdt & Titeca, 2016: in 1982

Overheidsbudget 150 USD per ll., in 2006 10 USD per ll.]

• Onderbetaling/niet-betaling van lkn. (42% l.o.; 87% kl.o)

• Kwalificatie ontbreekt soms (slechts 17% in s.o.)

• Weinig vrouwen (27% l.o.; 11% in s.o.)

Geconfirmeerd door Wereldbank

• Eén van de vijf minst “gescholariseerde” landen ter

wereld…

• Daarenboven: inflatie van diploma’s

• Enorme corruptie

• Cijfers? (fabricatie van de statistiek?): “vooruitgang” in

absolute aantallen, maar niet noodzakelijk in relatieve ►

relatieve scholarisatie (zelfs terugval in l.o./ winst in s.o.)

• In hoeverre nog stempel van Belgische geschiedenis…?

• (1) dominantie “katholieke”?

• (2) inhoudelijke structuur secundair onderwijs?

Vanuit de achteruitkijkspiegel van de

geschiedenis…

• Hoe is het “zover” kunnen komen?

• Vermijden van een al te gemakkelijke uitleg bij “blank” en

“zwart” (evenzeer hoeden voor historisering of

pedagogisering)…

• Cf. Mobutu…, cf. oud-kolonialen ► bevestiging van

stereotypen

• Maar misschien toch wel “effecten” van opvoeding en

onderwijs uit “koloniale” periode

• Meer bepaald thesis van zeer beperkte “mentale” ruimte,

waarbij kans op persoonlijksheidsontplooiing minimaal

was. Cruciaal ► meest “geavanceerde” vorm ► évolués

jaren 1950… “bevoogden zonder einde”?

Krijtlijnen van de koloniale educatieve actie

(1908-1960)

• (1) ondersteunen van het katholieke netwerk van

missiescholen

• (2) vrijwel uitsluitende aandacht voor lager onderwijs, met

nadruk op moralisering (boven kennisverwerving ► zeer

elementair)

• (3) voorkeur voor gebruik van inheemse talen (Lingala,

Ciluba, Kikongo, Ki-swahili…)

• (4) In het teken van de bevoogding…

• Breuklijnen? Na de Tweede Wereldoorlog? Tijdens de

jaren 1950?

Erfenis van de Onafhankelijke Congostaat

(1885-1908)• Leopold II en de “nationale” missies…: idee van loyauteit

in het kader ook van toenemende kritiek (ook

internationaal ◄► Angelsaksische… protestantisme)

• Pijler van de koloniale trias naast overheid en industrie-

ondernemingen; goedkoop… maar ook Belgische “route”

via Boma (Z-W)

• In die zin Conventie met H. Stoel in 1906 (doct. R.

Lefebvre in de jaren 1950!)

• Toch niet zonder spanningen ambtenaren vs. missies

• De facto: “officiële” schoolkolonies (cf. decreet van 12 juli

1890) en “vrije” instellingen (kapelhoeven b.v.) met nadruk

op (dwang)arbeid… Zeer hard “pedagogisch” (?) regime

(gruwel, cf. Delathuy ► Hochschild) (ped. mentaliteit?

Yates)

Hoogtij van het katholieke

missioneringsoffensief, 1908-1945/1950

• Van ca. 20.000 (1908) tot 315.000 lln (1945) in kath.

missieonderwijs…

• Charte coloniale (18/10/1908) nam “vrijheid van onderwijs”

over ► graduele ontwikkeling + quasi-monopolie

• J. Renkin: mocht niet veel kosten… missies goedkoop +

betrouwbaar, bovendien “rem” op revolutionaire ideeën

• Dominantie kath (23/29 min.; 7à8/10 GG; 90% dir. KA)

• Commissie Franck (lib.) ► E. De Jonghe (D-G min/KUL)

• Prog. 1925/1929 (gele brochure) ► nat. Missies (op een

na [Rwanda], allemaal katholieke…

• Principes: nadruk op lager onderwijs (aangepast aan

Congolese situatie); morele opvoeding; inlandse talen;

samenwerking missies

Hoogtij… (2)

• “adaptatie” eerder dan “assimilatie”… (cf. adviezen van

Phelps Stokes Fund, 1922; cf. missiologische weken in

Leuven, P. Charles, s.j. in Leuven)

• Maar ook “utilitarisme” van praktijkgerichte handenarbeid!

