OMURGASIZLAR BİYOLOJİSİ

Canlõlarla i lgil i problemler ele alõndõğõnda organizmalarõ sõnõflandõrmak ve

onlarõ gruplara ayõrmak zorunluluğu ortaya çõkmaktadõr. Yeryüzünde

milyonlarca canlõ varlõk vardõr ve bunun yanõ sõra geniş ölçüde bir çeşi tl i l ik

de görülür.

Sõnõflandõrmanõn Tarihçesi

İnsanlar yaradõlõşlarõndan itibaren çevrelerinde bulunan bitki ve hayvanlarõ

öğrenmeye çalõştõlar. İlk insanlar, bitki ve hayvanlarõ kendileriyle olan

ilişkisine göre tanõdõklarõndan, o zamanlarda yapõlmõş olan

sõnõflandõrmalar fazla derin olmayan günlük tecrübe ve gözlemlere

dayanõyordu. Daha sonra bilgiler arttõkça onlarõn bir esasa göre

sõnõflandõrõlmasõ ihtiyacõ ortaya çõkmõştõr. Milattan önce 4. asõrda

fi losozofiyi i lk teklif eden Aristo i lk bil imsel sõnõflandõrmayõ yapmõştõr.

Aristo ve öğrencisi Theophrastus bitkileri ot, ağaçcõk, ve ağaçlar;

hayvanlarõ da havada, suda ve karada yaşayan kuşlar, balõklar, balinalar

ve böcekler olmak üzere 4 gruba ayõrõyorlardõ. Böcekleri de õsõrõcõ, emici,

kanatlõ ve kanatsõz olarak gruplamõşlardõr.

Canlõlarõ sõnõflandõrmada çeşi tl i gelişme ve kademelerden sonra John Ray

(1627-1705) bell i bir tür kavramõ geliştirmiştir. Ona göre tür, ortak atalarõ

olan, benzer bireylerin bir grubudur. Ray çok az farkl õlõklarõ olan çeşi tl i

organizmalarõn aynõ türe sokulabileceğine inanõyordu. Böylece canlõlarla

i lgil i gözlemler türlerle i lgil i bir hipotezle birleştiri l iyordu. Ray ve onu

destekleyenler tabiattaki türlerin sayõsõnõn değişmez olduğuna

inanõyorlardõ.

Tür anlamõ Ray'den sonra değişmiştir. Linnaeus�dan sonra Lamarck

hayvanlarõ 8 klasise ayõrmõş, hayvanlar için omurgalõ ve omurgasõz

tabirini kullanmõş daha sonra Cuvier (1796-1832) mukayeseli anatomiden

faydalanarak hayvanlarõ Vertebrata, Mollusca, Arthropoda, Radiata

olmak üzere 4 ana gruba ayõrmõştõr.

2

Sistematik bir esasa göre, yapõ benzerliği esas alõnarak bitki ve

hayvanlarõn sõnõflandõrõlmasõ i lk defa İsveçli biyolog Carl Von Linnaeus

tarafõndan yapõlmõştõr (1707-1778). Sistematiğin babasõ olarak tanõmlanan

Linnaeus, Systema Naturae (1758) adlõ yapõtõnda hayvanlar alemini sõnõf,

takõm, cins ve türlere göre gruplara ayõrmõştõr. Linnaeus�un diğer bir

önemi binominal nomenclature denen metodu kurmasõdõr. Bu metoda iki

adla adlandõrma denir. Yani her çeşi t canlõ iki isimle anõlõr. Bunlardan

birincisi yani o hayvanõn ait olduğu cins (genus-çoğulu genera)'õn adõ

büyük harfle, tür adõ ise küçük harfle yazõlõr. Her ikisi de latincedir.

Dünyanõn her yerinde bu şekilde kullanõldõğõndan anlaşma zorluğu ve

karõşõklõk olmaz. Linnaeus de tür sayõsõnõn değişmez olduğuna inanmõştõ.

Bugün tür¸ ortak atadan gelen, birbiriyle çiftleşebilen, doğurgan yavrular

meydana getiren, kendi aralarõnda nesil veren dolayõsõ i le gen

alõşverişinin devam ettiği tabii topluluklara (Yani doğal populasyonlar) ait

gruplar olup çok benzer diğer gruplardan üreme bakõmõndan izole

bireyler topluluğu olarak tanõmlõyoruz. Belirl i bir ekolojik nişe sahip olan

bu populasyonlar, yapõ ve işlevleri i le birbirine benzeyen fiziksel ve

kimyasal koşullara benzer tepki gösterirler.

Sõnõflandõrmada Kategoriler

Sistematikte en küçük grup tür olduğuna göre yapõ taşõ da türdür. Türler

birleşerek genuslarõ onlar da sõrasõyla daha büyük gruplarõ oluştururlar.

Örneğin

1. Tür - Species - Homo sapiens

2. Cins - Genus - Homo

3. Aile - Family - Hominidae

4. Takõm - Ordo - Primates

Super- Class - Enteria

3

5. Sõnõf - Class - Mammalia

6. Phylum - Þube - Chordata

7. Regnum - Alem - Animale

Bir canlõ türünün tam olarak sõnõflandõrõlabilmesi için en az 6 gruptan söz

edilmesi gerekir. Bazõ durumlarda ara gruplardan da faydalanõlõr. Böyle

ara gruplar için Alt= sub, Üst = super terimleri kullanõlõr.

Örneğin Sub species = Salmo trutta abanticus = Abant gölünde yaşayan

bir tür alabalõk.

Ayrõca tür adõnõ i lk kez kullanan araştõrõcõnõn adõ da 2. isimden sonra ilave

edil ir. Leptinotarsa decemlineata (Say, 1879)

Hayvanlar Alemini Sõnõflandõrmada Esas Alõnan Başlõca

Özellikler

Hayvanlar alemini sõnõflandõrmada esas, hayvan populasyonlarõ arasõnda

var olan akrabalõk ilişkileridir. Linnaeus'den sonra sistematik üzerine

olan çalõşmalar i lerlemiş evrim teorisinin kabul edilmesiyle de, yani

Darwin�le, zoologlar evrimsel orijini birbirine çok yakõn olan organizmalarõ

bir gruba koymak suretiyle daha çok, doğal i l işkilere dayanan bir tasnif

sistemi kurmaya çalõşmõşlardõr. Yapõsal benzerliklerin çoğu evrimsel

akrabalõğa bağlõ olduğundan organizmalarõn modern tasnifi birçok

bakõmdan Linnaeus'nin ortaya koyduğu mantõki yapõ benzerliğine

uymaktadõr. Özet olarak modern sistematik yapõlõrken hayvanlarõn yanlõz

dõş görünüşlerinden deği l , karşõlaştõrmalõ anatomilerinden ve

embriyonal gelişmelerinden faydalanõlarak evrimsel gidişlerine uygun

akrabalõk derecelerine göre sõnõflandõrma yapõlõr.

Bu sõnõflandõrmada hareket noktasõ olan temel kavramlar şunlardõr :

Homoloji : Birbiriyle hiç i lgisiz gibi görünen bazõ yapõlar incelenecek

olursa birçok temel köken benzerlikleri ortaya koyulabil ir. Örneğin; fokun

4

yüzme ayağõ, yarasanõn kanadõ, insanõn kolu. Bunlardan ilki yüzmeye,

ikincisi uçmaya, üçüncüsü yakalamaya yarar. Ancak bunlarõn iç yapõsõ,

kemik ve kaslarõ incelenirse her üçünün de kökten birbirine benzediği

görülür. Yüzme ayağõ, kanat ve kol aynõ orijinlidir, fakat zamanla her biri

temel örneğe kõyasla belirl i bir görevi yerine getirmek için değişmiştir.

Orijinleri aynõ olup yani aynõ kökenden gelen ancak değişik işler

görebilecek şekilde farklõlaşarak evrimleşmiş yapõlara homolog yapõlar

denir. Sõnõflandõrmada özellikle homolog yapõlar göz önünde tutulur.

Bunun dõşõnda daha farklõ benzerlikler de vardõr. Örneğin hayvanlarda

kanat; sinek ve yarasa kanadõnõn her ikisi de uçmaya yarar. Ancak bu

benzerlik yüzeyseldir. Benzerliklerin yüzeysel olduğu ve hemen hemen

aynõ işi gören yapõlara analog yapõ denir. Fakat bunlarõn embriyonal

dönemlerdeki durumlarõ birbiriyle kõyaslanõrsa tamamen farklõ kökenden

olduklarõ görülür. Orijinleri tamamen ayrõ olan bu yapõlarõ, evrimsel

gidişleri, benzer işi gördüklerinden, birbirine benzeyen duruma getirmiştir.

Yüzeysel olan bu benzerliklerin doğal sõnõflandõrmada hiçbir önemi yoktur.

Fizyoloji ve biyokimyadan da yararlanõlarak canlõlar arasõndaki akrabalõk

tesbit edil ir. Son zamanlarda, biyologlar protein yapõlarõnõn

benzerliğinden yararlanmõşlardõr.

Hayvanlarõn bir hücreden veya çok hücreden yapõlmõş olmasõ yüksek

kategorilerde önemli bir temel karakter olup böyle bir ayõrõm sonucunda

hayvanlar alemi Protozoa ve Metazoa olmak üzere 2 büyük subregnuma

(veya Regnum yani Aleme) ayrõlõr.

Embriyodaki hücre tabakasõ , Diploblastik, (Porifera, Coelenterata.)

Triptoblastik (diğerleri); Simetri (bilateral, lateral) ve segmentasyon

büyük gruplarõ sõnõflandõrmadaki ayõrõcõ özell iklerdir. Sindirim, dolaşõm ve

sinir sisteminin olup olmamasõ (Protozoa ve Porifera�da yok;

Coelenterata ve Platyhelminthes'de sindirim gastrovasküler boşluk

halinde, ağõz açõklõğõ vardõr, diğerlerinde sindirim borusu hem ağõz hem de

5

anüs var) ve söz konusu grubun kendine has morfolojik karakterleri yine

başlõca ayõrõcõ özell iklerdendir.

Aristo zamanõndan beri biyologlar canlõlar dünyasõnõ en basit anlamda

bitkiler ve hayvanlar olmak üzere 2 aleme ayõrmõşlardõr. Buna göre

derinliğine düşünülürse birçok türü, mikroskop altõnda gözlenebilen ve bir

hücreli organizmalardan pek çoğunu bitki veya hayvanlar aleminden birine

dahil etmek kolay bir iş deği ldir.

Bundan bir asõr önce Alman biyolog Ernest Haeckel birçok özellikler

bakõmõndan bitkilerle hayvanlar alemi arasõnda yer alan bütün bir hücreli

organizmalarõ kapsayabilen Protista 'yõ üçüncü bir alem olarak teklif

etmiştir.Uzun süre dünya biyologlarõnõn pek rağbet etmediği bu teklif i lk

bakõşta sõnõflandõrmayõ basitleştireceği yerde daha da güç duruma

sokacağõ ortaya konmuştur. Çünkü bitki benzeri olan bazõ protistalar

bitkilerle çok yakõn il işki kurarlar. Birçok grup (veya türler) gösterdikleri

bazõ karakterler nedeniyle bitkilerle hayvanlarõn arasõnda yer alõrken diğer

karakterleri nedeniyle hem bitki hem de hayvanlardan çok farklõ bir durum

gösterirler. Hatta farklõ biyologlar tarafõndan Protista alemi içerisinde

gösterilen organizmalar da farkl õ olabilmektedir. Bazõ sistematikçiler

Protista içerisine sadece birhücreli formlar koyduklarõ halde bazõlarõ

mantarlarõ, çokhücreli algleri hatta bakteri ve mavi yeşil algleri de

Protista�ya dahil etmektedirler. Daha yakõn zamanlarda bazõ biyologlar

Monera diye dördüncü bir alem açõlmasõnõn uygun olacağõnõ

savunmuşlardõr. Monera alemi, bakteriler ve mavi yeşi l algler gibi pek çok

ortak karakterlere sahip organizmalarõ içine almaktadõr. Prokaryot mavi-

yeşi l alglerde çekirdek zarõ bulunmadõğõ gibi mitokondri, kloroplast gibi

zarla çevrilmiş organeller de bulunmaz. Diğer taraftan bitki ve hayvan

bütün Protista'lar Eukaryottur ve çekirdek zarõyla çevrilmiş gerçek nukleus

ihtiva ederler.

Bitki ve hayvanlar arasõnda pek çok temel benzerlikler vardõr : 1. Her

ikisinde de yapõ ve fonksiyon birimi hücredir. 2. Her ikisinde de metabolik

olaylarõn çoğu ortaktõr.

6

Ancak her iki grup çok bariz ve farkl õ bazõ yollarla birbirinden kesinlikle

ayrõlõr.

1. Bitki hücreleri hücreyi çevreleyen ve bitkiye destek vazifesi gören

selülozdan ibaret sert bir hücre çeperi salgõlar. Hayvan hücrelerinde

böyle bir çeper yoktur. Ancak bazõ bitkilerde selüloz çeper bulunmadõğõ

gibi (bir grup hayvanda da) tunicat gibi i lkel Chordatlar�da hücrelerin

etrafõnda aynen bitki hücrelerinde olduğu gibi, selüloz çeper vardõr.

2. Bitki büyümesi genellikle sõnõrsõzdõr. (Bu büyüme ömür boyu aktif

büyüme fazõnda kalan bazõ bitki hücreleri i le gerçekleştiri l ir, tropik

bitkilerde devamlõ, õlõman bölge bitkilerinde ise daha çok ilkbahar ve yaz

aylarõnda). Hayvanlarõn çoğunda son vücut büyüklüğü belli bir büyüme

devresi sonunda ortaya konmuş olur. Ancak timsahlar, kaplumbağalar ve

istakozlar uzun süre büyümelerini devam ettirirler.

3. Hayvanlarõn çoğu hareket eder, bitkiler ise istisnalar dõşõnda

hareketsizdir.

4. En önemli fark ise gõda temin etmeleridir. Bitkiler yeşi l renkli klorofil

pigmenti yardõmõ i le fotosentez yapar. Fotosentez ile suyu

parçalayabilmek için õsõ enerjisini kullanõrlar ve neticede karbondioksiti

karbonhidrata indirgerler. Klorofil ihtiva etmeyen mantarlar ve bakteriler

bu kaideye uymazlar (bazõ yüksek organizasyonlu bitkiler).

Evrimsel olaylarõn asõrlar önce cereyan etmiş olmasõ ve ilk formlara ait

fosil lerin yetersiz olmasõ nedeni i le bugün bile önemli bitki ve hayvan

phylumlarõ arasõndaki evrimsel yakõnlõk hakkõndaki görüşler açõk deği ldir.

Örneğin, virus ve bakterilerin diğer organizmalara olan evrimsel yakõnlõğõ

fazla bil inmediği gibi önemli alg ve mantar cinsleri arasõndaki akrabalõğa

dair eldeki mevcut deli l ler de yetersiz olup önemli Protozoa cinsleri i le çok

hücreli hayvanlar arasõndaki akrabalõk il işkileri hakkõndaki bilgiler de

henüz kesin deği ldir. Hayvan gruplarõnõ incelerken; hücre

tabakalaşmasõnõ, solunum olup olmamasõnõ, metameri durumunu, sindirim

sistemini ele alõp kendine özgü morfolojik karakterleri vurgulayacağõz.

7

Canlõlar alemi bitkiler ve hayvanlar olarak (genel bir ifade ile) ele

alõnmakta son zamanlarda aşağõdaki gibi gruplandõrõlmaktadõr.

I. Alem : Monera

II. Alem : Protista - Birhücreliler

III. Alem : Fungi - Mantarlar

IV. Alem : Plantae - Bitkiler

V. Alem : Animalia - Hayvanlar

I. Alem : MONERA

Prokaryot olan bu organizmalar çekirdek, çekirdek zarõ, plastit, mitokondri

ve tubuler yapõ taşõmayan, kamçõlarõ olmayan ancak kamçõ benzeri

uzantõlar taşõyan, birhücreli canlõlardõr. Bölünme ya da tomurcuklanma ile

eşeysiz ürerler, kalõtsal madde alõşverişi konjugasyon, transformasyon,

transdüksiyon veya plasmit değişimi i le gerçekleşir. Eubacteria ve

Archaebacteria şeklinde iki gruba ayrõlõrlar. 2700 farklõ türü bil inmektedir.

II. Alem : PROT İSTA

Ökaryot canlõlar olan (Yani zarla çevril i çekirdek, kamçõ, sil, yalancõ ayak

ve organel içeren) bir ve çok hücreli fotosentetik algler, çok çekirdekli ya

da çok hücreli heterotrof bazõ mantarlar, bir hücreli ökaryotik canlõlarõ

içerir. Fotosentez, absorbsiyon ya da doğrudan yeme ile beslenirler.

Eşeyli ya da eşeysiz çoğalõrlar. 60.000 yaşayan, 60.000 de fosil türü

bil inmektedir.

ALT ALEM (SUBREGNUM): PROTOZOA

Protozoa (Eski yunanca protos = birinci; zoon = hayvan) bir hücreli

mikroskobik hayvanlardõr. Bir protozoon'õn yapõsõ çokhücreli hayvanlarõn

8

(birhücreye) bir hücresine karşõlõktõr fakat fonksiyon bakõmõndan

çokhücreli bir organizmanõn bütün temel görevlerini yapar. Birhücreli lerin

hepsi çok küçük mikroskobik hayvanlar olmakla beraber büyüklükleri

oldukça değişiktir. Bazõlarõ 2-3 mikron boyunda olup çoğu 250 mm. den

daha küçüktür. (Nadir olarak 15-16 mm. boyunda olanlara da rastlanõr

Sporozoa'dan Porospora gigantea ). 30.000'den fazla bir hücreli hayvan

türü bil inmektedir. Bunlar tatlõ sularda, denizlerde, rutubetli topraklarda

yani sulu ortamda yaşarlar. Bir kõsmõ da diğer hayvanlarõn vücudunda

parazittir. Kuru yerlerde ancak kist halinde bulunurlar. Bu geçici bir

korunma durumu olup aynõ zamanda birhücreli lerin yayõlmasõ bakõmõndan

da avantaj sağlar. Þöyle ki bu durumda kuş, böcek ve rüzgarla her yere

taşõnabilirler. Denizde yaşayanlarda kuruma tehlikesi olmadõğõndan

genellikle kist oluşumu yoktur.

Vücutlarõ stoplazma ve nukleustan ibarettir. Stoplazma ekto ve

endoplazma olmak üzere 2 kõsma ayrõlmõştõr. Dõşta yer alan ektoplazma

granülsüz veya çok az granüllü ve yoğun, iç kõsõmda bulunan endoplazma

ise granüllüdür. Ekto ve Endoplazma arasõnda geçiş vardõr. Genellikle

hücre zarõ yani Pelikula (veya Pellicula) altõnda ektoplazma, anterior uçta

cytostom (hücre ağõzõ) ve cytopharynx bulunur. Besin stoplazma içine

geçerken etrafõnda bir zar şekillenerek koful oluşur. Sindirim bu kofulun

içinde gerçekleşir. Posterior uçta cytopig (hücre anüsü) bulunur. Hücre

anüsü bir çok kamçõlõda ve özellikle sil l i lerde görülür. Hücre anüsü çok

dar yapõlõ olduğundan, varlõğõ ancak dõşkõlama sõrasõnda belirlenebilir.

Bir veya daha fazla nukleuslu olabil irler. Tek nukleuslu formlara

monoenergid , çok nukleuslulara da polyenergid adõ veril ir. Bir

hücreli lerde bütün hayatsal olaylar organellerle yapõlõr. (Belirl i bir ödevi

olan stoplazma farklõlaşmalarõna organel denir.)

Hareket organelleri pseudopod (yalancõ ayak), flagellum (kamçõ),

sillerdir (kirpik). Pseudopodlarõn yeri değişken olup vücudun herhangi bir

yerinde teşekkül edebilir ve kaybolur. Buna karşõn kamçõ ve kirpikler yeri

9

ve şekilleri sabit olan daimi organellerdir. Sporozoa ve Ciliatlar�da

vücudun uzayõp kõsalmasõ myonem adõ verilen kas lifleri i le yapõlõr.

Parazit birhücreli lerde hareket organeli genellikle yoktur. Bununla birl ikte

bir kõsmõ (gelişimin erken evrelerinde) yer değiştirebil irler. Kayma şeklinde

olan özel bir yöntem ile hareket edebilirler.

Kirpik ve kamçõlar hareketten başka duygu organõ vazifesini de görürler.

Bundan başka bazõ flagellatlarda göz vazifesini gören ve õşõktan etkilenen

kõrmõzõ renkli stigma vardõr. Cil iatlar�õn bir çoğunda uyartõ nakleden

organeller de tesbit edilmiştir.Bunlar sil lerin dip cisimlerini birbirine

bağlayan ektoplazmik fibril lerdir. Bir hücreli lerin bazõlarõnda örneğin

amiplerde vücut ince bir zarla örtülüdür. Plasmolemma adõ verilen ve çok

ince olan bu zar madde alõş verişini düzenler. Fakat hayvanõn vücuduna

belirl i ve sabit bir şekil vermez. Buna karşõn bir çok tek hücreli lerde

korunma ve destek organelleri vardõr. Bu organeller sayesinde vücut

şekilleri sabit kalõr.

Koruma ve Destek Organelleri: Yapõlarõna göre iki türlüdür.

1. Euplasmatic : Stoplazmanõn farklõlaşmasõndan meydana gelen

organeller; fibri l ler aksopodlarõn eksen çubuklarõ radyolenlerin iç

kapsülleri, pelikula vs.

2. Alloplasmatic : Stoplazmanõn salgõ maddesinden meydana gelen

organeller; örtüler, kabuklar, evcikler, kistler ve iskeletler. Örtü ve

kabuklar vücut yüzeyine yapõşõktõr. Evcikler ise yalnõz belirl i yerlerde

yapõşõktõr. Kistler: Bunlar ya yalnõz organik maddeden (jelatin,

pseudokitin, sellüloz) veya inorganik maddeden SiO2 ve Ca2CO2 den

yapõlmõştõr.

Tatlõsu protozoonlarõnda ve bir çok parazitlerde görülen geçici korunma

organelleridir. Bunlar yaşamaya elverişl i olmayan zamanlarda ve bazen

çoğalma esnasõnda meydana gelirler. Kist meydana geleceği zaman

hayvan bütün organellerini kaybeder. Yuvarlak bir şekil alõr. Kendi

10

etrafõna saldõğõ jelatinli tabaka sertleşir. Böylece kist meydana gelmiş

olur. Normal şartlar başlayõnca kist parçalanõr ve yeniden organeller

teşekkül eder.

Beslenme (4 tiptir)

I. Ototrof : Bitkilerdeki fotosenteze karşõlõktõr. Yani anorganik maddeleri

organik hale koyar. (Bir kõsõm flagellatlarda)

II. Saprozoik : Erimiş haldeki organik maddelerle geçinirler. Bu maddeler

bakteriler tarafõndan parçalanmõş olan organik maddeler vücut sõvõlarõ ve

barsak sõvõlarõdõr. (Parazit yaşayanlar ve renksiz flagellatlarõn bir kõsmõ).

III. Miksotrof : Hem organik ve hem anorganik maddelerle geçinirler

(Euglena).

IV. Heterotrof : Katõ organik maddelerle beslenir (serbest yaşayan

birhücreli lerin çoğu).

Beslenme ile i lgil i organeller. Cytostom (Hücre ağzõ), Cytopharynx

(yemek borusu) Ciliatlar�da besin stoplazma içine geçerken bir sõvõ

vakuolü teşekkül eder. Sindirim bu vakuol içersinde olur. Artõk maddeler

vücudun herhangi bir yerinden veya hususi bir yerden (Cytopig ) dõşarõ

atõlõr.

Boşaltõm organeli : Osmoz sonucunda ve besin maddeleri i le birl ikte

stoplazma içersine giren fazla suyun dõşarõ atõlmasõna yarayan Kontraktil

vakuollerdir. Deniz formlarõnda çok nadir olarak bulunur; parazitlerde

yoktur. Esas olarak tatlõ su protozoonlarõnda mevcuttur. Katõ atõklar çok

defa stoplazmada biriktiri l ir. Öyle ki bu durum bir çeşi t atõk

pigmentasyonuna (renklenmesine) neden olur.

Çoğalma

11

1. Bölünme : Enine (Ciliata) veya boyuna olmak üzere (Ekseri

flagellatlarda) ikiye bölünme.

2. Tomurcuklanma : İkiye bölünmenin bir modifikasyonuna

tomurcuklanma adõ veril ir. Öncelikle tomurcuk taslağõ meydana gelir. Bu

taslak ana hayvanõn büyüklüğüne erişince koparak ondan ayrõlõr veya

koloniler oluşur.

3. Multible bölünme : Nukleus bir çok defalar bölünür. Sonra stoplazma

nukleus sayõsõ kadar parçalanõr. Çoğalma neticesinde fertler bazen bir

arada kalarak kolonileri meydana getirirler.

Cinsiyet ve Döllenme : Cinsiyet olaylarõ bütün gruplarda görülür.

Döllenme çok hücreli lerdeki gibi cinsiyeti farklõ iki hücrenin haploid

sayõdaki kromozomlarõnõn birleşmesiyle 3 şekilde olabil ir.

1. Konjugasyon, 2. Autogamie, 3. Kopulasyon

Kopulasyon : Yüksek organizasyonlu hayvanlarda olduğu gibidir. Birleşen

hücrelere gamet, birleşme mahsulüne zigot denir. Basit halde,

kopulasyon yapan gametler normal vegetatif fertlerden farklõ deği l lerdir.

Yani bunlarda gametleri verecek olan fertler bir çoğalma safhasõ

geçirmeden doğrudan doğruya gametlere değişirler. Böyle bir

kopulasyonda eşeysel bir çoğalmadan bahsedilemez. Çünkü redüksiyon

yoktur.

Diğer durumda ise gametler vegatatif fertlerden farklõdõr. Esas ferdin ikiye

bölünmesi (mayoz bölünmesi neticesinde) meydana gelir ve kromozom

sayõsõ yarõya iner. Birbiri i le birleşen gametler ya görünüşleri aynõ

isogamet (isogamie) veya farklõ anisogamet (anisogamie)'dir. Anisogamide

yedek besin maddesi içeren gamete dişi veya macrogamet diğerine de

erkek ya da microgamet denir. Sporozoonlarda izogamiden çok

hücreli lerdeki oogamie'ye kadar bütün tipler görülür.

Konjugasyon : Yalnõz Ciliat'larda görülen özel bir döllenme şeklidir.

12

Autogamie : Kendi kendini döllemedir. Ekseriya bir kist içinde meydana

gelir.

Bazõ tek hücreli lerin yapõsõ çok basit olduğu halde diğer bazõlarõ çok

kompleks bir yapõ gösterir. Kompleks yapõlõ birhücreli lerde bütün hayatsal

olaylar çeşi tl i organellerle yapõlõr.

Protozoon'lar hareketlerini sağlayan yapõnõn çeşidine göre sõnõflandõrõlõr.

SUBREGNUM PROTOZOA

1. Class - Flagellata (Mastigophora) Kamçõlõlar

2. " - Sarcodina (Rhizopoda) Kökbacaklõlar

3. " - Sporozoa (Sporlular) Hareket organeli yok,

parazit

4. " - Cil iata (Infusoria) Kirpikli ler

Sub Class Protocil iata

" Eucil iata

" Suctoria

Barnes ve Demirsoy�a göre de

Phylum (Şube) : Sarcomastigophora

1. Class : Flagellata (Mastigophora) Kamçõlõlar

2. Class : Sarcodina (Rhizopoda) Kökbacaklõlar

Phylum Sporozoa

Sporozoa (Sporlular) Hareket organeli yok, parazit

Phylum Ciliophora - Ciliata

Cil iata (Infusoria) Kirpikli ler

Subclass Protocil iata

Eucil iata

Suctoria

13

I. Class - FLAGELLATA (Mastigophora) , Kamçõlõ hayvanlar

Flagellatlar bir veya birkaç kamçõya sahiptirler. Kamçõ hareket i temin

eder ve besin almaya yarar. (Çõkõş yeri Flagellata sistematiğinde

önemlidir). Nukleus zarõndan veya stoplazma içindeki dip taneciğinden

(bazal granül) çõkar. Burada bir de kamçõ kesesi teşekkül etmiştir. (Dip

taneciği bazõ flagellatlarda bölünme anõnda ikiye ayrõlõr, kutuplarda iğ

iplikleri meydana getirir).

Flagellatlarda kamçõnõn dip kõsmõna yakõn bir yerde göz lekesi (stigma)

denen kõrmõzõ pigmentli bir organel vardõr. Bu organizmalarda

karbonhidrat depo eden cisimcikler stoplazmada yer alõr. Plastidler

genellikle serbest yaşayanlarda bulunur. Kloroplast içerenler güneş

õşõğõnda besin yapabilirler. Bu karakterleri nedeniyle bitki olarak da

sõnõflandõrõlõrlar. Ancak hepsinde selüloz bir hücre çeperi yoktur.

Çoğalma uzun eksen boyunca bölünmek suretiyle eşeysizdir. Bölünme ön

uçtan başlar, nukleus mitozla bölünür, organeller bölünür. Eşeysel

çoğalma tam olarak ancak bir kaç Zooflagellat�da saptanmõştõr. (Son

zamanlarda yapõlan çalõşmalar çoğalma olaylarõnõn günün karanlõk

peryodunda olduğunu göstermektedir). Klorofil leri olmasõna rağmen

yaşadõklarõ ortamda bazõ amino asitlerin mevcut olmasõnõ isterler.

Flagellatlar ototrof, heterotrof bazõsõ da saprofit olarak yaşar. Katõ haldeki

besin maddeleri i le beslenen türlerde, besin vücudun ön kõsmõnda, kamçõ

dibinde bulunan ağõz yolu i le vücuda girer. Þimdiye dek bildiklerimizden

bu grubun hem bitki hem de hayvansal organizmalara ait özell ik

gösterdiği anlaşõlmaktadõr. Bu özellik evrim bakõmõndan bitki ve

hayvanlarõn aynõ orijine sahip olduklarõnõ destekler durumdadõr.

Bazõ flagellatlar, örneğin Eudorina ve Volvox koloni teşkil eder,

Volvox'lar, çok hücreli hayvanlarõn embriyo gelişmelerinin blastula

safhasõna benzer. Tek hücreliler ve çok hücreliler arasõnda geçit gibi

görülürler.

14

Uygun olmayan şartlar altõnda kist teşkil ederler veya palmella safhasõna

geçerler. Palmella safhasõnda kistlerden farklõ olarak metabolizma devam

ettiği gibi bölünme ve çoğalma olaylarõ da görülür. Vücut küre şeklini alõr

ve kamçõlar kaybolur.

Tatlõsu flagellatlarõnda boşaltõm organeli olarak kontraktil vakuol

bulunur. Bunlar ya tek ya da vakuol sistemi halindedir. Fazla suyun dõşarõ

atõmõnda da kullanõlõr.

Flagellatlara yağmur sularõ, birikinti sularõ, dam oluklarõ, nehir ve göl gibi

sularda rastlanõr. Bazõlarõ hayvan ve insanlarda parazittir. 60.000 kadar

flagellat türü bil inmektedir.

Ordo - Cystophlagellata : Doğrudan gözle görülebilecek büyüklüktedirler.

Pelikula i le örtülü vücut içi jelatinli bir madde içerir mahtut bir bölgede

stoplazma toplanmõştõr.

Noctiluca miliaris : 1-1,5 mm. çapõnda bir veya iki kamçõlõ ve genellikle

küre biçimindedirler. Stoplazma vücudun ön kõsmõnda bulunur ve küçük bir

bölgeyi kaplar. Vücudun geri kalan kõsmõnõ jelatine benzer bir madde

doldurmuştur. Stoplazma, jelatinsi madde içine ağ şeklinde uzantõlar

gönderir. Başka organizmalarõ yiyerek geçinir. Stigma ve plastidleri

yoktur.

Çoğalmalarõ ikiye bölünme veya zoospor meydana getirmek suretiyle olur.

Zoosporlar birleşerek zigotu teşkil eder. Çok sayõda Noctiluca bir araya

gelirse, õşõk salmalarõ nedeni i le yakamoz denen olayõ meydana getirirler.

Denizde pelajik yaşarlar.

Ordo - Euglenoidina : İğ şekill i, oval, uzun vücutlu olup vücut yüzeyi

kalõn bir pelikula i le örtülüdür, renkli veya renksiz olabil irler. Renklilerde

parlak yeşi l kromatofor bulunur.

Euglena viridis : Oval görünüşlüdürler. Yeşi l renkli kromatoforlarõ ince

uzun olup bir merkez etrafõnda toplanmõştõr. Bol olduklarõ zaman su

15

yüzünde hareket ederler. Yeşi l lekeler meydana getirirler. Stigma ve

boşaltõm organeli olan kontraktil koful, vücudun ön kõsmõnda yer almõştõr.

Astasia sp. Kromatoforsuz ve çoğu stigmasõzdõr.

Ordo - Phytomonadina : Sabit şekil l i , oval ve uzun flagellatlar olup vücut

yüzeyi ince veya kalõn olabilen selüloz zarla örtülüdür. Stigmalarõ

vardõr. İki kamçõlõ olup çanak şekill i bir kromatoforlarõ vardõr. Soliter

yaşarlar veya koloni teşkil ederler. Nematod gibi diğer omurgasõzlarõn

bağõrsaklarõnda kamçõsõz olarak bulunan parazit türleri de vardõr.

Volvox : Tatlõsularda yaşarlar ve koloni teşkil ederler. Bir kolonide 4-128

fert bulunur. Bazõ türlerde 20 bin kadar fertten oluşan koloniler de görülür.

Kolonide hareket belirl i bir bölgeden öne doğru görülür. Yüzlerce fert küre

üzerinde sõralanmõştõr. Her fert ucu küre merkezine uzanan 6 köşeli jelatin

bir piramit içindedir. Komşu fertler stoplazma köprücükleri i le irtibatlõdõrlar

(Fertler küre veya yassõ şekill idirler). Çoğalma eşeyli veya eşeysiz

olabil ir. Koloninin ön kõsmõnda bulunan fertler çoğalma kabiliyetini

kaybetmiştir ve beslenme işini görür. Her bir fertte aynõ delikten çõkan eşi t

uzunlukta 2 kamçõ, stigma, çanak şeklinde kromatofor ve kontraktil vakuol

bulunur.

Gonium : 4-16 fertl ik koloni teşkil ederler.

Eudorina : Genel olarak 32 nadiren 16 fertl ik koloniler teşkil eder.

Ordo - Protomonadina : Parazit flagellatlardõr. Hayvan karakteri

gösterirler. Küçük renksiz, 1-2 kamçõlõ, ameboid hareketli olup çoğu

besinini pseudopod teşkil ederek veya basit bir ağõzla alõr. Soliter veya

koloni halinde yaşarlar.Bu takõm içerisinde yer alan bir familya

(Coanaflagellatidae) ön tarafõnda birbirine çok yakõn mikrovil luslardan

oluşmuş �Collare� = yakalõk taşõrlar. Kamçõ, bu yakalõğõn içinde bulunur.

Coanaflagellatlar,süngerlerin koanositlerine benzediklerinden belki çok

hücreli lerin köken aldõğõ hat olabilecekleri düşünülmektedir.

16

Leismania : Bu genus'a bağlõ türlerin bazõsõ böceklerde bazõsõ

omurgalõlarda yaşar ve önemli hastalõklara neden olur.

Leishmania donovani (Visceral Leismaniasis): Kala-azar hastalõğõnõn

etkenidir. Hindistan, Güney Rusya, Çin, Türkistan, Irak ve Akdeniz

havzasõnda görülür. Başka memleketlerde hem çocuk hem de büyükler

hastalõğa yakalanabildikleri halde Akdeniz havzasõnda bilhassa 4 yaşõn

altõndaki çocuklarda görülür. Parazit memeli konakçõsõnda dalak,

karaciğer, kemik il iği , barsak ve lenf bezlerinin kan hücrelerinde

(reticulaendothelial) bulunur. İnsan vücudundaki hücrelerde kamçõsõnõ

kaybetmiştir. Hücre içinde çoğalõr, çoğalma sonucu hücreler patlar, genç

fertler yeni hücrelere geçer. Bir kõsmõ da dolaşõm sistemine geçer, ara

konakçõ sinek (Phlebotomus) böyle bir kanõ emince hastalõk etkenini alõr.

L. donovani sinek vücuduna geçince kamçõlõ hale geçer, orta barsakta

(mide) çoğalõr oradan ön barsağa ve tükrük bezlerine geçer. Hastalarda

karaciğer ve dalak şişer. Kansõzlõk baş gösterir. Düzensiz nöbetler

sonucu hasta tedavi edilmezse öldürücüdür.

Leishmania tropica : Asya, Afrika, İran, Arabistan ve Türkiye�de bulunur.

Avrupa memleketlerinden (İspanya, İtalya, Yunanistan ve nadiren

Fransa'da rastlanõr). Yurdumuzda Güney ve Güneydoğu il lerinde vardõr.

Ara konakçõsõnõn insektisitler i le hemen hemen ortadan kaldõrõldõğõ

yerlerde çok nadir olarak ortaya çõkar. Böceklerden (Diptera) ara

konakçõsõ Phlebotomus papataci dir. Parazit ara konağõn orta barsak

epitelinde çoğalõr, ön barsağa doğru yayõlõr, epipharynxe yerleşir ve

nihayet sineğin bir insanõ õsõrmasõ i le memeli konukçuya geçmiş olur.

Memeli konukçularõndaki kuluçka süresi birkaç gün, haftalar ve hatta

bazen 3-4 yõl olabil ir. Deride önce sivilce şeklinde bir kabarcõk daha sonra

birkaç santimetrelik yara meydana gelir. (Bir yõl içinde yara kurur ve bir

leke bõrakõr. Onun için hastalõğõn bir başka ismi "Yõl- çõbanõ" veya "Þark-

çõbanõ"dõr. Bazõ hallerden sonradan bakterilerinde yaraya girmesi i le yara

daha çok büyüyebilir. Þark çõbanõ el, yüz, ayak gibi örtülmeyen yerlerde

olur.

17

Trypanosoma : Bu genus omurgalõ hayvanlarda kan paraziti olan türleri

ihtiva eder. Serbest olarak kanda yaşar onun dõşõnda diğer sistemlerde de

görülür. (Konakçõlar arasõnda kan emen omurgasõz hayvanlar vasõtasõyla

yayõlõr).

Parazit, omurgalõ hayvanõn vücudunda tam bir Trypanosoma karakteri

gösterir. Burada parazitin vücudu uzar, iki uç sivrileşir, dalgalõ bir zar

içinde uzanan kamçõ görünür. Trypanosoma türleri bütün hayvanlarda

bulunabilir, ancak insanda ve evcil hayvanlarda patogendir.

(muhtemelen bu konaklarõn yeni olmasõ nedeniyle) Hastalõk yapan türler

tropik bölgelerde yaşar.

Trypanosoma lewisi : Fare kanõnda bulunur. Patojen deği ldir.

Trypanosoma brucei : Sõğõrlarda nagana hastalõğõna sebep olur. Güney

Amerika�da görülür.

Trypanosoma gambiense : Afrika da uyku hastalõğõnõn etkeni olup en

önemli patogen trypanosomalardandõr. Glossina palpalis denen çeçe

sineği i le taşõnõr.Parazit, sineğin sindirim kanalõnda çoğalõr, gelişimini

tamamlar. Tükrük bezine geçer. Sinek insanõn kanõnõ emerken paraziti

memeli konukçusuna bulaştõrõr. Düzensiz aralõkla nöbet başlar. Hastanõn

ateşi yükselir, lenf bezleri şişer, Parazitin metabolizma sonucu meydana

getirdiği maddeler hastada felç yapar ve "uyku" haline neden olur. Sinir

sistemini isti la ettiğinde genel olarak öldürücüdür.

Termit ve selülozla (simbiyoz) beslenen diğer böceklerin barsaklarõnda

yaşayan ve Beta glikosidaz enzimi salgõlayan ve böylece selülozu glikoza

çeviren birçok flagellat türü bil inmektedir.

II. Class : SARCODİNA (Rhizopoda)

Bu sõnõfa dahil hayvanlarda vücut şekilsiz olup simetrisiz olduğu gibi

küresel simetri gösterenler de vardõr. Flagellatlar�dan daha basit olup,

gelişim dönemlerinde bazen kamçõ içerirler. Yine Flagellatlar�dan farklõ

olarak vücut yüzeyinde pelikula bulunmaz . Vücut ordolara göre çõplak

18

veya kabukludur. Stoplazma bariz biçimde ekto ve endoplazma

kõsõmlarõna ayrõlmõş veya ayrõlmamõştõr. Nukleus bir veya daha fazladõr.

Hareket ve besin alma organeli çeşi tl i tipteki yalancõ (Pseudopod)

ayaklardõr. Yalancõ ayaklar loblu (lobopod), iplik gibi (filopod) ağ

(retikulopod) şeklinde yahut desteklidir (aksopod). Deniz ve tatlõsularda

yaşarlar. Tatlõsularda yaşayanlarda l-2 kontraktil koful vardõr. Bazõlarõnda

kabuk, evcik, bazõlarõnda stoplazma içinde SiO2 den ibaret iskelet bulunur.

Çoğalmalarõ ikiye veya daha fazla parçalara bölünme ya da

tomurcuklanma ile olur.

I. Ordo: Amoebozoa : Stoplazma ekto ve endoplazmaya ayrõlmõş hareket

loblu lobopod veya iplik fi lopodlarla olur, bunlar ya bir yerden çõkar veya

vücut yüzeyine dağõlmõştõr.

Subordo - Amobina

Amoeba (Çõplak amipler) : Bu subordo'nun en tipik örneği amip cinsidir.

Amipler tatlõsularda yaşarlar. Çaplarõ 200-300 mikron kadardõr. Stoplazma

ekto ve endoplazma olarak belirl i bir şekilde ayrõlmõştõr, bir veya birkaç

tane besin vakuolü, küre şeklinde bir kontraktil vakuol (nadiren 2-3) ve

disk şeklinde nukleuslarõ vardõr.

Pseudopodlarõ lobopod veya fi lopod şeklinde olup bu harekete amoeboid

hareket denir. Amoeboid harekete birçok Protozoa�da rastlandõğõ gibi kan

hücrelerinden akyuvarlarda da görülür. Pseudopodun meydana geldiği

bölgede endoplazmanõn kolloid hali değişir. Gel halindeki endoplazma sol

haline geçer. Amibin kontraksiyonu ile arka bölgede sol haline geçen

endoplazma pseudopod istikametinde akar. Amip sudaki besin parçasõnõ

çevirir ve onu içine alõr. Sindirim vakuol içinde olur. Sindiri lmeyen artõklar

hücrenin herhangi bir bölgesinden dõşarõya atõlõr. Çoğalma eşeysizdir.

İkiye bölünme tomurcuklanma ve multible bölünme ile olur.

Amoeba proteus : Çapõ 200-500 mikron olan en büyük amip

türlerindendir.

19

Amoeba vespertilio : En çok görülen tatlõsu formlarõndan biridir.

Entomoeba coli : İnsan kalõn barsağõnda kommensal olarak yaşar. Besin

kofulu içinde yemiş olduğu bakteri maya ve diğer mikroorganizmalar

vardõr.

Entomoeba histolitica : İnsanlarda amipli dizanteriyi yapar. Barsak

epitelini yer. Parazit barsak boşluğunda iken minuta adõnõ alõr.

Minutalarda besin kofulu içinde bakteri yoktur (E. coli�den farklõ). E.

histolitica kistleri su vs. i le alõnõr. Kistler sindirim borusunda açõlarak

amipler barsak dokularõna girer. Barsak duvarõna yerleştikten sonra

magna adõnõ alõr. (Barsak epitelini ve alyuvarlarõ yediği için vakvuolde

alyuvarlara rastlanõr). Minutalar barsak boşluğunda kist teşkil eder ve

ancak yeni bir konağa (insana) geçtiği zaman açõlõr.

Subordo - Thecamoeba (Kabuklu amipler)

Bu grupta kadeh, şişe yumurta vs. şeklinde olan bir kabuk meydana

getiri l ir. Kabuğun organik maddesine dõşardan alõnan anorganik maddeler

de karõşõr. Pseudopodlarõn dõşarõ uzanabilmeleri için kabukta bir tane

büyük veya daha fazla küçük delik bulunur.

Arcella vulgaris - Nukleus 2 veya daha fazladõr. Saat camõna benzeyen

kabuklarõ vardõr. Pseudopodlar fi lopod cinsindendir.

Difflugia : Balon şeklinde olan kabuklarõ yabancõ cisimlerle sertleşmiştir.

Pek çok türü vardõr.

2. Ordo - Foraminifera : Vücut plazmasõnda bariz bir ektoplazma ayrõmõ

yoktur. Dallanan pseudopodlarõ vardõr. Hepsi kabukludur ve kabuğun

üzerinde çok sayõda küçük delik bulunur. İlksel formlar kum, kitin, sünger

spiküllerinden, yüksek formlar ise kalsiyum karbonattan yapõlmõş kabuk

içerirler. Kabuk boşluğu ya tek bir odacõktan ya da ara bölmeler i le

birbirinden ayrõlmõş olan bir çok odacõktan oluşmuştur. Foraminifer

kabuklarõnõn deniz dibinde birikmesi i le tebeşir ve kalker tabakalarõ

20

teşekkül etmiştir Denizlerde yaşarlar. (18.000 türü bil inmektedir).

Pseudopodlarõn hepsi ya büyük delikten çõkar veya buna ilave birçok

küçük delik bulunur. Salyangoz kabuğu biçimindedir. Bölünerek

çoğalõrlar. Bir veya daha çok sayõda küçük nukleus içerirler.

Ammodiscus - Kabuk bir odacõklõ olup kumdan yapõlmõştõr. Az veya çok

helezonlu boru şeklindedir.

Nummulites - Çap 19 cm. büyük fosil formlar bu cinstendir. Kabuk

mercimeğe benzer üzerinde ikinci bir kabuk vardõr.

Foraminiferlerden Fusulinidae familyasõ birinci zamanõn son devrinde

oldukça kõsa bir süre (75 milyon yõl) içerisinde büyük bir gelişme

göstermiş ve sonra yok olmuştur (bunlarõn bazõlarõ sõğ deniz tabanõnõ

kaplayan çapõ 2 cm. kadar olan büyük tek hücreli lerdir). Genellikle bu

fosil lere petrolün bulunduğu yataklarda rastlanõr. (Bir petrol kuyusu

kazõlõrken tortul kayalarõ arasõnda birbirini izleyen ince tabakalar halinde

Fusil inidae türlerinden oluşan katlar görülür. Tabakalardaki (bell i bir kõsmõ

içinde bulunan) türlerin incelenmesiyle sondaj yapõlan yerde paleozoik

tabakada ne kadar i lerlendiği tahmin edilebil ir.

3. Ordo - Heliozoa (Güneş hayvancõklarõ) - Küre şeklindedirler.

Stoplazma ekto ve endoplazma bölgelerine ayrõlmõşlardõr. (Dõştaki

ektoplazma bir veya daha çok vakuollüdür. Endoplazma orta bölgede

granüllü olup nukleuslar yer alõr). Çoğu tatlõsularda yaşar, vücut çõplak

veya kabuk kafesle örtülüdür. Pseudopod destekli tipinde (aksopod) olup,

ekto-endoplazma sõnõrõndan, ya da nukleustan hatta çok nukleuslu

türlerde herbiri bir nukleustan çõkar. (Hususi bir destek noktasõndan

çõkar).

Actinosphaerium - Örtü ve iskeleti yoktur. Oldukça büyük çapõ= l mm.

Aksopodlarõn eksen çubuklarõ ekto-endo stoplazma sõnõrõnda olup endo-

plazmada 200 veya daha fazla nukleus var. (Ektoplazmada 2-14

kontraktil koful yer alõr. Kokmuş bataklõk sularõnda bulunur.

21

Clathrulina - Küre şeklinde büyük delikli pseudokitinden iskeletleri vardõr.

Boru şeklinde uzun bir sapla kendilerini tespit ederler.

4. Ordo - Radiolaria - Stoplazmalarõ iç ve dõş olmak üzere kapsül i le iki

bölgeye ayrõlõr. (Kapsül organik madde ve pseudokitinden yapõlmõştõr)

kapsül üzerindeki delikler vasõtasõyla iki stoplazma bölgesi temas

halindedir. Genellikle sil isyum dioksitten pek azõnda da stransiyum

sülfattan yapõlmõş (kalsiyum aliminyum sil ikatta olabil ir) değişik şekillerde

hayvanlar aleminin en güzel ve zarif iskeletlerini salgõlarlar. Başlõca

iskelet elementleri iğne, diken, dallõ veya çatallõ çubuklar ve muhtelif

şekilde delinmiş küreledir. (Bunlar kapsülün iç ve dõşõnda bulunabilirler)

Bu iskeletler okyanus tabanõnda çamur haline gelir ve basõnçla çakmak

taşõ gibi sil isli kayalara dönüşür. Endoplazmada bir veya daha çok

nukleus, yağ damlacõklarõ, ektoplazmada besin vakuolleri, pigmentler ve

yağ damlalarõ (Tek hücreli alg) yer alõr. Bir kõsõmdan çok sayõda

pseudopodlar çõkar. Pseudopodlar çoğunlukla fi lopod veya aksopod

tipindedir (bu ordoda kontraktil vakuol yok).

Dõş tabakalarõnõ genişleterek suda farklõ seviyelere iner ve çõkarlar.

Denizlerde yaşarlar, genellikle plankton hayvanlardõr. Heterotrofturlar,

flagellatlar ve diatomeler i le beslenir.

Theopilium - İskelet miğfer şeklinde-Akdeniz�de

Heliosphaeera - İskelet kafes şeklinde - Akdeniz�de

III. Class - SPOROZOA (Sporlular)

Omurgalõ ve omurgasõz hayvanlarda hücre içi ve hücre dõşõnda yaşayan

parazitlerdir. Her tür belirli bir konakçõda yaşar. Yuvarlak veya oval bir

hücreye benzerler. Tek bir nukleuslarõ vardõr. Parazit olduklarõndan

hareket ve boşaltõm organelleri yoktur.

Sporozoonlar konakçõ vücudunda bir süre eşeysiz olarak çoğalõr. Bu tarz

çoğalmaya Schizogonie ana sporozoona Schizont ve bölünme sonucunda

22

meydana gelen genç hayvana da Merozoit denir. Merozoitler sağlam

konukçu hücrelere hücum ederler diğer hücreleri aşõlarlar. Merozoitlerin

büyümesi i le yine eşeysiz çoğalan Schizont'lar veyahut eşeyli olarak

çoğalan gamont lar teşekkül eder. Parazit organizma ancak eşeyli

çoğalma yani Sporogonie yolu i le başka konukçulara geçme imkanõnõ

bulur. Yaşam döngüleri üç bölüme ayrõlabil ir; 1. Sporogonie (eşeysiz

çoğalõr) 2. Schizogonie (eşeysiz çoğalõr) 3. Gametogonie (eşeyli

çoğalõr). Bu ayrõmda, schizogonie safhasõ iki bölüme ayrõlarak schizogonie

ve gametogonie olarak incelenmektedir. Schizogonie periyodunun sonuna

doğru bazõ gametler makro ve mikrogamete dönüşerek eşeyli çoğalõrlar.

Bu safha eşeysiz ve eşeyli iki bölüme ayrõldõğõndan bir farklõlõk

oluşmaktadõr. Gamontlar çoğunlukla bölünerek veya doğrudan doğruya

gametleri (mikro ve makro gamet) meydana getirir. Gametlerin birleşmesi

i le ortaya çõkan zigot yardõmõ i le parazitin geçişi olur. Zigot'un etrafõ

koruyucu sert bir kabukla örtülür onun için buna Spor da denilir. Sporozoa

adõ buradan gelmektedir. Zigot=spor, içinde çok sayõda genç fert teşekkül

eder. Spor başka bir konakçõya geçince muhafaza parçalanõr ve genç

Sporozoitler serbest hale geçer. Büyüyerek schizont haline gelir. Bazõ

türlerde zigotun bir konakçõdan diğerine geçişi kan emen bir ara

konakçõyla olur. Bu halde zigot etrafõnda kabuk bulunmaz.

Sporozoanõn çoğunda, bir hayat devri içinde schizogonie ve sporogonie

birbirini tabip eder. Bu çoğunlukla konakçõ değişimi i le birl ikte görülür.

Ordo - Coccidiomorpha : Hücre içi parazitidirler. Hayvanlarõn barsak

epiteli veya iç organlarõnda yaşarlar.

Eimeria - küçük bir çiyan cinsi olan Lithobiuslarõn barsak epitelinde yaşar.

Ayrõca kümes hayvanlarõnõn barsaklarõnda da yaşar.

Plasmodium - Anopheles cinsinden dişi bir sivrisinek bir insanõ

soktuğunda deride açtõğõ deliğe biraz da tükrük akõtõr. Şayet bu sinek

plazmodiumlu ise tükrük içerisinde bulunan sporozoidler kana geçer ve

eritrositlere girerler. Sporozoidler eritrositin içinde büyüyerek amip şekill i

23

bir schizont haline geçerler. Oradan karaciğere geçer, burada multible

füzyon (çok parçaya bölünme) geçirerek merozoitler oluşur. Bu şekildeki

çoğalmaya Schizogonie denir. Bu faz yaklaşõk 10 gün sürer, çõkan

merozoitler tekrar karaciğer hücrelerine saldõrarak schizogonie ile

çoğalabil irler. Merozoitler daha sonra eritrositlere saldõrõrlar ve burada

tekrar schizogonie geçirirler. Eritrositin içi merozoidlerle dolunca

parçalanõr ve serbest kalan merozoidler schizogonie'yi tekrarlamak üzere

diğer eritrositlere girerler bu bir süre devam ettikten sonra schizontlar

merozoitlere kõyasla daha büyük olan ve daha çok besin maddesi ihtiva

eden erkek ve dişi gamontlara değişirler. Gamontlar ancak ara konak

vazifesi gören bir sivrisineğin barsağõna geçebilirlerse gelişmelerine

devam ederler. Bu zamanda erkek gamontlar multiple bölünmeyle 4 veya

8 mikrogamet meydana getirir. Dişi gamontlar olgun makrogametlere

değişirler. Döllenme sivrisineğin barsak boşluğunda olur. Zigot uzundur

ve amoeboid hareket eder. Buna ookinet zigot denir. Ookinet sivrisineğin

barsak epitelinden geçerek barsak kaslarõna yerleşir ve etrafõ kalõn bir

kõlõfla çevrelenir. İçerde multiple bölünme ile pek çok sayõda sporozoid

meydana gelir. Kõlõfõn patlamasõ i le serbest hale gelen sporozoidler

sivrisineğin vücut boşluğundan geçerek tükrük bezlerine gelirler. Böyle bir

sivrisineğin insanõ sokmasõ i le Plasmodium'un hayat devresi tamamlanmõş

olur. Nöbetler daima merozoidlerin kan içine dökülmesi zamanõna

rastlar. İlk nöbetten bir hafta sonra gametler teşekkül eder. Gamontlu kan

emmek sureti i le sivrisinekler enfekte olur. sivrisinekteki gelişme 10-20

gün arasõndadõr. Enfeksiyondan sinek etkilenmez.

Plasmodium vivax : 48 saatte bir alyuvarlar parçalanarak merozoitler

kana geçer. Alyuvarlarõn patlamasõndan önce titreme, patlamasõndan

sonra ateş gelir. Bu parazitin neden olduğu sõtmaya Tersiana denir.

Plasmodium falciparum (Lavenaria malaria) : Tropik sõtmaya sebep

olur. 48 saatte schizogoni devresi tamamlanõr. Eritrositlerin birbirine

yapõşmasõ sonunda kõlcal damarlarõn tõkanma tehlikesi vardõr. Beyin ve

kalp damarlarõ tõkanõrsa ölüme sebep olur.

24

Plasmodium malaria : Schizogoni devresi 72 saattir. Quartana tipi

sõtmaya neden olur.

Sõtma tedavisi 17. asõrda cinchona denen bir ağaç kabuğunun Peru'dan

Avrupaya getiri lmesi i le başlar. O zamandan beri kinin, malarya

tedavisinde kullanõlmaktadõr. Denilebil ir ki bu ilaç insanlar tarafõndan

keşfedilen ilaçlar arasõnda son zamanlarda keşfedilen sülfamidler ve

antibiyotikler dahil en fazla nisbette insan hayatõ kurtarmõştõr.

2. Ordo - Gregarinida : Birçok omurgasõz hayvanõn barsak ve vücut

boşluklarõnda parazit olarak yaşarlar.

Gragarina blattarum : Hamam böceklerinin barsaklarõnda parazit olarak

yaşarlar. Vücutlarõ epimerit, protomerit ve deutomerit olmak üzere üç

bölümlüdür. Epimerit çengellidir. Hayvanõn tutunmasõna yardõm eder.

Nukleus bir tane olup deutomerit bölümünde yer alõr.

IV. Class : CILIATA (Infusoria)

Birhücreli hayvanlarõn en yüksek organizasyonlu grubunu teşkil ederler.

Vücutlarõ oval, küre, sil indir, vazo vs. gibi değişik şekillerde olup pelikula

i le sarõlmõştõr. Bazõlarõ üzerini örten zarõn (pelikula) elastiki olmasõ sebebi

i le şekillerini değiştirebil ir.