• Halve dagen… moralisering via causeries, intuïtief

onderwijs

• Qua kennis: “elementaire” minimumprogramma (godsd., 3

r’s, zang & gymnastiek) → “selectiegraad”? Bifurcatie 1938

• “massa” vs. “elite”? “beroepsonderwijs” in speciale scholen

• Hoogste (afgezien van priester – Kaoze, 1917)? Klerk

(1906), medische (1925) of landbouw (1932) assistent…

• Ook voor meisjes… maar aparte leerlijn…

Het indigenisme als pedagogische variant?

• Vrijheid van onderwijs… impliceert vrijheid van taal…

• De indigenisten als Hulstaert (eerder al Boelaert)… wilden

lingala “re-bantu-iseren” door gebruik van lo-mongo (rijke

taal Mongostam, Evenaarsprovincie) ► behoud van

inheemse cultuur

• Indigenistische reflex ► vanuit die cultuur vertrekken

• Maar bleef inherent “paternalistisch”, niet gelijkwaardig,

beter middel tot evangelisering ► verhindert ontworteling,

vervreemding

• Cf. Vlaams nationalisme (Ceuppens!?) ► wees Vlaming

die God Vlaming schiep, … blijf dus Congolees…

• Cf. “vom Kinde aus”… “vom Schwarzen aus”… verre van

“emancipatorisch” gedacht….“pedagogisering” scherpt

uiteindelijk vraag naar Frans…Ndl. aan?

De grondhouding van het “bevoogden”:

dominer pour servir…(Ryckmans, 1931)• Vaak goedbedoelde (?), maar sterk verankerde

stereotypen… luiheid, losbandigheid, imitatiezucht,

volgzaamheid, gebrek aan intelligentie, nood aan leiding,

discipline, etc… “Psychologie” van de “zwarte” Afrikaan…

• Cruciale vraag over opvoeding/vorming ► paradox van de

“supermatie” van de westerse cultuur: “minimum” nodig om

“hem/haar” uit duisternis te halen, maar “hoever…

kunnen/moeten/mogen… we gaan” zonder koloniale

droom van “harmonische ontwikkeling” (boven- en

nevenschikking) in gevaar te brengen… (cf. omgang met

de pedagogische ruimte…)

• Uiteindelijk: niet veel meer dan “dociele” “hulpjes” (“pas

d’élite, pas d’ennuis)… in “afstandelijke nabijheid”/ “nabije

afstandelijkheid” gehouden

De cruciale jaren 1950• De Tweede Wereldoorlog als mentale breuklijn?

• “inlandse” zucht naar meer/ander onderwijs… concreet:

meer algemeen vormend, los van de kerk?

• Voorbode van een nieuwe schoolstrijd?

• Auguste Buisseret (1954) na P. Wigny en A. Dequae

• Commissie Coulon/Deheyn/Renson… (1954) vernietigend

rapport voor missieonderwijs (weliswaar reactie)

• Interraciale athenea (1955)… maar voor wie??? Niet meer

dan 1,5% Congolezen in officieel sec. ondw in 1957…

• Idem dito Lovanium (1954) 11 Congolezen (cf. anecdote

Luc Gillon) … 1956 Elisabethstad officiële universiteit..

• 1960: 0,1% van de Congolese schoolpopulatie hoger

onderwijs…

• Catalysernd effect 1958

Omgaan met évolués? Enkele suggestieve

beelden ► grote kinderen “be-schaven”?

Minister Auguste Buisseret, 1954

• Middenklasse ► “zwarte” burgerij ► ruggengraat van

toekomstige kolonie, behoeden voor opstanden van

binnen- en buitenuit

• One has to organize a class of evolved natives who

declare themselves in agreement with the ideals and

principles of our western civilization and who resemble us

in rights and duties… less numerous than the native

masses but powerful and influential; they will be those

allies that we necessarily have to find in the native

communities. These middle classes will be the black

bourgeoisie who is beginning to develop everywhere,

whom we have to help, and who, like the bourgeois

worldwide, will oppose all political upheavel coming both

from within and from without…17 23-2-2017

Wettelijk kader

• Vier elementen in “definitie” van een évolué: (1) genoten

onderwijs; (2) inkomen; (3) verantwoordelijkheid in de

samenleving; (4) niveau van “morele ontwikkeling”

• 1948 (decreet 12 juli): “carte de mérite civique” ► 25 jaar

“koloniale” dienst of 20 jaar “chef”, moeten hun “evolutie”

bewijzen heir “evolution” in termen van geletterdheid en

beschaafd gedrag: westers gezinsleven, geen bijgeloof

noch polygamie; in 1952: 452 zulke kaarten, in 1958 1.557

• 1952 (decreet 7 mei: “immatriculation” ► (nog) strengere

selectie (o.a. controle v. persoonlijk leven, hygiëne, cultuur,

moraal etc.) ► Europese voordelen… juridisch fiasco?

1958: 217 echte evolués ◄► vermeende…

• schatting Van Wing (S.J.) in 1953 max. 40.000 “évolués”

(ca. 5% of Afrikaanse werkende klasse)18 23-2-2017

De facto bleef “apartheid” bestaan

• Segregatie van “ras” was een feit ► dagelijkse

gedragscodes in verband met uitgaan, eten, dansen,

seksualiteit, reizen, etc.

• Wonen in Leopoldstad b.v. ► blanke wijk, met rondom

inlandse gemeenten (cf. idee van “verdorpelijking”)

• In de blanke wijk ► informele gedragscodes tussen

“blanke” meester en Afrikaanse “hulpjes” ► B.v. omgang

van “blanke” dames met hun “boys” (hulp in keuken,

poetsen, strijken, wassen, en ander huishoudtaken)

• Dansen… in meer dan één boek, verhaal van Jean Lema

(1952) ► aangedurfd te dansen met blanke vrouw, ook

verteld door François Ryckmans in “mémoires noires”

(2010) ► antropologische interpretaties (o.a. B.

Ceuppens)

Leopoldstad 1960

Resultaat: een “half-ontwikkelde”?

• Gelegitimeerd door Afrikaanse psychologie? (stereotypen ook

over intelligentie & Afrikaanse psycho-pedagogiek, cf. onze

bijdrage (Belgian images of the psycho‐pedagogical

potential of the Congolese during the Colonial Era,

1908–1960, PH, 2009)

• ► Uitspraak van François Ryckmans (kleinzoon van Pierre,

zoon van André…) in Cornet & Gillet, 2010, p. 5: “comme le dit

un témoin: “le plus élevé des Noirs était encore en dessous du

plus petit des Blancs”. La formation des élites est lancée trop

tardivement. L’ “Africanisation des cadres” n’est nulle part,

sauf, depuis peu, dans les Eglises et les syndicats. Sur tout

cela, les photos sont muettes” [inl. Congo, 1955-1965]

Rol van het onderwijs in dit alles?• Op de pedagogische werkvloer van geen kwaad bewust

• Integendeel, omstreeks 1960 idee dat men een

fantastische prestatie had neergezet ► internationale

vergelijkingen: in het zelfdiscours van katholiek onderwijs,

reeds in 1946: 42% van de kinderen konden lezen en

schrijven ( ◄► Nigeria 7%, AEF 5%, Gold Cost (Ghana)

12% & Kenya 17%); einde jaren 1950 meer dan 95% van

kinderen in lager onderwijs….

• Niettemin oriëntatie van dat onderwijs zeer “beperkt”;

concept van “afstandelijke nabijheid” (zie boven) creëerde

vooral “afhankelijkheid”, “dankbaarheid”, “dociliteit” ►

hooguit “klerken”, (geen intellectuelen, maar HULPJES in

de realisatie van de koloniale droom geleidelijkheid,

graduele ontwikkeling, enz.

Een film als uitgangspunt…

• The film: “De zwarte elite van de toekomst” Gerard De

Boe (1950) – (16’16”) (Martens, ed., 2010)

• Wie was Gerard De Boe (1904-1960)? (onderwijzer in

1923, gaat in 1927 naar de kolonie, werkt er in de

gezondheidsdienst en wordt er na de Tweede

Wereldoorlog Belgisch “officiële” filmmaker… gaat in 1949

voor eigen rekening werken met eigen produktiehuis)

Op het eerste gezicht: “corps docile”• Doet aan beheersing van het “koloniale lichaam” denken

(cf. gumnastiek; vandaar ook gebruikt in ISCHE-congres,

2016 in Chicago, Education and the Body ► maar geen

Foucaultiaanse interpretaties (cf. Martens, ed., 2010)

• Wel disciplinegericht arbeidsethos (landbouwwerk,

palmtuin, houtbewerking, pottenbakken – in dat verband

ook “appropriatie” van Afrikaanse kunst in het kader van

westerse doelen (b.v. ook religieuze)

• Orde en gezag, stiptheid… (belgerinkel, klaroengeschal)

• Nadruk op manuele arbeid, beroepsopleiding (ook voor

vrouwen); én socialiserende rol van sport… (schoenen)

• Fysieke straf afwezig !! (nochtans: zweepslagen schering

en inslag , Cf. Van Reybrouck, 2010)