Stoplazmalarõ ektoplazma ve endoplazma bölgelerine ayrõlmõştõr.

Ektoplazmada kirpikler (sil), miyonemler, besin alma ile i lgil i olan

organeller, kontraktil vakuoller ve savunma organeli olan trikosistler

bulunur. Endoplazma granüllü bir sõvõ halindedir. Burada besin kofullarõ

yedek besin depolarõ (glikojen ve yağ) ve nukleuslar görülür.

Hareket organeli olan sil ler beslenmede de etkil i kõsa iplikçiklerdir. Bunlar

ektoplazmada bulunan dip taneciklerinden çõkarak pelikula'yõ deler ve

yüzeye geçerler. Uzunlamasõna ve diagonal olarak sõralanmõş

vaziyettedirler. Cil iat'larõn bir kõsmõ da dip taneciklerini birbirine bağlayan

25

ipliksi bir sistem mevcuttur. Sil ler yapõ ve fonksiyonlarõ bakõmõndan

flagellatlarõn kamçõlarõna benzerlerse de boylarõ kõsa ve sayõlarõ fazladõr.

Vorticella gibi bazõ Cil iat gruplarõnda düz veya çizgili kas l i flerinden

ibaret miyonemler vardõr. Bu lifler sayesinde bütün vücut veya bazõ

kõsõmlarõ kontraksiyon yapabilir.

Heterotrofturlar, bazõlarõ bakteri, küçük birhücreli ler ve çürümüş besinler

i le geçinir. Bunlarda peristom bölgesindeki tüylerin hareketi i le ağõza

doğru bir su akõmõ oluşturulur.

Besinler titrek tüylerin hareketi i le cytostom ve huni şeklindeki

cytopharynxten geçer. Bu arada küresel biçimde toplanan besin koful

içine alõnõr. Besin kofullarõ stoplazma içinde belirl i bir yönde hareket

ederler. Sindiri len besinler koful membranõndan stoplazmaya geçer, artõk

maddeler ise sitopig 'den dõşarõ atõlõr.

Tatlõsularda yaşayan türlerin ektoplazmasõnda ve bell i yerlerde kontraktil

kofullar vardõr. Paramecium'da kontraktil koful etrafõnda daire şeklinde

sõralanmõş toplayõcõ kanallar vardõr.

Trikosistler, korunma organelidir. Bunlar ektoplazmada, vücut yüzeyine

dik olarak sõralanmõş oval veya çomak şeklinde küçük organellerdir.

Mekanik veya kimyasal uyartõ karşõsõnda pelikulada bulunan delikten

fõrlatõlarak sivri uçlu uzun iplik halini alõrlar.

Paramecium gibi bazõ cinslerde bu organeller bütün vücutta, yahut

vücudun belli bölgesinde bulunur (Didinium).

Endoplazmada Macronukleus ve Micronukleus vardõr. Macronukleus

beslenmede rol oynar. Micronukleus, çoğalma ile i lgil idir, sayõsõ l-80 kadar

olabil ir. Bölünmeleri enine ikiye bölünme şeklindedir. Nadiren boyuna

olur. Macronukleus amitoz, micronukleus mitozla bölünür. Vorticella 'da

olduğu gibi yeni teşekkül eden fertler bir araya gelerek koloni meydana

26

getirebil irler. Yalnõz Suctoria alt-sõnõfõnda tomurcuklanma ile çoğalma

görülür.

Cil iatlar�da Protocil iata hariç hepsinde eşeysel çoğalmaya

benzetebileceğimiz konjugasyon görülür. Konjugasyonda bireyler

ağõzlarõnõnõn bulunduğu kõsõmdan yan yana gelerek bir çift teşkil ederler.

Bu sõrada çiftteki her organizmanõn macronukleus'u parçalanarak

kaybolur. Mikronukleus'lar ise, üst üste iki defa bölündüğünden her bir

fertte 4 nukleus meydana gelir. Bunlardan üçer tanesi stoplazma içinde

erir. Geriye kalan birer nukleus bölünerek ikişer nucleus meydana getirir.

Bu sõrada yan yana gelmiş olan iki cil iat'õn hücre zarõ eriyerek arada bir

stoplazma köprüsü teşekkül etmiştir.

Her iki organizmanõn nukleuslarõndan birisi stoplazma köprüsü yolu i le

diğerine geçer ve orada bulunan nukleus ile birleşir. Bundan sonra fertler

birbirinden ayrõlõr. Bu dönemden sonra örneğin Paramecium caudatum

'da üç bölünme ile 8 nukleus teşekkül eder. Bunlardan üç tanesi kaybolur.

Geriye kalanlardan 4'ü macronukleuslar�õ bir tanesi de micronukleus�u

meydana getirir. Paramecium ve micronukleus bölünür. Macronukleuslar

taksim edilir. Paramecium ve micronukleuslar tekrar bölünür. Neticede bir

macro bir micronukleusu olan 8 Paramecium meydana gelir.

Cil iata sõnõfõ 3 alt sõnõfa ayrõlõr:

l- Subclass; Protocil iata

2- Subclass; Eucil iata

3- Subclass; Suctoria

1- Sub Class Protociliata : Vücut şekil leri yuvarlak veya yassõ olup siller

vücudun her tarafõnda bulunur. Hücre ağzõ ve kontraktil koful yoktur.

Nukleus iki veya daha çok bölünme ile ve konjugasyonla deği l kopulasyon

şeklinde eşeyli olarak çoğalõrlar. Kurbağalarõn larva ve erginlerinde

nadiren de diğer soğuk kanlõ ve omurgalõlarda barsak parazitidirler.

27

Opalina ranarum : Vücut yassõ ve çok nukleuslu su kurbağalarõnõn son

barsağõnda parazittir.

2- Subclass Euciliata : Hücre ağzõ vardõr, genç ve ergin safhalarõ kirpikli

olan Ciliatlardõr.

1- Ordo - Holotrichia : Basit yapõlõ siller kõsa ve eşit boyda bunlar ya

boyuna sõralar halinde bütün vücut yüzeyini kaplar veya kemer

oluşturacak şekilde sõralanõrlar. Ağõz yüzeyde veya içeri çökük bir çukur

(peristom) dibindedir.

Paramecium : Bu grubun en çok bil inen cinsidir. Þekli nedeniyle terliksi

hayvan olarak da adlandõrõlõr. En çok rastlanan türleri;

Paramaecium bursaria- geniş ve yassõ olduğundan yeşi l renkli görülür

(zooklorel= yeşi l renkli alg, stoplazmada simbiyoz olarak bulunur).

Paramecium caudatum : En çok rastlanan türdür.

Colpidium colpoda : Şekil olarak böbrek gibidir.

Dileptus: Ön uçta uzun ve kontraktil bir hortum bulunur, arka uç sivri,

macronukleus tespih tanesi gibi bir veya birçok kõsõmlõdõr.

2 - Ordo - Spirotricha : Peristomun sağõndan veya ön kenarõndan

cytopharynx'e inen adoral membranal bölge içeren tüm Ciliatlar bu

grupta yer alõr. Kirpikler kaynaşõp zar şekline dönmüştür.

Sub Ordo 1- Heterotrichae - Kirpikler vücudun her tarafõnda eşit ve uzun

sõralar oluşturacak tarzda dizilmiştir. Ayrõca ağzõn bulunduğu bölgede

cytopharynx�e kadar devam eden bir kirpik bölgesi vardõr

Stentor (Borozan Hayvanõ) : Vücut huniye benzer biçimdedir. Ağõzlarõ

vücudun geniş tarafõnda olan ağõz çukurunun (peristom) dibindedir.

Membranel bölgesi peristomun etrafõnõ sardõktan sonra helezonlar teşkil

ederek sitofarinse iner.

28

Genellikle kendilerini bir yere il iştirirler ancak buradan ayrõlarak serbest

yüzdükleri görülür. Macronukleus tesbih şeklinde olup micronukleus bir

veya birden fazladõr.

Balantidium : Omurgalõ (Domuzlarda) ve omurgasõz hayvanlarõn

barsaklarõnda parazit olarak yaşar.

Sub Ordo 2-Entodinomorpha : Sõnõfõn en kompleks grubudur. Vücudun

arka ucunda değişen sayõ ve biçimde dikenimsi uzantõlar yer alõr. Ağõz

bölgesinden başka diğer bölgelerde de membranal bölgeler vardõr.

Entodinium : Sil ler yalnõz adoral bölgede yer alõr. Sõğõr, koyun, deve vs.

geviş getiren hayvanlarõn sindirim sisteminde yaşar. Arka ucu uzantõlõdõr.

Ophryoscolex : Arka uçtaki uzantõlarõn dõşõnda bazõ türlerde ön uçta da

diken çelenkleri vardõr. Daha çok keçilerde bulunur.

Stylonychia : Arka uçta 3 uzantõ vardõr. Tatlõsularda bulunur.

3 - Ordo - Peritrichia : Sil ler diğer ordolara göre daha azalmõştõr.

Vücudun ön ucunda daire biçiminde peristom vardõr ve burada etrafõ

sil lerle çevreli iç ve dõş sil kemeri oluşturur. Adoral bölgedeki sil ler

dalgalõ bir zar görünümünde. Bazõlarõnda vücudun arka tarafõnda halka

şeklinde sõralanmõş sil ler bulunur ve genellikle vücutlarõ bir sapta

tutunmuştur. Çoğalmalarõ diğer Ciliatlardan farklõ olarak boyuna bölünme

iledir. Konjugasyonda görülür.

Vorticella : Saplõ ve çan biçimindeki vücutta sil ler yalnõz ön tarafta iki sõra

helezon oluşturacak tarzda dizilmiştir. At nalõ şeklindeki macronukleus'un

girintisinde küçük bir micronukleus bulunur. Sap ile kendini bir yere

tutturur ve sapta bulunan esnek iplikler (miyonem) ile i leri geri hareket

edebilir. Kontraktil vakuol bir tanedir.

Vorticella microstoma - Pis sularda görülür.

Vorticella nebulifera - Temiz sularda.

29

3 - Sub Class Suctoria : Gençleri serbest yüzer ve kirpikli Ciliatlara

benzer. Ergin safhada silleri yoktur. Yerine emme tentakülleri meydana

gelmiştir. Doğrudan doğruya veya sap ile kendilerini bir yere tesbit

ederler. Sap kutikuladan yapõlmõştõr. Uzayõp kõsalamaz. Bir adet oval

biçimli uzun veya dallõ macronukleus veya daha fazla sayõda micronukleus

bulunur. Besin alma organelleri emme tentakülleridir, bunlar

ektoplazmanõn tüp şeklindeki uzantõlarõdõr. Stoplazmalar ekto ve endo

olmak üzere ikiye ayrõlõr. Emme tentakülleri avõn üzerine yapõşõr ve av

felce uğratõlõr. Sonra da emilir. Eşeysiz çoğalma iç ve dõş tomurcuklanma

ile olur. Eşeyli çoğalma ve konjugasyon da görülür.

Ephelota gemmipara : Emme tentaküllerinden başka sivri uçlu

tentakülleri de vardõr. Denizlerde yaşarlar.

SUB-REGNUM : METAZOA

Protozoalarõn dõşõnda METAZOA adõ altõnda toplayabileceğimiz diğer

hayvan phylumlarõnda vücut çok hücreden yapõlmõştõr. Gelişmeleri

sõrasõnda çeşi tl i embriyo tabakalarõ ve bunlardan da farklõ organlar

teşekkül eder.

Phylum : PLACOZOA

En ilkel çok hücreli ler olarak kabul edil irler. 1883 yõlõnda Avrupa�daki bir

deniz akvaryumunda küçük, hayvana benzer serbest yaşayan bir canlõ

bulundu ve adõna Trichoplax adhaerens dendi. Bu canlõ, yassõ vücutlu

(bazen küremsi) 0.1-3 mm çapõnda, gevşek yapõlõ, kasõlgan, mezenşime

benzeyen ince iç hücreleri örtmüş monosill i epitel hücreleri i le çevril idir.

Kenar kõsõmlarõ düzensiz, amipler gibi şekil değiştiren hücrelerden

oluşmaktadõr. Renksizdirler. Üzerindeki sil leri i le çok yavaş olarak sürünür

gibi hareket ederler. Bir hücreli ve algler i le beslenirler. Bölünme ve

tomurcuklanma ile eşeysiz olarak çoğalõrlar. DNA miktarõ bugüne kadar

bil inen hayvanlarõn hepsinden daha azdõr. Birçok araştõrmacõ bunlarõ

süngerler i le birl ikte incelemeyi teklif etmektedirler.

30

Phylum : PORİFERA (Spongaria)

Süngerler radiyal simetril idir. Farklõlaşmõş bir organ sistemleri yoktur. İlk

defa Aristo tarafõndan hayvanlar alemi içersine ilave edilen bu canlõlar,

sonradan uzun yõl lar bitkisel organizmalar olarak kabul edilmiş hatta

bazõlarõ cansõz olduklarõnõ iddia etmiştir.

18. Asrõn başlarõnda Zoophyta grubu içersine konulmuş daha sonra

Linnaeus bunlarõ Coelenterata grubu içersine yerleştirmiştir. 19. asrõn

başlarõnda phylum Porifera adõ altõnda ayõrt edilerek hayvanlar alemindeki

bugünkü yerini almõştõr. Ancak bugün bile süngerlerin sistematik yeri

münakaşalõdõr. Birçok araştõrmacõ tarafõndan Protozoa ve Metazoa gibi

ayrõ ve bunlara eşi t anlamda Parazoa adõ altõnda incelenmektedir.

Süngerlerin çoğu denizde (larvalarõ hariç) sesil olarak yaşarlar. Ufak bir

grubu (Spongilidae familyasõ) tatlõ sularda bulunur. Sahillerde ve derin

sularda kendilerini taşlar, mercan resifleri, bitkiler veya herhangi bir sert

yüzey üzerine tesbit ederler. Çeşi tl i vücut şekil leri de (vazo, kadeh, torba

veya şekilsiz kümeler halinde) bazen de çeşi tl i cisimlerin üzerini örten

kabuk şeklinde olur. Boylarõ birkaç mm. ile iki m. arasõnda olup çok

değişiktir. Renkleri genellikle kirl i sarõdan (kirl i beyaz, gri, yeşi l , mavi,

kõrmõzõ, hatta) siyaha kadar olur. Genellikle çoğalan fertler ana hayvandan

ayrõlmayarak koloni meydana getirirler. Soliter yaşayanlarõ da vardõr.

Bütün metazoonlardan çok daha ilkel bir yapõ şekli i le Protozoa

kolonisinden biraz daha ileri hücresel yapõ gösterirler. Tüm çok

hücreli lerin atasõ olan Protozoa�nõn koloni teşkil eden flagellat grubundan

süngerler alõnmõş ancak bir yan kol olarak kalmõşlardõr. Yüksek

organizasyonlu hayvanlardan herhangi birinin süngerlerden gelmiş

olduğuna dair bir kanõt yoktur. Uyarmalara karşõ duyarsõz olduğu sinir

sistemi ve sindirim boşluğu bulunmayan tek Metazoa phylumu olduğu

bil inmekteydi. Ancak son elektromikroskobik çalõşmalarla bir sinirsel

düzenlenmenin olduğu gösterilmiştir.

31

Basit yapõlõ bir süngerde vazo şeklinde olan vücut ortada geniş bir

boşlukla bunun etrafõnõ saran ince bir çeperden teşekkül eder. Sünger

kapalõ olan dip kõsmõyla vücudunu bir yere tesbit eder. Serbest kalan

taraftaki deliğe osculum ortada kalan boşluğa da osculum boşluğu

gastral boşluk veya spongocoel denir. Sünger vücut hücreleri yapõ ve

görevleri farklõ iki tabaka meydana getirir.

Vücut çeperi gastral ve dermal olmak üzere iki tabakadan yapõlmõştõr.

Gastral tabaka : Osculum boşluğunu çevreleyen bu tabaka bir epitel gibi

yanyana gelmiş başka hiçbir grupta görülmeyen kamçõlõ ve hunili

hücrelerden (choanocyte) yapõlmõştõr.

Bunlar, kamçõlarõn devamlõ burgu hareketiyle osculum boşluğundaki suyu

harekete getirir ve su ile birl ikte sürüklenen besin maddelerini içlerine

alarak sindirirler.

Dermal tabaka : Bu tabakanõn dõş yüzeyi büyük ve yassõ Pynacocyte

(Pinakosit) hücrelerinden yapõlmõştõr. Bu hücrelerin arasõnda Porocyte

denen por hücreleri bulunur. Por hücreleri dermal tabakasõndan başlayõp

osculum boşluğuna kadar devam eden uzun hücrelerdir. Ortalarõnda

hücre içi bir kanal uzanõr ve kanalõn bir ucu vücut yüzeyinden dõşarõya

diğer ucu ise iç boşluğa açõlõr (Bu kanala ostium adõ veril ir). Dermal

tabaka esasõnda mezenşim karakterinde olup, esas kõsmõ peltemsi bir yapõ

gösteren ara madde yani matrixten yapõlmõştõr. Bu kõsõm içinde

Amoebocyte hücreler yer alõr. Amoebocyte hücrelerin çeşi tl i tipleri vardõr.

Örneğin cinsiyet hücrelerinin orijinini teşkil eden ve regenerasyonda rol

oynayan archeocyte hücreleri; besin maddesini bir yerden diğer bir yere

nakleden gezici hücreler ve sünger iskeletini teşkil eden skleroblast ve

spongioblast hücreleri.

Süngerlerde su vücuda porlardan girer ve choanocyteler aracõlõğõ i le

osculumdan dõşarõ atõlõr. Özel bir sindirim kanalõ olmadõğõndan

choanocyteler tarafõndan yakalanan besinler burada sindiri l ir (hücre içi

sindirim şeklinde).

32

Süngerlerin besinini mikroskobik organizmalar ve organik parçacõklar

(ölmüş bitki ve hayvan artõklarõ) teşkil eder.

Süngerlerde yapõ bakõmõndan 1- Ascon, 2- Sycon ve 3- Leucon olmak

üzere üç tip ayõrt edil ir. Yapõ bakõmõndan basit olan sünger Ascon tipinde

olanõdõr. Bu süngerlerde gastral boşluk i le dõş ortam arasõnda vücut

çeperine kat eden kõsa ve düz kanallar bulunur.

Sycon tipte vücut duvarõ içersinde tüp şeklinde çöküntüler meydana

gelmiştir. Bu çöküntülerin etrafõnda choanocyteler yer alõr.

Leucon tipte vücuttaki mezenşim tabakasõ çok kalõndõr. Vücut duvarõnõn

içersinde odacõklar oluşmuştur. Bu odacõklar etrafõnda choanocyteler yer

alõr.

Bütün sünger tiplerinde vücut desteğini sağlayan iskelet mevcuttur. Bu,

spongin liflerinden yapõlmõştõr. İskelet genellikle iğne şeklinde spiküller

veya ağdan yapõlmõştõr. Mezenşim içersinde yer alan özel hücreler

tarafõndan meydana getiri l irler. Spiküller kalkerli ve silisli maddelerden

yapõlmõş olup skleroblast hücreleri tarafõndan meydana getiri l ir (Spiküller

eksen ve õşõn sayõsõna göre tiplere ayrõlõr ve buna göre süngerler arasõnda

bir ayõrõm yapõlõr). Lif ağõ şeklinde olan iskelet ise bileşimi kollagene

benzer bir protein olan sponginden yapõlmõştõr. Spongin spongioblast adõ

verilen hücreler tarafõndan salõnõr.

Çoğalma : Eşeyli ve eşeysizdir. Eşeysiz çoğalma 1. tomurcuklanma i le

olur ve koloniler meydana gelir. Tatlõsularda yaşayan süngerlerde iç

tomurcuklanma yani gemmula adõ verilen özel bir eşeysiz çoğalma

görülür. Tatlõsu süngerleri bulunduklarõ suyun kurumasõ ve donmasõ gibi

uygun olmayan yaşama şartlarõnda ölmeye mahkumdurlar. Bu gibi hallerde

tatlõsu süngerlerinde gemmula (iç tomurcuklar) meydana getiri l ir.

Gemmula teşekkül edeceği zaman özel arkeositler (Amoebocyteler) bir

araya gelir ve dõşõnda epidermis hücreleri bulunan toplu iğne başõ gibi

yuvarlak ve kabuğu değişik ortam şartlarõna dayanõklõ olan sarõ renkli

33

tanecikler gemmula meydana gelir ve ortam şartlarõ normale dönünce tam

bir sünger halini alõrlar. Gemmula teşekkülü kurak mevsimlerde tatlõsu

süngerlerinde türlerinin devamõnõ sağlar. Diğer bir eşeysiz çoğalma 2.

Regenerasyon�dur. Yaralanan ve kopan yer Amoebocyte ile tamir edil ir.

(Bununla birl ikte yavaş da seyredebilir. Bazen aylar yõl lar alõr.)

Parçalanan kõsõmlar Amoebocyte hücre yardõmõ i le hemen onarõlõr. 3.

Eşeyli çoğalma: Yumurta ve spermalarla olur. Ekserisi hermafrodittir.

Dõşardan su ile birl ikte gelen sperma evvela bir choanocyte içine girer ve

buradan yumurtaya ileti l ir. Döllenme ana hayvanõn mezenşimi içinde olur.

Döllenmeden sonra segmentasyon başlar (totalegual). Çoğalan hücreler

bir blastula meydana getirirler. Silli epitel ihtiva eden embriyo kanala

geçerek ana hayvanõ terk eder. Bir süre serbest yüzdükten sonra

invaginasyon ile dõş yüzeydeki kamçõlõ hücreler içe dönerek vücudun iç

yüzeyini örter. Daha sonra kendini bir yere tesbit eden larva ergin bir

sünger halini alõr (zoocoğrafik dağõlõş bu yol i le sağlanmõş olur). Süngerler

diploblastik olmakla beraber embriyonun ektodermi ergin ferdin iç

kõsmõnõ, endodermi ise dõş kõsmõnõ örtmüş olur. Bu durum süngerlerin

karakteristik özell iğidir.

Solunum : Amoebocyte hücreleri O2 'yi vücut mezenşimi içinde vücuda

dağõtõr. CO2 'yi de dõşarõ atar ve solunumla ilgil i olaylar hücre içinde

cereyan eder (Protozoa gibi).

Süngerler çok basit organizasyonlu olmalarõ nedeniyle yüksek bir

regenerasyon yeteneğine sahiptir. İpek parçadan geçiri len süngerin her

parçasõ yeni bir sünger meydana getirebil ir.

3 sõnõf ayõrt edil ir.

1- Class - Calcarea (Calcispongia)

2- " - Hexactinellide

3- " - Demospongia

34

1- Class - CALCAREA

Spikülleri Ca2CO3'den yapõlmõştõr. Vücut yüzeyi sert kõl larla örtülüdür.

Hepsi denizlerin derin olmayan kayalõk sahillerinde bulunurlar. Birkaç

milimetre ile 15 cm. kadar yükseklikte olan küçük formlardõr.

Grantia : 2,5 cm. boyunda basit sil indir şeklindedir. Akdeniz ve Atlantik

sahilinde bol bulunur. (Sycon tipinde iskelet kalkerden yapõlmõştõr.)

Leucosolenia : Grantia' ya benzer, daha küçük, kanal şekli daha

karõşõktõr. Akdeniz (Çok sayõda türü var.)

2 - Class - HEXACT İNELLİDA :

Camlõ süngerler. Spiküllerini ya ayrõ ayrõ veya silisli bir madde ile

lehimleyerek ağ meydana getirirler. Radiyal simetril i sil is sipiküllerinden

yapõlmõştõr.

Euplectella aspergillum : Venüs sepeti sõcak denizlerde yaşar (güzel

görünüşlü).

3 - Class - DEMOSPONGİAE :

Deniz ve tatlõ sularda yaşar. Ticari önemi olan bütün süngerler bu

gruptandõr. En büyük süngerlerdendir. İskeletleri spongin denen ve bir

çeşi t protein olan keratin l i flerinden meydana gelmiştir. Denizde yaşayan

formlar 150 cm. kadar olabil ir. Bazõlarõnda sil ispikül vardõr.

Euspongia officinalis (Banyo süngeri) : Karõşõk yapõlõdõr. Spongin lifleri

ve diğer anorganik maddeler ağ şekill i iskelet oluşturur. Lifler õslakken

yumuşak, kuruyunca sertleşir. (Hayvanõn oluşumundan sonra canlõ kõsõm

parçalanõr, döğülür ve hazõrlanõr.) Memleketimizde Akdeniz'den toplanõr.

Spongilla lacustris : (Spongiller ağ tarzõndadõr) Kanal sistemli Leucon

tipinde karõşõktõr. Büyük formlar hoş olmayan kokularõ ince dikenli

iskeleti ve tadõ nedeniyle özellikle balõklar tarafõndan yenmez. Küçük

formlar birkaç yõl büyükler ise 50 yõl veya daha fazla yaşar. Ayrõca bir

35

takõm canlõlarõn Annelid, Crustacea vs. barõnağõdõr. Sonuç olarak hücre

tabakalarõ Diploblastik, coelom yok, metameri yok, sindirim sistemi,

hücre içi morfolojik karakterleri farklõlaşmõş organ sistemi yok.

PHYLUM : COELENTERATA

Doku ve kõsmen organlarõn bulunduğu ilk hakiki metazoalardõr. 1-

Embriyolarõnda iki bariz hücre tabakasõ (diploblastik) mevcuttur. Kelime

olarak coel= boşluk, enteron= sindirim sistemi anlamõna gelir ki bu

grubun üyeleri içi oyuk kese biçiminde ve 2- õşõnsal simetril i vücut

yapõsõna sahiptir. 3- İç kõsõm dõşarõya bir ağõzla açõlan sindirim

boşluğudur. Coelenterata adõ da bu nedenle verilmiştir. Phylumun öteki

adõ knidaria ise bu gruba 4- özgü knidoblast ' larõn varlõğõna

dayanmaktadõr. Bu grubun bütün diğer yüksek organizasyonlu hayvanlarla

aynõ kökenden geldiklerine ve bunlarõn atasõ olduğuna inanõlmaktadõr.

Sebep olarakta yüksek organizasyonlu hayvanlar gibi bunlarõn da dõşarõya

bir ağõzla açõlan iç sindirim boşluğunun varlõğõ gösterilmektedir.

Protozoonlarõn Ciliatlardan geldiğine inanõlõr. Çünkü Coelenterata

larvalarõ (Planula) sil l i yapõsõ ve serbest yüzen tek hücresi i le Ciliatlara

benzetilmektedir (Süngerlerde ise böyle bir durum yok yan dal halinde

kalmõş). 5- Bu grupta ilk gerçek doku gelişimi görülür. Aynõ zamanda

epitel, bağ, kas, sinir dokularõ ve üreme organlarõ bulunmaktadõr. Sindirim

boşluğunu kaplayan hücrelerin oluşturduğu tabaka (Gastrodermis)

endodermden, dõşõnõ örtenler ise epidermis (ektoderm) dir. Yüksek

organizasyonlu hayvanlarõn aksine bu ikisi arasõnda mezoderm

tabakasõnõn hücresi yoktur. 6- Aradaki mesoglea denen, boşlukta

hücresiz veya çok az hücre kapsayan jelatimsi bir matrix i le

doldurulmuştur. Epidermis genellikle yassõ bir hücre tabakasõ, dõşõ ince

bir kutikula i le örtülü veya sil ler ve kamçõlar içerir. Buradaki epitel kas

hücreleri vücudun kontraksiyonunu sağlar. Özellikle ağõz ve tentakül

civarõnda duygu hücreleri dağõlmõştõr veya toplanarak duygu epitelini

oluştururlar. Duygu hücrelerinden, bundan başka, ağõz ve tentaküllerde

36

knidoblastlar yer almõştõr. İntertestial hücreler tomurcuk ve diğer hücreleri

oluştururlar.

Bu phylumdaki (dimorfizm) hayvanlarõn çoğunda iki tip fert görülür ve

genel olarak bu, iki tip döl değişimi i le ortaya çõkar. Bunlardan sesil

yaşayana polip serbest yaşayana meduz adõ veril ir. 7- Metagenez yani döl

değişimi eşeyli ve eşeysiz çoğalmanõn biri ardõndan tekrarlanmasõdõr.

Polipten eşeysiz olarak meduzlerin, meduzden eşeyli olarak poliplerin

oluşumu metagenez olarak bil inir. Meduz vücudunun yanlarõnda küçük

birer çõkõntõ halinde gonadlar bulunur. Dişi gonad, yumurtalarõ; erkek

gonad, spermalarõ meydana getirir. Döllenme suya dökülen

spermatozoonlarõn ovaryum içindeki yumurta hücresi i le döllenmesi

sonucu olur. Polip tomurcuklanma ile eşeysiz olarak meydana gelir. Bazen

meduz bazen de polip nesli bulunmayabilir. Tomurcuklanma en çok

rastlanan çoğalma tarzõdõr. Ayrõca 8- regenerasyon kabiliyeti çok yüksek

küçük bir parça kõsa bir zamanda bir fert oluşturur. Polip torba şeklinde

olup ortada gastral boşluk ve bunu çevreleyen çeperden meydana gelir.