Veeleer “Governing the soul…” [N. Rose]• ( “met azijn vangt men geene vliegen…”)

• De pedagogische blik van de pater…. die methoden van

de nieuwe schoolbeweging “toepast” ► self-government

van de klasgroep, cf. scène van beschuldiging ►

wegsturen

• Maar is dat zelfbestuur? Regie in de “[on]zichtbare hand”

van de pater; heeft veel weg van emotionele chantage…

om nog maar niet van suggestieve beïnvloeding te

spreken

• Vermoedelijk anticiperen op en weerleggen van de kritiek

van het autoritaire en paternalistische systeem van de

missies – cf. Coulon et al., 1954)

• Religieuze en spirituele is het pass-partout (het “prisma”)

van waaruit alles moet beoordeeld worden;

• Ook zo bij ons► zending cf. TOKENDE

Tokende! Lingala [ook Lomongo] voor “let’s

go”…

• Een andere film (in feite gedeeltelijke compilatie; 1’21’’)

van G. De Boe (met het oog op de Wereldtentoonstelling

in Brussel, 1958) ► circulaire structuur en hiërarchische

opbouw: uitgangspositie zendingspreek van bisschop

Brugge, historisch en encyclopedisch overzicht educatief-

evangelisch werk, hoogste goed: religieuze vorming ►

inlandse bisschop

• Komt goed overeen met wat we zegden in ons boek

(Depaepe & Van Rompaey, 1995) moralisering boven

kennisverwerving, inlandse talen, etc. (parallel met 19de

eeuw in België) ► heroïsering van de missionaris

• Maar wat leert ons dat over “dagelijkse realiteit” op

pedagogische werkvloer?

Hoe kan men daarin de historische

schoolrealiteit terugvinden?

• “Normaliteit” lezen doorheen de “normativiteit” van de

propaganda… (roepingen, geld, sympathie, legitimiteit)

• Film is zoals foto met kleren op zijn zondags… (cf.

muziekles ► koor, les troubadours du roi Baudouin)

• Kwestie van “interpretatie”… en tussen de lijnen leren

lezen…

• Zo ook met de vraag naar de “pedagogische” realiteit. Wat

hebben we “geëxporteerd”? De Belgische/Europese

“norm” van “modern” onderwijs

• En waarin bestond die? “the grammar of schooling” (de

grammatica van de verschoolsing) aangevuld met de

semantiek van de pedagogisering (c.q. infantilisering)

Enkele voorbeelden per onderwijsniveau

• Kleuteronderwijs: quasi universele taal van de kleuter-

pedagogie(k) van de jaren 1950 ► “.. Of de jager schiet mij

dood…”

• Lager onderwijs (Franse les) ► En dat heet dan

“conversatieles”… dialoog? Repetitief (enkel herhalen wat de

leerkracht zegt, weliswaar met grammaticale toepassing van

de ik-vorm) [let ook op de Belgische stekjes “Union Match”]

• Middelbaar onderwijs (Latijn/Grieks): wil bewijzen dat

“interraciaal onderwijs” werkt en dat intellectuele vooroordelen

over het “Cartesiaanse denken” van Afrikanen (ten dele)

onjuist zijn… (maar dat neemt niet weg dat dit onderwijs vooral

voor blanken is, en gecentreerd rond westerse cultuur) ►

limieten van de pedagogische paradox Afrikaanse pedagogiek

Kleuteronderwijs (Tokende)

Lager onderwijs (Tokende)

Middelbaar onderwijs (Tokende)

Wat opvalt: “the lacking voice of the African!”

• Cf. Ryckmans, Mémoires Noires

• Ook wij geprobeerd, onder meer met interviews

• Cf. recente publicaties n.a.v. 50 jaar onafhankelijkhei

• Levert, naar gelang van positie, multipele verhaallijnen op

van nostalgie (betreffende het koloniale el dorado) over

frustraties voor gemiste kansen, tot kwaadheid op de

Belgen (b.v. sleutelervaringen van zgn. “mulatto’s”

Paradoxes of the grammar of

“educationalising”?

Voorzichtige conclusie/hypothese (ex cursus) –

Chicago, 2016

• the more educationalising, the less educational?

• If education is understood as “emancipating”,

“liberating”, autonomy-oriented, etc…

• Misschien opnieuw enkele filmfragmenten om dit te

staven… wat bleef er van over?

Kananga, 2004 (1)

Kananga, 2004 (2)

Een ongenuanceerd oordeel over ons?