Ağõz peristom adõ verilen bölgenin ortasõndadõr. Bunun aksi tarafõ i le

kendilerini tesbit ederler. Peristomun kenarõnda yakalama kollarõ

tentaküller yer alõr. Meduz ters dönmüş bir polip şeklindedir ve bir

şemsiyeye benzer. Üst taraf Uxumbrella polip vücuduna, alt taraf

subumbrella ise peristoma tekabül eder. Þemsiye sapõnõn üzerinde kõsa

bir ağõz borusu manubrium yer alõr. Sub ve Uxumbrella sonunda

tentaküller yer alõr. Gastral boşluk çevresinde halka kanal ise basit ve

dallanmõş kanallarõ ihtiva eder. Bu phylumun en önemli özell iklerinden biri

de knidoblast denen hücrelerin içinde yakõcõ kapsüllerin (nematocyte)

bulunuşudur. Yakõcõ kapsüller mikroskobik hücre organlarõdõr. Kitine

benzeyen bir maddeden yapõlmõş ve dõşõnda knidosil denen bir iğne taşõr

ve bu iğnenin besine dokunuşu ile nematosit dõşarõ fõrlatõlõr. Fõrlamada

besin hayvanõndan gelen kimyasal etkenin olduğu zannedilmektedir.

37

Yakõcõ kapsüller üç tiptir.

1- Penetrante : Öldürücü kapsüller (minyatür şõrõngayõ andõrõr

fõrlatõldõğõnda hyphotoxin akõtõr).

2- Volvante: Sarõcõ kapsüller (avõnõ ya paralize eder ya da öldürür).

Kapsül içinde kapsüle bağlõ bir ip var. Hayvana sarõlõr kaçmasõnõ önler.

3- Glutinante: Yapõşkan kapsüller (avlamadan başka hidranõn takla atar

gibi hareketinde tentakülün sert zemine yapõşmasõnõ sağlar).

Vücut duvarõnda Ektoderm hücreleri arasõnda epitel kas hücreleri bulunur.

Bunlar elastikiyeti sağlar. Vücudun ve tentakülün hareketi. Bundan başka

peristom orta ağõz sahasõ i le tentakül hücreleri üzerinde duygu hücreleri

bulunur.

Bu hücreler ya toplanarak duygu epiteli teşkil ederler ya da epitel

hücreleri arasõna dağõlmõştõr. Duygu hücreleri sinir hücreleriyle irtibattadõr.

Bunlar polarize (kutuplaşma) olmadõklarõndan uyartõlarõ her yöne

naklederler. Beyin ve omuril ik gibi merkezileşme yok. Ektoderm hücreleri

arasõnda İnterstitital adõ verilen enbriyonal hücreler de vardõr. Bunlar

knidositleri meydana getirirler, cinsiyet hücreleri değişirler,

regerenasyon ve tomurcuklanma ile diğer hücre tüplerini verirler.

Knidoblast hücreleri yakõcõ kapsüller ihtiva eder. Endoderm kõsmõnda çok

vakuollü ve uçlarõ ekseriya iki kamçõlõ hücreler bulunur. Bunlara besin

hücreleri denir. Bunlarõn arasõnda sayõca daha az olan bez hücreleri

vardõr. Avlarõnõ canlõ olarak yakalarlar. Yakalanan avlar evvela

nemotocytler i le uyuşturulur, öldürülür ve sonra yutulur. Sindirim kõsmen

hücre içinde kõsmen de hücre dõşõnda yapõlõr. Vücut boşluğuna alõnan

madde endodermden çõkarõlan enzimlerle kõsmen sindiri l ir. Daha sonra

besleyici hücre pseudopodlar i le besini hücre içine alarak (interselular

olarak) sindirir ve besin maddesi diffüzyonla diğer hücrelere ileti l ir.

Artõklar ağõz yolu i le atõlõr.

38

Solunum: Suda erimiş 02 vücut duvarõndaki ektoderm hücreleri i le alõnõr

ve CO2 i dõşarõ verir. Endodermde bu olayõ tekrarlar.

1) Hydrozoa, 2) Scyphozoa, 3) Anthozoa olmak üzere 3 sõnõfa (class)

ayrõlõr.

1. Sõnõf HYDROZOA : Döl değişimi vardõr. Ekto ve endoderm arasõndaki

ara tabakada hücre bulunmaz. Cinsiyet hücreleri ektoderm kökenlidir.

Hem polip hem meduz dölü var. Bir hidroid polipin vücudu kaide, sap ve

esas vücut kõsmõ olmak üzere 3 bölgeden yapõlmõş olup gastral boşluk

ince bir tüp gibidir. Kaide, vücudu tesbite yarayan küçük bir tutunma

kõsmõdõr. Koloni teşkil eden formlarda kaidenin etrafõnda zemin üzerine

yayõlan boru şeklinde uzantõlar, stolon vardõr. Stolon koloniyi sabit

tutmaya yaradõğõ gibi tomurcuklanma ile üzerlerinde yeni fertler de

oluşabilir. Soliter poliplerde stolon yoktur.

Hidromeduz umbrellasõnõn kenarõnda tentatüller bulunur. Bundan başka

Uxumbrella i le subumbrella sõnõrõnda şerit şeklinde bir saçak (velum)

vardõr. Velum Obelia dõşõndaki hidromeduzlar için karakteristiktir.

Meduzlarõn sinir dokusu poliplere nazaran daha iyi gelişmiştir.

Duyu organlarõ genel olarak statositlerdir. Meduz ve meduzitler ayrõ

eşeylidir. Gonadlar manibriumun çeperinde veya radyal kanallarõn da

altlarõnda bulunur. Cinsiyet hücreleri ekseriya dõşarõya bõrakõlõr. Döllenme

ve gelişme nadiren ana hayvanõn vücudunda olur.

Meduzlar plankton (deniz yüzeyinde) halinde yaşarlar. Yalnõz hidralarla

bazõ koloni teşkil eden formlarõ tatlõsuda yaşar.

1. Ordo - Hydroida :

Umbrellalarõ genel olarak yüksektir. Gonatlarõ manibriyum etrafõnda

teşekkül eder. (Soliter veya koloni teşkil ederler). Kolonide iş bölümü

vardõr. Poliplerin bir kõsmõ besin almaya yarar (hidront); bir kõsmõ ise

üremeyi temin eder. Buna üreme polibi gonangium denir. Üreme polibi

39

üzerinde cinsiyet fertleri gonoforlar meydana gelir. Hidroid poliplerinin

koloni teşkil edenlerinde ektoderm kökenli bir kitin dõş iskelet bulunur. Bu

iskelet bazen saplarõn ve stolonlarõn etrafõnõ çeviren bir ince boru

halindedir. Bunun dõşõnda bazõ hallerde hydrantlarõn etrafõnda bir dõş

iskelet (hidroteka veya hydrotheca) bulunur. Bu şekilde hydrantlar tehlike

halinde kendilerini teka içine çekebil ir. Bazen tekalarda 1 veya daha fazla

parçalõ kapak bulunur.

1- Fam : Hydridae :

Soliter yaşarlar. 5-6 tentakülden ibaret bir tentakül çelenkleri vardõr.

Gastral boşluk tentaküllerin içine kadar uzanõr. Meduz dölü yoktur.

Dünyanõn her tarafõnda göl veya gölcüklerde yaşarlar. Teka bulunmaz.

Hydra vulgaris : Tatlõsuda yaşar.

Hydra viridis

Chlorohydra viridissima : Endoderm hücrelerinde simbiyont olarak

yaşayan yeşi l renkli zooklorelleri ihtiva ettiğinden yeşi l renklidir, berrak

suda yaşar.

2- Fam : Campannularidae : Hidrantlarõn etrafõnda yer alan çan

biçimindeki hidrotekalarõ i le tanõnõrlar.

Obelia : Tek bir bireyle yaşama başlayan fert zamanla çok dallõ koloniler

meydana getirir.

3 - Fam : Sertullaridae : Sapsõz olan hidrotekalar 1-4 parçalõ kapak ihtiva

ederler. Hydrantlar tamamen teka içerisine çekilebil ir, tekalar karşõlõklõ ve

dönüşümlü dizil ir.

Sertularella

4 - Fam - Plumularidae : Koloni dallarõ tüy şeklindedir. Hydrotekalar

dallar üzerinde bir sõra üzerinde bir tarafõ daha yapõşarak dizil ir. Kapak

yoktur. Genellikle meduz dölü yoktur. (Eşeysel fertler meduzoidler halinde

kolonilere bağlõ kalõr).

Aglophenia

2 - Ordo : Siphonophora

40

Yüksek polimorfizm gösteren suda yüzen veya sabit olan bu grup şekilleri

değişmiş polip ve meduz tipleri ihtiva eder. Zehirl idir.

Physalia - Serbest yüzen en tehlikeli deniz analarõndandõr. Zehiri kobra

yõlanõnkine yakõn olup , büyük õzdõrap verir.

2. Class : SCYPHOZOA

Genellikle büyük deniz analarõnõn bulunduğu gruptur. Vücutlarõ 4 õşõnlõ

bir radial simetri gösterir. Mezoglea tabakasõ hücreli bir jelatin tabakasõ

halindedir. Eşey hücreleri endodermden oluşur. Döl değişim vardõr.

Ancak polip dölü gerileyerek önemini kaybetmiş meduz dölü önem

kazanmõştõr. Bu grupta (umbrellanõn kenarõnda velum yoktur)

Subumbrellanõn ortasõndaki dört köşeli kõsa bir manibriumun ucunda

dört köşeli ağõz vardõr. Ağzõn köşe kõsõmlarõ genellikle uzayarak kõsa veya

uzun olabilen ağõz tentaküllerini meydana getirir. Sifo meduzlarda duygu

cisimlerine rhopalium adõ veril ir. Vücut kenarlarõ eşi t bölmeler halinde

loblara ayrõlmõş ve Rhopaliumlar kenar loplarõ arasõndaki girinti lerde yer

almõştõr.

Bazõlarõnda õşõk verme kabiliyeti vardõr. Birçoklarõnda mesoglea içinde

zooksantel ve zookloreller yer alõr. Hepsi karnivordur. Bu hayvanlar çana

benzer vücutlarõnõn açõlõp kapanmasõ, nabõz atõşõ şeklinde bir hareketle

yayõlõrlar. Vücutlarõ kase, kadeh, borozan, kubbe, tabak, piramit, küp

şeklindedir.

Ordo - Semaeostomeae

Umbrellanõn tabak veya kase şeklinde olmasõ ve kõsa manibrium ile diğer

ordolardan ayrõlõr.

Aurelia (deniz anasõ): Bütün dünya denizlerine dağõlmõştõr. Ters dönmüş

bir kaseye benzer. Aurelianõn periferinde eşi t bölümler halinde 8 lob

bulunur. Bu loblar arasõndaki girinti kõsmõnda rhopalium denen 8 adet

duygu organõ yer alõr. Subumbrellanõn merkezinden kõsa bir manibrium

uzanõr. Ortasõnda kase şeklinde ağõz açõklõğõ bulunur. Manibriumdan 4

ağõz tentakülü çõkar ve su içerisinde uzanõr. Bu kollar üzerinde çok

sayõda yakõcõ hücre yer alõr. Aurelia 'nõn besinini teşkil eden küçük

41

hayvansal organizmalar bu kollarõn yardõmõ i le yakalanõr. Mide umbrella

bölgesinin hemen hemen yarõsõnõ kaplayan at nalõ şeklinde 4 gastrik cep

ihtiva eder. Bu gastrik ceplerin iç yüzeylerinde de yakõcõ hücreler yer alõr.

Gastrik ceplerin dõş kenarlarõnda sekizi dallõ bir kanal sistemi vardõr.

Bunlar periferde halka kanallarla birleşir. Bu sistem hem sindirim hem de

sindiri len besinin sirkülasyonu ile i lgil idir.

Üreme bil indiği gibi meduzlarda eşeylidir. Gastrik ceplerin tabanõnda

parlak pembe renkte gonatlar yer alõr. Bunlardan gametler teşekkül eder

(Endodermden). Gametler olgunlaşõnca gastrik cepler içine dökülürler ve

buradan ağõz yolu i le dõşarõ atõlõr. Yumurta suda döllenir ve az bir

zamanda kirpikli bir planula larvasõ meydana gelir. Kõsa bir süre serbest

yüzdükten sonra kendisini sert bir zemin üzerine tesbit eder ve genç bir

polip gelişir. Daha sonra polibin serbest ucunda enine bölünmeler i le

tomurcuklar ephyra meydana gelir. Ephyra'larõn kenarlarõ 8 girinti i le

parçalara ayrõlmõştõr. Az sonra her bir ephyra ana fertten ayrõlõr. Vücudun

altõ üstüne döner ve bu suretle serbest yüzen bir meduz meydana gelir. Ve

aynõ devrede devam eder.

Aurelia aurita - 5-40 cm. boyda olup bütün Avrupa denizlerinde yaşar.

Büyük sürüler teşkil ederler.

3. Class : ANTHOZOA (Mercanlar)

6000 türü ile en geniş sõnõftõr. Pharynx ve mezenterin gelişmiş olmasõ

i le farklõdõr. Pharynx tüp şeklinde olup dõş ortamõ gastrovasküler boşluğa

bağlar. Mezenter gastrovasküler boşluğun içinde septumlar biçiminde ve

arada mezoglea bulunan iki gastrodermis tabakasõndan yapõlmõştõr.

Bitki benzeri tamamõyla polip evresindeki sölenteratlar olup denizlerde

yaşarlar. 6-8 veya çok õşõnlõ vücut bilateral simetril idir. Yalnõz polip dölü

bulunur ve çoğu koloni halinde yaşarlar. Gastral boşluk oluşmuş bölmeler

odacõklara ayrõlmõştõr. Mercanlarõn hemen hemen hepsinde iskelet

ektodermik veya mezenşimik olup ektoderm hücrelerinin kalkerli veya

keratinli salgõlarõndan meydana gelir. Çoğalmalar eşeysiz yani

42

tomurcuklanma ile veya eşeylidir. Eşey hücreleri endodermden meydana

gelir ve ayrõ eşeylidirler. Denizlerde bulunur. Soliter veya koloni halinde

sesil olarak yaşarlar. Koloniyi bağlayan ana doku mezoglea ve

gastrodermal tüplerdir ve koloninin alt yarõsõnõ yapõştõrõr. Mercan

kayalõklarõnda olduğu gibi ölü iskeletlerinden oluşan resifler (üstündeki

bireyler canlõdõr) yuva ödevi görür. Sõcak denizlerde bulunurlar (Deniz

gülü, deniz kõrbacõ, deniz yelpazesi, deniz kalemi, mercan başlõca

örneklerdir).

Phylum - CTENOPHORA (Taraklõlar)

Knidositleri bulunmayan sölenterlerdir. Yalnõz iki tentakülleri vardõr.

Vücutlarõnõn yanlõz bir boşluk ihtiva etmesi, organ sistemlerinin

bulunmayõşõ sinir sisteminin subepitel oluşu i le knidli lere benzerler.

Denizlerde 100 kadar türü olup ceviz büyüklüğündeki küçük hayvanlardõr.

Bir jel kütleyi çevreleyen iki hücre tabakasõndan oluşurlar. Ekto ve

endoderm arasõndaki jel kütle mezogleaya benzer olup daha

gelişmiştir ve içinde hücre bulunur. Dõş yüzey tarağa benzeyen

ektoderm kökenli 8 sõra kirpikle örtülmüştür. Bunlarõn yardõmõ i le su

üstünde hareket ederler. Vücudun üst kutbunda primer eksenin ucunda

karmaşõk yapõlõ bir duygu organõ yer alõr. Vücut yüzeyindeki tarak benzeri

organlar radial simetril i, iç organlarõ ise bilateral simetrilidir. Bu organ

hücrelerine bağlanan 4 kirpik demeti i le dengelenen kalker tanecikler

kirpiklere daha çok yüklenir ve duygu hücrelerini uyarõrlar. Bu durum bazõ

kirpiklerin daha çok vurularak normal duruma dönmesini sağlar. Sinir

sistemi epidermis altõnda yer alan dağõnõk bir sistem şeklinde olup bir ağ

halindedir. Duygu organõnda kirpiklere uzanan sinir uzantõlarõ vuruşlarõ

kontrol eder. Ağõz vücudun alt tarafõndadõr. Sindirim boşluğu

gastrovasküler boşluk halindedir. Sölenterlerden başlõca farklõlõklarõ çok

değişik larva gelişimine sahip olmalarõdõr. Hepsi hermafrodittir. Çoğu

parlak renklidir. Boşaltõm sistemi henüz gelişmemiştir. Hem sölenterlerde

hem de bu grupta büyük regenerasyon yeteneği görülür. Ktenoforlarõn

hepsi karnivordur.

43

Pleurobranchia ileus - Az çok küre biçiminde ve 13 mm. boyda olup

kuzey denizi ve Atlas Okyanusu�nda bulunur.

COELEMATA (Bilateria)

Sölomatlar bilateral simetril i muhtemelen yerde sürünen hayvandan

türemiştir, çünkü bunlarõn ağõzlarõ aşağõ doğru yönelik olarak vücut

ventral ve dorsalde farklõlaşmõş böyle olunca bileteral simetri

doğmuştur. Duyu organlarõ öne yönelmiş bunu sinir sistemi izlemiş ve

hayvanõn hareket ettiği yönde bir baş ortaya çõkmõştõr. Organlarõn

oluşumuna mezoderm de katõlmõştõr ve mezodermle astarlanmõş ikinci bir

karõn boşluğuna rastlanõr (Coelom).

Phylum : PLATYHELMİNTHES (Yassõ kurtlar)

Vücutlarõ dorso-ventral olarak yassõlmõş, genellikle yaprak şeklinde ve

yumuşak yapõlõ olan hayvanlardõr. Tatlõsu, deniz ve karalarda yani nemli

ortamlarda serbest olarak yaşayan türlerden başka parazit olanlarõ da

vardõr. Gastrodermis ve epidermis arasõ (blastocoel) mezenşim dokusu ile

doldurulmuştur. Yassõ kurtlar vücudun ventral bölgesinin orta kõsma

yerleşmiş tek açõklõk olan ağõzla, dõşarõ i le i l işkil i bir gastrovasküler

boşluğa sahiptir. Bu boşluk bazen dallanmõş da olabil ir. Dolaşõm sistemi

yoktur. Bu nedenle de sölenterlere benzerlerse de simetri durumlarõnõn

farklõlõğõ, gonatlarõn da taşõma kanallarõnõn oluşu ve boşaltõm organlarõnõn

varlõğõ i le onlardan ayrõlõr. En dõşta epitel tabaka ve salgõladõğõ kutikula

ile siller olup, vücut derilerinin altõnda bir epitel ve kas tabakasõ yer alõr.

Bu tabaka ile barsak arasõndaki boşluk yõldõz şekill i hücrelerin meydana

getirdiği (ve aralarõnda boşluklar bõrakan) blastocoel i le doludur.

(Blastocoel intercelular boşluk bõrakan yõldõz şekli hücrelerden oluşmuştur

ve bütün organlar bu doku içine gömülüdür). Sindirim sistemi sert bir

yutak ve orta barsak olarak ayõrdedilir. Anüs yoktur (ağõz her iki maksatla

da kullanõlõr). Torba halinde olan barsak parazit içermez. Boşaltõm organõ

protonefridium tipinde ve dallõ bir kanal sistemi halindedir.

Protonefridiumlar yüzlerce alev hücresi içerir, çift ya da tek, bazen de çok

44

sayõda delikle dõşarõ açõlõr. Bu delikler vücudun karõn tarafõnda ya da son

kõsmõnda bulunurlar. Protonefridiumlar vücudun su miktarõnõ da

düzenlerler. Sinir sistemi ağ şeklinde olup bazen de bir beyin ganglionu

ile ondan çõkan sinir kordonlarõ biçimindedir. Vücutlarõ dõşta ektoderm,

içte endoderm ve bu iki tabaka arasõnda organlarõn bir çoğunu meydana

getiren mezodermden oluşur. Bu organlar kaslõ bir yutak, basit gözler,

duygu organlarõ, bir beyin ganglionu, bir çift birbirine bağlõ karõn sinir

şeridi ve üreme organlarõdõr (ovaryum ve testisler, bunlarla i lgil i

kanallar, penis ve vaginadõr). Sölenterlerin aksine yüksek organizasyonlu

hayvanlar gibi bilateral simetrili olup belirl i bir ön ve arka uca

sahiptirler. Hareket vücut yüzeyindeki kirpiklerle, kõsmen de toprak

solucanlarõna benzer şekilde kas kasõlmalarõyla yapõlõr.

I - Class - Turbellaria

Tatlõ su, tuzlu su ve rutubetli topraklarda serbest yaşarlar. Boylarõ 0.1-500

mm. arasõnda değişir.

Fam: Planariidae :Yassõ vücutludurlar,belirl i bir baş bölgesi

ayõrdedilmez. Fakat ön taraf daha geniş olup duygu organõ, göz, statosit,

tentaküller içerir. Ağõz karnõn orta bölgesindedir. Başõn iki yanõ kulak

gibi çõkõntõlõ olup, bazen iki yanõnda tat ve koku çõkõntõlarõ bulunur. Düz bir

boru halinde olan yutak (pharynx) bazen etrafõ kas kõlõfõ i le çevril i ve

ağõzdan dõşarõ çõkarõlarak ava sokulan bir boru halindedir.Derileri bir

tabakalõ yumuşak ve silli epidermis şeklindedir. Dõşarõ doğru kutikula

salõnmaz. Derideki kas kõlõfõ kontraksiyonu ile sürünerek hareket eder

(karõn tarafõndaki yoğun sil ler yaşlanma sonucu azalõr veya suda

dalgalanarak yüzen planariadaki gibi). Sil lerin hareketi vücut çevresindeki

suyun hareketini dolayõsõ i le solunumu kolaylaştõrõr. Boşaltõm organõ

protonefridiumlardõr. Protonefridium vücudun iki yanõnda uzanan çok

dallõ iki kanaldan oluşur. Vücut dokusu içine kadar ulaşan ve bu kanallarla

i lgil i her bir küçük kanal ucunda kirpik demetine sahip olan alev hücreleri

vardõr. Üremeleri enine bölünme i le eşeysiz ve hermafrodit olduklarõndan

karşõlõklõ döllenme ile eşeylidir. Hepsi karnivordurlar (böcek, solucan yer).

45

Turbelleryalarda çok yüksek regenereasyon kabil iyeti vardõr. Solunum

vücut yüzeyi i le yapõlõr.

Planaria - Vücut benekli gri ve siyaha yakõn renklerde olup 5-25 mm.

uzunluktadõr. Bunlarõ bõçakla keserek öldürmek hemen hemen

olanaksõzdõr. Bir planaryadan kesil ip ayrõlan en küçük parçalar bile

yenilenme yetenekleri sayesinde eksik kõsõmlarõnõ tamamlayarak

yaşamaya devam ederler. Kesilen parçanõn baş kõsmõna olan uzaklõğõ

yenilenme yeteneğinin başarõsõnõ etkiler. Yenilenme, paranşim içinde yer

alan neoblastlar tarafõndan yapõlõr.

II - Class - TREMATODA

Ergin haldeyken çeşi tl i hayvan ve bazen insanlarõn iç organlarõnda parazit

olarak yaşarlar. Yapõ olarak turbelleryalara benzerlerse de parazit

yaşamalarõndan dolayõ konakçõya yapõşmaya yarayan bir ya da daha fazla

vantuza ve kirpikler yerine kalõn bir dõş tabakaya yani kutikulaya sahip

olmalarõ i le onlardan ayõrt edil irler. Turbellaryalarõn bütün hayat boyunca

muhafaza ettikleri silli epitelleri trematodlarõn sadece larva döneminde

görülür. Yer yer diken ve pullar bulunur. Sindirim, boşaltõm ve üreme

organlarõ turbellayalara benzer. Ancak ağõz ön uçta yer alõr. Genellikle

hermofrodit hayvanlardõr. Beslenmeleri ağõz ve barsakla, büyük kõsmõnda

ise sadece vücut yüzeyi i le gerçekleşir.

Ordo - Digenea

Fam. Fasciolidae -Vücutlarõ dorso-ventral yönde yassõlaşmõş olup, 10

mm. kadar büyüklüktedirler. Biri ağõz çevresinde diğeri ise karõn ortasõnda

olmak üzere iki vantuzlarõ vardõr. Karõn vantuzunun yeri familya

ayrõmõnda kullanõlõr.

Cins-Distomum : Bu cinse bağlõ türler geviş getiren hayvanlarda görülür

ve karaciğer sülüğü veya karaciğer kelebeği olarak isimlendiri l irler.

Tesadüfen insanlara geçerek ölüme sebep olabil ir.

Distomum lanceolatum (Küçük Karaciğer Kelebeği): Ergin halde koyun,

keçi, sõğõr, at karaciğerinde bulunur. Gelişme safhasõnda salyangoz ve

46

karõnca olmak üzere iki ara konukçusu vardõr. Boyu en fazla 1 cm.

kadardõr. Yassõ vücutludur. Önde yer alan ağõz bir ağõz vantuzu (çekemi)

içinde bulunur (geriye doğru barsağõn uçlarõ kapalõdõr). Ağõz vantuzunun

gerisinde karõn vantuzu yer alõr. Parazit konukçu hayvana bu vantuz

vasõtasõ i le tutunur. İki vantuz arasõnda eşey deliği bulunur.

Hermofrodittirler. Bir çift olan testislerden çõkan kanallar birleşerek bir

tek kanal (vas defferens) oluşturur ve penise açõlõr (Penis, penis kesesi

içindedir). Dişi üreme organõnõ küçük bir ovaryum, kõsa bir oviduct ve

uterus takip eder ve penisin yanõndan dõşarõ açõlõr.

Bir fert binlerce yumurta meydana getirir. Yumurtalar konukçu hayvanõn

safra salgõsõ i le dõşarõ atõlõr. Yumurta açõlõr, içinde tam olarak gelişmiş

sil lerle örtülü bir miracidium larvasõ çõkar ve besini i le birl ikte kara

salyangozunun sindirim kanalõna geçer, yumurta kabuğu erir; miracidium

larvasõ serbest hale geçer ve orta barsak duvarõna yerleşerek Sporosist

meydana getirir (Bunun içinde ikinci bir sporosist dölü), daha sonra içerde

serkaria dölü meydana gelir. Serkarialar vena vasõtasõ i le salyangozun

solunum organõ boşluğuna gelir ve burada (grup halinde) kistler oluşur.

Her kistte 300 kadar serkaria vardõr. Kistler solunum organõndan mukusla

dõşarõ atõlõr ve otlara yapõşõr. Bu otu karõnca (Formica) yerse

metaserkariaya değişir. Bu hayvan koyun keçi vs. tarafõndan yenirse kist

midede açõlõr ve mide duvarõnõ deler. Vena yolu i le karaciğere gider,

safra kanalõna yerleşir ve erginleşir. Yumurtalar safra i le barsağa gelir,

oradan dõşkõ i le dõşarõ atõlõr. Konakçõnõn zayõflamasõna ve ölümüne neden

olur.

Fasciola hepatica: Boyu 20-30 mm. kadardõr. Koyun, keçi ve sõğõrlarõn

safra kesesinde bulunur. Halk arasõnda karaciğer kelebeği denir. Kutikula

üzerinde diken gibi kabartõlar vardõr (kirpikli epitel). Dõşkõ i le konukçunun

vücudundan atõlan yumurtalar ancak su ile temas ettiği takdirde açõlõr ve

içinden miracidium larvasõ çõkar (larva su içinde serbest yüzerken).

Limnea cinsinden su salyangozuna girer, karaciğere yerleşerek

sporosist oluşturur. Sporosistin içindeki embriyonal hücreler redia'larõ

47

bunlar da serkarialarõ meydana getirir. Serkarialar salyangozun barsağõ

yolu i le dõşarõ atõlõr. Bunlar su kenarõnda bir bitkiye tutunur ve orada kist

haline geçer. Otu yiyen konukçu hayvanõn midesinde kist açõlõr, serkaria

karaciğere geçerek safra kanalõ ve kesesine yerleşir. Yumurtalarõ idrar

yollarõnda iltihaba sebep olur. Distomum 5-6 mm. en çok 1 cm boyda

olmasõna karşõn bunlar 20-30 mm. boyda olduklarõndan safra kanallarõnõ

kolayca tõkayabilir. Barsak Distomum�daki gibi iki kola ayrõlarak aşağõ iner

ve yanlara doğru kollar oluşturur.

Opisthorcis sinensis : (Çin karaciğer kelebeği) İnsan, köpek, kedi, fok

ve balõk yiyen memelilerin safra kanallarõnda bulunur. Miracidium ve

serkarialar için ana konak salyangoz ve balõktõr. Oryantal bölgelerde

yaygõndõr (İnsan dõşkõsõ karõşmõş sularla sulama nedeni i le) safra ve

karaciğerde tahribat yapar.

Echinostoma (Schistosoma) haematabium: Erkek büyük ve kalõn

vücutlu olup vücut ventralinde boydan boya bir yarõk taşõr. Dişi iplik

şeklinde daha ince olup erkekteki bu yarõk içinde yaşar. İnsanlarõn

toplardamarlarõnda parazit olarak bulunur. Sõcak ülkelerde ara konak su

salyangozu olup özellikle pirinç tarlalarõnda su ile temastaki insan

derisinden girerek yumurtalarõnõ kana bõrakõrlar. Biraraya geldiğinde

böbrekten atõlamayõp i l tihap ve kanamaya neden olur.

III. Class - CESTODA (şeritler)

Endoparazittirler. Ergin halde omurgalõlarõn barsaklarõnda, nadiren karõn

boşluğunda parazit yaşarlar. Dar ve yassõ şerit şeklindeki hayvanlarda

önde başõn bulunduğu kõsma scolex denir. Scolex baş ve boyun

kõsõmlarõnõ kapsar. Bu kõsõmda parazitin konukçu hayvana tutunmasõna

yarayan çengel ve vantuzlar bulunur. Vücudun geride kalan kõsmõ seri

halinde proglottis denen bölmelerden ibarettir. Proglottisler boyun

kõsmõndan tomurcuklanma i le meydana gelirler. Bu nedenle en yaşlõ

proglottisler en sondadõr. Bunlar zaman zaman atõlõr. Bütün vücut yüzeyi

kutikula i le örtülüdür. Kutikulanõn altõnda sõrasõyla kaide (bazal)

membranõ ve bunun altõnda dõş tarafta halka, iç tarafta ise boyuna

48

uzanan kas l i flerinden oluşmuş kas tabakalarõ bulunur. Bunun dõşõnda

parenşim kaslar da bulunur. Boşaltõm organlarõ protonefridiumlardõr.

Sinir sistemi başta enine bir ganglion i le geriye doğru uzanan iki sinir

şeridinden meydana gelmiştir ki bunlar ana boşaltõm kanallarõnõn dõşõnda

uzanõrlar.

Barsak sõvõsõ içinde yaşadõklarõndan sindirim sistemi ve ağõz yoktur

besinlerini barsaklardan osmos yolu i le alõrlar. Hermafrodittirler ve

proglottislerin her birinde erkek ve dişi üreme organlarõ vardõr. Her bir

proglottis kendisi ya da başka bir proglottis i le çiftleşebilir. Döllenmiş

yumurta ile dolan proglottis kopar ve konakçõ vücudundan atõlõr.

Ordo- Cestodes

Fam.- Taeniidae

Taenia solium: (domuz tenyasõ) Ergin halde insan ince barsağõnda

yaşar. Ara konakçõsõ domuzdur. Ara konağõn sindirim kanalõna geçen

yumurtanõn kabuğu erir serbest kalan onkosfer (kancalõ embriyo larvasõ)

barsak epitelini delerek kas dokusuna geçer ve sistiserkus (kist)

meydana getirir. Böyle bir domuz eti iyi pişiri lmeden yenirse, kist

barsakta erir, scolex dõşarõ çõkarak barsak duvarõna tutunur. Bundan sonra

proglottisler gelişmeye başlar. Ergin halde boyu 3-4 m. kadardõr.

Taenia saginata : (Sõğõr tenyasõ) Bu şeridin ara konakçõsõ yalnõz

sõğõrdõr ve ergin halde insanda bulunur. Sõğõr etinde bulunan larva

şekline Cysticercus adõ veril ir. Larvalõ sõğõr eti çiğ veya az pişmiş olarak

yendiği zaman insanõn ince barsağõnda 8-10 m. boyunda olan şerit

meydana gelir. Pişmeden veya az pişmiş olarak yendiği zaman parazit

alõnmõş olur. Domuz şeridine benzer ancak kanca yoktur.

Bu şeritler besine ortak olarak insanõ zayõflatõr. B12 vitamini sömürür, fakat

aynõ zamanda meydana getirdiği toksik maddelerle kansõzlõk ve sinir

bozukluklarõna sebep olur. Parazitleri düşürmek için i laç veril ir. Ama

scolex düşmedikçe 2,5 - 3 ay içinde şerit tekrar eski halini al õr.

49

Echinococcus granulosus: (Köpek tenyasõ) İnsanlar için en tehlikeli

olan şerit köpek tenyasõdõr. Ergin halde köpeklerde bulunan bu şeridin

gelişmesinde ara safha koyunda ve insanda geçer. Köpekle oynayan bir

çocuğu, köpek yaladõğõ zaman yumurtalarõ kolayca alabil ir. Yumurtalar çiğ

olarak yenen sebze ve meyvalardan da alõnõrlar. O zaman parazitin larvasõ

insanõn özellikle ak ve karaciğerinde bazen bir çocuk başõ büyüklüğünde

kistler meydana getirir. İçerisinde birçok scolex oluşur. Kistler çiğ et

yiyen köpeklerin barsağõnda ergin şerit haline geçer. Bu parazit evcil

hayvanlarda büyük ekonomik zararlara sebep olur. Kistler delindiği zaman

kanla nakledilen scolexler vücudun başka yerlerinde yeni kistler meydana

getirirler. Bunlar kalp ve beyine, diğer önemli organlara geçtiği zaman

hastanõn durumu çok ciddi bir hal alõr. Kistlerin tedavisi ancak

operasyonla mümkün olmaktadõr.

PSEUDOCOELOMATA

Blastocoel ergin dönemde vücut boşluğu biçiminde gelişir, pseudocoel

denen bu boşluk bütünüyle periton zarla astarlanmamõştõr. Madde iletimi,

azotlu atõklarõn depolanmasõ, gametlerin gelişme ortamõ, eşey bezleri ve

organlarõn gelişme ortamõ görevlerini üstlenmiştir. Vücut örtüleri tek

tabakalõ epiteldir. Kaslõ yutağõn ve anüslerinin gelişmiş olmasõ bu

hayvanlarõ Platyhelmintlerden ayõrõr. Regenereasyon yetenekleri yoktur.

Phylum- NEMERTEA (Hortumlu solucanlar)

Bazõ l i teratürde class olarak alõnmaktadõrlar; en yakõn akrabalarõnõn

Platyhelmintler olduğu düşünülmektedir. Platyhelmintler i le Annelid

arasõnda özelliklere sahiptirler. Paranşime sahip olmasõ, rhabdit benzeri

salgõ salgõlayan sil l i epitel i le örtülü olmasõ i le Platyhelmintlere, dolaşõm

sistemlerinin oluşmasõ ve anüse sahip olmalarõ i le de Annelidlere

benzerler. Vücutlarõ yassõ veya yuvarlak olup belirl i bir baş bölgesi

gelişmemiştir. Küçük bir gruptur (550 tür) hemen hepsi denizlerle serbest

olarak yaşar. Parazit değillerdir; bu nedenle de fazla bir ekonomik

önemleri yoktur; ancak evrimsel açõdan ilk organ sistemlerinin

50

görüldüğü bu grupta boy ortalama 5-20 cm. olup siyah ya da renkli

çizgileri olan hayvanlardõr. Gruba adõnõ veren proboscis (hortum) vücudun

ön ucuna açõlan içi boş ve besin yakalanmasõnda kullanõlan kaslõ bir

tüptür.

Bu grupta görülen ilk önemli gelişme bir uçta besin almaya yarayan bir

ağõz aksi tarafta artõklarõn atõlmasõnõ sağlayan anüs ve arada bir özafagus

ve barsakla tam bir sindirim sisteminin bulunmasõdõr. Su ve metabolik

artõklar yassõ kurtlarda olduğu gibi alev hücreleri (protonefridium) ile

atõlõr.

Diğer bir gelişme sindirim ve dolaşõm işlevlerinin ayrõlmasõ olup ilk

dolaşõm sisteminin bu grupta görülmesidir. Bu sistem vücut boyunca

uzanan birbirine enine damarlarla bağlanmõş kaslõ 3 tüpten meydana

gelmiştir. Kalp ve kõlcal damarlar yoktur. Kõrmõzõ kan hücreleri içeren

gruplar vardõr. Kan hareketi, vücut kontraksiyonu ve kasl õ kan

damarlarõnõn kasõlmasõ i le olur. Vücudun ön ucunda sinir halkasõ i le

birbirine bağlanmõş iki grup sinir hücresinden (ganglion) meydana gelen

bir beyin yer alõr. Ayrõ eşeylidirler. Regenereasyon yetenekleri var.

Gelişmeleri metamorfozla olup larvasõna "pillidium" larvasõ denir.

Cerebratulus marginatus: Yassõ vücutlu olup 30-40 cm. boydadõr.

Akdenizde yaşar. Memleketimizde Ankara tavşanlarõnda rastlanmaktadõr.

Aschelminthes

1. Phylum: Rotifera

2. Phylum: Nematoda

3. Phylum: Nemotomorpha

1. Phylum - ROT İFERA (Rotatoria)

Bunlara döner solucanlar da denir. Bütün dünya deniz ve tatlõsularda

taban cisimcikleri üzerinde ve alglerde bulunur; bir kõsmõ da planktoniktir.

51

Laboratuvarlarda Protozoa kültürlerinde de rastlanõr. Protozoonlardan

daha büyük, mikroskobik hayvancõklardõr.

Vücutlarõ baş, gövde ve ayak olmak üzere 3 bölgeye ayrõlõr. Vücut ince

bir kitin tabakasõ i le kaplõ olup genellikle arka uçta bir ayak yer alõr.

Hayvanõn tespit edilebilmesi salgõ bezleriyle olur. Başta kenarõ sil lerle

çevril i bir disk organõ vardõr. Buna tekerlek organõ da denir. Bu organ

harekete ve besin almaya yarar. Rotatorlar saydamdõr. Hareket

halindeyken iç organlarõ görülür. Ağõzdan sonra kaslõ farinx (mastax)

gelir. Farinx, kutikular bir çeneye sahip olup 7 parçadan oluşmuştur.

Öğütücü mide kitinden öğütücü dişler içerir. Daha sonra kaslõ mide yer

alõr. Sindiri lmeyen maddeler anüs i le sonlanan bir barsakla dõşarõya

atõlõrlar. Başaltõm organõ protonefridiumdur. İyi gelişmiş bir sinir sistemi

vardõr. Dişi ler partenogenetik olarak çoğalabil irler. Yumurtalar

döllenmeden gelişebilir. Erkekleri dişi lerinden daha küçüktür.

Rotifera'lar arasõnda şekil ve yaşadõklarõ yerler bakõmõndan çok büyük

değişikl ikler vardõr. Göl sularõnda bulunanlarõn vücudu uzun yapõlõdõr.

Arka kõsõmlarõ çatal şeklindedir (bu hayvanlar ağõzlarõnõn etrafõnda

bulunan kirpiklerle suda yüzerler ve solucan şeklinde hareketler yaparlar).

Diğer bazõ Rotifera'lar sil indiriktir ve içinde yaşayabilmek için kendilerine

bir kabuk örerler, bu şekilde dõş etkilerden kendilerini korumuş olurlar. Bu

durum onlarõn çok yaygõn olmalarõnõ sağlar. Rotiferlerde yalancõ bir

coelom bulunduğundan Nematoda ve Gastrotrichia�larla çok yakõn

akrabalõklarõ olduğu kabul edilmektedir. Rotifer ve Gastrotrichialar sabit

hücreli hayvanlardõr. Embriyonik gelişme sonunda mitoz durur. Büyüme

ve regenereasyon görülmez. Yalnõzca birkaç gün yaşarlar ve yaşlanma

başlar ancak günde birkaç saat sodyum sitrat içinde tutulurlarsa

insanlardaki gibi yaşlanma nedeni olan kalsiyum tümüyle alõnõr ve yaşam

süresi uzatõlabil ir. Bu alanda yapõlacak deneyler i le insanõn ömür

uzunluğunun uzatõlabileceği sanõlmaktadõr.

Rotatorlar kuru olarak yani latent safhada yõlarca canlõ tutulabil ir. -

272° C�da 8 saat yaşarlar. Bu nedenle deneylerde de kullanõlabil irler.

52

Fam - Philodinidae

Philodina - Tatlõ ve durgun sularda serbest olarak yaşarlar. Sürünerek

hareket eden birçok rotator ihtiva ederler.

Fam - Brachionidae Gövde kase şeklinde olup vücudunda çõkõntõ

şeklinde küçük dikenler bulunur.

2. Phylum - NEMATODA

Rotifera ve Gastrotrichia i le akraba olduklarõ i leri sürülmektedir. 10.000

den fazla türü olan bu grup üyeleri denizlerde, tatl õsularda, toprakta

bitkisel ve hayvansal çürümüş maddeler içinde bulunur. Gruplar farklõ

ortamlarda yaşamalarõna karşõn vücut organizasyonlarõ çok benzer.

Vücutlarõ uzun ve segmentsizdir; ön kõsmõ yuvarlak arka kõsmõ iğ şeklinde

sivri, yassõ veya çatallõdõr. Büyüklükleri çok değişir, serbest yaşayan

gruplar 1 mm. kadardõr, parazit yaşayan at barsak nematodu 35 cm., Floria

medinensis ise 2 metredir. Çoğu hayvan ve bitki parazitidirler. Hemen

hemen her toprakta ekonomik önemi büyük olan çok sayõda nematod

bulunur.

Başta halka biçimli bir serebral ganglion buradan karõn tarafõna inen sinir

kordonlarõ bulunur. Nematodlarda sindirim sistemi düz bir boru

şeklindedir. Ön uçta ağõz, arkada anüs bulunur. Bil indiği gibi bu grupta

vücut duvarõ i le sindirim sistemi arasõnda yer alan vücut boşluğu,

pseudocoel (yalancõ boşluk) tipindedir (hakiki coelomda bulunan

mezodermik tabaka yoktur). Vücutlarõ kalõn fakat çok esnek olan epidermis

tarafõndan salgõlanan kalõn, üstü partiküllü birkaç tabaka olabilen

kutikula i le kaplanmõştõr. Sil l i epitel yoktur. Yalnõz boyuna kaslarõ

gelişmiştir. Bu nedenle kolaylõkla yõlan gibi sürünerek hareket ettikleri

halde zorlukla yüzerler. Ergin devrede hücre bölünmesi (mitoz) durur.

Ancak hayvan hücre büyümesi i le gelişir.

Genç bir nematodun ergin hale gelmesi sõrasõnda kutikula büyümeyi

engeller. Bu nedenle kutikula periyodik olarak değiştiri l ir (gömlek

53

değiştirme). Bu bir nevi deri değiştirmektir. Bu grupta genellikle ergin

oluncaya kadar 4 kez deri değiştirme görülür. Her organ bell i sayõda hücre

içerir. Regenereasyon yoktur.

Nematodlarõn çoğu ayrõ eşeylidir. Bu durum hayvanlar aleminde ilk defa

görülür ve eşeyli olarak ürerler. Erkek eşey açõklõğõ anüsten, dişinin ise

ön ventral taraftan (bir çift olarak) açõlõr.

Fam - Ascaridae - Oldukça kalõn vücutludurlar.

Ascaris lumbricoides (barsak solucanõ): İnsanlarla domuzlarõn ince

barsağõnda (30 cm. yuvarlak açõk pembe renkli) yaşarlar. Ayrõ eşeylidirler.

Parazit yaşadõğõ için ağõz ve anüs küçülmüş olup, dolaşõm sistemleri

yoktur.

Döllenme vücut içinde olur, erkekten alõnan spermalar uterusa gelerek

yumurtayõ döller. Sert bir kabuk ile çevrilen yumurtalar yaşadõğõ hayvanõn

barsağõna inerek dõşarõ atõlõr, yumurtalarõn gelişebilmesi için birkaç hafta

nemli toprak veya suda kalmasõ lazõmdõr. Yumurtalar henüz dõşkõ içinde

iken içlerinde küçük kurtçuklar gelişir. Bu yumurtalar domuz veya insan

besinine karõşarak alõnõrsa ince barsakta açõlõr. Genç kurtlar ince barsağõ

delerek kan damarlarõna buradan da kalp ve akciğere geçerek,

bronşlara girerler. Oradan hava boşluğuna ve yemek borusuna tekrar

bronşa geçerek erginleşirler. Genç kurtlar çok sayõda ise iltihap, sõtma,

kanama gibi nöbetlere sebep olur. Bir dişi askaris günde 200.000

döllenmiş yumurta bõrakõr.

Ascaris megalocephala (at askarisi) 20-30 cm. boyda olup at

barsaklarõnda parazittir.

Fam. Anguillulidae Tarõmda ekonomik önemi olan türleri içerir.

Anguillula tritici : Buğday zararlõsõ

Anguillula dipsaci : Çavdarda zararlõ

Heterodera : Pancar ve domateste zararlõ

54

Fam. Filariidae İplik kalõnlõğõnda ince uzun vücutludurlar. Erginleri lenf

dokularõnda yaşar. Birkaç cm. boydadõr. Küçük larvalar kana karõşõr ve

kan emen sineklerle yeni konağa geçer.

Filaria - Çoğu bağ dokusu içinde genellikle derinin altõnda yaşar.

Filaria bancrofti - İnsanlarõn lenf sisteminde yaşar ve lenf damarlarõnõ

tõkar (Dokularda şişme görülür vücudun altõ ve bacaklar şişer). Fil

hastalõğõ elephantiasisi yapar. İnsandan insana geçimi sinek ile olur.

Fam. Trichinellidae

Trichinella spiralis: Hayat devresinin bir kõsmõnõ insanda geçirip,

domuz ve sõçan ince barsağõnda parazit olup kana, dokulara, çizgili

kaslara geçip orada kalker kist oluşturur. Kurtçuklar birkaç yõl sonra yeni

konukçuya geçer, kistler sindiri l ir. Larvalar ince barsakta erginleşir ve

hastalõk Trichinosis başlar, barsak çeperlerinin delinmesi ateş ve ishal

yapar. İkinci safha larvalar kas dokusuna yerleşir. Kas faaliyeti durur.

Ağrõlar başlar ölüm görülebil ir.

Fam. Strongylidae - Vücutlarõ sil indir şeklinde bazen de iplik gibidir.

Kenarlarõ ekseriye dişli olan büyük bir ağõz kapsülü içerir.

Ancylostoma duodenale (Kancalõ kurt) Anemiye neden olur. Erginler

insan ince barsağõnda beş sene kadar kalabil ir. Barsağõn mukozasõ i le

beslenir ve dişleri i le barsak tümörlerini eritir.

Fam. Oxyuridae - Çok küçüktür. Gelişmelerinde taşõyõcõ ara konak

yoktur. Omurgalõ hayvanlarla arthropodlarõn barsaklarõnda yaşarlar.

Ağõzlarõnõn kenarõ düz veya dudaklõdõr.

Oxyuris - Çoğu 3 dudaklõ olup dişi lerde vücudun arka ucu iğne gibi uzun

ve sivri, erkeklerin ise küttür.

Oxyuris vermicularis - İnsanlarda genellikle çocuklarda görülen

parazitlerden biridir (dişi ler 2-5 mm, erkekler ise 9-12 mm. boyunda olur).

55

Genç hayvanlar ince barsakta, erginleri kör barsak ve kalõn barsakta

yaşarlar. Genellikle geceleri yumurta ile dolu dişiler anüsten çõkarak

anüs çevresine binlerce (13.000 kadar) yumurta bõrakõrlar. Normal halde

bunlar gelişerek larvalarõ meydana getirirler. Larvalar henüz yumurta

kabuğundan çõkmamõş bir halde ağõz yolu i le insana geçtikleri taktirde 14

günde ergin hale gelirler. Parazitlerin cilt üzerindeki hareketleri kuvvetli

bir kaşõntõ yapar. Bazen kaşõnan yerlerden tõrnak aralarõna giren

yumurtalar bilhassa küçük çocuklarda parmaklarõn ağõza sokulmasõ i le

tekrar aynõ konağa döner. Önemli enfeksiyonlara sebep olur.

3. Phylum - NEMATOMORPHA

Vücutlarõ iplik şeklinde ve çok uzun olan çoğunlukla kaynak sularõnda

rastlanan kõl kurtlarõdõr. İki uçta biraz yassõlaşmõş olan vücut sil indirik bir

yapõ gösterir. Larva parazitken, erginleri serbest yaşar. Vücutlarõ

hipodermis tarafõndan salgõlanan kutikula tabakasõ i le örtülüdür.

Hipodermis bir hücre sõrasõndan meydana gelmiştir ve altõnda hücreleri

epitel şeklinde sõralanmõş bir kas kõlõfõ yer alõr. Kas kõlõfõ yalnõz boyuna

uzanan l i flerden yapõlmõştõr. Vücudun ön ucunda bulunan ağõz ya çok

küçülmüş veya tamamen kapanmõştõr. Barsak karõn sinusunun içinden

geçer.

Bütün vücut boyunca uzanan sindirim borusu ergin hayvanlarda yer yer

körelmiş olabil ir. Bu hayvanlarda özel bir boşaltõm aygõtõ yoktur.

Hepsi ayrõ eşeylidir. Yumurtalarõnõ suya ve su bitkileri üzerine uzun iplikler

halinde bõrakõrlar. Yumurtalardan küçük larvalar çõkar, bunlar böcekler

tarafõndan besin i le alõnõrlar. Larvalar bu hayvanlarõn sindirim borusundan

vücut boşluğuna geçerler ve orada metamorfoz geçirerek süratle ergin

boya ulaşõrlar ve konağõ terk ederek serbest olarak kaynak sularõ içinde

yaşarlar.

Fam- Gordiidae (tel kurtlarõ)

Gordius aquaticus - Kahve renkli bir tel şeklindedir. Avrupada bulunur

56

PHYLUM - GASTROTRİCHA

Rotiferlere çok benzerler, ancak tekerlekler organõ yoktur. Vücutlarõ karõn

tarafõ yassõ bir şişeye benzer. Ön uçlarõ baş şeklinde arka uçlarõ çatallõdõr.

Vücut yüzeyi ince bir kutikula i le örtülüdür ve yüzeyde diken, pul gibi

çõkõntõlar görülür. Vücut yüzeyinde bazõ bölgeler (karõn yüzeyi ve ön uca

yakõn kõsõm) sil l idir. Karõn tarafõndaki sil l i bölge yan yana uzanan iki şerit

meydana getirir. Baş kõsõmda da kamçõlardan meydana gelmiş dört püskül

bulunur. Deride birçok bezler vardõr.

Ağõz ön uçtadõr. Sindirim borusu düz olarak arka uca kadar uzanõr ve anüs

ile sonlanõr.

Boşaltõm organõ vücudun yanlarõnda yer alan 7 çift protonefridiumdur.

Boşaltõm kanallarõ dolanmaz, ancak çok kõvrõmlõdõr.

Sinir sistemi ön barsağõn yan kõsmõnda yer alõr, iki parçalõ beyin ve

bundan ayrõlan bir çift sinir kordonundan meydana gelir. Ancak

mikroskopta görülebilen küçük hayvanlar olup havuzlarda, durgun sularda

ve çok azõ denizlerde yaşarlar. Besinleri bakteri ve alglerdir. Bu phylumda

da rotororlarda olduğu gibi hücre sayõsõ sabittir. Bir kõsmõ hermofodittir. Bir

kõsmõ da partenogenetik çoğalan dişi lerden meydana gelmiştir. Erkeklere

rastlanmaz.

PHYLUM - BRYOZOA (Yosun hayvanlarõ)

Bir kõsmõ yosunlara çok benzer diğer bir kõsmõ da kayalar üzerinde ince

dantell i kabuklar şeklinde görünürler. Genellikle koloni meydana getiren

sesil hayvanlardõr. Bazõ türler kalsiyum karbonattan meydana gelen

koruyucu bir kõlõf salgõlarlar. Ağõz; üzerinde tentaküller bulunan daire veya

at nalõ şeklinde lopofofor adõ verilen bir kenarla çevrelmiştir. Sindirim

borusu "U" harfi şeklindedir (bu sebeple anüs ağõza yakõndõr). Hermofrodit

hayvanlardõr. Tatlõsuda yaşayanlar statoblast adõ verilen tomurcuklanma

ile ürerler. 2 gruba ayrõlõrlar:

1. Entoprocta,

2. Ectoprocta

57

1. Entoprocta- Hakiki karõn boşluğu (Coleom) yoktur. Yerine yalancõ

coelom (Pseudocoelom) mevcuttur. Anüs lopofoforun içindedir.

2. Ectoprocta- Gerçek coelom vardõr ve anüs açõklõğõ lopofoforun dõşõnda

kalõr. Kolonilerinde avicularium adõ verilen ve kuş gagasõna benzeyen bir

organ bulunur. Kaslarla hareket eder ve ses çõkararak açõlõp kapanõr.

Küçük hayvanlarõn koloni üzerine yerleşmesine engel olur.

PHYLUM - BRACHİOPODA (Kandil kabuklular)

Kökeni eski devirlere dayalõ, kaslarla açõnõp kapanan ve kalsiyum

karbonattan meydana gelmiş kabuklarõ i le midyelere benzerler. Ancak

midyelerde kabuk vücudun sağõnda ve solunda, bu grupta ise hayvanõn

altõnda ve üstünde yer alõr. Alttaki kabuk bir sap kõsmõ i le sağlam bir

zemine tutunur ve hepsi denizde yaşar. Sesil hayvanlardõr. Jeolojik

devirlerde çok daha zengin (3.000 tür) tür sayõsõna sahip olmakla birl ikte

bugün 200 kadar türle temsil edil irler. Ağõzõn iki yanõnda sil lerle çevrilmiş

lopofofor kollarõ tentakülleri bulunur. Boşaltõm organlarõ sindirim sistemi

kontraktil çalõşan kalp, gerçek coelom boşluğu vardõr. Yumurtadan çõkan

larva sil lerle örtülüdür.

COELOMATA

Bu hayvanlar periton denen mezodermal zar i le yani epitelle tamamen

çevrilerek astarlanmõş ikinci bir karõn boşluğu içerirler. İç organlar bu

boşluk içinde yerleşmiş yine peritonla astarlanmõşlardõr. Coelomatlar ergin

dönemde bilateral simetril idirler.

PHYLUM - ANNELİDA

Tatlõsu, deniz ve karada yaşayan halkalõ kurtlarõn bir kõsmõ diğer

hayvanlarda parazittirler. Vücut homonom segmentlere ayrõlmõştõr. Gerçek

coelom ve mezoderm (schizocoel) ihtiva ederler. Sindirim, boşaltõm,

üreme ve sinir sistemleri vücut boyunca uzanõr veya kõsmen metameri

gösterir.

58

1. Annelitlerde deri ve kas çok iyi gelişmiştir. Vücut en dõşta epidermisin

bir salgõsõ olan kutikula i le sarõlmõştõr. Bunun altõnda tek tabakalõ bir

epidermis bulunur. Ondan sonra halka kaslar daha sonra da boyuna

kaslar yer alõr.

2. Sindirim sistemi Genel olarak önde ağõzla başlayan ve anüsle

sonlanan uzun bir boru şeklindedir.

3. Dolaşõm sistemi kapalõdõr. Barsağõn üstünde, mezenter içinde uzanan

kontraktil bir sõrt damarõ i le barsak ve karõn sõnõrõ arasõndan geçen bir

karõn damarõndan meydana gelir. Sõrt ve karõn damarõ vücudun ön ve

arkasõnda birleştikleri gibi her segmentte bu iki damarõ birbirine

birleştiren halka şeklinde damarlar vardõr. Bazõ hallerde sõrt damarõndan

başka halka damarlardan bazõlarõ da kontrakti l olabil ir. Bu taktirde bunlara

kalp adõ veril ir. Kan sõrt damarõnda arkadan öne doğru karõn damarõnda da

önden arkaya doğru akar. Kan plazmasõnda az miktarda kan hücresi ve

erimiş halde hemoglobin bulunur. Annelitlerde damar sistemi olmayan

birkaç basit form da mevcuttur.

4. Solunum, deri ve bazõ sucul gruplarda solungaçlarla yapõlõr.

5. Boşaltõm organõ segmental sõralanmõş nefridium' lardõr. Her segmentte

bir çift nefridium vardõr. Organlarõ sil l i bir huni (nefrostom) ile coelom

boşluğundan başlarlar ve huninin devamõ olan sil l i boşaltõm kanalõ da

aynõ segmentten veya onu takip eden segmentin ventral kõsmõndan

dõşarõya açõlõr. Nefridiumlar boşaltõm maddelerinden başka coelom

boşluklarõna geçen eşey hücrelerini de dõşarõ taşõrlar.

6. Sinir sistemi vücudun ön kõsmõnda bulunan bir çift serebral ganglion

i le başlar. Buradan ayrõlan iki konnektif yutağõn etrafõnõ bir halka gibi

sardõktan sonra ilk segmentin ventral bölgesinde yer alan karõn ganglion

çifti i le birleşir. Vücut boyunca her segmentte 1 ganglion çifti bulunur. Bir

önceki segmentte bulunan ganglion çiftlerini birleştiren sinir ipliklerine

konnektif, aynõ segmentte bulunan iki ganglionu birleştiren ipliğe komisur

denir. Annelitler ve Artropodlar için karakteristik olan bu tip sinir sistemine

ip merdiven sinir sistemi denir.

59

7. Üreme, ayrõ eşeyli veya hermafrodit olabil ir. Bazõ türlerde eşeysiz

üreme de görülür. Gelişmelerinde bazõ gruplarda sil lerle kaplõ bir

trochophora larva evresi vardõr.

8. Mezodermik orijinli olan coelomun içi bir epitel tabakasõ i le örtülü olup

gerçek bir karõn boşluğu meydana getirir. Vücut i le barsak arasõnda

kalan coelom boşluğu yani epitel tabakanõn barsağa dayanan kõsmõna

splanchopleura, vücut duvarõnõn kas kõlõfõna dayanan kõsmõna ise

somatopleura adõ veril ir.

9. Annelitlerde genelde yüksek bir regenereasyon yeteneği vardõr.

I. Class- POLYCHAETA

l. Hemen hemen hepsi denizlerde yaşayan, hafifçe dorso ventral yassõ

kurtlardõr.

2. Belirli bir baş bölgesi vardõr. Çenenin değişimi i le meydana gelmiş

olan pharynx çevresinde prostomium ile örtülen bir peristomium

gelişmiştir. Başõn ön kõsmõ çevresinde 4 çift tentakül var.

3. Parapodiumun bulunmasõ i le karakteristiktir. Parapodun üzerine çok

sayõda kitin kõl lar (setae) bulunur.

4. Kan kõrmõzõ renkte olup nedeni kan sõvõsõnda erimiº halde bulunan

hemoglobin ve ameobosit hücreleridir.

5. Ayrõ eşeylidirler. Her üreme mevsiminde coelom epitelinden geçici

olarak ovaryum ve testisler meydana getiri l ir. Döllenme suda olur.

Yumurtadan trochophor larvasõ çõkar.

Sub.Class - Errantia

Farinkslerini torba gibi ağõzdan dõşarõya uzatõlabil ir ve genellikle kitin

çene veya diş ihtiva eder. 1-2 çift gözleri vardõr. Vücut homonom

segmentlidir. Geçici olarak borular içerisinde yaşõyorlarsa da genellikle

serbest hareket ederler.

60

Fam. Nereidae

Nereis

Nereis diversicolor - (deniz kurdu) 8-8.5 cm. boyda olup. Avrupa

denizlerinde bulunur.

Nereis virens - Kum kurdu veya midye kurdu.

Sub.Class - Sedentaria

Segmentlere göre vücutlarõ 2 veya 3 farklõ bölgeye ayrõlõr. Gözleri ya çok

küçüktür veya hiç bulunmaz. Devamlõ olarak borularõn içinde yaşarlar.

Bazõlarõ kuma gömülürler.

Arenicola

Arenicola marina - Boyu 12-15 cm. olup olta yemi olarak kullanõlõr.

Akdeniz ve Atlas Okyanusu�nda yaşar.

II. Class - OLYGOCHAETA

2000 kadar türü vardõr. Tatlõsularda ve nemli toprakta yaşar. Belirli bir

baş bölgesi yoktur. Yarõk biçiminde olan ağõz ön uçta, anüs ise arka

uçta yer alõr. Barsak bütün sõrt boyunca uzanan typhlosolis adõ verilen

girintiye sahiptir. Bu yapõ barsakta emilim yüzeyini arttõrmaktadõr.

Barsağõn etrafõnda yer alan Chloragen hücreleri, karaciğer gibi ödev

görüp, glikojeni sentez ve depo ederler. Class'õn ismi harekette rol

oynayan Setae ' lardan ileri gelir. Setaelarõ kaslar hareket ettirir. Parapod

bulunmaz Polychaetlerden farklõ olarak hermafrodittirler. Bununla birl ikte

eşeysiz çoğalan türler de vardõr. Her solucan hem dişi hem erkek olabil ir.

Ancak döllenme vücut içinde olur. Yumurta içinde küçük bir solucan

gelişir. Gelişmeleri esnasõnda, trochophor larvasõ yoktur .

Olygochaetalarõn en belirgin özell iklerinden biri genellikle eşeysel

olgunlaşma sõrasõnda delikler civarõnda, 6, 7 segmenti kapsayan ve

vücudu bir halka gibi saran clitellumun bulunmasõdõr. Gelişme sõrasõnda

bir madde salõnõr. Bu, karõndan birbirine dönük olan hayvanlarõn birbirine

bağlanmasõnõ sağlar. Bu kõsõmda ortalama 32. segmentten geriye 6-7

segmenti kapsar ve burada epidermis çok bezli ve şişkin bir hal alõr. Her

61

segmentte kõsa kitin setalar vardõr. Clitellumda intersegmental boğumlar

ve kõl lar belirsizleşir veya tamamen kaybolur.

Vücut yüzeyi ince bir kutikula i le örtülüdür. Bunun altõnda epidermis daha

içte biri halka şeklinde diğeri de boyuna uzanan liflerden meydana gelmiş

2 kas tabakasõ ve coelom epiteli bulunur. Karada yaşayanlarda bazõ

segmentlerde sõrt tarafta birer por bulunur. İç tarafta coelom boşluğuna

açõlan bu porlara coelom ve sõrt porlarõ denir. Kuruma tehlikesi olduğu

zaman coelom sõvõsõnõn bir kõsmõ buradan dõşarõya verilerek derinin nemli

kalmasõ sağlanõr. Yüksek regenereasyon kabil iyetleri vardõr. Besinleri

bitkilerdir.

Fam. Tubifidae Çok ince yapõlõdõrlar .

Tubifex tubifex Tatlõsularda. Sularõn dibinde başlarõ dip çamuruna

gömülü arka uçlarõ serbest olarak yaşarlar. Boylarõ 8,5 cm. kadar olabil ir.

Fam. Lumbricidae - (Toprak solucanlarõ) vücut kõl larõ S şeklinde kõvrõk ve

sivri uçludur. Her segmentte 8 kõl bulunur. Bunlar yanlarda birer çift

boyuna sõra teşkil edecek şekilde sõralanõr. Dişi genital por 15, erkek

genital porlarõ ise genellikle 14'üncü segmentten dõşarõya açõlõr.

Lumbricus terrestris - Boy 30 cm. segment sayõsõ 140-180 kadar tarla ve

bahçe topraklarõ içinde bulunur, clitellum 31-37 segmentler arasõnda yer

alõr.

L. rubellus - Boy 15 cm. kadar, clitellum 26-32 segmentler arasõnda yer

alõr. Genellikle çürümüş yapraklar arasõnda bulunur.

III. Class - HIRUDINEA

Parazittirler ve vücutlarõ sabit sayõda segment içerir. Derilerindeki

sekonder bölmeler sebebiyle her iç segment dõşta 2-14 halka gösterir.

Hirudo medicinalis eskiden beri tõpta kullanõlõr. Vücutta belirgin bir baş

bölgesi yoktur. Bugün bu hayvanlardan elde edilen hirudin maddesi

kanõn põhtõlaşmasõnõ önlediğinden geniş ölçüde faydalanõlmaktadõr.

Sülükler tatlõsularda yaşarlar. Vücutlarõ dorso ventral yassõlaşmõştõr.

Vücudun her iki ucunda anterior ve posteriorde birer vantuz bulunur.

62

Sülükler vantuzlarla tutunarak ileri doğru hareket eder. Ön vantuzun

içinde ağõz, ağzõn arkasõnda 3 köşe teşkil edecek şekilde sõralanmõş 3

kitin diş bulunur. Bu dişlerle yara açõp kan emer. Kan emenlerde tükrük

bezi salgõsõ kanõn põhtõlaşmasõnõ önleyen ferment içerir. Sindirim

kanalõnda yan cepler vardõr. Bunun için bir defa kan emince aylarca

besin almadan yaşayabilir. Hermafrodittirler (Eşeysiz çoğalmazlar).

Paraziter yaşama uygun olarak Parapodium veya setaelarõ yoktur,

regenerasyon kabiliyetleri çok azdõr, Trochophora larva dönemi

yoktur.

Fam. Hirudinidae

Hirudo medicinalis - Tõpta kullanõlõr. Boyu 15 cm. kadardõr ve tatlõsularda

yaşar.

Limnatis nilotica - 8-10 cm. boyda olup çeşme yalaklarõnda yaşar,

memeli ve insana geçer. Burun ve ağõz boşluklarõna yapõşarak kan emer.

Phylum - ONYCHOPHORA

Tropik bölgelerde yaygõndõrlar. Taşlar altõnda ağaç kovuklarõnda rastlanan

geceleyin faal olan hayvanlardõr. Vücut annelitlere benzer şekilde

homonom segmenlidir. Ancak bu segmentler dõş boğumlarla

birbirlerinden ayrõlmadõklarõ için dõştan görünmezler. Taşõdõklarõ üyeler

segmentlerin yerini işaret eder. Ayrõ bir baş bölgesi yoktur. Vücudun ön

kõsmõnda ventral olarak yerleşmiş ağõz ve yanlarõnda papillalar bulunur

(dorsalde anten gibi bir yapõ). Dorsalde göz yer almõştõr, ayaklar poliket

parapodlarõnõ andõrõr. Ancak yürümeye yaradõğõndan homolog deği ldir.

Ayrõ eşeylidirler. Döllenme ve yumurtalarõn gelişmesinin bir kõsmõ vücut

içindedir.

Dolaşõm açõk olup kalp dorsaldedir. Kan kõsmen hemocoel içinde dolaşõr.

Solunum püskül trakelerle olur. Boşaltõm organõ nefridiumlardõr. Bu

özellikleriyle arthropodlar i le annelitler arasõnda bir karakter gösterirler ve

Arthropodaya geçişi oluştururlar.

Fam. Peripatidae

63

Peripatus - Boylarõ 5 cm. olup geceleri faaldirler.

Phylum - ARTHROPODA (Eklem bacaklõlar)

Karada, tatlõ ve tuzlu sularda, havada yaşarlar. Ekvatordan kutuplara

kadar geniş bir yayõlõş alanõna sahiptirler. Arthropodlar, homonom

segmentli olan annelidlerin aksine Heteronom segmentlidirler. Yani

embriyo dönemlerinde muhtelif vücut bölgelerindeki segmentler değişik

şekilde gelişerek bir takõm bölgeler meydana getirmiştir. Bu bölgeler baş ,

toraks ve abdomen olmak üzere üç kõsõmdõr. Arthropodlardaki simetri,

annelidlerde olduğu gibi, bilateraldir.

Hareket değişik sayõdaki segmentlerden yapõlmõş bacaklarla sağlanõr.

Kaslarõ enine çizgilidir. Kontraksiyon süratli olduğundan, hareket de

çabuk olur.

Deri, kutikula ve Ca tuzlarõnõn birikimi i le olağanüstü sertleşmiş ve bir dõş

iskelet meydana getirmiştir. Dõş iskelet harekete engel olmamak için

segmentler arasõnda kesinti l i olup yerini ince deri kõvrõmlarõna bõrakõr.

Kaslara destek ödevini görür, zaman zaman atõlõr ve alttaki deriden

yeniden meydana getiri l ir ki buna deri değiştirme denir. Böylelikle dõş

iskelet hayvanõn büyümesine engel olmaz (her larva ergin hale gelinceye

kadar belirl i sayõda deri değiştirir. Bu sayõ türe, sõcaklõğa ve besine göre

değişik olup 5-7 kadardõr. Lahana kelebeğinde sõcaklõğa göre 3-5, güvede

ise besine göre 4-40 defa deri değiştiri l ir).

Arthropodlarda her segmentte bir çift ekstremite yer alõr. Ancak birçok

grupta segmentler kaynaşmõş olup dolayõsõyla ekstremite sayõsõ segment

sayõsõnõ belirler.

Başta: Antenler, ağõz ekstremiteleri ve gözler bulunur.

Toraksta yer alan ekstremiteler hareketi sağlar ve çeşi tl i gruplarda

yürüme, çoğalma, duygu organõ, koşma gibi çok değişik görevleri görür.

Sindirim borusu vücut boşluğunda serbest olarak uzanõr.

Dolaşõm sistemleri açõktõr. Kan kõsmen damarlarda kõsmen de vücut

boşluklarõnda dolaşõr.

Boşaltõm organlarõ koksal bezler, maksil bezleri, anten bezleri veya

böceklerde olduğu gibi malpiki borularõ şeklindedir.

64

Solunum suda yaşayanlarda solungaç veya boru ve kitap şeklindeki

trakelerle yapõlõr.

Sinir sistemi beyin, yutak konnektifi ve karõn ganglionlarõndan meydana

gelmiştir. İp merdiven şeklindeki duyu organlarõ iyi gelişmiştir. Antenler,

basit ve bileşik gözler işi tme organlarõ ve denge organlarõ bulunur.

Ayrõ eşeylidirler. Döllenme genellikle içte olur. Bazõlarõnda partenogenez

de görülür.

Genel organizasyon ile Arthropodalar muhtemelen Annelidaya benzeyen

vücudu segmentli kurt (larva) gibi bir atadan köken almõşlardõr. Bu köken

canlõda, çok basit yapõlõ olan baş muhtemelen duyu kõl larõnõ taşõmaktaydõ.

Ağõz ventral tarafta yerleşmiştir. Prostomiumun gelişmesindeki ilk

basamak bir çift ventral üye yeni bacaklarõn her vücut segmentinde

meydana gelmesi ve hareketin buna ilavesidir. İkinci aşama da buna

paralel biçimde başta duyu organlarõ olan göz ve antenlerin

gelişimidir. Phylum Oncopoda ve Onycophoranõn yaşayan örnekleri

bunu göstermektedir. Arthropoda evriminde üçüncü basamak bacaklarõ

oluşturan kõsõmlarõn birbiriyle eklem oluşturacak biçimde bölümlere

ayrõlmasõdõr. Bu gelişme birinci çift extremitelerin ağõza gõda atmaya

veya almaya yarayacak şekilde gelişmesini dolayõsõ ile birinci vücut

segmenti ile başõn birleşmesini sağlamõştõr. Trilobita'da anten ve

gözler bu kademede iyi gelişmiştir. Bu kademeye yakõn bir noktada

Arthropodalar farklõ iki dala ayrõlõr. Birinci grup Cheliserata yani

örümceklerin bulunduğu grup diğeri ise (Insecta) böcekler Mryapodlar ve

Crustaceae�leri içeren Mandibulata�dõr.

Günümüzde yaşayan eklembacaklõlar iki altşubeye ayrõlõrlar. Antensiz

olanlar keliser (cheliser) taşõmalarõ nedeniyle Chelicerata altşubesine

dahil olup bu grupta akrepler, örümcekler ve akarlar yer alõr. Anten

taşõyanlar ise, ağõzõn gerisinde yer alan ilk üye çiftinin mandibula olmasõ

nedeni i le Mandibulata altşubesi içerisinde incelenirler ve bu grup

içerisinde böcekler, kabuklular, kõrkayaklar ve çõyanlarõn bulunduğu

myriapoda grubu yer alõr.

65

Zoologlarõn çoğu böyle bir gruplandõrmayõ kabul etmektedir. Bununla

birl ikta bazõ sistematikçiler Mandibulata altşubesi, birbirleri i le yakõn

akrabalõklarõ olmadõklarõ i leri sürülen gruplarõ içerdiğinden yapay bir birl ik

oluşturmaktadõrlar. Büyük bir olasõlõkla Arthropoda evriminde, Mandibulata

ve Chelicerata şeklinde iki daldan çok dört ana dal mevcuttur. Bu dallar;

Trilobita (soyu tükenmiş), Chelicerata, Crustacea ve Uniramia altşubeleri

i le temsil edilmektedir. Uniramia içerisinde kõrkayaklar, çõyanlar ve

böcekler yer alõr. Diğer üç altşubenin üyeleri sucul olmasõna karşõn

Uniramia karada evrimleşmiştir. Uniramia türleri mandibula ve bir çift

anten taşõrlar; Uniramia ismi bu hayvanlarõn üyelerinin dallanmamõş

olduğuna ya da dallanmamõş atasal bir üyeden köken aldõğõna işaret

etmektedir.

Bazõ görüşlere göre, Uniramia üyelerinin ya da tüm altşubelerin farklõ

Annelida benzeri atadan köken aldõğõna il işkin, karşõlaştõrmalõ morfolojiden

elde edilen bazõ kanõtlar vardõr. Eğer bu doğru ise, Arthropoda

superphylumu (üstşube) olarak düşünülüp, Trilobita, Chelicerata,

Crustacea ve Uniramia, şube (phylum) düzeyine yükselti lebil ir.

Arthropoda�nõn polifi letik olduğu görüşünü bazõ uzmanlar ve özell ikle bir

çok entomolog kabul etmemektedir.

Arthropoda phylumunun sistematiği

1. Sub.phylum TRİLOBİTOMORPHA

2. Sub.phylum MANDİBULATA

Class : Crustacea

Sub.class : Entomostraca

Sub.class : Malacostraca

Grup Myriopoda

Class Chilopoda

Class Diplopoda

Class Symphyta

Class Pauropoda

66

Class Insecta

3. Sub.phylum CHELİCERATA

Subphylum - TRİLOBİTOMORPHA (Fosil Formlar)

Class - Trilobita

Bütün arthropodlar içerisinde en ilkel gruptur. Hepsi denizlerde yaşamõş

olan bu grubun bugün yaşayan temsilcileri yoktur. Toraks segmentlerinde

1'er çift üye vardõr. Son segment üyesiz telsondur. Başta 1 çift anten

vardõr. Sonra gelen 4 segmentin her biri segmentli üye taşõr. Bu grupta

vücut tipik olarak birisi dorsal, diğeri ventral, diğer ikisi de yanlarda

olmak üzere 3 bölge halindedir ve bu bölgelerin herbiri lobus olarak

adlandõrõlmõştõr. Bu nedenle tri lobit denmiştir.

Subphylum - CHELİCERATA

Vücut Cephalothorax (Baş ve toraks) ve abdomen olmak üzere iki

kõsõmdan oluşmuştur. Cepholothorax'da 6 çift ekstremite bulunur. Bunlar :

1. çift Chelicer (ağõzõn ön tarafõnda)

2. çift Pedipalpus

3.- 6. çift Yürüme bacağõ

I. Class - Arachnida

1. Ordo - Scorpionida (Akrepler)

Cephalothoraks 6 segmentlidir, abdomen iki kõsõm olup preabdomen 7, dar

ve uzun olan post abdomen 6 segmentten oluşur. Abdomen

Cephalothorakstan büyüktür, cephalothorax abdomene bütün genişliği

ile bağlanõr. Oldukça gelişmiş olan pedipalpuslarõn dip tarafõ geniş olup

besinin ağõza alõnmasõna yardõm eder. Pedipalpusun uçlarõ kõskaçlõdõr

(örümcekten farkõ) avlarõnõ pedipalpleri i le avlar chelicerleri i le parçalayõp

yerler. Chelicer ise küçük ve ucu makas şeklindedir (3 parçadan

yapõlmõştõr). Postabdomenin son segmentindeki telson kõsmõnda zehir

iğnesi i le zehir bezi yer alõr. Preabdomenin ventralinde 1. sternitin

67

ortasõnda genital kapak, genital delik ve 2. sternit üzerinde pectin adõ

verilen dokunma ve bulma organõ olarak kabul edilen bir çift tarak bulunur.

3, 4, 5 ve 6. sternitte kitap trakelerine ait birer çift solunum deliği vardõr.

Akreplerde yürüme bacaklarõnda göze çarpan özellik ön bacaklarõn

diğerlerine göre küçük oluşudur.

Cephalothoraks'õn ön orta kõsmõnda 2 median göz ve yanlarda 2-5 tane

nokta göz bulunur. Bileşik gözler daha iyi gelişmiştir. Ağõz pedipalpler i le

bacaklar arasõndaki artrium içinde ve üst dudağõn altõndadõr.

Akreplerde yumurta dişinin vücudunda açõlõr ve yavru olarak dõşarõya

çõkar (doğuruyormuş gibi ancak uterus yoktur). Yavru sõrtta taşõnõr ve

bakõlõr. 700 türden 4 tanesi Türkiye'de vardõr.

Fam. Buthidae

Buthus gibbosus - Batõ, Orta ve Doğu Anadolu'da bulunur 6 cm. kadar

boydadõr.

Androctanus crassicauda - Güney ve Güneydoğu Anadolu'da

(Adõyaman) bulunur. Bizdeki akreplerin en büyüğüdür.

Fam. Scorpionidae

Pandinus imperator - Ülkemizde bulunmaz. Dünyanõn en büyük akrebi

olup Afrika'da yaşar 22 cm. kadar boydadõr.

Scorpio maurus fuscus - Kuzey Anadolu'da bulunur 6 cm. boydadõr.

2. Ordo - Solpugida (Örümcek benzeri)

Cepholothorax abdomenle tüm genişl iği i le birleşir. Abdomen

segmentlidir. Zehir bezleri yoktur. Hõzla kaçarlar. Görünüşleri

korkunçtur. Halk arasõnda büyü denir.

3. Ordo - Areneida (Örümcekler)

Vücut, cephalothoraks ve abdomenden oluşur. Cephalothoraks ile

abdomen dar bir bel (pedicel) bölgesi i le ayrõlõr. Abdominal bölgede

segmentasyon kaybolmuştur. Yalnõzca bir familyada segmentasyon

görülür. Cephalothorax, karapaks denilen daha sert bir kitinle kaplõdõr.

Gözlerin sõralanõşõ sistematikte önemlidir. Bu kõsõmda 3-4 çift ocel göz

68

bulunur. Cheliserleri tipiktir. Geniş bir kaide kõsmõ i le kõvrõk bir çengel

kõsmõ vardõr. Zehir bezinin salgõsõ bir kanal i le dõşarõ akõtõlõr (bu salgõ

sindirimde rol oynar). Pedipalpus kõskaçlõ değildir ve kaide kõsmõ

geniştir. Besin almada kullanõlõr. Erkekte uç kõsõm şişe şeklindedir.

Kopulasyon sõrasõnda spermleri alõr ve dişiye nakleder. Dişide bu kõsõm

çengel şeklindedir. Yürüme bacaklarõ coxa, trochanter, femur, patella,

tibia, metatarsus, tarsus segmentlerini içerir. Tarsus segmentinin apexinde

çengel biçiminde dişler bulunur. 4. çift bacağõn metatarsusu üzerinde 2

sõra halinde tarak şeklinde dikenler bulunur ki buna calamistrum denir.

Yine bacaklarõn tarsus kõsmõnda bir çift çengel tarak şeklinde çõkõntõlar yer

alõr. Bu yapõlar ağlar üzerinde kolaylõkla yürümeyi sağlar. Örümcek

bacaklarõnõn çoğunda diken ve tüy bulunur ki bu sistematikte önemlidir.

Abdomenin arka ucunda, anüs önünde 4-6 çift konik çõkõntõ halinde

görülür, son kõsmõnda ağ papilleri yer alõr. Koninin uç kõsmõnda küçük

deliklerden oluşmuş cribellum levhasõ yer alõr. Ağõ yapan sõvõ buradan

salõnõr. Opistosomada (abdomende) ventralde öne yakõn bir kõsõmda eşey

açõklõğõ ve bunun yan taraflarõnda da kitap trake şeklinde solunum

organlarõ yer alõr.

Boşaltõm organlarõ (Prosomada) Cephalothorax'ta yer alan 7 çift koksal

bezleridir. Ayrõ eşeylidir. Yõrtõcõ, dişi erkeği yer

Fam. Aviculariidae- Büyük örümcekler Zehirl i kuş ve memelilere dahi

saldõrõrlar.

Avicularia avicularia - Kuş örümceği .

Fam. Theridiidae- Bütün dünyaya yayõlmõş vücut küre şeklinde bacaklar

ince, zehirleri ölüme neden olur.

Latradectus congulobatus- Boyu küçük petrol renginde karnõnõn üstü

kõrmõzõ ayaklarõn son parçasõ esmer kõrmõzõ Akdeniz sahillerinde bizde de

olabil ir. Zehiri çok kuvvetli halk korkar.

Latradectus lugubris, Güney Rusya Türkistan, İran ve Türkiye�de. Çok

zehirl idir. At, deve ve sõğõrlarda ölüme sebep olur.

Fam. Lycosidae Koşucu örümcekler,

69

Hognatarantula- boyu 3-3.5 cm. açõk kirl i kahve rengi kõrmõzõ renkleri var.

Halk arasõnda büyü denir.

4. Ordo- Acarina- (Kene ve uyuz böcekleri)- Toprak ve suda serbest bir

kõsõm da sõcak kanlõ hayvanlarõn parazitidir. Cephalothorax ile abdomen

birleşmiştir. Vücut segmenti hemen tamamen kaybolmuştur. Ağõz yapõlarõ

delici ve emici tipte değişmiştir. Delici formlarda ve celiserler delme

dikeni sti let şeklini almõştõr. Pedipalpuslarõn kaide parçasõ ve üst dudak bu

kõsõm etrafõnõ bir kõlõf gibi sarar. Solunum püskül trakeler i le. Vücut ve

bacaklarda kõl lar bulunur. Boşaltõm birkaç türde koksal bez. Genelde

malpiki tüpleriyle yapõlõr. Bir kõsmõ basit bir kalp içerir. Diğerlerinde kalp

yoktur. Kõl düzenim ve sayõsõ sistematikte önemlidir.

Fam. Ixodidae- Sert kabuklu gerçek keneler

Ixodes ricinus. Göz yok, pedipalp 3, 4 parçalõ tokmak şeklinde hortum

var. Evcil hayvan paraziti kan emer. Bacaklarõn ucu çengelli ve tutunma

alanõ içerir.

Fam. Argasidae- Yumuşak vücutlu keneler

Argas persicus tavuklarda evlerde çatõlarda veya parazit hayvan

yuvasõnda yaşarlar.

Fam. Eriophyidae- Bitki özsuyu ile beslenen keneler.

Eriophyes pini-sarõ çamda düğüm şeklinde mazõ oluşumuna sebep

olurlur.

Fam. Phyllocoptidae- Uzun kurt şekill i yapraklarõn sararma ve

dökülmelerine neden olur.

Phyllocoptrata oleivorus (Turunçgil pas akarõ)- Turunçgil meyvalarõnõn

kabuklarõnõ tahrip eder. Kabuk kalõnlaşõr, meyvalar küçük kalõr, suyu

azalõr, asit miktarõ artar, dal ve yapraklarõn bazõ hastalõklara hassasiyeti

artar.

Fam. Tetranychidae- Birçok tür. Bitki �zsuyu emer. Tükrükle temasa

geçen bitki hücrelerinde marazi gelişme ve büyümeler olur.

Tetranychus ulmi- Avrupa kõrmõzõ örümceği- Kõşõ yumurta halinde

geçirir. Yapraklarõn renginin değişmesine ve vaktinden önce dökülmesine

70

neden olur. Mahsül azalõr ve meyve kalitesi düşer. Elma, armut ve şeftali

ağaçlarõnda görülür.

Fam. Sarcoptidae (Acaridae)- Uyuz böcekleri mikroskobik hayvanlardõr.

Boşaltõm organlarõ küçülmüş kalp yoktur. Vücut tõknaz ince deril i, ağõz

extremiteleri kõsa bir emme konisi gelişir, Deri içinde veya üstünde yaşar.

Sarcoptes scabiei- İnsanda, parlak kirl i sarõ yalnõz dişisi insan

epidermisi altõnda birkaç mm. ile 3-4 cm. arasõnda tüneller açar ve

burada yumurtlar.

Sarcoptes canis- Köpekte yatay tüneller açarak uyuz hastalõğõ

Pseuroptes ovis- Koyunda

Subphylum - MANDİBULATA

Chelicerata'lardan farklõ bu grupta anten, mandibul ve maxil vardõr. Aynõ

zamanda bileşik göz ihtiva ederler.

1- Class - Crustacea- Sert kabukludurlar. Büyük bir kõsmõ denizlerde bir

kõsmõ tatlõsularda rutubetli bataklõk yerlerde, az bir kõsmõ da acõ sularda

yaşar. Kaya, bitki veya hayvanlara yapõşõk olarak bulunduklarõ gibi parazit

olanlarõ da vardõr. Parazitlerin bir çoğu o kadar şekil değiştirmişlerdir ki

erginlerinde sõnõf karakterini görmek mümkün deği ldir. Bulunduklarõ grup

ancak biyolojk gelişmelerini takip etmekle anlaşõlõr çünkü biyolojik

gelişmelerinde tipik ve ortak larva tipleri vardõr.

Vücut genel olarak baş (cephalo), göğüs (toraks) ve karõn (abdomen)

olmak üzere 3 kõsma ayrõlõr. Baş birbiriyle kaynaşmõş bir biçimde 5

segmentten meydana gelmiştir. Ancak bu segmentlere karşõlõk gelen

ekstremiteler görülür.

Bazen baş, toraksõn 1. ve 2. segmenti i le veya tümü ile birleşmiş olabil ir.

Baş i le göğsün birleşmesi sonucunda cephalothorax meydana gelir. Başla

toraks arasõnda bariz bir sõnõr yoktur. Başõn arka kenarõndaki dorsal deri

katlanmasõnõn geriye doğru uzamasõ sonucu oluşan, iki parçalõ bir kabuk

şeklinde carapax bütün vücudu içine alõr. Bazen de vücudun bir kõsmõnõ

örten dorsal bir kabuk şeklindedir. Değişik şekill i olan toraks (2-60)

segment ihtiva eder.

71

Genellikle abdomen segmentleri dõştan görülebilecek şekilde belirgindir.

Başta sõrasõ i le 2 çift anten, 1 çift mandibula, 2 çift maksil yer alõr Bu

sõnõfa özel bir karakter veren antenlerin 1. çifti 2. çiftten çok küçük, diğer

üyelerin aksine bir kollu olup duyu almaçlarõnõ içerir. 2. çift antenler yarõk

ayak biçiminde hareket eder ve yakalamayõ sağlarlar. Antenlerden başka

bu kõsõmda gözler vardõr. Çoğunda bileşik gözler bir sap üzerinde olup

özel kaslarla hareket ettirebil ir. Başta bulunan 1 çift mandibula ile 2 çift

maksilla ağõz ekstremiteleridir. Besin almaya yararlar. Crustacea

ekstremiteleri yarõk ayak veya çatal ayak şeklindedir (Tipik olan

ekstremitelerin kaide kõsõmlarõ coxa ve precoxa' dan ibaret olup bundan

sonra 5 parçalõ bir endopodit kõsmõ ile kama şekilli bir exopodit kõsmõ

bulunur. Bu ekstremitelerin iç ve dõş kollarõnda çeşi tl i şekilde uyartõlar

bulunabilir). Toraks ayaklarõ (thorocopodlar) muhtelif gruplarõn yaşayõşõna

göre değişik biçimlidir. Yüzme ve besin toplamak gibi işlevleri yerine

getirirler ve bunlar yarõk ayak tipindedir. Bazõ gruplarda abdomendeki

ekstremiteler kaybolmuş bazõlarõnda gelişmiştir. Bunlara pleopod denir ve

yüzmeye, sõçramaya yararlar. Vücudun son kõsmõnda üye olmayan telson

denen bir çõkõntõ vardõr ve furka isimli 2 uzantõ taşõr. Birkaç parazit form

hariç hepsi ayrõ eşeylidir. Gelişmelerinde genel olarak metamorfoz

görülür. Yumurtalardan nauplius (gelişme safhasõ) larvasõ çõkar. Bu

larva, yumurta şeklinde 3 çift ekstremite alõnda ocel göz ve segmentsiz

olan vücudu ile karakteristiktir. Bundan başka metanauplius, zoea ve

mysis larva tipleri de görülür. Boşaltõm organõ 1 çift anten bezi ve 1 çift

maxil bezidir. Gelişmiş Crustacea�lerde dolaşõm sistemi sõrttaki kalp

dõşõnda arter ve venalarõ da geliştirecek biçimde evrimleşmiştir. Solunum

organõ olarak abdomen bacaklarõ üzerinde ve toraks bacaklarõ bazalinde

solungaçlar yer almõş olup basit formlarda bu görevi deri almõştõr. Ayrõ

eşeylidirler.

72

Sub. Class- Entomostraca- Segment sayõsõ çok değişik olup vücudun son

kõsmõnda çatal şeklinde uyartõlarõ alan furca bulunur. Parazit formlar

hariç, derileri fazla sertleşmemiştir.

1. Ordo- Phyllopoda-

Fam. Branchipodidae- Uzun vücutludurlar. Carapax'larõ yoktur.

Abdomende ise ekstremite yoktur. Ucunda bölmesiz 2 furka bulunur.

Branchipus schaefferi- Tatlõsularda yaşar. Uzun ve hafifçe yanlardan

basõk bulunan vücutlarõ 1 cm. boyundadõr.

2. Ordo- Cladocera (Su Pireleri)- Vücut yanlardan basõk ve 2 yan

parçadan oluşmuş bir carapax ile örtülüdür. Baş bunun dõşõnda kalõr ve

karõn tarafõna doğru yönelmiştir. Vücut az sayõda segmentli olup segment

sõnõrlarõ belirl i deği ldir.

Fam. Daphniidae- 7-8 mm. boyundadõrlar. Balõk yemi olarak önemlidir.

Daphnia magna-, Bütün dünyada, küçük durgun göl, havuzlarda ve

tatlõsularda bulunur.

Daphnia longispina - Ülkemizde Gölbaşõ�nda tespit edilmiştir.

Daphnia pulex- Bütün Avrupada

3. Ordo Copepoda - (Kürek Ayaklõlar)- Sularda serbest yaşayanlarõ

olduğu gibi parazit olanlarõ da vardõr. Vücut yapõlarõ yayõlõş tarzõna göre

değişmiş, bazõlarõ Crustacea�den ziyade kurda benzer bu ancak gelişme

safhalarõndan anlaşõlõr. Bunlarda carapax görülmez. Bunlarõn birinci

antenleri uzun ve kuvvetlidir. Erkeklerin l. çift antenlerinden biri (sağdaki)

diğerine nazaran daha kuvvetlidir.

Fam. Centropagidae, Tatlõsu ve denizlerde yaşarlar. En az 24 segmentli

antenleri iplik gibi uzundur.

Diaptomus emiri - Emir gölünde dişiden 7 tek yumurta salkõmõ var.

Fam. Cyclopidae (tepegöz) Çoğunluk tatlusuda yaşar. l. çift antenlerin

her ikisi de erkek bireylerde dişiyi tutmaya yarar. Boyu thorax cephalo

uzunluğunu geçmez. Dişide l çift yumurta salkõmõ bulunur.

Cyclops stenur Çubuk barajõ, Emir gölü�nde bulunur.

73

4. Ordo Cirripedia (Sülük ayaklõlar) erginleri denizde yaşayan hayvanlar

üzerinde yengeç, balina vs. veya taş, gemi, tekne iskele gibi yerlere

kendilerini tespit ederler. Birinci anteni tutunma organõ şeklinde olur.

Bu kõsõm vantuz gibi genişlemiştir. Bazõlarõnda tespit yeri bir safiha gibi

genişler, bazõlarõnda da bir sap gibi uzar. Vücutlarõ 2 parçadan oluşmuş

bir carapax ile tamamen örtülüdür. Bunun altõnda kalker plakalarõ

bulunur. Yumurtadan nauplius larvasõ çõkar bir müddet sonra bu larva

cypris larvasõna dönüşür. l. anten bu dönemde iyi gelişmiştir. Bu dönemde

deniz dibine çökerek kendini tesbit eder.

Balanus- Genellikle vapurlara yapõşõrlar. Yenir.

Sub.Class Malacostraca Cephalothorax ve abdomen olmak üzere 2

kõsõmdan meydana gelen vücut, sabit sayõda segmentten oluşur. (Gövde

daima l4 segmentlidir yalnõzca Lepostrakada da 15 segmentten

yapõlmõştõr) Başta 5, toraksta 8, abdomende 6, nadiren 7 segment

bulunur. Segmentlerin herbirinin dorsal kõsmõna tergum ventral kõsmõna

sternum denir. Bunlar da yanlarda pleuron denilen kõsõmlarla birleşirler.

Bazõlarõnda cephalothorax segmentlerinde kalkan şeklinde bir karapax

bulunur. Bütün extremitler ve abdomen karapaxõn dõşõndadõr.

Abdomenlerinin son kõsmõ çoğunluk yassõ bir telson i le sonlanõr. Extremite

ve ganglion ihtiva etmez. l çift büyük birleşik göz, alõn gözü erginde yok.

Bazen kollar çok dallõ. Mandibulalarda çiğneyici kõsõmlar meydana

gelmiştir. Toraksta 8 çift abdomende 6 çift ekstremite vardõr. Toraks

ayaklarõ yarõk ayak şeklindedir. ve yürümeyi sağlarlar. Abdomendekiler ve

telson yüzmeyi sağlar. Solunum solungaç ile yapõlõr. Istakoz, karides gibi

Crustacea�lerde sindirim sistemi çok iyi gelişmiştir.

Squiilla- Akdenizde yaşar.

Ordo-Decapoda (On ayaklõlar) Crustacealer içinde en evrimli olan

gruptur. Vücut baş ve thorax segmentlerinin oluşturduğu büyük bir

cephalothorax ve abdomenden oluşmuştur. Cephalothorax'õn sõrt tarafõnda

büyük kalkan şeklindeki carapax vücuda yapõşõk yanlarda ve karõna doğru

sarkar. Baş carapax'õn altõna çekilmiştir. Carapax rostrum denen öne

doğru sivri bir uzantõ meydana getirir. Vücut segmentleri veya kuyruk

74

yüzgeçleri yassõ ve geniş bir alan oluşturup karõna doğru kõvrõktõr.

Torakstaki i lk üç ekstremite besin sağlamak üzere maxill iped şeklinde

değişikl iğe uğramõştõr. Birinci çift diğerlerinde büyük, ucu daima

makaslõdõr; 5 çift dõş kollarõnõ kaybederek bir kollu, yürüme bacağõ haline

dönüşmüştür. Bu grupta abdomen şekil ve büyüklüğü çok değişikl ik

gösterir. Bazõlarõnda uropod ve telsondan meydana gelmiş bir kuyruk

yüzgeci bulunur. Abdomende yüzmeye yarayan 5 çift pleopod vardõr

(karõnda bulunan birinci yüzgeç ayağõ dişide çok küçülmüş veya

kaybolmuştur. Erkekte ise protopodit ve endopodit kõsõmlarõ kaynaşarak

spermanõn dişiye i leti lmesini sağlarlar). Sinir sistemi gelişmiştir. Baş

ganglionu i le ventral özofagusun altõnda 6 ganglionun kaynaşmasõndan

meydana gelmiş subözöfegal ganglion bulunur. Karõn ganglionlarõ da

kaynaşmõştõr. l. antenlerinin kaide kõsmõnda da ilk parçada denge

organlarõ statositler bulunur. Solunum larvalarda vücut yüzeyi, ergin de

solungaçlarla yapõlõr. Boşaltõm 2. antenlerin kaide kõsmõna açõlan anten

bezleri i le yapõlõr. Gelişimlerinde metamorfoz görülür. Zoea, metazoe larva

safhalarõ i le çeşi tl i larva tipleri görülür.

Sub.Ordo - Natantia Vücut hafifçe yanlardan basõk, rostrum iyi gelişmiş

toraks bacaklarõ zayõf, abdomen bacaklarõ ise iyi gelişmiş olup

yüzücüdürler. Abdomen cephalothoraxtan uzun ve kuyruk yüzgeci içerir.

Familya : Carididae

Palaemon serratus (karides) yenir.

Sub.Ordo - Reptantia Vücut sert karõn yönünde yassõdõr (Üstten basõk).

Rostrum küçük veya yoktur. Yürüme bacaklarõ iyi gelişmiş ve ilk çiftinde

makas gibi büyük kõskaç vardõr ve hepsinden kalõndõr.

Fam. Palinuridae (Zõrhlõ kabuklular) - Kutikula kalõn olup zõrh gibi vücudu

sarar. Carapax üzerinde dikenler bulunur. Karõn ayaklarõ yüzme bacağõ

şeklinde ve zayõf dişi lerde yumurta taşõmaya yarar.

Amacura - Vücut yuvarlak abdomen gelişmiştir. Carapax epistomla

kaynaşmaz, rostrum gelişmiştir. Yürüme bacaklarõnõn ilk üç çifti makaslõ,

birincisi çok kalõndõr.

Fam. Nephropsidae

75

Homarus vulgaris (Astacus gammarus) - Istakoz. Koyu mavi renkli 30-45

cm. Yenir. Pişirince kõzarõr, yosunlu kayalõk sahillerde bulunur.

Fam. Potamobiidae

Potamobius (Astaculus) fluviatilis - Tatlõsu õstakozu (yenir).

Anumura - Abdomen iyi gelişmemiş ve yumuşak telson körelmiştir.

Carapax epistomla kaynaşmaz. 3. yürüme bacağõ makaslõ deği ldir.

Fam. Paguridae (Keşiş Istakozlarõ)

Abdomen yumuşak olduğundan diğer hayvanlar tarafõndan kolaylõkla

yenir. Deniz salyangozlarõnõn boş kabuklarõ içerisine yerleşirler.

Brachyura (Yengeçler)- Vücutlarõ dorso-ventral yassõlaşmõş, kõsa ve

yassõ olan abdomen cephalothorax'õn altõna doğru kõvrõlmõştõr.

Carapax epistomla kaynaşõr. Kuyruk yüzgeçleri yoktur. Dişi lerde

abdomenin son segmenti yuvarlak, erkeklerde sivridir. Yürüme bacağõnõn

ilk çifti daima makaslõdõr. 3. çiftte hiçbir zaman makas yok.

Fam. Canciridae

Cancer pagurus (pavurya) - Akdenizde 9-12 cm. yenir.

Fam. Majiidae

Maja- Deniz örümceği 12-18 cm. Bazõ memleketlerde yenir.

Fam. Potamonidae (tatlõsu yengeci) - Cephalothorax enine oval

biçimdedir, yüzme bacaklarõ yoktur.

Potamon fluviatilis - 5 cm. yenir. Göl ve nehir kenarlarõnda taş dibinde.

Fam. Portunidae- (yengeç) İyi yüzücüdürler. Yürüme bacaklarõnõn son

kõsõmõ levha şeklini almõş yüzme bacağõ haline gelmiştir.

Portunus puber (Çalpara) - Karadenizde, tatlõsularda bulunur.

ORDO ISOPODA (Tesbih böcekleri),

Boylarõ 1 mm. ile 25 cm. arasõnda değişir. Vücut dorso-ventral basõktõr.

Carapax hiçbir zaman tam olarak gelişmemiştir. Karada yaşayanlarda kitin

tabakasõ çok sertleşmiştir. Baş toraksõn birinci segmenti i le kaynaşmõştõr.

Toraks 7 veya 6 segmentlidir. Abdomen çok kõsa ve segmentleri

birbirine kaynaşmõştõr.

76

Asellus aquaticus - Tatlõsuda bulunur. Boy l2 mm. kadardõr. Kör kuyu

mağara, derin göllerde yaşar.

Oniscus murarus (Asellus) (Duvar tesbih böceği)- 12 - 17 mm boyda

kerpiç duvarlarda, mahsenlerde, serlerde, rutubetli depo, kiler, çürümekte

olan bitki altõnda veya sağlam bitki üzerinde yaşarlar.

ORDO-AMHIPODA - Dõş görünüş olarak çok değişik şekill i olanlarõ vardõr.

Çoğunda vücut yandan basõktõr. 5- 20 mm büyüklüktedir. Baş toraks'õn 1

ve 2. segmenti i le kaynaşmõştõr. Deniz ve tatlõsularda yaşarlar. Ayrõ

eşeylidirler. Gelişmelerinde metamorfoz yoktur.

Fam. Gammaridae Vücutlarõ incedir. Suda karõnlarõnõn hareketiyle süratle

yüzeler. Hõzla akan acõ ve tatlõ sularda yaşarlar.

Gammarus pulex - Boyu 12 -17 mm. Ülkemizde de tespit edilmiştir.

MYRIAPODA'LAR

Myriapodalar bir sõnõf; Pauropoda, Symphyla, Diplopoda ve Chilopoda da

ordo olarak ele alõnõyordu. Sonra bu ordolar arasõndaki benzerlik ve

farklõlõklarõn bir class seviyesinde olduğuna karar verildi. Biz de bu

gruplarõ class olarak inceleyeceğiz ancak bu classlara dahil olan

hayvanlarõn myriapodalar olarak ortak karakterleri şunlardõr. Bu

hayvanlarõn hepsi karada yaşarlar. Vücutlarõ baş ve gövde olmak üzere

ikiye ayrõlmõştõr. Başta bir çift anten iki üç çift ağõz ekstremiteleri ve

değişik sayõda nokta göz bulunur. Myriapodlarda yavaş yavaş böcek başõ

gelişimi görülür, maksil lalar kaynaşarak labiumu oluşturur. Solunum

trake ile yapõlõr. Boşaltõm organõ malpiki borularõdõr. Vücut değişik sayõda

segment içerir. Her segmentte bir veya iki çift exremite bulunur.

Myriapoda grubunu dört sõnõfta inceleyeceğiz, Pauropoda, Symphyla,

Diplopoda, Chilopoda.

Class. Pauropoda - Genital açõklõk (üçüncü segmenttedir) vücudun

ön ucuna yakõndõr. Küçük boylu yuvarlak yassõ şekildedirler. Antenleri

farklõ olarak iki kolludur. Ağõz extremiteleri l çift mandibul i le l çift zayõf

maxildir. Maxiller alt dudağõ oluşturmak üzere kaynaşmõştõr. Dolaşõm

77

sistemi, gözleri ve trakeleri körelmiştir. Nemli yerlerde ormanlarda

yaşarlar. Kutikula kitin içermez.

Fam. Pauropodidae

Pauropus huxlegi l-l,5 mm. dir. Rutubetli yerlerde yaşar.

Class. Symphyla Genel olarak küçük boyludurlar (1-8 mm). Vücutlarõ

yumuşak ve pigment bulunmadõğõndan beyazõmsõ, renksizdir. Genital

açõklõk üçüncü segmentte öndedir. Başta l çift ve bir kollu çok segmentli

iplik şeklinde uzun anten bulunur. Bu grup Apterygotlara benzeyen bir

sõnõftõr.

Ağõz l çift mandibula, l çift maxilla ve bir de ağõz kapağõ şeklinde

labiumdan (2. maxil) ibarettir. Gövdeyi oluşturan segmentlerden birer çift

ekstremite çõkar. Solunum organlarõ püskül trakeler halindedir (Bu grup

böceklere köken teşkil ettiği için önemlidir). Vücudun arka ucunda 2 büyük

uzantõ ve uçlarõnda ağ bezlerine ait kanallar açõlõr. Dünyanõn her tarafõnda

bulunur. Hareketlidirler. Işõktan kaçarlar.

Scutigerella immaculata

Class- Diplopoda (Kõrk ayaklar) Çoğunluk uzun boyda ve silindirik

yapõlõ hayvanlardõr. Genital açõklõk ön uçtadõr. Deri fazla miktarda

Ca2C03 içerdiğinden serttir. Tergit, sternit, pleura bölgeleri iyi gelişmiştir.

2,5 mm�den. 28 cm.'ye kadar olabil irler.

Ağõz parçalarõ l çift mandibula i le l çift 2. maxilla'dõr. (l. maxil la bulunmaz).

Başta l çift anten yer alõr. Antenler çok kõsa 8 parçalõdõr.

Genel olarak vücutlarõ çok sayõda segmentten meydana gelmiştir. Bu

segmentlerden ilk 4 çifti toraksõ oluşturur (i lk defa) bu segmentlerden l.

de ekstremite yoktur. Diğer 3'ünde l 'er çift ekstremite vardõr. Bacaklar

karõnõn orta çizgisine yakõn yerinden çõkar. Abdomende 2 segmentin

bir tek tergitle örtülmesi sonucu olarak her segmentten ikişer çift

ekstremite çõkar gibi görülür. Bacaklarõ genel olarak zayõf yapõdadõr ve

yanlarõnda büyük bir çengel i le bir de kõl gibi ince çengel bulunur.

Sinir sistemleri büyük bir beyin ganglionu ile homonom metamerli karõn

ganglionlarõ zincirinden ibarettir. Gözleri birçok ocel gözün biraraya

78

gelmesinden meydana gelmiş kümecik halindedir. Antenlerin üzerinde

koku almaya yarayan çõkõntõlar vardõr. Sindirim sistemi çok basit olan bu

grubun son barsağõn başlangõcõnda bulunan malpiki borularõ ekskrasyon

(boşaltõm) organõ görevi yapar. Dolaşõm sistemi iyi gelişmiştir. Solunum

püskül trakelerle olur. Ayrõ eşeylidirler.

Fam. Julidae Vücut çok segmentlidir.

Julus terestris 30-70 segmentli geceleri faaldir. Dokununca helezon gibi

kõvrõlõr.

Class. Chilopoda (Çõyanlar) Vücut uzun dorso ventral basõktõr. boylarõ

3 mm. ile 260 mm. arasõnda değişir. Baş gövdeden bariz olarak ayrõdõr.

Genital açõklõk vücudun sonundadõr. Başta basit yapõda çok sayõda

segmentten ibaret l çift uzun kõl gibi anten, l çift mandibula ve 2 çift

maxilla vardõr. Gövde kõsmõnda herbir segmentten l çift ekstremite

çõkar. Birinci segmente ait ekstremite çifti şekil değiştirmiş olup bunun

kaide kõsmõnda yer alan zehir bezi kanalõ sivri lmiş olan uç kõsõmdan

dõşarõya açõlõr. Sinir sistemi başta bulunan bir serebral ganglion ile

ventralde homonom karõn ganglion zincirinden ibarettir. Ayrõca

böceklerdeki gibi bir visceral sinir sistemi de vardõr. Sindirim sistemi basit;

son barsağa ektodermik 2 malpiki borusu açõlõr. Ağõza 2 tükrük bezi açõlõr.

Geceleyin faaldirler. Solunum boru trakelerle yapõlõr (böceklerdeki gibi).

Diğer arthropodlarõ avlayarak geçinirler. Ayrõ eşeylidirler.

Fam. Scolopendridae Gövde 25-27 segmentli, Bacaklar uzun olduğundan

Áok hýzlý hareket ederler.

Scolopendra morsitans (çõyan) Ülkemizde tespit edilmiştir. Gündüzleri

taşlar altõna saklanõr.

S. cingulata 5-9 mm boyundadõr.

S.gigantea - 26 cm. Hindistan'da bulunur, zehiri insanõ öldürür.

Fam. Lithobiidae Vücut Scolopendridae'ye göre daha kõsa ve segment

sayõsõ az. Bacaklarõ ise daha uzundur.

Cins Lithobius- Ormanlarda bulunur.

Fam. Scutigeridae Vücut kõsa antenler kõl gibi ince. Bacaklar uzun ve

vücudun arkasõna doğru uzunluklarõ artar.

79

Scutigera coleopterata Boy 16-24 mm. evlerde bulunur. Gece çõkar ve

çok hõzlõ hareket eder.

Phylum: MOLLUSCA (Yumuşakçalar)

Bu phylum arthropod'lardan sonra en kalabalõk grubu teşkil eder. Aşağõ

yukarõ bugün 90.000 kadar yaşayan, 35.000 kadarda fosil türü

bil inmektedir.

Phylum üyelerinde vücut bilateral simetril i olup, baş, ayak ve iç organlar

torbasõ olmak üzere üç bölge ayõrt edil ir.

Ergin vücut yapõsõ diğer omurgasõzlardan çok farklõlõk gösterir. Fakat i lkel

mollusklarda görülen veliger larva tipi annelidlerin trochophor larvasõna

çok benzer. Bu mollusk ve annelidlerin ortak bir atadan geldiklerini

düşündürmektedir. Ancak molluska, kendine özgü (amphineuralar dõşõnda)

segmentsiz bir vücut yapõsõ geliştirirken annelidler segmentli bir vücuda

sahiptir.

Başta ağõz açõklõğõ cerebral ganglion ve göz bulunur. Karõn bölgesinde

geniş ve yassõ kas dokusundan yapõlmõş bir ayak, ayağõn üzerinde iç

organlar kütlesi, bu kütleyi örten iki katlõ bir deri olan manto ve

mantonun üst yüzeyinde Ca2C03'ten oluşan kalkerli, sert bir kabuk yer

almõştõr, manto ile vücut boşluğu arasõndaki kõsõm manto boşluğudur.

Kabuk mantodaki salgõ bezlerinin salgõsõdõr. Arthropodlarõn dõş örtülerine

benzer olarak bu kabukta barõnmayõ sağlar, fakat hayvanõn hareketini

güçleştirir.

Sindirim sistemi ağõz, yutak, yemek borusu, mide, barsak ve anüsten

meydana gelen tek bir tüpten ibarettir. Bu kõsõm bazen kõvrõlmõş olabil ir.

Yutak bir kas grubu yardõmõ i le hareket eden, tipik törpü şeklinde dil i

andõran bir yapõya (radula) sahiptir. Mollusklarda sadece bivalvlerde

radula bulunmaz. Bunlar deniz suyunu süzerek besinlerini sağlayan

hayvanlardõr. Mollusklar da hem gerçek bir coelom, hem de dolaşõm

sistemi görülür. Coelom boşluğu, kalp, gonad ve boşaltõm organõ i le

temas halindedir.

80

Dolaşõm sistemleri açõktõr. Ancak Cephalopoda sõnõfõnõn bütün üyelerinde

kapalõ dolaşõm sistemi görülür. Çok gelişmiş olan kalp bir karõncõk ve 2

kulakçõktan oluşmuştur. Kalp bazõlarõnda bir bazõlarõnda ise iki atriumlu

olabil ir. Kalp, omurgalõ hayvanlarda olduğu gibi pericard i le çevrilmiştir.

Kulakçõklar kanõ toplardamarlardan alõr, karõncõğa pompalar. Kuvvetli kaslõ

karõncõk atar damarlarla vücuda sevk eder.

Boşaltõm organõ Annelidlerde olduğu gibi, bir çift olan ve kirpikli huni i le

başlayan hakiki nefridiumdur. Kirpikli huninin bir ucu perikardial boşluğa,

diğer ucu da manto boşluğuna açõlõr. Bu durumda perikard boşluğu

coeloma karşõlõktõr. Cephalopodada nefridiumlar böbrek keselerini

oluşturmuşlardõr. Nefridiumlar boşaltõm maddelerini manto boşluğu

vasõtasõyla dõşarõ atarlar. Manto boşluğundaki solungaca ktenidium

denir. Solunum genellikle solungaçlarla, i lkel formlarda hava temasõ i le

gerçekleşir, ara formlarda akciğer gelişimi görülür.

Sinir sistemi belirl i sayõda çift ganglionlardan meydana gelmiştir. Tipik

olarak üç çift ganglion bulunur: l- Serebral ganglionlar (beyin ganglionu),

2- Pedal ganglionlar (ayak gangalionu), 3 Vücudun arkasõndaki Visceral

ganglionlar (iç organlar torbasõ ganglionu). Birçok molluskda ayrõca bir çift

4. Pallial ganglion (manto ganglionu) bulunur. Bu ganglionlar sinir

şeritleri vasõtasõ i le birbirine bağlõdõr.

Bütün yumuşakçalarda deri altõnda bu ganglionlarõn oluşturduğu sinir ağõ

bulunur. Sinir ağõna özellikle ayakta, mantoda ve cephalopodlarõn

tentaküllerinde rastlanõr.

l- Class Amphineura - Chiton ve bunlarõn arkabalarõ i le temsil (tümü fosil)

edilen bu grupta vücut elips şeklinde olup küçük ve kabuklu hayvanlardõr.

Chiton: Classa örnek teşkil eden bu hayvanõn konveks olan dorsal

yüzeyinde kiremit sõrasõ gibi birbiri üzerine binmiş 8 adet Ca2C03 plakasõ

bulunur. Bu plakalar yalnõz yanlarõndan mantoya bağlõ, manto ile ayak

arasõnda pallial boşluk bulunur. Mollusklarõn ekonomik önemi olan başlõca

sõnõflarõ şunlardõr:

l- Lamellibranchiata (Peleciopoda), 2- Gastropoda, 3- Cephalopoda

(Cephalopodlar).

81

Class I- Lamellibranchiata (Bivalvia) (Midyeler) Balta ayaklõlar

Suda yaşarlar. Bilateral simetrilidirler. Kabuk ve manto sağ ve sol

olmak üzere ikiye ayrõlmõş ve bu iki parça yer yer birleştiğinden 2-3 aralõk

kalmõştõr. Bu aralõklar kullanõlmõş suyu dõşarõ atmaya ve solunum suyunu

almaya yararlar ve bazen manto kenarlarõ buradan sifon biçiminde dõşarõ

çõkan birer yapõ oluşturmuştur. Bu yapõ suyun giriş çõkõşõnõ düzenler.

Kabuk karõn tarafõndan açõlõr. Dorsalden elastiki bir ligamentle bağlõdõr,

baş tamamen kaybolmuştur. Göz çoğunda yoktur. Ayak bazõ türlerde

körelmiş olabil ir, varsa kuvvetli kaslardan yapõlmõş olup distal kõsmõ

hayvanõn ön ucundan dõşarõ çõkar ve hareketi sağlar. Ligamentin iki

yanõnda her bir kabuk birer umbo içerir, bunun altõnda kabuk kenarõna

paralel büyüme çizgileri yer almõştõr.

Kalp hayvanõn sõrtõnda pericardium (coelom boşluğu) içindedir. 2 atriyum

1 ventriculus, yani 2 kulakçõk, 1 karõncõk içerir. Ventriculustan aorta çõkar

ve aorta arterlere, daha küçük arterlere ve onlar da daha küçük

kõlcaldamarlara ayrõlõr. Arterler manto, sindirim sistemi ve ayak gibi

organlara gider. Ayrõca venalar (toplar damarlar) da gelişmiştir, (böbrek

venalarõ gibi). Kan, venalardan kulakçõklara oradan pompalanarak,

karõncõğa oradan da aort'lara (ön ve arka) oradan da vücuda dağõlõr. Kan

sõvõsõ hemoglobin ve hemosiyanin içerir. Boşaltõm organõ

nefridiumlardõr. Yüksek formlarda böbrek oluşumu görülür. Ön uçta ağõz

bulunur. Midenin altõnda ayağõn üst tarafõnda karaciğer yer almõş olup

salgõsõnõ mideye gönderir. Barsak çok kõvrõm yapar ve yukarõ dönerek

perikardial boşluktan (coelom boşluğu) bazen karõncõktan geçer. Bazõ

türlerde manto kenarõnda dokunma ve õşõğa duyarlõ benekler vardõr.

Ayakta pedal ganglionun yanõnda statocyst denen denge organõ vardõr.

İçindeki kum granülleri hayvanõn hareketi doğrultusunda yer değiştirir.

Sinir uçlarõ uyarõlarak mesajlar beyine gider. Kabuk parçalarõ sõrt tarafta

elastiki bir şerit (l igament) vasõtasõyla birbirine bağlanmõştõr. Çoğunda

ligamente ilave olarak kabuk parçalarõnõn ön kenarlarõnda dişler bulunur.

Bu dişler karşõ parçada kendilerine karşõlõk gelen çukurluklara girerek bir

çeşi t menteşe oluştururlar. Dişlerin yapõsõ ve büyüklüğü eşi t (homodont)

82

veya değişik (heterodont) olabil ir. Her kabukta birbirinden diğerine uzanan

ve kabuklarõn kapanmasõnõ sağlayan anterior ve posterior adduktor

kaslarõ vardõr. Ayrõca anterior ve posterior retraktor kaslarõ i le bir de

sadece anteriorda yer alan protraktor kas bulunur. Bunlar ayağõn

hareketini kontrol ederler. Midye kabuğunun en içteki kalsiyum

karbonattan yapõlmõş sedef tabakasõ, epitel hücreleri tarafõndan ince

tabakalar halinde salgõlanõr. Eğer kabukla manto epiteli arasõna bir madde

girerse epitel hücre, yabancõ madde etrafõnda merkezileşen Ca2CO3

tabakalarõ salgõlamak üzere uyarõlõr. İnci bu yolla oluşur.

Deniz ve acõ su midyelerinde embriyonal gelişmeden sonra serbest yüzen

sil l i veliger larvasõ vardõr ki annelitlerin trochophora larvasõna benzer.

Burdan dibe inerek ergin midyeye erginleşir. Döllenme suda olur. Tatlõsu

midyelerinde ise parazit yaşayan glochidium larvasõ vardõr.

I. ORDO Protobranchiata

Midyelerin en ilkel grubudur. Arka yan tarafta çift sõralõ tarak şeklinde iki

solungaca sahiptirler. Her ktenidium ayakla manto arasõnda uzanan yatay

bir eksen ve iki sõra flamentten oluşur. İlkel midye flamentleri kõsa ve yassõ

üçgenler şeklinde diğerleri iplik şeklindeki flamentler kõvrõlarak serbest

ucu uzayõp dõş taraftan yukarõ uzayarak U şeklini alõr.

Cins Nucula (Fõndõk midyesi)- Midyelerin en küçüğüdür. 4 mm. Kabuk

yuvarlak ve üçgen şeklindedir. Avrupa denizlerinde yaşar.

Cins Arca Kabuk parçalarõnõn yüzeyi õşõn şeklinde kaburgalõ

Arca noae (Nuhun gemisi midyesi) - 8-10 cm. Taxodont menteşeli (eşi t

yapõlõ birçok küçük diş).

II. ORDO - Heterodonta

Midyelerin çoğu bu ordodandõr. Heteredont menteşeli ve [solungaçlarõ

çift yaprak şeklinde olup solungaç flamentleri enine köprülerle birbirine

bağlõdõr (kabuk çevresi eşi t olmayan az sayõda dişi içermektedir). ]

Adduktor kaslar (kapama) eşit büyüklükte ve iki tane.

Fam. Unionidae - Nehir ve göl midyeleri kabuk parçalarõ uzunca ve

eşittir. Dõş yüzey esmer yeşi l renkte iç yüzey sedeflidir (Menteşe az dişl i

veya dişsiz olur).

83

Cins - Unio - Kabuk kalõn ön kõsmõ kõsa arka kõsmõ çok uzundur.

Margaritana margatirifera (Nehir inci midyesi) -Dağlardaki derelerde

bulunur. 10 cm. İncisi makbul deği l .

Cins - Anodonta (Göl midyesi) Kabuklar çok ince ve geniş olup tipik

tatlõsu midyesidir, Menteşe dişsiz. Tüm dünyada yaygõndõr.

Fam. Cardiidae

Cins - Cardium (kalp midyesi)- Kabuk kalp şeklinde üzerinde õşõnsal

olarak sõralanmõş çizgiler var. Bunlara kaburga denir (4-5 cm. kabuk dişl i).

Fam. Tridognidae

Tridagna gigans (dev midye)- Boy 2 m. Ağõrlõk 250 kg. 10 kg. kadar da

eti vardõr, yenir. Hint okyanusunda yaşar. Kabuklarõ çamaşõr teknesi

olarak kullanõlõr.

III ORDO - Anisomyaria -

Adduktorlar ya farklõ büyüklükte veya bir tanesi hiç bulunmaz genellikle

menteşede diş yoktur. Solunum solungaçlarõ yaprak şeklindedir.

Ekonomik önemi olan midyeler, denizlerde bulunurlar ve çoğunlukla

sifonlarõnõ su içine uzatarak kum ve çamura gömülü yaşarlar.

Fam. Aviculidae - Kabuk parçalarõ eşi t deği ldir, menteşe kenarlarõ dişsiz

veya zayõf dişl i olup kanat biçiminde uzantõlardan oluşmuştur.

Cins Avicula (Kuş midyesi) Sol kabuk parçasõ sağdan daha kubbeli boyu

8 cm. dir.

Meleagrina margaritifera (İnci midyesi) - Uzunluk 15-30 cm. şark incisi

denilen kõymetli incileri meydana getirir ve kabuklarõndan da sedef elde

edil ir. Hint Okyanusunda yaşar.

Fam. Ostreidae - Kabuk parçalarõ eşi t deği ldir. Menteşe zayõf ve dişsiz

olur. Daha büyük ve kubbeli olan sol kabuk parçasõ yere yapõşõr. Sağ

parça bir kapak gibi onu örter.

Ostrea edulis (İstiridye) - Kabuk büyüklüğü 8-l0 cm. kadardõr. Kayalõk

yerlerde bulunur. Salgõ i le kendilerini kayalara veya kabuklara yapõştõrõr.

Fam. Mytilidae Kabuk parçalarõ eşi t, menteşe yok. Ligament iç tarafta yer

alõr.

84

Cins- Mytilus (Deniz midyesi yenen) - Kabuk parçalarõ eşi t, uzun arka

tarafõ yuvarlak üçgen şeklinde hemen bütün denizlerde bulunur. Menteşe

yok. Ayaklarõ küçülmüş olup salgõsõ i le kenetlenmiş sert zemine tespit

ederler.

Class : 2 - Gastropoda : Salyangozlar

Karada yaşayan tek Mollusca sõnõfõdõr. Tatlõsu ve denizlerde de bulunur.

Tek bir dorsal kabuk var (İnsan besini) . Veliger larvasõnda ağõz önde

anüs arkadadõr. İç organlar torbasõ embriyolojik gelişme esnasõnda 180

derecelik (torsiyon olayõ) bir dönme yapar. Vücudun her iki tarafõnõn eşi t

büyümemesinden dolayõ bir tarafõn, genellikle de sol tarafõn daha fazla

büyümesi i le torsiyon ortaya çõkar. Bu nedenle önce arkada bulunan kalp

ve anüs ağzõn üzerinde yer alõr ve solungaçlar da ön tarafa gelmiş olur.

Soldaki organlar gelişemez kaybolur. Sağdakiler sola geçer. Torsiyondan

sonra vücut büyük ölçüde asimetrik bir yapõ kazanõr. Kabuk, torsiyon

olayõndan bağõmsõz olarak bir düzlemde rulo gibi kõvrõlõr.

Opisthobranciata�da ve diğer bazõ gruplarda olduğu gibi torsiyona ilave

olarak detorsiyon yani geri torsiyon görülür. Bu olayda vücut yine

simetrisiz kalõr; fakat önceden öne gelmiş organlar yana kayar. Torsiyon

olayõnda, manto boşluğu öne kaydõğõndan, tehlike anõnda hayvanõn başõnõ

saklayabileceği bir odacõk şekillenmiş olur ve hayvan bu odacõğõn ağzõnõ

gerektiğinde ayağõ i le kapatarak korunur. Ayrõca buharlaşma ile su

yitiri lmesini önler. Detorsiyon ile, manto boşluğu vücudun yan tarafõna

kaydõrõlarak sindirim kanalõ i le atõlan atõklarõn solunum suyuna karõşmasõ

engellenmiştir ve detorsiyon, büyük bir olasõlõkla bununla ilgil i geliştiri lmiş

bir uyumdur. Kuvvetli kaslardan yapõlmõş geniş bir ayak (çoğunlukla

mukus salan hücrelerle kaplõ ve ventral taraftan dõşarõ açõlan bir bez

içerir) i le sürünerek ve ayak yüzgeç gibi kullanõlarak hareket sağlanõr.

Karada yaşayan ve karadan tatlõsuya geçen Gastropodlarda solungaç

küçülmüş, buna karşõlõk manto boşluğu solunum organõ olarak

gelişmiştir, ayrõca bazõ gruplarda akciğer görür. Mantonun içi kõlcal

damarõ ağ gibi örülmüş hava solunum deliğinden girer ve geri çõkar.

Genellikle iç döllenme görülür. Bir kõsõm gastropodlar hermafrodittirler.

85

Genital delik sağ göz tentakülünün dibine yakõn bir yerden dõşarõ

açõlõr.

Bu grupta iyi gelişmiş bir baş bulunur. Başõn dorsalinde 1-2 çift tentakül

ve 1 çift göz yer alõr. Göz, ya tentakül dibindeki kabartõnõn veya geriden

çõkan özel tentakülün ucunda olabil ir. Ağõz içinde bir dili andõran radula,

bunun üzerinde birkaç sõra halinde dizilmiş kitin dişler yer alõr.

Gastropodlarõn atalarõ muhtemelen bilateral simetril iydiler. Fakat torsiyon

sonucu sindirim, kalp, anüs, solungaç, boşaltõm, sinir sisteminin bir kõsmõ

bugün kaybolmuştur.

Dişlerin uçlarõ arkaya dönüktür. Aşõndõkça alttan yenileri çõkar. Hem

herbivor, hem karnivor olanlarõ vardõr (Dişlerin durumuna göre).

Gastropodlarda veliger larva tipi görülür.

I ORDO - Prosobranchia -

En ilkel gruptur. Solungaçlar öndedir. Başta 1 çift tentakül bulunur ve

gözler bunlarõn dibinde yer alõr. Genellikle denizde yaşarlar. Torsiyon

vardõr ve visceral konnektif buna bağlõ olarak 8 şeklindedir. Bu sebeple

manto ön tarafa gelmiş ve içinde bir ktenidium olup kalbin önünde yer alõr.

Çoğu denizde bir kõsmõ da tatlõ ve acõ sularda yaşarlar. Kabuk büyük ve

kalõndõr.

Fam. Patellidae -

Cins - Patella (Çanak salyangozu) - Kabuğu çanak şeklindedir, Avrupa

denizlerinde yaşar.

Fam. Cypraeidae - Kabuk yumurta şeklinde iki taraftan kõvrõk. Operkulum

yoktur.

Cins - Cypraea (Porselen salyangozu) - Kabuğun üzeri parlak bir tabaka

ile kaplõdõr.

Fam. Muricidae (Dikenli salyangoz) - Kabuk ağzõnõn ön ucu kõsa veya

uzun olabilen düz bir kanal şeklinde uzamõştõr. Tropik denizlerde, yõrtõcõ

salyangozlardõr.

Cins - Murex -Kabuk üzerinde en az 3 sõra diken veya kabartõ bulunur.

II ORDO - Opisthobranchia -

86

İç organlarda az veya çok geri torsiyon (detorsiyon) görülür. Solungaçlar

arkada yandadõr. Başta 2 çift tentakül vardõr. Gözler art tentakül

dibindedir. Kabuk küçük veya hiç yoktur.

Fam. Limacinidae -

Cins - Limacina - Denizde yaşar. Balinalarõn besinini oluşturur. Sürüler

halinde dolaşõr.

III ORDO Pulmonata -

Akciğerli anlamõna gelir. Kara salyangozlarõnda tekrar suya dönünce

akciğer oluşmuştur. Düzenli aralõklarla hava için yukarõ çõkarlar. Başta 1-

2 çift tentakül vardõr. Ktenidium bulunmaz manto boşluğu fazla damarlõ

tavanõ i le akciğere dönüşmüştür, manto açõklõğõ ise solunum deliği görevini

görür. Hepsi hermofrodit. Larva evresi görülmez. Yumurta doğrudan

doğruya gelişir. Genellikle karada, az bir kõsmõ suda yaşarlar.

I - Sub.Ordo - Basommatophora - Bir çift tentakül bulunur. Gözler

bunlarõn dibindedir. Birkaçõ denizde, çoğu tatlõsuda yaşarlar.

Fam. Limneidae - Kabuk ince, ağzõ keskin kenarlõ, tatlõsularda yaşarlar.

Cins - Limnaea - Kabuk koni şeklinde tepesi sivri, kabuk ağzõ geniş ve

oval biçimdedir.

II - Sub.Ordo - Stylommatophora - İki çift tentakül bulunur. Gözler

arka tentakülün ucunda yer alõr. Karada yaşarlar.

Fam. Helicidae - Kabuklu salyangozlar.

Cins - Helix - Kabuk bütün vücudu içine alacak büyüklükte ve yüksekliği

i le genişl iği hemen hemen aynõdõr. Kõşõn kabuk ağzõ kapatõlõr. En çok tür

içeren cinstir.

Helix pomata - Bağ-bahçe salyangozu, Avrupa kara salyangozu en

büyüğüdür.

Fam. Limacidae - Bütün türleri çõplaktõr. Kabuk küçük plakalar şeklinde

içte yer alõr.

Cins - Limax - Bahçe sümüklüböceği

87

Limax agrestis - Üreme yeteneği fazla olan bir gruptur. Taze fi l izleri

yiyerek zarar verir.

III - Class - Cephalopoda

Mollusklarõn en yüksek organizasyonlu grubudur. Genel olarak ağõz

etrafõndaki kollarla 1/2 m. olurlar. 5-10 cm. ve 17 m. olanlar da vardõr. Bu

durumda ağõrlõk birkaç tonu bulur. Bilateral simetri l idirler. Vücut baş ve iç

organlar kitlesi olmak üzere iki bölgeye ayrõlõr. Büyük olan baş üzerinde

çok iyi gelişmiş bir çift göz bulunur. Gözler i lkel gruplarda merceksiz,

gelişmiş olanlarda merceklidir. Ayak bölgesi bu grupta büyük bir kõsmõ

önde ağõzõn etrafõnõ çeviren kollara dönüşmüş, geri kalan kõsmõ da manto

önünde vücut çeperine yapõşan huni şeklini almõştõr. Ayrõca bir ayak

bölgesi yoktur. Derin deniz formlarõnda õşõk verme kabiliyeti vardõr. Ağõz

başõn tepesinde etrafõ halka biçiminde bir kõvrõmla (dudak) çevril idir.

Ganglionlar yutak etrafõnda bir ganglionlar kitlesi oluşturmuş, buccal,

cerebral, pedal ve visceral ganglionlar gelişmiştir. Boşaltõm organõ

nefridium ve böbrek keseleridir. Manto boşluğu muhtemelen ortadan

boğumlanarak önde pericard boşluğu, arkada gonad Coelomunu

oluşturmuş, içinde ovaryum ve testisler bulunur. Manto boşluğunda,

solungaçlar, böbrek, genital delik ve anüs yer alõr. Mürekkep balõklarõnda

kõkõrdaktan oluşan bir iç iskelet bulunur. Ayrõca bu grupta mürekkep

kesesi vardõr. Kese anüsün yanõna açõlõr. Tehlike anõnda buradan manto

boşluğuna siyah bir sõvõ salõnõr, oradan sifonla dõşarõ püskürtülür ve

hayvan kendini düşmana karşõ saklar. Mürekkep seyrelti lmiş melanin

pigmentidir. Bugün yaşayan türlerin çoğunda kabuk kaybolmuş veya

körelmiştir. Ayrõ eşeylidirler. Döllenme vücut içinde olur.

Kapsadõklarõ solungaç sayõsõna göre 2 gruba ayrõlõrlar.

Ordo - Tetrabrahchiata - İki çift solungaç bulunur. İki nefridium vardõr.

Başta zayõf vantuzsuz 38 kol vardõr. Bunlar kõlõf içine çekilebil ir. Çok

odacõklõ ve Ca2CO3'dan oluşan ve helezon şeklinde kõvrõk kabuklarõ vardõr.

Hayvan büyüdükçe en son meydana gelen en büyük odacõğa çekil ir.

Bugün bu gruptan yalnõz bir cins yaşamaktadõr. Diğerleri fosil

88

formlardõr. Göz merceksizdir. Göz basit bir boşluk olup içi ektodermik

retina tabakasõyla kaplõdõr ve küçük bir delikle dõşa açõlõr.

Fam. Nautilidae

Cins- Nautilus - Hint Okyanusu ve Büyük Okyanusta yaşar. Dorsalde

manto tarafõndan salgõlanan iyi gelişmiş bir dõş kabuk vardõr.

Ordo - Dibranchiata - Bir çift solungaç bulunur, bir çift nefridium

vardõr. Ağzõn etrafõnda 8 veya 10 kol bulunur.

1.Sub. Ordo - Decapoda - İkisi ayrõ tipte, 10 kol bulunur. Vücut çõplak,

kabuk rudimenter (kalõntõ) haldedir. On koldan uzun olan iki tanesine

tentakül adõ veril ir. Uç kõsõmlarõnda vantuzlarõ bulunur. Vücut uzun ve

yanlarõ yüzgeçlidir. Gözler gelişmiş merceklidir. Tehlike anõnda kullandõğõ

mürekkep kesesi vardõr.

Fam. Loliginidae - Vücut oldukça uzun ve koni şeklinde, yüzgeçler

büyüktür ve vücudun alt ucuna yakõndõr. Tentaküller geri çekilmez. İç

kabuk kitinlidir.

Loligo vulgaris - (kalamar) Yenen bir türdür Akdenizde ve Atlas

okyanusunda bulunur. 45-60 cm boyundadõr.

Fam. Sepiidae - Vücut oval şekill i yan yüzgeçler uzun olur. İç kabuk

kalkerlidir. Tentaküller geri çekilebil ir.

Sepia officinalis - (Mürekkep balõğõ) Yüzgeçler gövde boyunca devam

eder. Vücut uzunluğu 20-30 cm.

2.Sub.Ordo - Octopoda - Ahtopotlar. 8 kolu vardõr. Tentaküller

bulunmaz. Vantuzlarõ sapsõzdõr. Vücut kõsa ve yuvarlaktõr.

Fam. Octopodidae - Kollar büyük ve dip kõsõmda kõsa bir zarla birbirine

bağlõ.

Octopus vulgaris - Ahtopot, kollarõ üzerinde iki sõralõ vantuzlar yer alõr.

PHYLUM : ECHİNODERMATA (Derisi Dikenliler)

Larvalarõ bilateral, erginleri ise radial simetril i olan hayvanlardõr. Vücut

eksenden geçen düzlemlere göre beş kõsma ayrõlõr. Genelde beş õşõnlõ

veya küre şeklindedir. Gösterdikleri çok değişik karakterler nedeniyle

sistematik yerleri oldukça şüphelidir. Vücut örtüsü genelde silli bir

89

epiteldir. Bunun altõnda mezodermal bağ doku kökenli dermal plakalardan

oluşmuş bir kabuk yani iç iskelet bulunur. Bu mezenşim hücrelerden

meydana gelen mezodermik deri iskeletinin oluşturduğu kalker cisimcikler

ya dağõnõk ya kaslar i le bağlõ ya da kaynaşarak kabuk oluşturur. Bazen

yüzeye hareketli ve hareketsiz dikenler çõkar. Bunlarõn modifiye olmasõ

i le pediseller oluşur (savunma organõdõr, ambulakral ayaklarõ korur)

Dorsal yüzeyi büyük ve sabit dikenler i le örtülüdür. İskelet uzun dikenli

Ca2CO3 tan oluşmuş eksoiskelet, dermal kalker plakalar endoiskeletten

oluşur. Ca2CO3 tan yapõlan dermal plakalar kaslarla ve konnektif doku ile

bağlõdõr ve bu da eksoiskelete hareket ve esneklik kazandõrõr. Sölom, yani

vücut boşluğu üç ayrõ boşluk sistemi halindedir.

1- Organlarõn yer aldõğõ perivisceral sistem: Bu boşluk sil l i bir epitelle

çevrilmiş olup hayvanõn içerisinde içi hücreli bir sõvõ i le dolu geniş bir alan

oluşturur.

2- Perihemal sistem: Ağzõn etrafõnda bir halka kanal i le buradan ayrõlan

beş radial kanal ve ayrõca uca doğru uzanan bir aksial kanaldan

oluşmuştur. (oral halka kanal) Kan damarõ sistemi gibi görülen ambulakral

kanal sisteminin altõnda muhtemelen ambulakral ayaklara ve gonatlara

besin taşõyan kesin işlevi henüz bil inmeyen, aboral bölgede bir halka

kanal gelişmiş olabil ir.

3-Ambulakral kanal sistemi: Aboral kõsõmda yeralõr .

Ağõz ventralde yani oral tarafta; anüs ise dorsalde yani aboral tarafta olup

arada sindirim borusu yer alõr. Baş ve beyin yoktur. Hareket, su

basõncõna dayanan su-damarõ (Ambulakral damar sistemi) sistemi i le

yapõlõr. Ambulakral kanal sistemi ağõz etrafõnda bir halka kanal ve bundan

ayrõlan beş radial kanal i le bu kanallardan çõkan küçük lateral kanallardan

oluşur; lateral kanallar tüp biçimli deri uzantõsõ olan ambulakral ayaklarõn

içine açõlõr. Burada genellikle kontraktil bir ampul bulunur. Ambulakral

kanal sistemi, halka kanaldan ayrõlan medrapor kanalõ (taş kanal) i le

dõşarõya bağlanõr. Sistemin görevi hareket ve yer değiştirmeyi sağlamaktõr.

Ampul içindeki su, kontraksiyon ile ayağa iti l ir, ayak uzar ve yapõştõğõ

90

yerden çözülür; ayak çeperinin kontraksiyonu ile de su ampule geri döner.

İçte basõnç oluşur ayak ucundaki vantuz yere yapõşõr; vücut o yöne çekil ir.

Solunum dõşa doğru deri çõkõntõlarõndan oluşan çok sayõda dermal

solungaçlar ve ambulakral ayaklar i le sağlanõr. Dõş ortamdaki su ve iç

ortamdaki sölom sõvõsõ arasõndaki gaz alõşverişi bu dermal solungaçlar,

ambulakral ayaklar ve vücut içine doğru yönelmiş deri çöküntüleri i le

gerçekleşir. Gerçek bir dolaşõm sistemi yoktur. Ağõz çevresinde halka

biçimli bir kanal ve ayrõlan radyer kollar (Asterias). Kan, renksiz lenf

yapõsõndadõr ve amobosit hücreler içerir. Sil lerin hareketi sölom sõvõsõnõn

hareketini sağlar. Duygu organlarõ iyi gelişmemiştir ancak deri epiteli

hassastõr. Ayrõ eşeylidirler. Genital stolon ve gonatlar genital sistemi

oluşturur. Sperm kesesi ve yardõmcõ bezler yoktur. Gonatlar, örneğin deniz

yõldõzõnda, kollarõn her iki tarafõnda birer tane, yani beş çift salkõmdan

oluşur. Eşey hücreleri aboral kutuptan kol bazaline yakõn bir yerden küçük

kanallar i le dõşarõ atõlõr. Döllenme suda olur. Zigot bipinnaria denen

bilateral larva safhasõnõ verir. Sil l i epitel i le örtülü bu larva Mollusk ve

Annelidlerdeki trochophoraya ve de ilkel konlat larvasõna benzer. Sinir sistemi ağõz üzerindeki bir sinir halkasõ ve beş radial koldan ibarettir.

Beyin yoktur. Epitel doku altõndaki sinir hücresi ve liflerden oluşan ağlar

halindedir. Sölom hücresi i le göçmen hücreler boşaltõmõ yapar.

I- Class: Asteroidea (Deniz yõldõzlarõ)

Genellikle 5 kolludurlar; daha fazla kollu da (40 kola kadar) olabil irler.

Tüp ayaklar kollarõn altõnda bir oluk içinde bulunur. İstiridye ve deniz

tarağõnõn en büyük düşmanõdõr. Büyük regenereasyon kabiliyeti vardõr.

Fam. Astropectinidae

Astropecten auranticus 5 halkalõ

Fam. Asterinidae

Cins. Asterina spp. Kollarõn kõsalõğõ yüzünden vücut 5 köşeli görülür.

Fam. Asteridae Kollar uzun sayõlarõ 5-12 olur.

91

Cins. Asterias Deniz yõldõzõ

II.Class: Echinoidea (Deniz kestaneleri)

Bu sõnõfta kol yoktur. Kabuk üzerinde bulunan pedisel ayaklar bütün

vücutta dikenler arasõndadõr. Þekilleri basõk yarõm küreyi andõrõr. İskeletine

testa adõ veril ir. Sindirim kanalõnõn ön kõsmõnda Aristo feneri denilen

kalkerli dişl i bir yapõ bulunur.

1. Ordo: Regularia - Vücut az çok küre şeklindedir.

Fam. Echinidae

Cins. Echinus

2. Ordo: Clypeasteroidae - Disk şeklindedirler. Kabuk çok basõk olur.

Ağõz düz veya konkav olan oval kõsõmda, anüs ayrõ tarafta kenara yakõn

bulunur.

Fam. Clypeastridae

Cins. Clypeaster

3: Ordo: Spatongoidae - Kalp şeklindedirler ve ağõz tam ortada yer

almaz. Anüs iki yüzeyin sõnõrõnda veya sõnõra yakõn yerde bulunur.

Fam. Spatangidae

Cins. Spatangus

III: Class: Ophiuroidea (Yõlan yõldõzlarõ)

Yõlana benzer kollar bulunur, bu hayvanlar kollarõnõ yõlan gibi oynatarak

hareket ederler. İnce uzun gevrek yapõlõ bu kollar vücuttan belirl i bir

şekilde ayõrtedil ir. Harekette tüp ayaklar kullanõlmaz. Tehlikede kollarõnõn

birisini bõrakõp kaçarlar.

Fam. Ophiolepididae

Cins: Ophiura (Yõlan yõldõzõ)

IV: Class: Holothurioidea (Deniz hõyarlarõ)

92

Bu sõnõf diğer sõnõflardan dikensiz uzun ve kaslõ bir vücut yapõsõyla

ayrõlõrlar. Vücudun ön ucunda ağzõn etrafõnda geri çekilebilen tentaküller

bulunur. İskelet vücut içine gömülüdür. Küçük kalker plakalar halindedir.

Fam. Cucumariidae

V. Class: Crinoidea (Deniz zambaklarõ)

Genel olarak sesil olarak yaşayan çiçek, bitki benzeri hayvanlardõr.

Merkezi olarak yerleşmiş ve yukarõ dönük bir ağõz ve küçük vücudun

üzerinde kollar yer alõr. Aksi tarafta bulunan sap, kök benzeri bir yapõ i le

vücudu tespit eder. Kollar üzerinde tüy benzeri telekler bulunur.

Fam. Pentacrinidae- Kollar halinde çok dallõdõr.